อรรถกถาเล่มที่ ๑ หน้าที่ ๑๔๘-๑๗๓.

หน้าที่ ๑๔๘.

เอวมิธาปิ น คพฺภโต อญฺา เสยฺยา เวทิตพฺพา ฯ อภินิพฺพตฺติ จ นาม ยสฺมา ปุนพฺภวภูตาปิ อปุนพฺภวภูตาปิ อตฺถิ อิธ จ ปุนพฺภวภูตา อธิปฺเปตา ตสฺมา วุตฺตํ ปุนพฺภโวเอว อภินิพฺพตฺติ ปุนพฺภวาภินิพฺพตฺตีติ ฯ {๑๑} เอวํ อาคตกาลโต ปฏฺาย อรสรูปตาทีหิ อฏฺหิ อกฺโกสวตฺถูหิ อกฺโกสนฺตมฺปิ พฺราหฺมณํ ภควา ธมฺมิสฺสโร ธมฺมราชา ธมฺมสามี ตถาคโต อนุกมฺปาย สีตเลเนว จกฺขุนา โอโลเกนฺโต ยํ ธมฺมธาตุํ ปฏิวิชฺฌิตฺวา เทสนาวิลาสปฺปตฺโต โหติ ตสฺสา ธมฺมธาตุยา สุปฏิวิทฺธตฺตา วิคตพลาหเก อนฺตลิกฺเข สมพฺภุคฺคโต ปุณฺณจนฺโท วิย สรทกาเล สุริโย วิย จ พฺราหฺมณสฺส หทยนฺธการํ วิธมนฺโต ตานิเยว อกฺโกสวตฺถูนิ เตน เตน ปริยาเยน อญฺถา ทสฺเสตฺวา ปุนปิ อตฺตโน กรุณาวิปฺผารํ อฏฺหิ โลกธมฺเมหิ อกมฺปิยภาเวน ปฏิลทฺธํ ตาทิคุณลกฺขณํ ปวีสมจิตฺตตํ อกุปฺปธมฺมตญฺจ ปกาเสนฺโต อยํ พฺราหฺมโณ เกวลํ ปลิตสิรขณฺฑทนฺตวลิตตจตาทีหิ อตฺตโน วุฑฺฒภาวํ สญฺชานาติ โน จ โข ชานาติ อตฺตานํ ชาติยา อนุคตํ ชราย อนุสฏํ พฺยาธินา อภิภูตํ มรเณน อพฺภาหตํ วฏฺฏขาณุภูตํ อชฺช มริตฺวา ปุน เสฺวว อุตฺตานสยนทารกภาวคมนิยํ มหนฺเตน โข ปน อุสฺสาเหน มม สนฺติกํ อาคโต ตทสฺส อาคมนํ สาตฺถกํ โหตูติ จินฺเตตฺวา อิมสฺมึ โลเก อตฺตโน อปฏิสมํ ปุเรชาตภาวํ ทสฺเสนฺโต เสยฺยถาปิ พฺราหฺมณาติอาทินา นเยน พฺราหฺมณสฺส ธมฺมเทสนํ วฑฺเฒสิ ฯ ตตฺถ เสยฺยถาติ โอปมฺมตฺเถ นิปาโต ฯ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๔๙.

ปีติ สมฺภาวนตฺเถ ฯ อุภเยนาปิ ยถา นาม พฺราหฺมณาติ ทสฺเสติ ฯ กุกฺกุฏิยา อณฺฑานิ อฏฺ วา ทส วา ทฺวาทส วาติ เอตฺถ ปน กิญฺจาปิ กุกฺกุฏิยา วุตฺตปฺปการโต อูนาธิกานิปิ อณฺฑานิ โหนฺติ อถโข วจนสิลิฏฺตาย เอวํ วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํ ฯ เอวํ หิ โลเก สิลิฏฺวจนํ โหติ ฯ ตานิสฺสูติ ตานิ อสฺสุ ฯ ภเวยฺยุนฺติ วุตฺตํ โหติ ฯ กุกฺกุฏิยา สมฺมา อธิสยิตานีติ ตาย ชเนตฺติยา กุกฺกุฏิยา ปกฺเข ปสาเรตฺวา เตสํ อุปริ สยนฺติยา สมฺมา อธิสยิตานิ ฯ สมฺมา ปริเสทิตานีติ กาเลน กาลํ อุตุํ คณฺหาเปนฺติยา สุฏฺุ สมนฺตโต เสทิตานิ ฯ อุสฺมีกตานีติ วุตฺตํ โหติ ฯ สมฺมา ปริภาวิตานีติ กาเลน กาลํ สุฏฺุ สมนฺตโต ภาวิตานิ ฯ กุกฺกุฏีคนฺธํ คาหาปิตานีติ วุตฺตํ โหติ ฯ อิทานิ ยสฺมา ตาย กุกฺกุฏิยา เอวํ ตีหิ ปกาเรหิ ตานิ อณฺฑานิ ปริปาลิยมานานิ น ปูตีนิ โหนฺติ โยปิ เนสํ อลฺลสิเนโห โส ปริยาทานํ คจฺฉติ กปาลํ ตนุกํ โหติ ปาทนขสิขา จ มุขตุณฺฑกญฺจ ขรํ โหติ กุกฺกุฏโปตกา ปริณามํ คจฺฉนฺติ กปาลสฺส ตนุตฺตา พหิทฺธา อาโลโก อนฺโต ปญฺายติ อถ เต กุกฺกุฏโปตกา จิรํวต มยํ สงฺกุฏิตหตฺถปาทา สมฺพาเธ สยิมฺหา อยญฺจ พหิ อาโลโก ทิสฺสติ เอตฺถ ทานิ โน สุขวิหาโร ภวิสฺสตีติ นิกฺขมิตุกามา หุตฺวา กปาลํ ปาเทน ปหรนฺติ คีวํ ปสาเรนฺติ ฯ ตโต ตํ กปาลํ เทฺวธา ภิชฺชติ ฯ กุกฺกุฏโปตกา ปกฺเข วิธุนนฺตา ตํขณานุรูปํ วิรวนฺตา นิกฺขมนฺติ ฯ เอวํ นิกฺขมนฺตานญฺจ เนสํ โย ปมตรํ นิกฺขมติ โส เชฏฺโติ วุจฺจติ ตสฺมา ภควา ตาย

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๕๐.

อุปมาย อตฺตโน เชฏฺภาวํ สาเธตุกาโม พฺราหฺมณํ ปุจฺฉติ โย นุโข เตสํ กุกฺกุฏจฺฉาปกานํ ฯเปฯ กินฺติ สฺวาสฺส วจนีโยติ ฯ ตตฺถ กุกฺกุฏจฺฉาปกานนฺติ กุกฺกุฏโปตกานํ ฯ กินฺติ สฺวาสฺส วจนีโยติ โส กินฺติ วจนีโย อสฺส กึ วตฺตพฺโพ ภเวยฺย เชฏฺโ วา กนิฏฺโ วาติ ฯ เสสํ อุตฺตานตฺถเมว ฯ ตโต พฺราหฺมโณ อาห เชฏฺโติสฺส โภ โคตม วจนีโยติ โภ โคตม โส เชฏฺโ อิติ อสฺส วจนีโยติ ฯ กสฺมา อิติ เจ ฯ โส หิ เนสํ เชฏฺโติ ยสฺมา โส เนสํ วุฑฺฒตโรติ อตฺโถ ฯ อถสฺส ภควา โอปมฺมํ ปฏิปาเทนฺโต อาห เอวเมว โข พฺราหฺมณ ยถา โส กุกฺกุฏจฺฉาปโก เอวํ อหมฺปิ อวิชฺชาคตาย ปชายาติ ฯ อวิชฺชาคตายาติ อวิชฺชา วุจฺจติ อญฺาณํ ตตฺถ คตาย ฯ ปชายาติ สตฺตาธิวจนเมตํ ฯ ตสฺมา เอตฺถ อวิชฺชณฺฑโกสสฺส อนฺโต ปวิฏฺเสุ สตฺเตสูติ เอวํ อตฺโถ ทฏฺพฺโพ ฯ อณฺฑภูตายาติ อณฺเฑ ภูตาย ชาตาย สญฺชาตาย ฯ ยถา หิ อณฺเฑ นิพฺพตฺตา เอกจฺเจ สตฺตา อณฺฑภูตาติ วุจฺจนฺติ เอวมยํ สพฺพาปิ ปชา อวิชฺชณฺฑโกเส นิพฺพตฺตตฺตา อณฺฑภูตาติ วุจฺจติ ฯ ปริโยนทฺธายาติ เตน อวิชฺชณฺฑโกเสน สมนฺตโต โอนทฺธาย พทฺธาย เวิตาย ฯ อวิชฺชณฺฑโกสมฺปทาเลตฺวาติ ตํ อวิชฺชามยํ อณฺฑโกสํ ภินฺทิตฺวา ฯ เอโกว โลเกติ สกเลปิ โลกสนฺนิวาเส อหเมว เอโก อทุติโย ฯ อนุตฺตรํ สมฺมาสมฺโพธึ อภิสมฺพุทฺโธติ อนุตฺตรนฺติ อุตฺตรวิรหิตํ สพฺพเสฏฺ ฯ สมฺมาสมฺโพธินฺติ สมฺมา สามญฺจ โพธึ ฯ อถวา

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๕๑.

ปสฏฺ สุนฺทรญฺจ โพธึ ฯ โพธีติ รุกฺโขปิ มคฺโคปิ สพฺพญฺุตญฺาณมฺปิ นิพฺพานมฺปิ วุจฺจติ ฯ โพธิรุกฺขมูเล ปมาภิสมฺพุทฺโธติ จ อนฺตรา จ โพธึ อนฺตรา จ คยนฺติ จ อาคตฏฺาเนสุ หิ รุกฺโข โพธีติ วุจฺจติ ฯ สตฺตตฺตึสโพธิปกฺขิยานํ ธมฺมานํ จตูสุ มคฺเคสุ าณนฺติ อาคตฏฺาเน มคฺโค ฯ ปปฺโปติ โพธึ วรภูริเมธโสติ อาคตฏฺาเน สพฺพญฺุตญฺาณํ ฯ ปตฺวาน โพธึ อมตํ อสงฺขตนฺติ อาคตฏฺาเน นิพฺพานํ ฯ อิธ ปน ภควโต อรหตฺตมคฺคญฺาณํ อธิปฺเปตํ ฯ สพฺพญฺุตญฺาณนฺติปิ วทนฺติ ฯ อญฺเสํ อรหตฺตมคฺโค อนุตฺตโร โพธิ โหติ น โหตีติ ฯ น โหติ ฯ กสฺมา ฯ อสพฺพคุณทายกตฺตา ฯ เตสํ หิ กสฺสจิ อรหตฺตมคฺโค อรหตฺตผลเมว เทติ ฯ กสฺสจิ ติสฺโส วิชฺชา ฯ กสฺสจิ ฉ อภิญฺา ฯ กสฺสจิ จตสฺโส ปฏิสมฺภิทา ฯ กสฺสจิ สาวกปารมีาณํ ฯ ปจฺเจกพุทฺธานมฺปิ ปจฺเจกโพธิญฺาณเมว เทติ ฯ พุทฺธานํ ปน อรหตฺตมคฺโค สพฺพคุณสมฺปตฺตึ เทติ อภิเสโก วิย รญฺโ สพฺพโลกิสฺสริยภาวํ ฯ ตสฺมา อญฺสฺส กสฺสจิปิ อนุตฺตโร โพธิ น โหตีติ ฯ อภิสมฺพุทฺโธติ อพฺภญฺาสึ ปฏิวิชฺฌึ ปตฺโตมฺหิ อธิคโตมฺหีติ วุตฺตํ โหติ ฯ อิทานิ ยเทตํ ภควตา เอวเมว โข อหํ พฺราหฺมณาติอาทินา นเยน วุตฺตํ โอปมฺมสมฺปฏิปาทนํ ตํ เอวํ อตฺเถน สํสนฺเทตฺวา เวทิตพฺพํ ฯ ยถา หิ ตสฺสา กุกฺกุฏิยา อตฺตโน อณฺเฑสุ อธิสยิตาทิติวิธกิริยากรณํ เอวํ โพธิปลฺลงฺเก นิสินฺนสฺส โพธิสตฺตภูตสฺส ภควโต อตฺตโน จิตฺตสนฺตาเน อนิจฺจํ ทุกฺขมนตฺตาติ ติวิธานุปสฺสนากรณํ ฯ กุกฺกุฏิยา

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๕๒.

ติวิธกิริยาสมฺปาทเนน อณฺฑานํ อปูติภาโว วิย โพธิสตฺตภูตสฺส ภควโต ติวิธานุปสฺสนาสมฺปาทเนน วิปสฺสนาาณสฺส อปริหานิ ฯ กุกฺกุฏิยา ติวิธกิริยากรเณน อณฺฑานํ อลฺลสิเนหปริยาทานํ วิย โพธิสตฺตภูตสฺส ภควโต ติวิธานุปสฺสนาสมฺปาทเนน ภวตฺตยานุคต- นิกนฺติสิเนหปริยาทานํ ฯ กุกฺกุฏิยา ติวิธกิริยากรเณน อณฺฑกปาลานํ ตนุภาโว วิย โพธิสตฺตภูตสฺส ภควโต ติวิธานุปสฺสนาสมฺปาทเนน อวิชฺชณฺฑโกสสฺส ตนุภาโว ฯ กุกฺกุฏิยา ติวิธกิริยากรเณน กุกฺกุฏจฺฉาปกสฺส ปาทนขตุณฺฑกานํ ถทฺธขรภาโว วิย โพธิสตฺตภูตสฺส ภควโต ติวิธานุปสฺสนาสมฺปาทเนน วิปสฺสนาาณสฺส ติกฺขขรวิปฺปสนฺนสูรภาโว ฯ กุกฺกุฏิยา ติวิธกิริยากรเณน กุกฺกุฏจฺฉาปกสฺส ปริณามกาโล วิย โพธิสตฺตภูตสฺส ภควโต ติวิธานุปสฺสนาสมฺปาทเนน วิปสฺสนาาณสฺส ปริณามกาโล วฑฺฒิตกาโล คพฺภคหณกาโล เวทิตพฺโพ ฯ ตโต กุกฺกุฏิยา ติวิธกิริยากรเณน กุกฺกุฏจฺฉาปกสฺส ปาทนขสิขาย วา มุขตุณฺฑเกน วา อณฺฑโกสมฺปทาเลตฺวา ปกฺเข ปปฺโผเฏตฺวา โสตฺถินา อภินิพฺพิทากาโล ^๑- วิย ตสฺส ภควโต ติวิธานุปสฺสนาสมฺปาทเนน วิปสฺสนาาณํ คพฺภํ คณฺหาเปตฺวา อนุปุพฺพาธิคเตน อรหตฺตมคฺเคน อวิชฺชณฺฑโกสมฺปทาเลตฺวา อภิญฺาปกฺเข ปปฺโผเฏตฺวา โสตฺถินา สกลพุทฺธคุณสจฺฉิกตกาโล เวทิตพฺโพ ฯ สฺวาหํ พฺราหฺมณ เชฏฺโ เสฏฺโ โลกสฺสาติ โส อหํ พฺราหฺมณ ยถา เตสํ กุกฺกุฏโปตกานํ ปมตรํ อณฺฑโกสมฺปทาเลตฺวา อภินิพฺพตฺโต กุกฺกุฏโปตโก เชฏฺโ โหติ เอวํ อวิชฺชาคตาย ปชาย ตํ @เชิงอรรถ: ^๑. อภินิพฺพิธา...อิติปิ ฯ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๕๓.

อวิชฺชณฺฑโกสมฺปทาเลตฺวา ปมตรํ อริยาย ชาติยา ชาตตฺตา เชฏฺโ วุฑฺฒตโมติ สงฺขํ คโต สพฺพคุเณหิ ปน อปฏิสมตฺตา เสฏฺโติ ฯ เอวํ ภควา อตฺตโน อนุตฺตรํ เชฏฺเสฏฺภาวํ พฺราหฺมณสฺส ปกาเสตฺวา อิทานิ ยาย ปฏิปทาย ตํ อธิคโต ตํ ปฏิปทํ ปุพฺพภาคโต ปภูติ ทสฺเสตุํ อารทฺธํ โข ปน เม พฺราหฺมณาติอาทิมาห ฯ อิมํ วา ภควโต อนุตฺตรํ เชฏฺเสฏฺภาวํ สุตฺวา พฺราหฺมณสฺส จิตฺตเมวํ อุปฺปนฺนํ กาย นุโข ปฏิปทาย อิมํ ปตฺโตติ ตสฺส จิตฺตมญฺาย อิมายาหํ ปฏิปทาย อิมํ อนุตฺตรํ เชฏฺเสฏฺภาวํ ปตฺโตติ ทสฺเสนฺโต เอวมาห ฯ ตตฺถ อารทฺธํ โข ปน เม พฺราหฺมณ วิริยํ อโหสีติ พฺราหฺมณ น มยา อยํ อนุตฺตโร เชฏฺเสฏฺภาโว กุสีเตน มุฏฺสฺสตินา สารทฺธกาเยน วิกฺขิตฺตจิตฺเตน อธิคโต อปิจ โข ตทธิคมาย อารทฺธํ โข ปน เม วิริยํ อโหสิ โพธิมณฺเฑ นิสินฺเนน มยา จตุรงฺคสมนฺนาคตํ วิริยํ อารทฺธํ อโหสิ ฯ ปคฺคหิตํ อสิถิลปฺปวตฺติตนฺติ วุตฺตํ โหติ ฯ อารทฺธตฺตาเยว จ เม ตํ อสลฺลีนํ อโหสิ ฯ น เกวลญฺจ วิริยเมว สติปิ เม อารมฺมณาภิมุขีภาเวน อุปฏฺิตา อโหสิ อุปฏฺิตตฺตาเยว จ อปฺปมุฏฺา ฯ ปสฺสทฺโธ กาโยติ กายจิตฺตปฺปสฺสทฺธิวเสน กาโยปิ เม ปสฺสทฺโธ อโหสิ ฯ ตตฺถ ยสฺมา นามกาเย ปสฺสทฺเธ รูปกาโยปิ ปสฺสทฺโธเอว โหติ ตสฺมา นามกาโย รูปกาโยติ อวิเสเสตฺวาว ปสฺสทฺโธ กาโยติ วุตฺตํ ฯ อสารทฺโธติ โส จ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๕๔.

โข ปสฺสทฺธตฺตาเยว อสารทฺโธ ฯ วิคตทรโถติ วุตฺตํ โหติ ฯ สมาหิตํ จิตฺตํ เอกคฺคนฺติ จิตฺตํปิ เม สมฺมา อาหิตํ สุฏฺุ ปิตํ อปฺปิตํ วิย อโหสิ สมาหิตตฺตาเอว จ เอกคฺคํ อจลํ นิปฺผนฺทนนฺติ ฯ เอตฺตาวตา ฌานสฺส ปุพฺพภาคปฏิปทา กถิตา โหติ ฯ อิทานิ อิมาย ปฏิปทาย อธิคตํ ปมชฺฌานํ อาทึ กตฺวา วิชฺชาตฺตยปริโยสานํ วิเสสํ ทสฺเสนฺโต โสโข อหนฺติอาทิมาห ฯ ตตฺถ วิวิจฺเจว กาเมหิ วิวิจฺจ อกุสเลหิ ธมฺเมหีติอาทีนํ กิญฺจาปิ ตตฺถ กตเม กามา ฉนฺโท กาโม ราโค กาโม ฉนฺทราโค กาโม สงฺกปฺโป กาโม ราโค กาโม สงฺกปฺปราโค กาโม อิเม วุจฺจนฺติ กามา ตตฺถ กตเม อกุสลา ธมฺมา กามจฺฉนฺโท ฯเปฯ วิจิกิจฺฉา อิเม วุจฺจนฺติ อกุสลา ธมฺมา อิติ อิเมหิ จ กาเมหิ อิเมหิ จ อกุสเลหิ ธมฺเมหิ วิวิตฺโต โหติ ปวิวิตฺโต เตน วุจฺจติ วิวิจฺเจว กาเมหิ วิวิจฺจ อกุสเลหิ ธมฺเมหีติอาทินา นเยน วิภงฺเคเยว อตฺโถ วุตฺโต ตถาปิ อฏฺกถานยํ วินา น สุฏฺุ ปากโฏ โหติ อฏฺกถานเยเนว นํ ปกาสยิสฺสามิ ฯ เสยฺยถีทํ ฯ วิวิจฺเจว กาเมหีติ กาเมหิ วิวิจฺจิตฺวา วินา หุตฺวา อปสกฺกิตฺวา ฯ โย ปนายเมตฺถ เอวกาโร โส นิยมตฺโถติ เวทิตพฺโพ ฯ ยสฺมา จ นิยมตฺโถ ตสฺมา ตสฺมึ ปมชฺฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรณสมเย อวิชฺชมานานมฺปิ กามานํ ตสฺส ปมชฺฌานสฺส ปฏิปกฺขภาวํ กามปริจฺจาเคเนว จสฺส อธิคมํ ทีเปติ ฯ กถํ ฯ วิวิจฺเจว กาเมหีติ เอวํ หิ นิยเม กริยมาเน

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๕๕.

อิทํ ปญฺายติ นูนิมสฺส ฌานสฺส กามา ปฏิปกฺขภูตา เยสุ สติ อิทํ นปฺปวตฺตติ อนฺธกาเร สติ ปทีโป วิย เตสํ ปริจฺจาเคเนว จสฺส อธิคโม โหติ โอริมตีรปริจฺจาเคน ปาริมตีรสฺเสว ตสฺมา นิยมํ กโรตีติ ฯ ตตฺถ สิยา กสฺมา ปเนส ปุพฺพปเทเยว วุตฺโต น อุตฺตรปเท กึ อกุสเลหิ ธมฺเมหิ อวิวิจฺจาปิ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหเรยฺยาติ ฯ น โข ปเนตํ เอวํ ทฏฺพฺพํ ฯ ตนฺนิสฺสรณโต หิ ปุพฺพปเท เอส วุตฺโต ฯ กามธาตุสมติกฺกมนโต หิ กามราคปฏิปกฺขโต จ อิทํ ฌานํ กามานเมว นิสฺสรณํ ฯ ยถาห ฯ กามานเมตํ นิสฺสรณํ ยทิทํ เนกฺขมฺมนฺติ ฯ อุตฺตรปเทปิ ปเนส ยถา อิเธว ภิกฺขเว ปโม สมโณ อิธ ทุติโย สมโณติ เอตฺถ เอวกาโร อาเนตฺวา วุจฺจติ เอวํ วตฺตพฺโพ ฯ น หิ สกฺกา อิโต อญฺเหิปิ นีวรณสงฺขาเตหิ อกุสลธมฺเมหิ อวิวิจฺจ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหริตุํ ตสฺมา วิวิจฺเจว กาเมหิ วิวิจฺเจว อกุสเลหิ ธมฺเมหีติ เอวํ ปททฺวเยปิ เอส ทฏฺพฺโพ ฯ ปททฺวเยปิ จ กิญฺจาปิ วิวิจฺจาติ อิมินา สาธารณวจเนน ตทงฺควิเวกาทโย กายวิเวกาทโย จ สพฺเพปิ วิเวกา สงฺคหํ คจฺฉนฺติ ตถาปิ กายวิเวโก จิตฺตวิเวโก วิกฺขมฺภนวิเวโกติ ตโยเอว อิธ ทฏฺพฺพา ฯ กาเมหีติ อิมินา ปน ปเทน เย จ นิทฺเทเส กตเม วตฺถุกามา มนาปิยา รูปาติอาทินา นเยน วตฺถุกามา วุตฺตา เย จ ตตฺเถว วิภงฺเค จ ฉนฺโท กาโมติอาทินา นเยน กิเลสกามา วุตฺตา เต สพฺเพปิ สงฺคหิตา อิจฺเจว ทฏฺพฺพา ฯ เอวํ หิ สติ วิวิจฺเจว

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๕๖.

กาเมหีติ วตฺถุกาเมหิปิ วิวิจฺเจวาติ อตฺโถ ยุชฺชติ ฯ เตน กายวิเวโก วุตฺโต โหติ ฯ วิวิจฺจ อกุสเลหิ ธมฺเมหีติ กิเลสกาเมหิ สพฺพากุสเลหิ วา วิวิจฺจาติ อตฺโถ ยุชฺชติ ฯ เตน จิตฺตวิเวโก วุตฺโต โหติ ฯ ปุริเมน เจตฺถ วตฺถุกาเมหิ วิเวกวจนโตเยว กามสุขปริจฺจาโค ทุติเยน กิเลสกาเมหิ วิเวกวจนโต เนกฺขมฺมสุขปริคฺคโห วิภาวิโต โหติ ฯ เอวํ วตฺถุกามกิเลสกามวิเวกวจนโตเยว จ เอเตสํ ปเมน สงฺกิเลสวตฺถุปฺปหานํ ทุติเยน สงฺกิเลสปฺปหานํ ปเมน โลลภาวสฺส เหตุปริจฺจาโค ทุติเยน พาลภาวสฺส ปเมน จ ปโยคสุทฺธิ ทุติเยน อาสยโปสนํ วิภาวิตํ โหตีติ วิญฺาตพฺพํ ฯ เอส ตาว นโย กาเมหีติ เอตฺถ วุตฺตกาเมสุ วตฺถุกามปกฺเข ฯ กิเลสกามปกฺเข ปน ฉนฺโทติ จ ราโคติ จ เอวมาทีหิ อเนกเภโท กามจฺฉนฺโทเยว กาโมติ อธิปฺเปโต ฯ โส จ อกุสลปริยาปนฺโนปิ สมาโน ตตฺถ กตโม กามจฺฉนฺโท กาโมติอาทินา นเยน วิภงฺเค ฌานปฏิปกฺขโต วิสุํ วุตฺโต ฯ กิเลสกามตฺตา วา ปุริมปเท วุตฺโต ฯ อกุสลปริยาปนฺนตฺตา ทุติยปเท ฯ อเนกเภทโต จสฺส กามโตติ อวตฺวา กาเมหีติ วุตฺตํ ฯ อญฺเสมฺปิ จ ธมฺมานํ อกุสลภาเว วิชฺชมาเน ตตฺถ กตเม อกุสลา ธมฺมา กามจฺฉนฺโทติอาทินา นเยน วิภงฺเค อุปริฌานงฺคานํ ปจฺจนีกปฏิปกฺขภาวทสฺสนโต นีวรณาเนว วุตฺตานิ ฯ นีวรณานิ หิ ฌานงฺคปจฺจนีกานิ ฯ เตสํ ฌานงฺคานเมว ปฏิปกฺขานิ วิทฺธํสกานีติ วุตฺตํ โหติ ฯ ตถา หิ สมาธิ กามจฺฉนฺทสฺส ปฏิปกฺโข ปีติ พฺยาปาทสฺส วิตกฺโก

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๕๗.

ถีนมิทฺธสฺส สุขํ อุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจสฺส วิจาโร วิจิกิจฺฉายาติ เปฏเก วุตฺตํ ฯ เอวเมตฺถ วิวิจฺเจว กาเมหีติ อิมินา กามจฺฉนฺทสฺส วิกฺขมฺภนวิเวโก วุตฺโต โหติ ฯ วิวิจฺจ อกุสเลหิ ธมฺเมหีติ อิมินา ปญฺจนฺนมฺปิ นีวรณานํ ฯ อคฺคหิตคฺคหเณน ปน ปเมน กามจฺฉนฺทสฺส ทุติเยน เสสนีวรณานํ ฯ ตถา ปเมน ตีสุ อกุสลมูเลสุ ปญฺจกามคุณเภทวิสยสฺส โลภสฺส ทุติเยน อาฆาตวตฺถุเภทาทิวิสยานํ โทสโมหานํ ฯ โอฆาทีสุ วา ธมฺเมสุ ปเมน กาโมฆกามโยคกามาสวกามูปาทานอภิชฺฌากายคณฺกามราคสํโยชนานํ ทุติเยน อวเสสโอฆโยคาสวอุปาทานคณฺสํโยชนานํ ฯ ปเมน จ ตณฺหาย ตํสมฺปยุตฺตกานญฺจ ทุติเยน อวิชฺชาย ตํสมฺปยุตฺตกานญฺจ ฯ อปิจ ปเมน โลภสมฺปยุตฺตอฏฺจิตฺตุปฺปาทานํ ทุติเยน เสสานํ จตุนฺนํ อกุสลจิตฺตุปฺปาทานํ วิกฺขมฺภนวิเวโก วุตฺโต โหตีติ เวทิตพฺโพ ฯ อยํ ตาว วิวิจฺเจว กาเมหิ วิวิจฺจ อกุสเลหิ ธมฺเมหีติ เอตฺถ อตฺถปฺปกาสนา ฯ เอตฺตาวตา จ ปมสฺส ฌานสฺส ปหานงฺคํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ สมฺปโยคงฺคํ ทสฺเสนฺโต สวิตกฺกํ สวิจารนฺติอาทิมาห ฯ ตตฺถ วิตกฺกนํ วิตกฺโก โอหนนฺติ ^๑- วุตฺตํ โหติ ฯ สฺวายํ อารมฺมเณ จิตฺตสฺส อภินิโรปนลกฺขโณ อาหนนปริยาหนนรโส ฯ ตถา หิ เตน โยคาวจโร อารมฺมณํ วิตกฺกาหตํ วิตกฺกปริยาหตํ กโรตีติ วุจฺจติ ฯ อารมฺมเณ จิตฺตสฺส อานยนปจฺจุปฏฺาโน ฯ วิจรณํ วิจาโร อนุสญฺจรณนฺติ วุตฺตํ โหติ ฯ สฺวายํ @เชิงอรรถ: ^๑. อูหนนฺติปิ ทิสฺสติ ฯ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๕๘.

อารมฺมณานุมชฺชนลกฺขโณ ตตฺถ สหชาตานุโยชนรโส จิตฺตสฺส อนุปฺปพนฺธนปจฺจุปฏฺาโน ฯ สนฺเตปิ จ เนสํ กตฺถจิ อวิโยเค โอฬาริกตฺเถน ปุพฺพงฺคมตฺเถน จ ฆณฺฑาภิฆาตสทฺโท ^๑- วิย เจตโส ปมาภินิปาโต วิตกฺโก สุขุมตฺเถน อนุรโว วิย อนุปฺปพนฺโธ วิจาโร ฯ วิปฺผารวา เจตฺถ วิตกฺโก ปริปฺผนฺทภาโว จิตฺตสฺส อากาเส อุปฺปติตุกามสฺส ปกฺขิโน ปกฺขวิกฺเขโป วิย ปทุมาภิมุขปาโต วิย จ คนฺธานุพนฺธเจตโส ภมรสฺส สนฺตวุตฺติ วิจาโร นาติปริปฺผนฺทภาโว จิตฺตสฺส อากาเส อุปฺปติตสฺส ปกฺขิโน ปกฺขปฺปสารณํ วิย ปริพฺภมนํ วิย จ ปทุมาภิมุขปติตสฺส ภมรสฺส ปทุมสฺส อุปริภาเค ฯ โส ปน เตสํ วิเสโส ปมทุติยชฺฌาเนสุ ปากโฏ โหติ ฯ อิติ อิมินา จ วิตกฺเกน อิมินา จ วิจาเรน สห วตฺตติ รุกฺโข วิย ปุปฺเผน จ ผเลน จาติ อิทํ ฌานํ สวิตกฺกํ สวิจารนฺติ วุจฺจติ ฯ วิภงฺเค ปน อิมินา จ วิตกฺเกน อิมินา จ วิจาเรน อุเปโต โหติ สมุเปโตติอาทินา นเยน ปุคฺคลาธิฏฺานา เทสนา กตา ฯ อตฺโถ ปน ตตฺราปิ เอวเมว ทฏฺพฺโพ ฯ วิเวกชนฺติ เอตฺถ วิวิตฺติ วิเวโก นีวรณวิคโมติ อตฺโถ ฯ วิวิตฺโตติ วา วิเวโก นีวรณวิวิตฺโต ฌานสมฺปยุตฺตธมฺมราสีติ อตฺโถ ฯ ตสฺมา วิเวกา ตสฺมึ วา วิเวเก ชาตนฺติ วิเวกชํ ฯ ปีติสุขนฺติ เอตฺถ ปีนยตีติ ปีติ ฯ สา สมฺปิยายนลกฺขณา กายจิตฺตปีนนรสา ผรณรสา วา โอทคฺยปจฺจุปฏฺานา ฯ สุขนํ สุขํ ฯ สุฏฺุ วา ขาทติ ขนติ จ กายจิตฺตาพาธนฺติ สุขํ ฯ ตํ สาตลกฺขณํ ตํสมฺปยุตฺตานํ อุปพฺรูหนรสํ อนุคฺคหปจฺจุปฏฺานํ ฯ สติปิ จ เนสํ กตฺถจิ อวิโยเค @เชิงอรรถ: ^๑. ฆณฺฏาวิฆาต...อิติปิ ฯ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๕๙.

อิฏฺารมฺมณปฏิลาภตุฏฺิ ปีติ ปฏิลทฺธรสานุภวนํ สุขํ ฯ ยตฺถ ปีติ ตตฺถ สุขํ ฯ ยตฺถ สุขํ ตตฺถ น นิยมโต ปีติ ฯ สงฺขารกฺขนฺธสงฺคหิตา ปีติ เวทนากฺขนฺธสงฺคหิตํ สุขํ ฯ กนฺตารขินฺนสฺส วนนฺตูทกนฺตทสฺสนสฺสวเนสุ วิย ปีติ วนจฺฉายปฺปเวสนอุทกปริโภเคสุ วิย สุขํ ฯ ตสฺมึ ตสฺมึ สมเย ปากฏภาวโต เจตํ วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํ ฯ อยญฺจ ปีติ อิทญฺจ สุขํ อสฺส ฌานสฺส อสฺมึ วา ฌาเน อตฺถีติ อิทํ ฌานํ ปีติสุขนฺติ วุจฺจติ ฯ อถวา ปีติ จ สุขญฺจ ปีติสุขํ ธมฺมวินยาทโย วิย ฯ วิเวกชํ ปีติสุขมสฺส ฌานสฺส อสฺมึ วา ฌาเน อตฺถีติ เอวํปิ วิเวกชํ ปีติสุขํ ฯ ยเถว หิ ฌานํ เอวํ ปีติสุขํ เจตฺถ วิเวกชเมว โหติ ฯ ตญฺจสฺส อตฺถีติ ตสฺมา เอกปเทเนว วิเวกชปีติสุขนฺติปิ วุตฺตํ ยุชฺชติ ฯ วิภงฺเค ปน อิทํ สุขํ อิมาย ปีติยา สหคตนฺติอาทินา นเยเนตํ วุตฺตํ ฯ อตฺโถ ปน ตตฺราปิ เอวเมว ทฏฺพฺโพ ฯ ปมนฺติ คณนานุปุพฺพโต ปมํ ฯ อิทํ ปมํ สมาปชฺชตีติ ปมํ ฯ ปจฺจนีกธมฺเม ฌาเปตีติ ฌานํ ฯ อิมินา โยคิโน ฌายนฺตีติปิ ฌานํ ฯ ปจฺจนีกธมฺเม ทหนฺติ โคจรํ วา จินฺเตนฺตีติ อตฺโถ ฯ สยํ วา ตํ ฌายติ อุปนิชฺฌายตีติ ฌานํ ฯ เตเนว ตํ อุปนิชฺฌายนลกฺขณนฺติ วุจฺจติ ฯ ตเทตํ อารมฺมณูปนิชฺฌานํ ลกฺขณูปนิชฺฌานนฺติ ทุวิธํ โหติ ฯ ตตฺถ อารมฺมณูปนิชฺฌานนฺติ สห อุปจาเรน อฏฺสมาปตฺติโย วุจฺจนฺติ ฯ กสฺมา ฯ กสิณารมฺมณูปนิชฺฌายนโต ฯ ลกฺขณูปนิชฺฌานนฺติ วิปสฺสนามคฺคผลานิ วุจฺจนฺติ ฯ กสฺมา ฯ ลกฺขณูปนิชฺฌายนโต ฯ เอตฺถ หิ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๖๐.

วิปสฺสนา อนิจฺจลกฺขณาทีนิ อุปนิชฺฌายติ ฯ วิปสฺสนาย อุปนิชฺฌายนกิจฺจํ ปน มคฺเคน สิชฺฌตีติ มคฺโค ลกฺขณูปนิชฺฌานนฺติ วุจฺจติ ฯ ผลํ ปน นิโรธสฺส ตถลกฺขณํ อุปนิชฺฌายตีติ ลกฺขณูปนิชฺฌานนฺติ วุจฺจติ ฯ อิมสฺมึ ปน อตฺเถ อารมฺมณูปนิชฺฌานเมว ฌานนฺติ อธิปฺเปตํ ฯ เอตฺถาห กตมํ ปน ตํ ฌานํ นาม ยํ สวิตกฺกํ สวิจารํ ฯเปฯ ปีติสุขนฺติ เอวํ อปเทสํ อรหตีติ ฯ วุจฺจเต ฯ ยถา สธโน สปริชโนติอาทีสุ เปตฺวา ธนญฺจ ปริชนญฺจ อญฺโ อปเทสารโห น โหติ เอวํ เปตฺวา วิตกฺกาทิธมฺเม อญฺ อปเทสารหํ นตฺถิ ฯ ยถา ปน สรถา สปตฺติกา เสนาติ วุตฺเตสุ เสนงฺเคสุเอว เสนาสมฺมติ เอวมิธ ปญฺจสุ องฺเคสุเยว ฌานสมฺมติ เวทิตพฺพา ฯ กตเมสุ ปญฺจสุ ฯ วิตกฺโก วิจาโร ปีติ สุขํ จิตฺเตกคฺคตาติ เอเตสุ ฯ เอตาเนว หิสฺส สวิตกฺกํ สวิจารนฺติอาทินา นเยน องฺคภาเวน วุตฺตานิ ฯ อวุตฺตตฺตา เอกคฺคตา องฺคํ น โหตีติ เจ ฯ ตญฺจ น ฯ กสฺมา ฯ วุตฺตตฺตา เอว ฯ สาปิ หิ วิภงฺเค ฌานนฺติ วิตกฺโก วิจาโร ปีติ สุขํ จิตฺตสฺเสกคฺคตาติ เอวํ วุตฺตาเยว ตสฺมา ยถา สวิตกฺกํ สวิจารนฺติ เอวํ สจิตฺเตกคฺคตนฺติ อิธ อวุตฺเตปิ อิมินา วิภงฺควจเนน จิตฺเตกคฺคตาปิ องฺคเมวาติ เวทิตพฺพา ฯ เยน หิ อธิปฺปาเยน ภควตา อุทฺเทโส กโต โสเอว เตน วิภงฺเคปิ ปกาสิโตติ ฯ อุปสมฺปชฺชาติ อุปคนฺตฺวา ปาปุณิตฺวาติ วุตฺตํ โหติ ฯ อุปสมฺปาทยิตฺวา วา นิปฺผาเทตฺวาติ วุตฺตํ โหติ ฯ วิภงฺเค ปน

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๖๑.

อุปสมฺปชฺชาติ ปมสฺส ฌานสฺส ลาโภ ปฏิลาโภ ปตฺติ สมฺปตฺติ ผุสนา สจฺฉิกิริยา อุปสมฺปทาติ วุตฺตํ ฯ ตสฺสาปิ เอวเมวตฺโถ เวทิตพฺโพ ฯ วิหาสินฺติ โพธิมณฺเฑ นิสชฺชาสงฺขาเตน อิริยาปถวิหาเรน อิติวุตฺตปฺปการชฺฌานสมงฺคี หุตฺวา อตฺตภาวสฺส อิริยนํ วุตฺตึ ปาลนํ ยปนํ ยาปนํ จารํ วิหารํ อภินิปฺผาเทสินฺติ อตฺโถ ฯ วุตฺตํ เหตํ วิภงฺเค วิหรตีติ อิริยติ วตฺตติ ปาเลติ ยเปติ ยาเปติ จรติ วิหรติ เตน วุจฺจติ วิหรตีติ ฯ กึ ปน กตฺวา ภควา อิมํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหาสีติ ฯ กมฺมฏฺานํ ภาเวตฺวา ฯ กตรํ ฯ อานาปานสฺสติกมฺมฏฺานํ ฯ อญฺเน ตทตฺถิเกน กึ กาตพฺพนฺติ ฯ อญฺเนปิ เอตํ วา กมฺมฏฺานํ ปวีกสิณาทีนํ วา อญฺตรํ ภาเวตพฺพํ ฯ เตสํ ภาวนานโย วิสุทฺธิมคฺเค วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺโพ ฯ อิธ ปน วุจฺจมาเน อติภาริยํ วินยนิทานํ โหติ ฯ ตสฺมา ปาลิยา อตฺถปฺปกาสนมตฺตเมว กโรมาติ ฯ ปมชฺฌานกถา นิฏฺิตา ฯ วิตกฺกวิจารานํ วูปสมาติ วิตกฺกสฺส จ วิจารสฺส จาติ อิเมสํ ทฺวินฺนํ วูปสมา สมติกฺกมา ฯ ทุติยชฺฌานกฺขเณ อปาตุภาวาติ วุตฺตํ โหติ ฯ ตตฺถ กิญฺจาปิ ทุติยชฺฌาเน สพฺเพปิ ปมชฺฌานธมฺมา น สนฺติ อญฺเว หิ ปมชฺฌาเน ผสฺสาทโย อญฺเ อิธ โอฬาริกสฺส ปน โอฬาริกสฺส องฺคสฺส สมติกฺกมา ปมชฺฌานโต ปเรสํ ทุติยชฺฌานาทีนํ อธิคโม โหตีติ ทีปนตฺถํ วิตกฺกวิจารานํ วูปสมาติ เอวํ วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํ ฯ อชฺฌตฺตนฺติ อิธ นิยกชฺฌตฺตํ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๖๒.

อธิปฺเปตํ ฯ วิภงฺเค ปน อชฺฌตฺตํ ปจฺจตฺตนฺติ ^๑- เอตฺตกเมว วุตฺตํ ฯ ยสฺมา ปน นิยกชฺฌตฺตํ อธิปฺเปตํ ตสฺมา อตฺตนิ ชาตํ อตฺตโน สนฺตาเน นิพฺพตฺตนฺติ อยเมตฺถ อตฺโถ ฯ สมฺปสาทนนฺติ สมฺปสาทนํ วุจฺจติ สทฺธา สมฺปสาทนโยคโต ฌานมฺปิ สมฺปสาทนํ นีลวณฺณโยคโต นีลํ วตฺถํ วิย ฯ ยสฺมา วา ตํ ฌานํ สมฺปสาทนสมนฺนาคตตฺตา วิตกฺกวิจารกฺโขภวูปสมเนน เจโต สมฺปสาทยติ ตสฺมาปิ สมฺปสาทนนฺติ วุตฺตํ ฯ อิมสฺมิญฺจ อตฺถวิกปฺเป สมฺปสาทนํ เจตโสติ เอวํ ปทสมฺพนฺโธ เวทิตพฺโพ ฯ ปุริมสฺมึ ปน อตฺถวิกปฺเป เจตโสติ เอตํ เอโกทิภาเวน สทฺธึ โยเชตพฺพํ ฯ ตตฺรายํ อตฺถโยชนา ฯ เอโก อุเทตีติ เอโกทิ วิตกฺกวิจาเรหิ อนชฺฌารูฬฺหตฺตา อคฺโค เสฏฺโ หุตฺวา อุเทตีติ อตฺโถ ฯ เสฏฺโปิ หิ โลเก เอโกติ วุจฺจติ ฯ วิตกฺกวิจารวิรหิโต วา เอโก อสหาโย หุตฺวา อิติปิ วฏฺฏติ ฯ อถวา สมฺปยุตฺตธมฺเม อุทยตีติ อุทิ อุฏฺาเปตีติ อตฺโถ ฯ เสฏฺฏฺเน เอโก จ โส อุทิ จาติ เอโกทิ ฯ สมาธิสฺเสตํ อธิวจนํ ฯ อิติ อิมํ เอโกทึ ภาเวติ วฑฺฒยตีติ อิทํ ทุติยชฺฌานํ เอโกทิภาวํ ฯ โส ปนายํ เอโกทิ ยสฺมา เจตโส น สตฺตสฺส น ชีวสฺส ตสฺมา เอตํ เจตโส เอโกทิภาวนฺติ วุตฺตํ ฯ นนุ จายํ สทฺธา ปมชฺฌาเนปิ อตฺถิ อยญฺจ เอโกทินามโก สมาธิ อถ กสฺมา อิทเมว สมฺปสาทนํ เจตโส เอโกทิภาวญฺจาติ วุตฺตํ ฯ วุจฺจเต ฯ อทุํ หิ ปมชฺฌานํ วิตกฺกวิจารกฺโขเภน @เชิงอรรถ: ^๑. อภิ. วิ. ๓๕/๓๔๘.

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๖๓.

วีจิตรงฺคสมากุลมิว ชลํ น สุปฺปสนฺนํ โหติ ตสฺมา สติยาปิ สทฺธาย สมฺปสาทนนฺติ น วุตฺตํ ฯ น สุปฺปสนฺนตฺตาเยว เจตฺถ สมาธิปิ น สุฏฺุ ปากโฏ ตสฺมา เอโกทิภาวนฺติปิ น วุตฺตํ ฯ อิมสฺมึ ปน ฌาเน วิตกฺกวิจารปลิโพธาภาเวน ลทฺโธกาสา พลวตี สทฺธา พลวสทฺธาสหายปฏิลาเภเนว สมาธิปิ ปากโฏ ตสฺมา อิทเมว เอวํ วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํ ฯ วิภงฺเค ปน สมฺปสาทนนฺติ ยา สทฺธา สทฺทหนา โอกปฺปนา อภิปฺปสาโท ฯ เจตโส เอโกทิภาวนฺติ ยา จิตฺตสฺส ิติ ฯเปฯ สมาธีติ ^๑- เอตฺตกเมว วุตฺตํ ฯ เอวํ วุตฺเตน ปเนเตน สทฺธึ อยํ อตฺถวณฺณนา ยถา น วิรุชฺฌติ อญฺทตฺถุํ สํสนฺทติ เจว สเมติ จ เอวํ เวทิตพฺพา ฯ อวิตกฺกํ อวิจารนฺติ ภาวนาย ปหีนตฺตา เอตสฺมึ เอตสฺส วา วิตกฺโก นตฺถีติ อวิตกฺกํ ฯ อิมินาว นเยน อวิจารํ ฯ วิภงฺเคปิ วุตฺตํ อิติ อยญฺจ วิตกฺโก อยญฺจ วิจาโร สนฺตา โหนฺติ สมิตา วูปสนฺตา อตฺถงฺคตา อพฺภตฺถงฺคตา อปฺปิตา พฺยปฺปิตา โสสิตา วิโสสิตา พฺยนฺตีกตา เตน วุจฺจติ อวิตกฺกํ อวิจารนฺติ ฯ เอตฺถาห นนุ จ วิตกฺกวิจารานํ วูปสมาติ อิมินาปิ อยํ อตฺโถ สิทฺโธ อถ กสฺมา ปุน วุตฺตํ อวิตกฺกํ อวิจารนฺติ ฯ วุจฺจเต ฯ เอวเมว สิทฺโธวายมตฺโถ น ปเนตํ ตทตฺถทีปกํ ฯ นนุ อโวจุมฺห โอฬาริกสฺส ปน โอฬาริกสฺส องฺคสฺส สมติกฺกมา ปมชฺฌานโต ปเรสํ ทุติยชฺฌานาทีนํ สมาธิคโม โหตีติ ทีปนตฺถํ วิตกฺกวิจารานํ วูปสมาติ เอวํ วุตฺตนฺติ ฯ อปิจ @เชิงอรรถ: ^๑. อภิ. วิ. ๓๕/๓๔๘.

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๖๔.

วิตกฺกวิจารานํ วูปสมา อิทํ สมฺปสาทนํ น กิเลสกาลุสฺสิยสฺส วิตกฺกวิจารานํ วูปสมา จ เอโกทิภาวํ น อุปจารชฺฌานมิว นีวรณปฺปหานา ปมชฺฌานมิว จ องฺคปาตุภาวาติ เอวํ สมฺปสาทนเอโกทิภาวานํ เหตุปริทีปกมิทํ วจนํ ฯ ตถา วิตกฺกวิจารานํ วูปสมา อิทํ อวิตกฺกํ อวิจารํ น ตติยจตุตฺถชฺฌานานิ วิย จกฺขุวิญฺาณาทีนิ วิย จ อภาวาติ เอวํ อวิตกฺกอวิจารภาวสฺส เหตุปริทีปกญฺจ น วิตกฺกวิจาราภาวมตฺตปริทีปกํ ฯ วิตกฺกวิจาราภาวมตฺตปริทีปกเมว ปน อวิตกฺกํ อวิจารนฺติ อิทํ วจนํ ตสฺมา ปุริมํ วตฺวาปิ วตฺตพฺพเมวาติ ฯ สมาธิชนฺติ ปมชฺฌานสมาธิโต วา สมฺปยุตฺตสมาธิโต วา ชาตนฺติ อตฺโถ ฯ ตตฺถ กิญฺจาปิ ปมมฺปิ สมฺปยุตฺตสมาธิโต ชาตํ อถโข อยเมว สมาธีติ วตฺตพฺพตํ อรหติ วิตกฺกวิจารกฺโขภวิรเหน อติวิย อจลตฺตา สุปฺปสนฺนตฺตา จ ตสฺมา อิมสฺส วณฺณภณนตฺถํ อิทเมว สมาธิชนฺติ วุตฺตํ ฯ ปีติสุขนฺติ อิทํ วุตฺตนยเมว ฯ ทุติยนฺติ คณนานุปุพฺพโต ทุติยํ ฯ อิทํ ทุติยํ สมาปชฺชตีติปิ ทุติยํ ฯ ฌานนฺติ เอตฺถ ปน ยถา ปมชฺฌานํ วิตกฺกาทีหิ ปญฺจงฺคิกํ โหติ เอวมิทํ สมฺปสาทาทีหิ จตุรงฺคิกนฺติ เวทิตพฺพํ ฯ ยถาห ฯ ฌานนฺติ สมฺปสาโท ปีติ สุขํ จิตฺตสฺส เอกคฺคตาติ ^๑- ฯ ปริยาโยเยว เจโส ฯ สมฺปสาทนํ ปน เปตฺวา นิปฺปริยาเยน ติวงฺคิกเมเวตํ โหติ ฯ ยถาห ฯ กตมํ ตสฺมึ สมเย ติวงฺคิกํ ฌานํ โหติ ปีติ สุขํ จิตฺตสฺส เอกคฺคตาติ ^๒- ฯ @เชิงอรรถ: ^๑. อภิ. วิ. ๓๕/๓๔๙. ^๒. อภิ. วิ. ๓๕/๓๕๕.

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๖๕.

เสสํ วุตฺตนยเมวาติ ฯ ทุติยชฺฌานกถา นิฏฺิตา ฯ ปีติยา จ วิราคาติ เอตฺถ วุตฺตตฺถาเยว ปีติ ฯ วิราโคติ ตสฺสา ชิคุจฺฉนํ วา สมติกฺกโม วา ฯ อุภินฺนมนฺตรา จสทฺโท สมฺปิณฺฑนตฺโถ ฯ โส วูปสมํ วา สมฺปิณฺเฑติ วิตกฺกวิจารวูปสมํ วา ฯ ตตฺถ ยทา วูปสมเมว สมฺปิณฺเฑติ ตทา ปีติยา วิราคา จ กิญฺจิ ภิยฺโย วูปสมา จาติ เอวํ โยชนา เวทิตพฺพา ฯ อิมิสฺสา จ โยชนาย วิราโค ชิคุจฺฉนตฺโถ โหติ ตสฺมา ปีติยา ชิคุจฺฉนา จ วูปสมา จาติ อยมตฺโถ ทฏฺพฺโพ ฯ ยทา ปน วิตกฺกวิจารวูปสมํ สมฺปิณฺเฑติ ตทา ปีติยา จ วิราคา กิญฺจิ ภิยฺโย วิตกฺกวิจารานญฺจ วูปสมาติ เอวํ โยชนา เวทิตพฺพา ฯ อิมิสฺสา จ โยชนาย วิราโค สมติกฺกมนตฺโถ โหติ ตสฺมา ปีติยา จ สมติกฺกมา วิตกฺกวิจารานญฺจ วูปสมาติ อยมตฺโถ ทฏฺพฺโพ ฯ กามญฺเจเต วิตกฺกวิจารา ทุติยชฺฌาเนเยว วูปสนฺตา อิมสฺส ปน ฌานสฺส มคฺคปริทีปนตฺถํ วณฺณภณนตฺถญฺเจตํ วุตฺตํ ฯ วิตกฺกวิจารานญฺจ วูปสมาติ หิ วุตฺเต อิทํ ปญฺายติ นูน วิตกฺกวิจารานํ วูปสโม มคฺโค อิมสฺส ฌานสฺสาติ ฯ ยถา จ ตติเย อริยมคฺเค อปฺปหีนานมฺปิ สกฺกายทิฏฺาทีนํ ปญฺจนฺนํ โอรมฺภาคิยานํ สญฺโชนานํ ปหานาติ เอวํ ปหานํ วุจฺจมานํ วณฺณภณนํ โหติ ตทธิคมาย อุสฺสุกฺกานํ อุสฺสาหชนนตฺถํ เอวเมว อิธ อวูปสนฺตานมฺปิ วิตกฺกวิจารานํ วปสโม วุจฺจมาโน วณฺณภณนํ โหติ ฯ เตนายมตฺโถ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๖๖.

วุตฺโต ปีติยา จ สมติกฺกมา วิตกฺกวิจารานญฺจ วูปสมาติ ฯ อุเปกฺขโก จ วิหาสินฺติ เอตฺถ อุปปตฺติโต อิกฺขตีติ อุเปกฺขา สมํ ปสฺสติ อปกฺขปติตาว หุตฺวา ปสฺสตีติ อตฺโถ ฯ ตาย วิสทาย วิปุลาย ถามคตาย สมนฺนาคตตฺตา ตติยชฺฌานสมงฺคี อุเปกฺขโกติ วุจฺจติ ฯ อุเปกฺขา ปน ทสวิธา โหติ ฉฬงฺคูเปกฺขา พฺรหฺมวิหารูเปกฺขา โพชฺฌงฺคูเปกฺขา วิริยูเปกฺขา สงฺขารูเปกฺขา เวทนูเปกฺขา วิปสฺสนูเปกฺขา ตตฺรมชฺฌตฺตูเปกฺขา ฌานูเปกฺขา ปาริสุทฺธิอุเปกฺขาติ ฯ เอวมยํ ทสวิธาปิ ตตฺถ ตตฺถ อาคตนยโต ภูมิปุคฺคล- จิตฺตารมฺมณกฺขนฺธสงฺคหเอกกฺขณกุสลตฺติกสงฺเขปวเสน จ ปปญฺจสูทนิยา มชฺฌิมฏฺกถาย ภยเภรวสุตฺตวณฺณนาย อตฺถสาลินิยา วา ธมฺมสงฺคหฏฺกถาย วุตฺตนเยน เวทิตพฺพา ฯ อิธ ปน วุจฺจมานา วินยนิทานํ อติภาริยํ กโรตีติ น วุตฺตา ฯ ลกฺขณาทิโต ปน อิธ อธิปฺเปตูเปกฺขา มชฺฌตฺตลกฺขณา อนาโภครสา อพฺยาปารปจฺจุปฏฺานา ปีติวิราคปทฏฺานาติ ฯ เอตฺถาห นนุ จายํ อตฺถโต ตตฺรมชฺฌตฺตูเปกฺขาว โหติ สา จ ปมทุติยชฺฌาเนสุปิ อตฺถิ ตสฺมา ตตฺราปิ อุเปกฺขโก จ วิหาสินฺติ เอวมยํ วตฺตพฺพา สิยา สา กสฺมา น วุตฺตาติ ฯ อปริพฺยตฺตกิจฺจโต ฯ อปริพฺยตฺตํ หิ ตสฺสา ตตฺถ กิจฺจํ วิตกฺกาทีหิ อภิภูตตฺตา ฯ อิธ ปนายํ วิตกฺกวิจารปีตีหิ อนภิภูตตฺตา อุกฺขิตฺตสิรา วิย หุตฺวา ปริพฺยตฺตกิจฺจา ชาตา ตสฺมา วุตฺตาติ ฯ นิฏฺิตา อุเปกฺขโก จ วิหาสินฺติ เอตสฺส สพฺพโส อตฺตวณฺณนา ฯ อิทานิ สโต จ สมฺปชาโนติ เอตฺถ สรตีติ สโต ฯ สมฺปชานาตีติ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๖๗.

สมฺปชาโน ฯ ปุคฺคเลน สติ จ สมฺปชญฺญฺจ วุตฺตํ ฯ ตตฺถ สรณลกฺขณา สติ อปฺปมุสนรสา อารกฺขปจฺจุปฏฺานา ฯ อสมฺโมหลกฺขณํ สมฺปชญฺ ตีรณรสํ ปวิจยปจฺจุปฏฺานํ ฯ วิตฺถารโต ปเนตํ มชฺฌิมฏฺกถายํ สติปฏฺานวณฺณนายํ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํ ฯ ตตฺถ กิญฺจาปิ อิทํ สติสมฺปชญฺ ปุริมชฺฌาเนสุปิ อตฺถิ ฯ มุฏฺสฺสติสฺส หิ อสมฺปชานสฺส อุปจารมตฺตํปิ น สมฺปชฺชติ ปเคว อปฺปนา ฯ โอฬาริกตฺตา ปน เตสํ ฌานานํ ภูมิยํ วิย ปุริสสฺส จิตฺตสฺส คติ สุขา โหติ อพฺยตฺตํ ตตฺถ สติสมฺปชญฺกิจฺจํ ฯ โอฬาริกงฺคปฺปหาเนน ปน สุขุมตฺตา อิมสฺส ฌานสฺส ปุริสสฺส ขุรธารายํ วิย สติสมฺปชญฺกิจฺจปริคฺคหิตาเยว จิตฺตสฺส คติ อิจฺฉิตพฺพาติ อิเธว วุตฺตํ ฯ กิญฺจิ ภิยฺโย ยถาปิ เธนุปโก วจฺโฉ เธนุโต อปนีโต อรกฺขิยมาโน ปุนเรว เธนุํ อุปคจฺฉติ เอวมิทํ ตติยชฺฌานสุขํ ปีติโต อปนีตํ สติสมฺปชญฺารกฺเขน อรกฺขิยมานํ ปุนเรว ปีตึ อุปคจฺเฉยฺย ปีติสมฺปยุตฺตเมว สิยา ฯ สุเข จาปิ สตฺตา สารชฺชนฺติ อิทญฺจ อติมธุรํ สุขํ ตโต ปรํ สุขาภาวา สติสมฺปชญฺานุภาเวน ปเนตฺถ สุเข อสารชฺชนา โหติ โน อญฺถาติ อิมมฺปิ อตฺถวิเสสํ ทสฺเสตุํ อิทํ อิเธว วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํ ฯ อิทานิ สุขญฺจ กาเยน ปฏิสํเวเทสินฺติ เอตฺถ กิญฺจาปิ ตติยชฺฌานสมงฺคิโน สุขปฏิสํเวทนาโภโค นตฺถิ เอวํ สนฺเตปิ ยสฺมา ตสฺส นามกาเยน สมฺปยุตฺตํ สุขํ ยํ วา ตํ นามกายสมฺปยุตฺตํ สุขํ ตํสมุฏฺาเนนสฺส ยสฺมา อติปณีเตน รูเปน รูปกาโย ผุฏฺโ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๖๘.

ยสฺส ผุฏฺตฺตา ฌานา วุฏฺิโตปิ สุขํ ปฏิสํเวเทยฺย ตสฺมา เอตมตฺถํ ทสฺเสนฺโต สุขญฺจ กาเยน ปฏิสํเวเทสินฺติ อาห ฯ อิทานิ ยนฺตํ อริยา อาจิกฺขนฺติ อุเปกฺขโก สติมา สุขวิหารีติ เอตฺถ ยํฌานเหตุ ยํฌานการณา ตํตติยชฺฌานสมงฺคิปุคฺคลํ พุทฺธาทโย อริยา อาจิกฺขนฺติ เทเสนฺติ ปญฺาเปนฺติ ปฏฺเปนฺติ วิวรนฺติ วิภชนฺติ อุตฺตานีกโรนฺติ ปกาเสนฺติ ปสํสนฺตีติ อธิปฺปาโย ฯ กินฺติ ฯ อุเปกฺขโก สติมา สุขวิหารีติ ฯ ตํ ตติยชฺฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหาสินฺติ เอวเมตฺถ โยชนา เวทิตพฺพา ฯ กสฺมา ปน ตํ เต เอวํ ปสํสนฺตีติ ฯ ปสํสารหโต ฯ อยํ หิ ยสฺมา อติมธุรสุเข สุขปารมิปฺปตฺเตปิ ตติยชฺฌาเน อุเปกฺขโก น ตตฺถ สุขาภิสงฺเคน อากฑฺฒิยติ ยถา จ ปีติ น อุปฺปชฺชติ เอวํ อุปฏฺิตสฺสติตาย สติมา ยสฺมา จ อริยกนฺตํ อริยชนเสวิตเมว จ อสงฺกิลิฏฺ สุขํ นามกาเยน ปฏิสํเวเทติ ตสฺมา ปสํสารโห ฯ อิติ ปสํสารหโต นํ อริยา เต เอวํ ปสํสารหเหตุภูเต คุเณ ปกาเสนฺตา อุเปกฺขโก สติมา สุขวิหารีติ เอวํ ปสํสนฺตีติ เวทิตพฺพํ ฯ ตติยนฺติ คณนานุปุพฺพโต ตติยํ ฯ อิทํ ตติยํ สมาปชฺชตีติปิ ตติยํ ฯ ฌานนฺติ เอตฺถ ยถา ทุติยํ สมฺปสาทาทีหิ จตุรงฺคิกํ เอวมิทํ อุเปกฺขาทีหิ ปญฺจงฺคิกํ ฯ ยถาห ฯ ฌานนฺติ อุเปกฺขา สติ สมฺปชญฺ สุขํ จิตฺตสฺส เอกคฺคตาติ ฯ ปริยาโยเยว เจโส ฯ อุเปกฺขาสติสมฺปชญฺานิ ปน เปตฺวา นิปฺปริยาเยน ทุวงฺคิกเมเวตํ โหติ ฯ ยถาห ฯ กตมํ ตสฺมึ สมเย ทุวงฺคิกํ ฌานํ โหติ สุขํ จิตฺตสฺเสกคฺคตาติ ฯ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๖๙.

เสสํ วุตฺตนยเมวาติ ฯ ตติยชฺฌานกถา นิฏฺิตา ฯ สุขสฺส จ ปหานา ทุกฺขสฺส จ ปหานาติ กายิกสุขสฺส จ กายิกทุกฺขสฺส จ ปหานา ฯ ปุพฺเพวาติ ตญฺจ โข ปุพฺเพว น จตุตฺถชฺฌานกฺขเณ ฯ โสมนสฺสโทมนสฺสานํ อตฺถงฺคมาติ เจตสิกสุขสฺส เจตสิกทุกฺขสฺส จาติ อิเมสมฺปิ ทฺวินฺนํ ปุพฺเพว อตฺถงฺคมา ปหานา อิจฺเจว วุตฺตํ โหติ ฯ กทา ปน เนสํ ปหานํ โหตีติ ฯ จตุนฺนํ ฌานานํ อุปจารกฺขเณ ฯ โสมนสฺสํ หิ จตุตฺถสฺส ฌานสฺส อุปจารกฺขเณเยว ปหียติ ฯ ทุกฺขโทมนสฺสสุขานิ ปมทุติยตติยานํ อุปจารกฺขเณสุ ฯ เอวเมเตสํ ปหานกฺกเมน อวุตฺตานํ อินฺทฺริยวิภงฺเค ปน อินฺทฺริยานํ อุทฺเทสกฺกเมเนว อิธาปิ วุตฺตานํ สุขทุกฺขโสมนสฺสโทมนสฺสานํ ปหานํ เวทิตพฺพํ ฯ ยทิ ปเนตานิ ตสฺส ตสฺส ฌานสฺส อุปจารกฺขเณเยว ปหียนฺติ อถ กสฺมา กตฺถ จุปฺปนฺนํ ทุกฺขินฺทฺริยํ อปริเสสํ นิรุชฺฌติ อิธ ภิกฺขเว ภิกฺขุ วิวิจฺเจว กาเมหิ ฯเปฯ ปมํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ เอตฺถุปฺปนฺนํ ทุกฺขินฺทฺริยํ อปริเสสํ นิรุชฺฌติ กตฺถ จุปฺปนฺนํ โทมนสฺสินฺทฺริยํ สุขินฺทฺริยํ โสมนสฺสินฺทฺริยํ อปริเสสํ นิรุชฺฌติ อิธ ภิกฺขเว ภิกฺขุ สุขสฺส จ ปหานา ฯเปฯ จตุตฺถํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ เอตฺถุปฺปนฺนํ โสมนสฺสินฺทฺริยํ อปริเสสํ นิรุชฺฌตีติ ^๑- เอวํ ฌาเนเสฺวว นิโรโธ วุตฺโตติ ฯ อติสยนิโรธตฺตา ฯ อติสยนิโรโธ หิ เนสํ ปมชฺฌานาทีสุ @เชิงอรรถ: ^๑. สํ. มหาวาร. ๑๙/๒๘๓.

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๗๐.

นิโรโธ ฯ นิโรโธเยว ปน อุปจารกฺขเณ นาติสยนิโรโธติ ฯ ตถา หิ นานาวชฺชเน ปมชฺฌานูปจาเร นิรุทฺธสฺสาปิ ทุกฺขินฺทฺริยสฺส ฑํสมกสาทิสมฺผสฺเสน วา วิสมาสนูปตาเปน วา สิยา อุปฺปตฺติ น เตฺวว อนฺโตอปฺปนายํ ฯ อุปจาเร วา นิรุทฺธมฺเปตํ น สุฏฺุ นิรุทฺธํ โหติ ปฏิปกฺเขน อวิหตตฺตา ฯ อนฺโตอปฺปนายํ ปน ปีติผรเณน สพฺโพ กาโย สุโขกฺกนฺโต โหติ ฯ สุโขกฺกนฺตกายสฺส จ สุฏฺุ นิรุทฺธํ โหติ ทุกฺขินฺทฺริยํ ปฏิปกฺเขน วิหตตฺตา ฯ นานาวชฺชเนเอว จ ทุติยชฺฌานูปจาเร ปหีนสฺส โทมนสฺสินฺทฺริยสฺส ยสฺมา เอตํ วิตกฺกวิจารปจฺจเยปิ กายกิลมเถ จิตฺตูปฆาเต จ สติ อุปฺปชฺชติ วิตกฺกวิจาราภาเว จ เนว อุปฺปชฺชติ ยตฺถ ปน อุปฺปชฺชติ ตตฺถ วิตกฺกวิจารภาเว อปฺปหีนาเอว ทุติยชฺฌานูปจาเร วิตกฺกวิจาราติ ตตฺถสฺส สิยา อุปฺปตฺติ อปฺปหีนปจฺจยตฺตา น เตฺวว ทุติยชฺฌาเน ปหีนปจฺจยตฺตา ฯ ตถา ตติยชฺฌานูปจาเร ปหีนสฺสาปิ สุขินฺทฺริยสฺส ปีติสมุฏฺานปฺปณีตรูปผุฏฺกายสฺส สิยา อุปฺปตฺติ น เตฺวว ตติยชฺฌาเน ฯ ตติยชฺฌาเน หิ สุขสฺส ปจฺจยภูตา ปีติ สพฺพโส นิรุทฺธาติ ฯ ตถา จตุตฺถชฺฌานูปจาเร ปหีนสฺสาปิ โสมนสฺสินฺทฺริยสฺส ปีติอาสนฺนตฺตา อปฺปนาปตฺตาย อุเปกฺขาย อภาเวน สมฺมา อนติกฺกนฺตตฺตา จ สิยา อุปฺปตฺติ น เตฺวว จตุตฺถฌาเน ฯ ตสฺมา เอวญฺจ เอตฺถุปฺปนฺนํ ทุกฺขินฺทฺริยํ อปริเสสํ นิรุชฺฌตีติ ตตฺถ ตตฺถ อปริเสสคฺคหณํ กตนฺติ ฯ เอตฺถาห อเถวํ ตสฺส ตสฺส ฌานสฺสูปจาเร ปหีนาปิ เอตา เวทนา อิธ กสฺมา สมาหรีติ ฯ สุขคฺคหณตฺถํ ฯ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๗๑.

ยา หิ อยํ อทุกฺขมสุขนฺติ เอตฺถ อทุกฺขมสุขา เวทนา วุตฺตา สา สุขุมา อติทูวิญฺเยฺยา น สกฺกา สุเขน คเหตุํ ตสฺมา ยถา นาม ทุฏฺสฺส ยถา วา ตถา วา อุปสงฺกมิตฺวา คเหตุํ อสกฺกุเณยฺยสฺส โคณสฺส คหณตฺถํ โคโป เอกสฺมึ วเช สพฺพา คาโว สมาหรติ อเถเกกํ นีหรนฺโต ปฏิปาฏิยา อาคตํ อยํ โส คณฺหาถ นนฺติ ตมฺปิ คาหยติ เอวเมว ภควา สุขคฺคหณตฺถํ สพฺพา เอตา สมาหริ ฯ เอวํ หิ สมาหฏา เอตา ทสฺเสตฺวา ยํ เนว สุขํ น ทุกฺขํ น โสมนสฺสํ น โทมนสฺสํ อยํ อทุกฺขมสุขา เวทนาติ สกฺกา โหติ เอสา คหยิตุํ อปิจ อทุกฺขมสุขาย เจโตวิมุตฺติยา ปจฺจยทสฺสนตฺถญฺจาปิ เอตา วุตฺตาติ เวทิตพฺพา ฯ สุขปฺปหานาทโย หิ ตสฺสา ปจฺจยา ฯ ยถาห ฯ จตฺตาโร โข อาวุโส ปจฺจยา อทุกฺขมสุขาย เจโตวิมุตฺติยา สมาปตฺติยา อิธาวุโส ภิกฺขุ สุขสฺส จ ปหานา ฯเปฯ จตุตฺถํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ อิเม โข อาวุโส จตฺตาโร ปจฺจยา อทุกฺขมสุขาย เจโตวิมุตฺติยา สมาปตฺติยาติ ^๑- ฯ ยถา วา อญฺตฺถ ปหีนาปิ สกฺกายทิฏฺิอาทโย ตติยมคฺคสฺส วณฺณภณนตฺถํ ตตฺถ ปหีนาติ วุตฺตา เอวํ วณฺณภณนตฺถมฺเปตสฺส ฌานสฺเสตา อิธ วุตฺตาติ เวทิตพฺพา ฯ ปจฺจยฆาเตน วา เอตฺถ ราคโทสานํ อติทูรภาวํ ทสฺเสตุมฺเปตา วุตฺตาติ เวทิตพฺพา ฯ เอตาสุ หิ สุขํ โสมนสฺสสฺส ปจฺจโย โสมนสฺสํ ราคสฺส ทุกฺขํ โทมนสฺสสฺส ปจฺจโย โทมนสฺสํ โทสสฺส @เชิงอรรถ: ^๑. ม. ม. ๑๒/๕๕๓.

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๗๒.

สุขาทิฆาเตน จ สปจฺจยา ราคโทสา หตาติ อติทูเร โหนฺตีติ ฯ อทุกฺขมสุขนฺติ ทุกฺขาภาเวน อทุกฺขํ สุขาภาเวน อสุขํ ฯ เอเตเนตฺถ ทุกฺขสุขปฏิปกฺขภูตํ ตติยเวทนํ ทีเปติ ฯ น ทุกฺขสุขาภาวมตฺตํ ฯ ตติยเวทนา นาม อทุกฺขาสุขา อุเปกฺขาติปิ วุจฺจติ ฯ สา อิฏฺานิฏฺวิปรีตานุภวนลกฺขณา มชฺฌตฺตรสา อวิภูตปจฺจุปฏฺานา สุขนิโรธปทฏฺานาติ เวทิตพฺพา ฯ อุเปกฺขาสติปาริสุทฺธินฺติ อุเปกฺขาย ชนิตสฺสติปาริสุทฺธึ ฯ อิมสฺมึ หิ ฌาเน สุปริสุทฺธา สติ ยา จ ตสฺสา สติยา ปาริสุทฺธิ สา อุเปกฺขาย กตา น อญฺเน ตสฺมา เอตํ อุเปกฺขาสติปาริสุทฺธีติ วุจฺจติ ฯ วิภงฺเคปิ วุตฺตํ อยํ สติ อิมาย อุเปกฺขาย วิวฏา โหติ ปริสุทฺธา ปริโยทาตา เตน วุจฺจติ อุเปกฺขาสติปาริสุทฺธีติ ^๑- ฯ ยาย จ อุเปกฺขาย เอตฺถ สติยา ปาริสุทฺธิ โหติ สา อตฺถโต ตตฺรมชฺฌตฺตตาติ เวทิตพฺพา ฯ น เกวลํ เจตฺถ ตาย สติเยว ปริสุทฺธา อปิจ โข สพฺเพปิ สมฺปยุตฺตธมฺมา ฯ สติสีเสน ปน เทสนา วุตฺตา ฯ ตตฺถ กิญฺจาปิ อยํ อุเปกฺขา เหฏฺาปิ ตีสุ ฌาเนสุ วิชฺชติ ยถา ปน ทิวา สุริยปฺปภาภิภวา โสมภาเวน จ อตฺตโน อุปการกตฺเตน วา สภาคาย รตฺติยา อลาภา ทิวา วิชฺชมานาปิ จนฺทเลขา อปริสุทฺธา โหติ อปริโยทาตา เอวมยมฺปิ ตตฺรมชฺฌตฺตูเปกฺขาจนฺทเลขา วิตกฺกาทิปจฺจนีกธมฺมเตชาภิภวา สภาคาย จ อุเปกฺขาเวทนารตฺติยา อลาภา วิชฺชมานาปิ ปมาทิชฺฌานเภเท อปริสุทฺธา โหติ ฯ ตสฺสา จ @เชิงอรรถ: ^๑. อภิ. วิ. ๓๕/๓๕๒.

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๗๓.

อปริสุทฺธาย ทิวา อปริสุทฺธจนฺทเลขาย ปภา วิย สหชาตาปิ สติอาทโย อปริสุทฺธาว โหนฺติ ฯ ตสฺมา เตสุ เอกมฺปิ อุเปกฺขาสติปาริสุทฺธีติ น วุตฺตํ ฯ อิธ ปน วิตกฺกาทิปจฺจนีกธมฺม- เตชาภิภวาภาวา สภาคาย จ อุเปกฺขาเวทนารตฺติยา ปฏิลาภา อยํ ตตฺรมชฺฌตฺตูเปกฺขาจนฺทเลขา อติวิย ปริสุทฺธา ฯ ตสฺสา ปริสุทฺธตฺตา ปริสุทฺธจนฺทเลขาปภา วิย สหชาตาปิ สติอาทโย ปริสุทฺธา โหนฺติ ปริโยทาตา ฯ ตสฺมา อิทเมว อุเปกฺขาสติปาริสุทฺธีติ วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํ ฯ จตุตฺถนฺติ คณนานุปุพฺพโต จตุตฺถํ ฯ อิทํ จตุตฺถํ สมาปชฺชตีติ จตุตฺถํ ฯ ฌานนฺติ เอตฺถ ยถา ตติยํ อุเปกฺขาทีหิ ปญฺจงฺคิกํ เอวมิทํ อุเปกฺขาทีหิ ติวงฺคิกํ ฯ ยถาห ฯ ฌานนฺติ อุเปกฺขา สติ จิตฺตสฺเสกคฺคตาติ ฯ ปริยาโยเอว เจโส ฯ เปตฺวา ปน สตึ อุเปกฺขาเวทนเมว คเหตฺวา นิปฺปริยาเยน ทุวงฺคิกเมตํ โหติ ฯ ยถาห ฯ กตมํ ตสฺมึ สมเย ทุวงฺคิกํ ฌานํ โหติ อุเปกฺขา จิตฺตสฺเสกคฺคตาติ ฯ เสสํ วุตฺตนยเมวาติ ฯ จตุตฺถชฺฌานกถา นิฏฺิตา ฯ {๑๒} อิติ อิมานิ จตฺตาริ ฌานานิ เกสญฺจิ จิตฺเตกคฺคตตฺถานิ โหนฺติ เกสญฺจิ วิปสฺสนาปาทกานิ เกสญฺจิ อภิญฺาปาทกานิ เกสญฺจิ นิโรธปาทกานิ เกสญฺจิ ภโวกฺกมนตฺถานิ ฯ ตตฺถ ขีณาสวานํ จิตฺเตกคฺคตตฺถานิ โหนฺติ ฯ เต หิ สมาปชฺชิตฺวา เอกคฺคจิตฺตา สุขํ ทิวสํ วิหริสฺสามาติ อิจฺเจว กสิณปริกมฺมํ กตฺวา อฏฺ สมาปตฺติโย นิพฺพตฺเตนฺติ ฯ เสกฺขปุถุชฺชนานํ สมาปตฺติโต วุฏฺาย สมาหิเตน

เนื้อความอรรถกถาฉบับภาษาบาลี อักษรไทย เล่มที่ ๑ หน้าที่ ๑๔๘-๑๗๓. http://84000.org/tipitaka/read/attha_page.php?book=1&page=148&pages=26&pagebreak=1&edition=pali ศึกษาพระสูตร (เนื้อความ) นี้แยกตามสารบัญ :- http://84000.org/tipitaka/pitaka_item/read_th.php?B=1&A=3091&pagebreak=1 http://84000.org/tipitaka/atthapali/th_line.php?B=1&A=3091&pagebreak=1#p148