ขอนอบน้อมแด่
พระผู้มีพระภาคอรหันตสัมมาสัมพุทธเจ้า
                      พระองค์นั้น
บทนำ  พระวินัยปิฎก  พระสุตตันตปิฎก  พระอภิธรรมปิฎก  ค้นพระไตรปิฎก  ชาดก  หนังสือธรรมะ 
หน้า
แสดง
หน้า
คลิกเพื่อเปลี่ยน ฐญ เป็นแบบดั้งเดิม
อรรถกถาเล่มที่ ๑ ภาษาบาลี อักษรไทย วินย.อ. (สมนฺต.๑)

หน้าที่ ๑๐๘-๑๓๗.

หน้าที่ ๑๐๘.

เวรญฺชกณฺฑวณฺณนา {๑} อิทานิ เตนาติอาทิปาฐสฺส อตฺถํ นานปฺปการโต ทสฺสยนฺโต กริสฺสามิ วินยสฺสตฺถวณฺณนนฺติ วุตฺตตฺตา เตน สมเยน พุทฺโธ ภควาติอาทีนํ อตฺถวณฺณนํ กริสฺสามิ ฯ เสยฺยถีทํ ฯ เตนาติ อนิยมนิทฺเทสวจนํ ฯ ตสฺส สรูเปน อวุตฺเตนาปิ อปรภาเค อตฺถโต สิทฺเธน เยนาติ อิมินา วจเนน ปฏินิทฺเทโส เวทิตพฺโพ ฯ อปรภาเค หิ วินยปฺปญฺญตฺติยาจนเหตุภูโต อายสฺมโต สารีปุตฺตสฺส ปริวิตกฺโก สิทฺโธ ฯ ตสฺมา เยน สมเยน โส ปริวิตกฺโก อุทปาทิ เตน สมเยน พุทฺโธ ภควา เวรญฺชายํ วิหรตีติ เอวเมตฺถ สมฺพนฺโธ เวทิตพฺโพ ฯ อยํ หิ สพฺพสฺมึปิ วินเย ยุตฺติ ยทิทํ ยตฺถ ยตฺถ เตนาติ วุจฺจติ ตตฺถ ตตฺถ ปุพฺเพ วา ปจฺฉา วา อตฺถโต สิทฺเธน เยนาติ อิมินา วจเนน ปฏินิทฺเทโส กาตพฺโพติ ฯ ตตฺรีทํ มุขมตฺตนิทสฺสนํ ฯ เตน หิ ภิกฺขเว ภิกฺขูนํ สิกฺขาปทํ ปญฺญาเปสฺสามิ เยน สุทินฺโน เมถุนํ ธมฺมํ ปฏิเสวิ ยสฺมา ปฏิเสวิ ตสฺมา ปญฺญาเปสฺสามีติ วุตฺตํ โหติ ฯ เอวนฺตาว ปุพฺเพ อตฺถโต สิทฺเธน เยนาติ อิมินา วจเนน ปฏินิทฺเทโส ยุชฺชติ ฯ เตน สมเยน พุทฺโธ ภควา ราชคเห วิหรติ เยน สมเยน ธนิโย กุมฺภการปุตฺโต รญฺโญ ทารูนิ ๑- อทินฺนํ อาทิยีติ เอวํ ปจฺฉา อตฺถโต สิทฺเธน เยนาติ อิมินา วจเนน ปฏินิทฺเทโส @เชิงอรรถ: ๑. โปราณอาจริยกมติยา ทารนีติ ปทํ สรูปวิเสสนนฺติปิ วุจฺจติ ฯ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๐๙.

ยุชฺชตีติ ฯ วุตฺโต เตนาติ วจนสฺส อตฺโถ ฯ สมเยนาติ เอตฺถ ปน สมยสทฺโท ตาว สมวาเย ขเณ กาเล สมูเห เหตุทิฏฺฐิสุ ปฏิลาเภ ปหาเน จ ปฏิเวเธ จ ทิสฺสติ ฯ ตถาหิสฺส อปฺเปว นาม เสฺวปิ อุปสงฺกเมยฺยาม กาลญฺจ สมยญฺจ อุปาทายาติ ๑- เอวมาทีสุ สมวาโย อตฺโถ ฯ เอโก จ โข ภิกฺขเว ขโณ จ สมโย จ พฺรหฺมจริยวาสายาติ ๒- เอวมาทีสุ ขโณ อตฺโถ ฯ อุณฺหสมโย ปริฬาหสมโยติ ๓- เอวมาทีสุ กาโล ฯ มหาสมโย ปวนสฺมินฺติ ๔- เอวมาทีสุ สมูโห ฯ สมโยปิ โข เต ภทฺทาลิ อปฏิวิทฺโธ อโหสิ ภควาปิ โข สาวตฺถิยํ วิหรติ โสปิ มํ ชานิสฺสติ ภทฺทาลิ นาม ภิกฺขุ สตฺถุ สาสเน สิกฺขาย อปริปูรีการีติ อยมฺปิ โข เต ภทฺทาลิ สมโย อปฏิวิทฺโธ อโหสีติ ๕- เอวมาทีสุ เหตุ ฯ เตน โข ปน สมเยน อุคฺคาหมาโน ปริพฺพาชโก สมณมุณฺฑิกาปุตฺโต สมยปฺปวาทเก ติณฺฑุกาจิเร เอกสาลเก มลฺลิกาย อาราเม ปฏิวสตีติ ๖- เอวมาทีสุ ทิฏฺฐิ ฯ ทิฏฺเฐ ธมฺเมว โย จตฺโถ โย จตฺโถ สมฺปรายิโก อตฺถาภิสมยา ธีโร ปณฺฑิโตติ ปวุจฺจตีติ ๗- เอวมาทีสุ ปฏิลาโภ ฯ สมฺมามานาภิสมยา อนฺตมกาสิ ทุกฺขสฺสาติ ๘- @เชิงอรรถ: ๑. ที. สี. ๙/๒๕๑. ๒. องฺ. อฏฺฐก. ๒๓/๒๓๐. ๓. วิ. มหาวิภงฺค. ๒/๓๙๙. ๔. ที. @มหา. ๑๐/๒๘๗. ๕. ม. ม. ๑๓/๑๖๕. ๖. ม. ม. ๑๓/๓๔๒. ๗. สํ. ส. ๑๕/๑๒๖ @ทิฏฺเฐ ธมฺเม จ โย อตฺโถติ ปาลิยํ ทิสฺสติ. ๘. องฺ. จตุกฺก. ๒๑/๒๒๓.

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๑๐.

เอวมาทีสุ ปหานํ ฯ ทุกฺขสฺส ปีฬนฏฺโฐ สงฺขตฏฺโฐ สนฺตาปฏฺโฐ วิปริณามฏฺโฐ อภิสมยฏฺโฐติ ๑- เอวมาทีสุ ปฏิเวโธ อตฺโถ ฯ อิธ ปนสฺส กาโล อตฺโถ ฯ ตสฺมา เยน กาเลน อายสฺมโต สารีปุตฺตสฺส วินยปฺปญฺญตฺติยาจนเหตุภูโต ปริวิตกฺโก อุทปาทิ เตน กาเลนาติ เอวเมตฺถ อตฺโถ ทฏฺฐพฺโพ ฯ เอตฺถาห อถ กสฺมา ยถา สุตฺตนฺเต เอกํ สมยนฺติ อุปโยควจเนน นิทฺเทโส กโต อภิธมฺเม จ ยสฺมึ สมเย กามาวจรนฺติ ภุมฺมวจเนน ตถา อกตฺวา อิธ เตน สมเยนาติ กรณวจเนน นิทฺเทโส กโตติ ฯ ตตฺถ ตถา อิธ จ อญฺญถา อตฺถสมฺภวโต ฯ กถํ ฯ สุตฺตนฺเต ตาว อจฺจนฺตสโยคตฺโถ สมฺภวติ ฯ ยํ หิ สมยํ ภควา พฺรหฺมชาลาทีสุ สุตฺตนฺตานิ เทเสสิ อจฺจนฺตเมว ตํ สมยํ กรุณาวิหาเรน วิหาสิ ฯ ตสฺมา ตทตฺถโชตนตฺถํ ตตฺถ อุปโยคนิทฺเทโส กโต ฯ อภิธมฺเม จ อธิกรณตฺโถ ภาเวน ภาวลกฺขณตฺโถ จ สมฺภวติ ฯ อธิกรณํ หิ กาลตฺโถ สมูหตฺโถ จ สมโย ตตฺถ วุตฺตานํ ผสฺสาทิธมฺมานํ ขณสมวายเหตุสงฺขาตสฺส สมยสฺส ภาเวน เตสํ ภาโว ลกฺขิยติ ฯ ตสฺมา ตทตฺถโชตนตฺถํ ตตฺถ ภุมฺมวจเนน นิทฺเทโส กโต ฯ อิธ ปน เหตุอตฺโถ กรณตฺโถ จ สมฺภวติ ฯ โย หิ โส สิกฺขาปทปฺปญฺญตฺติสมโย สารีปุตฺตาทีหิ ทูวิญฺเญยฺโย เตน สมเยน เหตุภูเตน กรณภูเตน จ สิกฺขาปทานิ ปญฺญาปยนฺโต สิกฺขาปทปฺปญฺญตฺติเหตุญฺจ อเวกฺขมาโน ภควา ตตฺถ @เชิงอรรถ: ๑. ขุ. ปฏิ. ๓๑/๔๕๔.

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๑๑.

ตตฺถ วิหาสิ ฯ ตสฺมา ตทตฺถโชตนตฺถํ อิธ กรณวจเนน นิทฺเทโส กโตติ เวทิตพฺโพ ฯ โหติ เจตฺถ อุปโยเคน ภุมฺเมน ตํ ตํ อตฺถมเวกฺขิย อญฺญตฺถ สมโย วุตฺโต กรเณเนว โส อิธาติ ฯ โปราณา ปน วณฺณยนฺติ ตํ สมยนฺติ วา ตสฺมึ สมเยติ วา เตน สมเยนาติ วา อภิลาปมตฺตเภโท เอส สพฺพตฺถ ภุมฺมเมว อตฺโถติ ฯ ตสฺมา เตสํ ลทฺธิยา เตน สมเยนาติ วุตฺเตปิ ตสฺมึ สมเยติ อตฺโถ เวทิตพฺโพ ฯ พุทฺโธ ภควาติ อิเมสํ ปทานํ ปรโต อตฺถํ วณฺณยิสฺสามิ ฯ เวรญฺชายํ วิหรตีติ เอตฺถ ปน เวรญฺชาติ อญฺญตรสฺส นครสฺเสตํ อธิวจนํ ฯ ตสฺสํ เวรญฺชายํ ฯ สมีปตฺเถ ภุมฺมวจนํ ฯ วิหรตีติ อวิเสเสน อิริยาปถทิพฺพพฺรหฺมอริยวิหาเรสุ อญฺญตรวิหารสมงฺคิปริทีปนเมตํ ฯ อิธ ปน ฐานคมนาสนสยนปฺปเภเทสุ อิริยาปเถสุ อญฺญตรอิริยาปถสมาโยคปริทีปนํ ฯ เตน ฐิโตปิ คจฺฉนฺโตปิ นิสินฺโนปิ สยาโนปิ ภควา วิหรติจฺเจว เวทิตพฺโพ ฯ โส หิ เอกํ อิริยาปถพาธนํ อญฺเญน อิริยาปเถน วิจฺฉินฺทิตฺวา อปริปตนฺตํ อตฺตภาวํ หรติ ปวตฺเตติ ตสฺมา วิหรตีติ วุจฺจติ ฯ นเฬรุปุจิมนฺทมูเลติ เอตฺถ นเฬรุ นาม ยกฺโข ฯ ปุจิมนฺโทติ นิมฺพรุกฺโข ฯ มูลนฺติ สมีปํ ฯ อยํ หิ มูลสทฺโท มูลานิ อุทฺธเรยฺย อนฺตมโส อุสีรนาฬมตฺตานิปีติอาทีสุ มูลมูเล ทิสฺสติ ฯ โลโภ อกุสลมูลนฺติอาทีสุ อสาธารณเหตุมฺหิ ฯ ยาว มชฺฌนฺติเก

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๑๒.

กาเล ฉายา ผรติ นิวาเต ปณฺณานิ ปตนฺติ เอตฺตาวตา รุกฺขมูลนฺติอาทีสุ สมีเป ฯ อิธ ปน สมีเป อธิปฺเปโต ฯ ตสฺมา นเฬรุยกฺเขน อธิคหิตสฺส ปุจิมนฺทสฺส สมีเปติ เอวเมตฺถ อตฺโถ ทฏฺฐพฺโพ ฯ โส กิร ปุจิมนฺโท รมฺมณีโย ปาสาทิโก อเนเกสํ รุกฺขานํ อธิปจฺจํ วิย กุรุมาโน ตสฺส นครสฺส อวิทูเร คมนาคมนสมฺปนฺเน ฐาเน อโหสิ ฯ อถโข ภควา เวรญฺชํ คนฺตฺวา ปฏิรูเป ฐาเน วิหรนฺโต ตสฺส รุกฺขสฺส สมีเป เหฏฺฐาภาเค วิหาสิ ฯ เตน วุตฺตํ เวรญฺชายํ วิหรติ นเฬรุปุจิมนฺทมูเลติ ฯ ตตฺถ สิยา ยทิ ตาว ภควา เวรญฺชายํ วิหรติ นเฬรุปุจิมนฺทมูเลติ น วตฺตพฺพํ อถ ตตฺถ วิหรติ เวรญฺชายนฺติ น วตฺตพฺพํ น หิ สกฺกา อุภยตฺถ เตเนว สมเยน อปุพฺพํ อจริมํ วิหริตุนฺติ ฯ นโขปเนตํ เอวํ ทฏฺฐพฺพํ นนุ อโวจุมฺหา สมีปตฺเถ ภุมฺมวจนนฺติ ตสฺมา ยถา คงฺคายมุนาทีนํ สมีเป โคยูถานิ จรนฺตานิ คงฺคาย จรนฺติ ยมุนาย จรนฺตีติ วุจฺจนฺติ เอวมิธาปิ ยทิทํ เวรญฺชาย สมีเป นเฬรุปุจิมนฺทมูลํ ตตฺถ วิหรนฺโต วุจฺจติ เวรญฺชายํ วิหรติ นเฬรุปุจิมนฺทมูเลติ ฯ โคจรคามนิทสฺสนตฺถํ หิสฺส เวรญฺชาวจนํ ฯ ปพฺพชิตานุรูปนิวาสนฏฺฐานนิทสฺสนตฺถํ นเฬรุปุจิมนฺทมูลวจนํ ฯ ตตฺถ เวรญฺชากิตฺตเนน อายสฺมา อุปาลิตฺเถโร ภควตา ๑- คหฏฺฐานุคฺคหกรณํ ทสฺเสติ ฯ นเฬรุปุจิมนฺทมูลกิตฺตเนน ปพฺพชิตานุคฺคหกรณํ ฯ ตถา ปุริเมน ปจฺจยคฺคหณโต อตฺตกิลมถานุโยควิวชฺชนํ ปจฺฉิเมน วตฺถุกามปฺปหานโต กามสุขลฺลิกานุโยควิวชฺชนุปายนิทสฺสนํ ฯ ปุริเมน @เชิงอรรถ: ๑. ภควโตติปิ ทิสฺสติ ฯ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๑๓.

จ ธมฺมเทสนาภิโยคํ ปจฺฉิเมน วิเวกาธิมุตฺตึ ฯ ปุริเมน กรุณาย อุปคมนํ ปจฺฉิเมน ปญฺญาย อปคมนํ ฯ ปุริเมน สตฺตานํ หิตสุขนิปฺผาทนาธิมุตฺตตํ ปจฺฉิเมน ปรหิตสุขกรเณ นิรุปเลปนํ ฯ ปุริเมน ธมฺมิกสุขาปริจฺจาคนิมิตฺตํ ผาสุวิหารํ ปจฺฉิเมน อุตฺตริมนุสฺสธมฺมานุโยคนิมิตฺตํ ฯ ปุริเมน มนุสฺสานํ อุปการพหุลตํ ปจฺฉิเมน เทวตานํ ฯ ปุริเมน โลเก ชาตสฺส โลเก สํวฑฺฒภาวํ ปจฺฉิเมน โลเก อนุปลิตฺตตํ ฯ ปุริเมน เอกปุคฺคโล ภิกฺขเว โลเก อุปฺปชฺชมาโน อุปฺปชฺชติ พหุชนหิตาย พหุชนสุขาย โลกานุกมฺปาย อตฺถาย หิตาย สุขาย เทวมนุสฺสานํ กตโม เอกปุคฺคโล ตถาคโต อรหํ สมฺมาสมฺพุทฺโธติ ๑- วจนโต ยทตฺถํ ภควา อุปฺปนฺโน ตทตฺถปรินิปฺผาทนํ ปจฺฉิเมน ยตฺถ อุปฺปนฺโน ตทนุรูปํ วิหารํ ฯ ภควา หิ ปฐมํ ลุมฺพินีวเน ทุติยํ โพธิมณฺเฑติ โลกิยโลกุตฺตราย อุปฺปตฺติยา วเนเยว อุปฺปนฺโน เตนสฺส วเนเยว วิหารํ ทสฺเสตีติเอวมาทินา นเยเนตฺถ อตฺถโยชนา เวทิตพฺพา ฯ มหตา ภิกฺขุสงฺเฆน สทฺธินฺติ เอตฺถ มหตาติ คุณมหตฺเตนปิ มหตา สงฺขฺยามหตฺเตนปิ มหตา ฯ โส หิ ภิกฺขุสงฺโฆ คุเณหิปิ มหา อโหสิ ยสฺมา โย ตตฺถ ปจฺฉิมโก โส โสตาปนฺโน ฯ สงฺขฺยายปิ มหา ปญฺจสตสงฺขฺยตฺตา ฯ ภิกฺขูนํ สงฺโฆ ภิกฺขุสงฺโฆ ฯ เตน ภิกฺขุสงฺเฆน ฯ ทิฏฺฐิสีลสามญฺญสงฺขาตสงฺฆาเฏน สมณคเณนาติ อตฺโถ ฯ สทฺธินฺติ เอกโต ฯ ปญฺจมตฺเตหิ ภิกฺขุสเตหีติ ปญฺจ @เชิงอรรถ: ๑. องฺ. ติก. ๒๐/๒๘.

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๑๔.

มตฺตา เอเตสนฺติ ปญฺจมตฺตา ฯ มตฺตาติ ปมาณํ วุจฺจติ ฯ ตสฺมา ยถา โภชเน มญฺตญฺญูติ วุตฺเต โภชเน มตฺตํ ชานาติ ปมาณํ ชานาตีติ อตฺโถ โหติ เอวมิธาปิ เตสํ ภิกฺขุสตานํ ปญฺจ มตฺตา ปญฺจ ปมาณนฺติ เอวมตฺโถ ทฏฺฐพฺโพ ฯ ภิกฺขูนํ สตานิ ภิกฺขุสตานิ ฯ เตหิ ปญฺจมตฺเตหิ ภิกฺขุสเตหิ ฯ เอเตน ยํ วุตฺตํ มหตา ภิกฺขุสงฺเฆน สทฺธินฺติ เอตฺถ ตสฺส มหโต ภิกฺขุสงฺฆสฺส สงฺขฺยามหตฺตํ ทสฺสิตํ โหติ ฯ ปรโต ปนสฺส นิรพฺพุโท หิ สารีปุตฺต ภิกฺขุสงฺโฆ นิราทีนโว อปคตกาฬโก สุทฺโธ สาเร ปติฏฺฐิโต อิเมสํ หิ สารีปุตฺต ปญฺจนฺนํ ภิกฺขุสตานํ โย ปจฺฉิมโก โส โสตาปนฺโนติ วจเนน คุณมหตฺตํ อาวิภวิสฺสติ ฯ อสฺโสสิ โข เวรญฺโช พฺราหฺมโณติ อสฺโสสีติ สุณิ อุปลภิ โสตทฺวารสมฺปตฺตวจนนิคฺโฆสานุสาเรน อญฺญาสิ ฯ โขติ ปทปูรณมตฺเต อวธารณตฺเถ วา นิปาโต ฯ ตตฺถ อวธารณตฺเถน อสฺโสสิเอว นาสฺส โกจิ สวนนฺตราโย อโหสีติ อยมตฺโถ เวทิตพฺโพ ฯ ปทปูรเณน ปทพฺยญฺชนสิลิฏฺฐตามตฺตเมว ฯ เวรญฺชายํ ชาโต เวรญฺโช ฯ เวรญฺชายํ ภโว เวรญฺโช ฯ เวรญฺชา วา อสฺส นิวาโสติ เวรญฺโช ฯ มาตาปิตูหิ กตนามวเสน ปนายํ อุทโยติ วุจฺจติ ฯ พฺรหฺมํ อณตีติ พฺราหฺมโณ ฯ มนฺเต สชฺฌายตีติ อตฺโถ ฯ อิทเมว หิ ชาติพฺราหฺมณานํ นิรุตฺติวจนํ ฯ อริยา ปน พาหิตปาปตฺตา พฺราหฺมณาติ วุจฺจนฺติ ฯ อิทานิ ยมตฺถํ เวรญฺโช พฺราหฺมโณ อสฺโสสิ ตํ ปกาเสนฺโต

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๑๕.

สมโณ ขลุ โภ โคตโมติอาทิมาห ฯ ตตฺถ สมิตปาปตฺตา สมโณติ เวทิตพฺโพ ฯ วุตฺตํ เหตํ พาหิตปาโปติ พฺราหฺมโณ สมิตตฺตา สมโณติ วุจฺจตีติ ฯ ภควา จ อนุตฺตเรน อริยมคฺเคน สมิตปาโป ฯ เตนสฺส ยถาภุจฺจคุณาธิคตเมตํ นามํ ยทิทํ สมโณติ ฯ ขลูติ อนุสฺสวตฺเถ นิปาโต ฯ โภติ พฺราหฺมณชาติกานํ ชาติสมุทาคตํ อาลปนมตฺตํ ฯ วุตฺตมฺปิ เหตํ โภวาที นาม โส โหติ สเว โหติ สกิญฺจโนติ ฯ โคตโมติ ภควนฺตํ โคตฺตวเสน ปริกิตฺเตติ ฯ ตสฺมา สมโณ ขลุ โภ โคตโมติ เอตฺถ สมโณ กิร โภ โคตมโคตฺโตติ เอวมตฺโถ ทฏฺฐพฺโพ ฯ สกฺยปุตฺโตติ อิทํ ปน ภควโต อุจฺจากุลปริทีปนํ ฯ สกฺยกุลา ปพฺพชิโตติ สทฺธาปพฺพชิตภาวปริทีปนํ ฯ เกนจิ ปาริชุญฺเญน อนภิภูโต อปริกฺขีณํเยว ตํ กุลํ ปหาย สทฺธาย ปพฺพชิโตติ วุตฺตํ โหติ ฯ ตโต ปรํ วุตฺตตฺถเมว ฯ ตํโข ปนาติ อิตฺถมฺภูตาขฺยานตฺเถ อุปโยควจนํ ฯ ตสฺส โข ปน โภโต โคตมสฺสาติ อตฺโถ ฯ กลฺยาโณติ กลฺยาณคุณสมนฺนาคโต ฯ เสฏฺโฐติ วุตฺตํ โหติ ฯ กิตฺติสทฺโทติ กิตฺติเยว ถุติโฆโส วา ฯ อิติปิ โส ภควาติอาทีสุ ปน อยํ ตาว โยชนา โส ภควา อิติปิ อรหํ อิติปิ สมฺมาสมฺพุทฺโธ ฯเปฯ อิติปิ ภควาติ ฯ อิมินา จ อิมินา จ การเณนาติ วุตฺตํ โหติ ฯ อิทานิ วินยธรานํ สุตฺตนฺตนยโกสลฺลตฺถํ วินยสํวณฺณนารมฺเภ พุทฺธคุณปฏิสํยุตฺตาย ธมฺมิยา กถาย จิตฺตสมฺปหํสนตฺถญฺจ เอเตสํ ปทานํ วิตฺถารนเยน

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๑๖.

วณฺณนํ กริสฺสามิ ฯ ตสฺมา ยํ วุตฺตํ โส ภควา อิติปิ อรหนฺติอาทิ ตตฺถ อารกตฺตา อรีนํ อรานญฺจ หตตฺตา ปจฺจยาทีนํ อรหตฺตา ปาปกรเณ รหาภาวาติ อิเมหิ ตาว การเณหิ โส ภควา อรหนฺติ เวทิตพฺโพ ฯ อารกา หิ โส สพฺพกิเลเสหิ สุวิทูรวิทูเร ฐิโต มคฺเคน สวาสนานํ กิเลสานํ วิทฺธํสิตตฺตาติ อารกตฺตา อรหํ ฯ เต จาเนน กิเลสารโย มคฺเคน หตาติ อรีนํ หตตฺตาปิ อรหํ ฯ ยํ เจตํ อวิชฺชาภวตณฺหามยนาภิ ปุญฺญาทิอภิสงฺขารารํ ชรามรณเนมิ อาสวสมุทยมเยน อกฺเขน วิชฺฌิตฺวา ติภวรเถ สมาโยชิตํ อนาทิกาลปฺปวตฺตํ สํสารจกฺกํ ตสฺสาเนน โพธิมณฺเฑ วิริยปาเทหิ สีลปฐวิยํ ปติฏฺฐาย สทฺธาหตฺเถน กมฺมกฺขยกรํ ญาณผรสุํ คเหตฺวา สพฺเพ อรา หตาติ อรานํ หตตฺตาปิ อรหํ ฯ อถวา สํสารจกฺกนฺติ อนมตคฺคสํสารวฏฺฏํ วุจฺจติ ฯ ตสฺส จ อวิชฺชา นาภิ มูลกตฺตา ชรามรณํ เนมิ ปริโยสานตฺตา เสสา ทส ธมฺมา อรา อวิชฺชามูลกตฺตา ชรามรณปริยนฺตตฺตา จ ฯ ตตฺถ ทุกฺขาทีสุ อญฺญาณํ อวิชฺชา ฯ กามภเว จ อวิชฺชา กามภเว สงฺขารานํ ปจฺจโย โหติ ฯ รูปภเว อวิชฺชา รูปภเว สงฺขารานํ ปจฺจโย โหติ ฯ อรูปภเว อวิชฺชา อรูปภเว สงฺขารานํ ปจฺจโย โหติ ฯ กามภเว สงฺขารา กามภเว ปฏิสนฺธิวิญฺญาณสฺส ปจฺจยา โหนฺติ ฯ เอส นโย อิตเรสุ ฯ กามภเว ปฏิสนธิวิญฺญาณํ กามภเว นามรูปสฺส ปจฺจโย โหติ ฯ ตถา รูปภเว ฯ อรูปภเว นามสฺเสว ปจฺจโย โหติ ฯ กามภเว นามรูปํ กามภเว สฬายตนสฺส ปจฺจโย โหติ ฯ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๑๗.

รูปภเว นามรูปํ รูปภเว ติณฺณํ อายตนานํ ปจฺจโย โหติ ฯ อรูปภเว นามํ อรูปภเว เอกสฺสายตนสฺส ปจฺจโย โหติ ฯ กามภเว สฬายตนํ กามภเว ฉพฺพิธสฺส ผสฺสสฺส ปจฺจโย โหติ ฯ รูปภเว ตีณิ อายตนานิ รูปภเว ติณฺณํ ผสฺสานํ ฯ อรูปภเว เอกมายตนํ อรูปภเว เอกสฺส ผสฺสสฺส ปจฺจโย โหติ ฯ กามภเว ฉ ผสฺสา กามภเว ฉนฺนํ เวทนานํ ปจฺจยา โหนฺติ ฯ รูปภเว ตโย ตตฺเถว ติสฺสนฺนํ ฯ อรูปภเว เอโก ผสฺโส ตตฺเถว เอกิสฺสา เวทนาย ปจฺจโย โหติ ฯ กามภเว ฉ เวทนา กามภเว ฉนฺนํ ตณฺหากายานํ ปจฺจยา โหนฺติ ฯ รูปภเว ติสฺโส ตตฺเถว ติณฺณํ ฯ อรูปภเว เอกา เวทนา อรูปภเว เอกสฺส ตณฺหากายสฺส ปจฺจโย โหติ ฯ ตตฺถ ตตฺถ สา สา ตณฺหา ตสฺส ตสฺส อุปาทานสฺส ฯ อุปาทานาทโย ภวาทีนํ ฯ กถํ ฯ อิเธกจฺโจ กาเม ปริภุญฺชิสฺสามีติ กามูปาทานปจฺจยา กาเยน ทุจฺจริตํ จรติ วาจาย ทุจฺจริตํ จรติ มนสา ทุจฺจริตํ จรติ ทุจฺจริตปาริปูริยา อปาเย อุปฺปชฺชติ ฯ ตตฺถสฺส อุปปตฺติเหตุภูตํ กมฺมํ กมฺมภโว ขนฺธานํ นิพฺพตฺติ ชาติ ปริปาโก ชรา เภโท มรณํ ฯ อปโร สคฺคสมฺปตฺตึ อนุภวิสฺสามีติ ตเถว สุจริตญฺจรติ สุจริตปาริปูริยา สคฺเค อุปฺปชฺชติ ฯ ตตฺถสฺส อุปปตฺติเหตุภูตํ กมฺมํ กมฺมภโวติ โสเอว นโย ฯ อปโร ปน พฺรหฺมโลเก สมฺปตฺตึ อนุภวิสฺสามีติ กามูปาทานปจฺจยา เมตฺตํ ภาเวติ กรุณํ มุทิตํ อุเปกฺขํ ภาเวติ ภาวนาปาริปูริยา พฺรหฺมโลเก นิพฺพตฺตติ ฯ ตตฺถสฺส นิพฺพตฺติเหตุภูตํ กมฺมํ กมฺมภโวติ โสเยว นโย ฯ อปโร

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๑๘.

อรูปภเว สมฺปตฺตึ อนุภวิสฺสามีติ ตเถว อากาสานญฺจายตนาทิสมาปตฺติโย ภาเวติ ภาวนาปาริปูริยา ตตฺถ ตตฺถ นิพฺพตฺตติ ฯ ตตฺถสฺส นิพฺพตฺติเหตุภูตํ กมฺมํ กมฺมภโว กมฺมนิพฺพตฺตา ขนฺธา อุปปตฺติภโว ขนฺธานํ นิพฺพตฺติ ชาติ ปริปาโก ชรา เภโท มรณนฺติ ฯ เอส นโย เสสูปาทานมูลิกาสุปิ โยชนาสุ ฯ เอวมยํ อวิชฺชา เหตุ สงฺขารา เหตุสมุปฺปนฺนา อุโภเปเต เหตุสมุปฺปนฺนาติ ปจฺจยปริคฺคเห ปญฺญา ธมฺมฏฺฐิติญฺญาณํ ฯ อตีตมฺปิ อทฺธานํ อนาคตมฺปิ อทฺธานํ อวิชฺชา เหตุ สงฺขารา เหตุสมุปฺปนฺนา อุโภเปเต เหตุสมุปฺปนฺนาติ ปจฺจยปริคฺคเห ปญฺญา ธมฺมฏฺฐิติญฺญาณนฺติ ฯ เอเตน นเยน สพฺพปทานิ วิตฺถาเรตพฺพานิ ฯ ตตฺถ อวิชฺชาสงฺขารา เอโก สงฺเขโป ฯ วิญฺญาณนามรูปสฬายตนผสฺสเวทนา เอโก ฯ ตณฺหูปาทานภวา เอโก ฯ ชาติชรามรณํ เอโก ฯ ปุริมสงฺเขโป เจตฺถ อตีโต อทฺธา ฯ เทฺว มชฺฌิมา ปจฺจุปฺปนฺโน ฯ ชาติชรามรณํ อนาคโต ฯ อวิชฺชาสงฺขารคฺคหเณน เจตฺถ ตณฺหูปาทานภวา คหิตาว โหนฺตีติ อิเม ปญฺจ ธมฺมา อตีเต กมฺมวฏฺฏํ ฯ วิญฺญาณาทโย ปญฺจ เอตรหิ วิปากวฏฺฏํ ฯ ตณฺหูปาทานภวคฺคหเณน อวิชฺชาสงฺขารา คหิตาว โหนฺตีติ อิเม ปญฺจ ธมฺมา เอตรหิ กมฺมวฏฺฏํ ฯ ชาติชรามรณาปเทเสน วิญฺญาณาทีนํ นิทฺทิฏฺฐตฺตา อิเม ปญฺจ ธมฺมา อายตึ วิปากวฏฺฏํ ฯ เต อาการโต วีสติวิธา โหนฺติ ฯ สงฺขารวิญฺญาณานญฺเจตฺถ อนฺตรา เอโก สนฺธิ ฯ เวทนาตณฺหานมนฺตรา เอโก ฯ ภวชาตีนมนฺตรา เอโกติ ฯ อิติ ภควา เอตํ จตสงฺเขปํ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๑๙.

ติยทฺธํ วีสตาการํ ติสนฺธึ ปฏิจฺจสมุปฺปาทํ สพฺพาการโต ชานาติ ปสฺสติ อญฺญาติ ปฏิวิชฺฌติ ฯ ตํ ญาตฏฺเฐน ญาณํ ปชานนฏฺเฐน ปญฺญา ฯ เตน วุจฺจติ ปจฺจยปริคฺคเห ปญฺญา ธมฺมฏฺฐิติญฺญาณนฺติ ฯ อิมินา ธมฺมฏฺฐิติญฺญาเณน ภควา เต ธมฺเม ยถาภูตํ ญตฺวา เตสุ นิพฺพินฺทนฺโต วิรชฺชนฺโต วิมุจฺจนฺโต วุตฺตปฺปการสฺส อิมสฺส สํสารจกฺกสฺส อเร หนิ วิหนิ วิทฺธํเสสิ ฯ เอวมฺปิ อรานํ หตตฺตาปิ อรหํ ฯ อคฺคทกฺขิเณยฺยตฺตา จ จีวราทิปจฺจเย อรหติ ปูชาวิเสเส จ ฯ เตเนว อุปฺปนฺเน ตถาคเต เยเกจิ มเหสกฺขา เทวมนุสฺสา น เต อญฺญตฺถ ปูชํ กโรนฺติ ฯ ตถาหิ พฺรหฺมา สหมฺปติ สิเนรุมตฺเตน รตนทาเมน ตถาคตํ ปูเชสิ ฯ ยถาพลญฺจ อญฺเญ เทวา มนุสฺสา จ พิมฺพิสารโกสลราชาทโย ฯ ปรินิพฺพุตมฺปิ จ ภควนฺตํ อุทฺทิสฺส ฉนฺนวุติโกฏิธนํ วิสฺสชฺเชตฺวา อโสกมหาราชา สกลชมฺพุทีเป จตุราสีติวิหารสหสฺสานิ ปติฏฺฐาเปสิ ฯ โก ปน วาโท อญฺเญสํ ปูชาวิเสสานนฺติ ปจฺจยาทีนํ อรหตฺตาปิ อรหํ ฯ ยถา จ โลเก เกจิ ปณฺฑิตมานิโน พาลา อสิโลกภเยน รโห ปาปํ กโรนฺติ เอวเมส น กทาจิ กโรตีติ ปาปกรเณ รหาภาวโตปิ อรหํ ฯ โหติ เจตฺถ อารกตฺตา จ หตตฺตา กิเลสารีน โส มุนิ หตสํสารจกฺกาโร ปจฺจยาทีนมารโห ๑- น รโห กโรติ ปาปานิ อรหนฺเตน วุจฺจตีติ ฯ สมฺมา สามญฺจ สพฺพธมฺมานํ พุทฺธตฺตา ปน @เชิงอรรถ: ๑. ปจฺจยาทีน จารโห ฯ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๒๐.

สมฺมาสมฺพุทฺโธ ฯ ตถาเหส สพฺพธมฺเม สมฺมาสมฺพุทฺโธ อภิญฺเญยฺเย ธมฺเม อภิญฺเญยฺยโต พุทฺโธ ปริญฺเญยฺเย ธมฺเม ปริญฺเญยฺยโต พุทฺโธ ปหาตพฺเพ ธมฺเม ปหาตพฺพโต พุทฺโธ สจฺฉิกาตพฺเพ ธมฺเม สจฺฉิกาตพฺพโต พุทฺโธ ภาเวตพฺเพ ธมฺเม ภาเวตพฺพโต พุทฺโธ ฯ เตเนวาห อภิญฺเญยฺยํ อภิญฺญาตํ ภาเวตพฺพญฺจ ภาวิตํ ปหาตพฺพํ ปหีนมฺเม ตสฺมา พุทฺโธสฺมิ พฺราหฺมณาติ ๑- ฯ อปิจ จกฺขุํ ทุกฺขสจฺจํ ตสฺส มูลการณภาเวน ตํสมุฏฺฐาปิกา ปุริมตณฺหา สมุทยสจฺจํ อุภินฺนมปฺปวตฺติ นิโรธสจฺจํ นิโรธปฺปชานนา ปฏิปทา มคฺคสจฺจนฺติ เอวํ เอเกกปทุทฺธาเรนาปิ สพฺพธมฺเม สมฺมา สามญฺจ พุทฺโธ ฯ เอส นโย โสตฆานชิวฺหากายมเนสุ ฯ เอเตเนว นเยน รูปาทีนิ ฉ อายตนานิ จกฺขุวิญฺญาณาทโย ฉ วิญฺญาณกายา จกฺขุสมฺผสฺสาทโย ฉ ผสฺสา จกฺขุสมฺผสฺสชาเวทนาทโย ฉ เวทนา รูปสญฺญาทโย ฉ สญฺญา รูปสญฺเจตนาทโย ฉ เจตนา รูปตณฺหาทโย ฉ ตณฺหากายา รูปวิตกฺกาทโย ฉ วิตกฺกา รูปวิจาราทโย ฉ วิจารา รูปกฺขนฺธาทโย ปญฺจกฺขนฺธา ทส กสิณานิ ทส อสุภานิ ทส อนุสฺสติโย อุทฺธุมาตกสญฺญาทิวเสน ทส สญฺญา เกสาทโย ทฺวตฺตึสาการา ทฺวาทสายตานิ อฏฺฐารส ธาตุโย กามภวาทโย นว ภวา ปฐมาทีนิ จตฺตาริ ฌานานิ เมตฺตาภาวนาทโย จตสฺโส อปฺปมญฺญาโย อากาสานญฺจายตนาทิกา จตสฺโส @เชิงอรรถ: ๑. ขุ. สุ. ๒๕/๔๔๔.

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๒๑.

อรูปสมาปตฺติโย ปฏิโลมโต ชรามรณาทีนิ อนุโลมโต อวิชฺชาทีนิ ปฏิจฺจสมุปฺปาทงฺคานิ จ โยเชตพฺพานิ ฯ ตตฺรายํ เอกปทโยชนา ฯ ชรามรณํ ทุกฺขสจฺจํ ชาติ สมุทยสจฺจํ อุภินฺนมฺปิ นิสฺสรณํ นิโรธสจฺจํ นิโรธปฺปชานนา ปฏิปทา มคฺคสจฺจนฺติ เอวํ เอเกกปทุทฺธาเรน สพฺพธมฺเม สมฺมา สามญฺจ พุทฺโธ อนุพุทฺโธ ปฏิวิทฺโธ ฯ เตน วุตฺตํ สมฺมา สามญฺจ สพฺพธมฺมานํ พุทฺธตฺตา ปน สมฺมาสมฺพุทฺโธติ ฯ วิชฺชาหิ จ ปน จรเณน จ สมฺปนฺนตฺตา วิชฺชาจรณสมฺปนฺโน ฯ ตตฺถ วิชฺชาติ ติสฺโสปิ วิชฺชา อฏฺฐปิ วิชฺชา ฯ ติสฺโส ภยเภรวสุตฺเต วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพา ฯ อฏฺฐ อมฺพฏฺฐสุตฺเต ฯ ตตฺร หิ วิปสฺสนาญาเณน มโนมยิทฺธิยา จ สห ฉ อภิญฺญา ปริคฺคเหตฺวา อฏฺฐ วิชฺชา วุตฺตา ฯ จรณนฺติ สีลสํวโร อินฺทฺริเยสุ คุตฺตทฺวารตา โภชเน มตฺตญฺญุตา ชาคริยานุโยโค สตฺต สทฺธมฺมา จตฺตาริ ฌานานีติ อิเม ปณฺณรส ธมฺมา เวทิตพฺพา ฯ อิเมเยว หิ ปณฺณรส ธมฺมา ยสฺมา เอเตหิ จรติ อริยสาวโก คจฺฉติ อมตํ ทิสํ ตสฺมา จรณนฺติ วุตฺตา ฯ ยถาห ฯ อิธ มหานาม อริยสาวโก สีลวา โหตีติ ๑- ฯ วิตฺถาโร ฯ ภควา อิมาหิ วิชฺชาหิ อิมินา จ จรเณน สมนฺนาคโต เตน วุจฺจติ วิชฺชาจรณสมฺปนฺโนติ ฯ ตตฺถ วิชฺชาสมฺปทา ภควโต สพฺพญฺญุตํ ปูเรตฺวา ฐิตา ฯ จรณสมฺปทา มหาการุณิกตํ ฯ โส สพฺพญฺญุตาย สพฺพสตฺตานํ @เชิงอรรถ: ๑. ม. ม. ๑๓/๒๖.

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๒๒.

อตฺถานตฺถํ ญตฺวา มหาการุณิกตาย อนตฺถํ ปริวชฺเชตฺวา อตฺเถ นิโยเชติ ยถาตํ วิชฺชาจรณสมฺปนฺโน ฯ เตนสฺส สาวกา สุปฏิปนฺนา โหนฺติ โน ทุปฺปฏิปนฺนา วิชฺชาจรณวิปนฺนานํ สาวกา อตฺตนฺตปาทโย วิย ฯ โสภนคมนตฺตา สุนฺทรํ ฐานํ คตตฺตา สมฺมา คตตฺตา สมฺมา จ คทตฺตา สุคโต ฯ คมนมฺปิ หิ คตนฺติ วุจฺจติ ฯ ตญฺจ ภควโต โสภณํ ปริสุทฺธมนวชฺชํ ฯ กึ ปน ตนฺติ ฯ อริยมคฺโค ฯ เตน เหส คมเนน เขมํ ทิสํ อสชฺชมาโน คโตติ โสภนคมนตฺตา สุคโต ฯ สุนฺทรญฺเจส ฐานํ คโต อมตํ นิพฺพานนฺติ สุนฺทรํ ฐานํ คตตฺตาปิ สุคโต ฯ สมฺมา จ คโตติ สุคโต เตน เตน มคฺเคน ปหีเน กิเลเส ปุน อปจฺจาคจฺฉนฺโต ฯ วุตฺตญฺเจตํ โสตาปตฺติมคฺเคน เย กิเลสา ปหีนา เต กิเลเส น ปุเนติ น ปจฺเจติ น ปจฺจาคจฺฉตีติ สุคโต ฯเปฯ อรหตฺตมคฺเคน เย กิเลสา ปหีนา เต กิเลเส น ปุเนติ น ปจฺเจติ น ปจฺจาคจฺฉตีติ สุคโตติ ฯ สมฺมา วา คโต ทีปงฺกรปาทมูลโต ปภูติ ยาว โพธิมณฺฑา ตาว สมตฺตึสปารมิปูริตาย สมฺมาปฏิปตฺติยา สพฺพโลกสฺส หิตสุขเมว กโรนฺโต สสฺสตํ อุจฺเฉทํ กามสุขํ อตฺตกิลมถนฺติ อิเม จ อนฺเต อนุปคจฺฉนฺโต คโตติ สมฺมา คตตฺตาปิ สุคโต ฯ สมฺมา เจส คทติ ยุตฺตฏฺฐาเน ยุตฺตเมว วาจํ ภาสตีติ สมฺมา คทตฺตาปิ สุคโต ฯ ตตฺรีทํ สาธกสุตฺตํ ยํ ตถาคโต วาจํ ชานาติ อภูตํ อตจฺฉํ อนตฺถสํหิตํ สา จ ปเรสํ อปฺปิยา อมนาปา น ตํ ตถาคโต วาจํ ภาสติ ยมฺปิ ตถาคโต วาจํ ชานาติ ภตํ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๒๓.

ตจฺฉํ อนตฺถสํหิตํ สา จ ปเรสํ อปฺปิยา อมนาปา ตมฺปิ ตถาคโต วาจํ น ภาสติ ยญฺจ โข ตถาคโต วาจํ ชานาติ ภูตํ ตจฺฉํ อตฺถสํหิตํ สา จ ปเรสํ อปฺปิยา อมนาปา ตตฺร กาลญฺญู ตถาคโต โหติ ตสฺสา วาจาย เวยฺยากรณาย ยมฺปิ ตถาคโต วาจํ ชานาติ อภูตํ อตจฺฉํ อนตฺถสํหิตํ สา จ ปเรสํ ปิยา มนาปา น ตํ ตถาคโต วาจํ ภาสติ ยมฺปิ ตถาคโต วาจํ ชานาติ ภูตํ ตจฺฉํ อนตฺถสํหิตํ สา จ ปเรสํ ปิยา มนาปา ตมฺปิ ตถาคโต วาจํ น ภาสติ ยญฺจ โข ตถาคโต วาจํ ชานาติ ภูตํ ตจฺฉํ อตฺถสํหิตํ สา จ ปเรสํ ปิยา มนาปา ตตฺร กาลญฺญู ตถาคโต โหติ ตสฺสา วาจาย เวยฺยากรณายาติ ๑- ฯ เอวํ สมฺมา คทตฺตาปิ สุคโต เวทิตพฺโพ ฯ สพฺพถา วิทิตโลกตฺตา ปน โลกวิทู ฯ โส หิ ภควา สภาวโต สมุทยโต นิโรธโต นิโรธูปายโตปิ สพฺพถา โลกํ อเวทิ อญฺญาสิ ปฏิวิชฺฌิ ฯ ยถาห ฯ ยตฺถ โข อาวุโส น ชายติ น ชิยฺยติ น มิยฺยติ น จวติ น อุปฺปชฺชติ นาหนฺตํ คมเนน โลกสฺสนฺตํ ญาเตยฺยํ ทิฏฺเฐยฺยํ ปตฺเตยฺยนฺติ วทามิ น จาหํ อาวุโส อปฺปตฺวาว โลกสฺสนฺตํ ทุกฺขสฺส อนฺตกิริยํ วทามิ อปิจาหํ อาวุโส อิมสฺมึเยว พฺยามมตฺเต กเลวเร สสญฺญมฺหิ สมนเก โลกญฺจ ปญฺญาเปมิ โลกสมุทยญฺจ โลกนิโรธญฺจ โลกนิโรธคามินิญฺจ ปฏิปทํ @เชิงอรรถ: ๑. ม. ม. ๑๓/๙๑.

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๒๔.

คมเนน น ปตฺตพฺโพ โลกสฺสนฺโต กุทาจนํ น จ อปฺปตฺวา โลกสฺสนฺตํ ทุกฺขา อตฺถิ ปโมจนํ ฯ ตสฺมา หเว โลกวิทู สุเมโธ โลกนฺตคู วูสิตพฺรหฺมจริโย โลกสฺส อนฺตํ สมิตา วิญาตา นาสึสตี โลกมิมํ ปรญฺจาติ ๑- ฯ อปิจ ตโย โลกา สงฺขารโลโก สตฺตโลโก โอกาสโลโกติ ฯ ตตฺร เอโก โลโก สพฺเพ สตฺตา อาหารฏฺฐิติกาติ ๒- อาคตฏฺฐาเน สงฺขารโลโก เวทิตพฺโพ ฯ สสฺสโต โลโกติ วา อสสฺสโต โลโกติ ๓- วา อาคตฏฺฐาเน สตฺตโลโก ฯ ยาวตา จนฺทิมสุริยา ปริหรนฺติ ทิสา ภนฺติ วิโรจนา ตาว สหสฺสธา โลโก เอตฺถ เต วตฺตเต วโสติ ๔- ฯ อาคตฏฺฐาเน โอกาสโลโก ฯ ตมฺปิ ภควา สพฺพถา อเวทิ ฯ ตถาหิสฺส เอโก โลโก สพฺเพ สตฺตา อาหารฏฺฐิติกา เทฺว โลกา นามญฺจ รูปญฺจ ตโย โลกา ติสฺโส เวทนา จตฺตาโร โลกา จตฺตาโร อาหารา ปญฺจ โลกา ปญฺจุปาทานกฺขนฺธา ฉ โลกา ฉ อชฺฌตฺติกานิ อายตนานิ สตฺต โลกา สตฺต วิญฺญาณฏฺฐิติโย อฏฺฐ โลกา อฏฺฐ โลกธมฺมา นว โลกา นว สตฺตาวาสา ทส โลกา ทสายตนานิ ทฺวาทส โลกา ทฺวาทสายตนานิ อฏฺฐารส @เชิงอรรถ: ๑. องฺ. จตุกฺก. ๒๑/๖๒. ปาลิยมฺปน วุสิตพฺรหฺมจริโย, สมิตาวิ ญตฺวาติ ทิสฺสติ. @๒. ขุ. ปฏิ. ๓๑/๑๗๙. ๓. ม. ม. ๑๓/๑๔๓. ๔. ม. ม. ๑๒/๕๙๔.

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๒๕.

โลกา อฏฺฐารส ธาตุโยติ ๑- อยํ สงฺขารโลโกปิ สพฺพถา วิทิโต ฯ ยสฺมา ปเนส สพฺเพสมฺปิ สตฺตานํ อาสยํ ชานาติ อนุสยํ ชานาติ จริตํ ชานาติ อธิมุตฺตึ ชานาติ อปรชกฺเข มหารชกฺเข ติกฺขินฺทฺริเย มุทินฺทฺริเย สฺวากาเร ทฺวากาเร สุวิญฺญาปเย ทุวิญฺญาปเย ภพฺเพ อภพฺเพ สตฺเต ชานาติ ตสฺมาสฺส สตฺตโลโกปิ สพฺพถา วิทิโต ฯ ยถา จ สตฺตโลโก เอวํ โอกาสโลโกปิ ฯ ตถาเหส เอกํ จกฺกวาฬํ อายามโต จ วิตฺถารโต จ โยชนานํ ทฺวาทสสตสหสฺสานิ ตีณิ สหสฺสานิ จตฺตาริ สตานิ ปญฺญาสญฺจ โยชนานิ ปริกฺเขปโต สพฺพํ สตสหสฺสานิ ฉตฺตึส ปริมณฺฑลํ ทสญฺเจว สหสฺสานิ อฑฺฒุฑฺฒานิ สตานิ จ ตตฺถ ทุเว สตสหสฺสานิ จตฺตาริ นหุตานิ จ เอตฺตกํ พหลตฺเตน สงฺขาตายํ วสุนฺธรา ฯ ตสฺสาเอว ๒- สนฺธารกํ จตฺตาริ สตสหสฺสานิ อฏฺเฐว นหุตานิ จ เอตฺตกํ พหลตฺเตน ชลํ วาเต ปติฏฺฐิตํ ฯ ตสฺสาปิ สนฺธารโก นว สตสหสฺสานิ มาลุโต นภมุคฺคโต สฏฺฐิญฺเจว สหสฺสานิ เอสา โลกสฺส สณฺฐิติ ฯ เอวํ สณฺฐิเต เจตฺถ โยชนานํ จตุราสีติสหสฺสานิ อชฺโฌคาฬฺโห มหณฺณเว อจฺจุคฺคโต ตาวเทว สิเนรุ ปพฺพตุตฺตโม ฯ @เชิงอรรถ: ๑. ขุ. ปฏิ. ๓๑/๑๗๙. ๒. ตสฺสาเยวาติปิ ทิสฺสติ.

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๒๖.

ตโต อุปฑฺฒุปฑฺเฒน ปมาเณน ยถากฺกมํ อชฺโฌคาฬฺหุคฺคตา ทิพฺพา นานารตนจิตฺติตา ๑- ยุคนฺธโร อิสินฺธโร กรวิโก สุทสฺสโน เนมินฺธโร วินตฺตโก อสฺสกณฺโณ คิรีพฺรหา เอเต สตฺต มหาเสลา สิเนรุสฺส สมนฺตโต มหาราชานมาวาสา เทวยกฺขนิเสวิตา โยชนานํ สตานุจฺโจ หิมวา ปญฺจ ปพฺพโต โยชนานํ สหสฺสานิ ตีณิ อายตวิตฺถโต จตุราสีติสหสฺเสหิ กูเฏหิ ปฏิมณฺฑิโต ฯ ติปญฺจโยชนกฺขนฺธ- ปริกฺเขปา นควฺหยา ปญฺญาสโยชนกฺขนฺธ- สาขายามา สมนฺตโต สตโยชนวิตฺถิณฺณา ตาวเทว จ อุคฺคตา ชมฺพู ยสฺสานุภาเวน ชมฺพุทีโป ปกาสิโต ฯ เทฺว อสีติสหสฺสานิ อชฺโฌคาฬฺโห มหณฺณเว อจฺจุคฺคโต ตาวเทว จกฺกวาฬสิลุจฺจโย ปริกฺขิปิตฺวา ตํ สพฺพํ โลกธาตุมยํ ฐิโต ฯ ตตฺถ จนฺทมณฺฑลํ เอกูนปญฺญาสโยชนํ ฯ สุริยมณฺฑลํ ปญฺญาสโยชนํ ฯ ตาวตึสภวนํ ทสสหสฺสโยชนํ ฯ ตถา อสุรภวนํ อวีจิมหานิรโย ชมฺพุทีโป จ ฯ อปรโคยานํ สตฺตสหสฺสโยชนํ ฯ ตถา ปุพฺเพวิเทหํ ฯ อุตฺตรกุรุ อฏฺฐสหสฺสโยชนํ ฯ เอกเมโก เจตฺถ @เชิงอรรถ: ๑. นานารตนจิตฺตกาติปิ ทิสฺสติ. ๒. กรวีโกติปิ ทิสฺสติ.

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๒๗.

มหาทีโป ปญฺจสตปญฺจสตปริตฺตทีปปริวาโร ฯ ตํ สพฺพมฺปิ เอกํ จกฺกวาฬํ เอกา โลกธาตุ ตทนฺตเรสุ โลกนฺตริกนิรโย ๑- เอวํ อนนฺตานิ จกฺกวาฬานิ อนนฺตา โลกธาตุโย ภควา อนนฺเตน พุทฺธญาเณน อเวทิ อญฺญาสิ ปฏิวิชฺฌิ ฯ เอวมสฺส โอกาสโลโกปิ สพฺพถา วิทิโต ฯ เอวมฺปิ สพฺพถา วิทิตโลกตฺตา โลกวิทู ฯ อนุตฺตโรติ อตฺตโน ปน คุเณหิ วิสิฏฺฐตรสฺส กสฺสจิ อภาวา นตฺถิ เอตสฺส อุตฺตโรติ อนุตฺตโร ฯ ตถาเหส สีลคุเณนาปิ สพฺพโลกํ อภิภวติ สมาธิปญฺญาวิมุตฺติวิมุตฺติญฺญาณทสฺสนคุเณนาปิ ฯ สีลคุเณนาปิ อสโม อสมสโม อปฏิโม อปฏิภาโค อปฏิปุคฺคโล ฯเปฯ วิมุตฺติญฺญาณทสฺสนคุเณนาปิ ฯ ยถาห ฯ นโข ปนาหํ ภิกฺขเว สมนุปสฺสามิ สเทวเก โลเก ฯเปฯ สเทวมนุสฺสาย อตฺตนา สีลสมฺปนฺนตรนฺติ ๒- ฯ วิตฺถาโร ฯ เอวํ อคฺคปฺปสาทสุตฺตาทีนิ น เม อาจริโย อตฺถีติ ๓- อาทิกา คาถาโย จ วิตฺถาเรตพฺพา ฯ ปุริสทมฺเม สาเรตีติ ปุริสทมฺมสารถิ ทเมติ วิเนตีติ วุตฺตํ โหติ ฯ ตตฺถ ปุริสทมฺมาติ อทนฺตา ทเมตุํ ยุตฺตา ติรจฺฉานปุริสาปิ มนุสฺสปุริสาปิ อมนุสฺสปุริสาปิ ฯ ตถาหิ ภควตา ติรจฺฉานปุริสาปิ อปลาโล นาคราชา จูโฬทโร มโหทโร อคฺคิสิโข ธูมสิโข อาลวาโฬ นาคราชา ธนปาลโก หตฺถีติเอวมาทโย ทมิตา นิพฺพิสา กตา สรเณสุ จ สีเลสุ จ ปติฏฺฐาปิตา ฯ มนุสฺสปุริสาปิ สจฺจกนิคฺคณฺฐปุตฺต- อมฺพฏฺฐมาณวโปกฺขรสาติโสณทณฺฑกูฏทนฺตาทโย ฯ @เชิงอรรถ: ๑. โลกนฺตริยนิรยาติปิ ฯ ๒. สํ. ส. ๑๕/๒๐๔. ๓. ม.มู. ๑๒/๓๒๙.

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๒๘.

อมนุสฺสาปุริสาปิ อาฬวกสูจิโลมขรโลมยกฺขสกฺกเทวราชาทโย ทมิตา วินีตา วิจิตฺเรหิ วินยนูปาเยหิ ฯ อหํโข เกสิ ปุริสทมฺเม สณฺเหนปิ วิเนมิ ผรุเสนปิ วิเนมิ สณฺหผรุเสนปิ วิเนมีติ ๑- อิทญฺเจตฺถ สุตฺตํ วิตฺถาเรตพฺพํ ฯ อถวา อนุตฺตโร ปุริสทมฺมสารถีติ เอกเมวิทํ อตฺถปทํ ฯ ภควา หิ ตถา ปุริสทมฺเม สาเรติ ยถา เอกปลฺลงฺเกเนว นิสินฺนา อฏฺฐ ทิสา อสชฺชมานา ธาวนฺติ ตสฺมา อนุตฺตโร ปุริสทมฺมสารถีติ วุจฺจติ ฯ หตฺถิทมเกน ภิกฺขเว หตฺถิทมฺโม สาริโต เอกํเยว ทิสํ ธาวตีติ ๒- อิทญฺเจตฺถ สุตฺตํ วิตฺถาเรตพฺพํ ฯ ทิฏฺฐธมฺมิกสมฺปรายิกปรมตฺเถหิ ยถารหํ อนุสาสตีติ สตฺถา ฯ อปิจ สตฺถาติ ภควา สตฺถวาโห ฯ ยถา สตฺถวาโห สตฺเถ กนฺตารํ ตาเรติ โจรกนฺตารํ ตาเรติ วาฬกนฺตารํ ตาเรติ ทุพฺภิกฺขกนฺตารํ ตาเรติ นิรุทกกนฺตารํ ตาเรติ อุตฺตาเรติ นิตฺตาเรติ ปตฺตาเรติ เขมนฺตภูมึ สมฺปาเปติ เอวเมว ภควา สตฺถา สตฺถวาโห สตฺเต กนฺตารํ ตาเรติ ชาติกนฺตารํ ตาเรตีติอาทินา ๓- นิทฺเทสนเยน เจตฺถ อตฺโถ เวทิตพฺโพ ฯ เทวมนุสฺสานนฺติ เทวานญฺจ มนุสฺสานญฺจ ฯ อุกฺกฏฺฐปริจฺเฉทวเสเนตํ วุตฺตํ ภพฺพปุคฺคลปริจฺเฉทวเสน จ ฯ ภควา ปน ติรจฺฉานคตานมฺปิ อนุสาสนปฺปทาเนน สตฺถาเยว ฯ เตปิ หิ ภควโต ธมฺมสฺสวเนน อุปนิสฺสยสมฺปตฺตึ ปตฺวา ตายเอว อุปนิสฺสยสมฺปตฺติยา ทุติเย วา ตติเย วา อตฺตภาเว มคฺคผลภาคิโน โหนฺติ ฯ มณฺฑูกเทวปุตฺตาทโย @เชิงอรรถ: ๑. องฺ. จกุกฺก. ๒๑/๑๕๑. ๒. ม. อุ. ๑๔/๔๐๙. ๓. ขุ. จู. ๓๐/๓๑๓.

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๒๙.

เจตฺถ นิทสฺสนํ ฯ ภควติ กิร คคฺคราย โปกฺขรณิยา ตีเร จมฺปานครวาสีนํ ธมฺมํ เทสยมาเน เอโก มณฺฑูโก ภควโต สเร นิมิตฺตํ อคฺคเหสิ ฯ ตํ เอโก วจฺฉปาลโก ทณฺฑโมลุพฺภ ติฏฺฐนฺโต สีเส สนฺนิรุมฺหิตฺวา ๑- อฏฺฐาสิ ฯ โส ตาวเทว กาลํ กตฺวา ตาวตึสภวเน ทฺวาทสโยชนิเก กนกวิมาเน นิพฺพตฺติ สุตฺตปฺปพุทฺโธ วิย ฯ ตตฺถ อจฺฉราสงฺฆปริวุตํ อตฺตานํ ทิสฺวา อเร อหมฺปิ นาม อิธ นิพฺพตฺโต กินฺนุโข กมฺมํ อกาสินฺติ อาวชฺเชนฺโต น อญฺญํ กิญฺจิ อทฺทส อญฺญตฺร ภควโต สเร นิมิตฺตคฺคาหา ฯ โส ตาวเทว สห วิมาเนน อาคนฺตฺวา ภควโต ปาเท สิรสา วนฺทิ ฯ ภควา ชานนฺโตว ปุจฺฉิ โก เม วนฺทติ ปาทานิ อิทฺธิยา ยสสา ชลํ อภิกฺกนฺเตน วณฺเณน สพฺพา โอภาสยํ ทิสาติ ฯ มณฺฑูโกหํ ปุเร อาสึ อุทเก วาริโคจโร ตว ธมฺมํ สุณนฺตสฺส อวธิ วจฺฉปาลโกติ ฯ ภควา ตสฺส ธมฺมํ เทเสสิ ฯ จตุราสีติยา ปาณสหสฺสานํ ธมฺมาภิสมโย อโหสิ ฯ เทวปุตฺโตปิ โสตาปตฺติผเล ปติฏฺฐาย สิตํ กตฺวา ปกฺกามีติ ฯ ยํ ปน กิญฺจิ อตฺถิ เญยฺยํ นาม สพฺพสฺส พุทฺธตฺตา วิโมกฺขนฺติกญฺญาณวเสน พุทฺโธ ฯ ยสฺมา วา จตฺตาริ สจฺจานิ อตฺตนาปิ พุชฺฌิ อญฺเญปิ สตฺเต โพเธสิ ตสฺมา เอวมาทีหิปิ การเณหิ พุทฺโธ ฯ อิมสฺสปิตฺถสฺส วิญฺญาปนตฺถํ พุชฺฌิตา @เชิงอรรถ: ๑. สนฺนิรุมฺภิตฺวาติปิ ฯ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๓๐.

สจฺจานีติ พุทฺโธ โพเธตา ปชายาติ พุทฺโธติ ๑- เอวํ ปวตฺโต สพฺโพปิ นิทฺเทสนโย ปฏิสมฺภิทานโย วา วิตฺถาเรตพฺโพ ฯ ภควาติ อิทํ ปนสฺส คุณวิสิฏฺฐสตฺตุตฺตมครุคารวาธิวจนํ ฯ เตนาหุ โปราณา ภควาติ วจนํ เสฏฺฐํ ภควาติ วจนมุตฺตมํ ครุคารวยุตฺโต โส ภควา เตน วุจฺจตีติ ฯ จตุพฺพิธํ หิ นาม อาวตฺถิกํ ลิงฺคิกํ เนมิตฺตกํ อธิจฺจสมุปฺปนฺนนฺติ ฯ อธิจฺจสมุปฺปนฺนํ นาม โลกิยโวหาเรน ยาทิจฺฉกนฺติ วุตฺตํ โหติ ฯ ตตฺถ วจฺโฉ ทโม พลิวทฺโทติ เอวมาทิ อาวตฺถิกํ ฯ ทณฺฑี ฉตฺตี สิขี กรีติ เอวมาทิ ลิงฺคิกํ ฯ เตวิชฺโช ฉฬภิญฺโญติ เอวมาทิ เนมิตฺตกํ ฯ สิริวฑฺฒโก ธนวฑฺฒโกติ เอวมาทิ วจนตฺถมนเปกฺขิตฺวา ปวตฺตํ อธิจฺจสมุปฺปนฺนํ ฯ อิทํ ปน ภควาติ นามํ เนมิตฺตกํ น มหามายาย น สุทฺโธทนมหาราเชน น อสีติญฺญาติสหสฺเสหิ กตํ น สกฺกสนฺตุสิตาทีหิ เทวตาวิเสเสหิ ฯ วุตฺตํ เจตํ ธมฺมเสนาปตินา ภควาติ เนตํ นามํ มาตรา กตํ ฯเปฯ วิโมกฺขนฺติกเมตํ พุทฺธานํ ภควนฺตานํ โพธิยา มูเล สห สพฺพญฺญุตญฺญาณสฺส ปฏิลาภา สจฺฉิกา ปญฺญตฺติ ยทิทํ ภควาติ ๒- ฯ ยํ คุณเนมิตฺตกญฺเจตํ นามํ เตสํ คุณานํ ปกาสนตฺถํ อิมํ คาถํ วทนฺติ ภคี ภชี ภาคี วิภตฺตวา อิติ อกาสิ ภคฺคนฺติ ครูติ ภาคฺยวา @เชิงอรรถ: ๑. ขุ. จู. ๓๐/๒๗๑. ขุ. ปฏิ. ๓๑/๒๖๑. ๒. ขุ. จู. ๓๐/๑๑.

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๓๑.

พหูนิ ญาเยหิ สุภาวิตตฺตโน ภวนฺตโค โส ภควาติ วุจฺจตีติ ฯ นิทฺเทเส วุตฺตนเยเนว เจตฺถ เตสํ เตสํ ปทานมตฺโถ ทฏฺฐพฺโพ ฯ อยํ ปน อปโร นโย ฯ ภาคฺยวา ภคฺควา ยุตฺโต ภคฺเคหิ จ วิภตฺตวา ภตฺตวา วนฺตคมโน ภเวสุ ภควา ตโตติ ฯ ตตฺถ วณฺณาคโม วณฺณวิปริยาโยติ เอตํ นิรุตฺติลกฺขณํ คเหตฺวา สทฺทนเยน วา ปิโสทราทิปกฺเขปลกฺขณํ คเหตฺวา ยสฺมา โลกิยโลกุตฺตรสุขาภินิพฺพตฺตกํ ทานสีลาทิปารปฺปตฺตํ ภาคฺยมสฺส อตฺถิ ตสฺมา ภาคฺยวาติ วตฺตพฺเพ ภควาติ วุจฺจตีติ ญาตพฺพํ ฯ ยสฺมา ปน โลภโทสโมหวิปรีตมนสิการอหิริกาโนตฺตปฺปโกธูปนาหมกฺข- ปลาสอิสฺสามจฺฉริยมายาสาเถยฺยถมฺภสารมฺภมานาติมานมทปฺปมาท- ตณฺหาวิชฺชาติวิธากุสลมูลทุจฺจริตสงฺกิเลสมลวิสมสญฺญาวิตกฺก- ปปญฺจจตุพฺพิธวิปริเยสอาสวคณฺฐโอฆโยคาคติตณฺหูปาทานปญฺจ- เจโตขีลวินิพนฺธนีวรณาภินนฺทนฉวิวาทมูลฉตณฺหากายสตฺตานุสย- อฏฺฐมิจฺฉตฺตนวตณฺหามูลกทสากุสลกมฺมปถทฺวาสฏฺฐิทิฏฺฐิคตอฏฺฐสต- ตณฺหาวิปรีตปฺปเภทสพฺพทรถปริฬาหกิเลสสตสหสฺสานิ ๑- สงฺเขปโต วา ปญฺจกิเลสกฺขนฺธอภิสงฺขารมจฺจุเทวปุตฺตมาเร อภญฺชิ ตสฺมา ภคฺคตฺตา เอเตสํ ปริสฺสยานํ ภคฺควาติ วตฺตพฺเพ ภควาติ วุจฺจติ ฯ อาห เจตฺถ ภคฺคราโค ภคฺคโทโส ภคฺคโมโห อนาสโว @เชิงอรรถ: ๑. ตณฺหาวิจริต...อิติปิ ทิสฺสติ ฯ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๓๒.

ภคฺคสฺส ปาปกา ธมฺมา ภควา เตน วุจฺจตีติ ฯ ภาคฺยวตาย จสฺส สตปุญฺญลกฺขณธรสฺส รูปกายสมฺปตฺติ ทีปิตา โหติ ฯ ภคฺคโทสตาย ธมฺมกายสมฺปตฺติ ฯ ตถา โลกิยปริกฺขกานํ พหุมตภาโว คหฏฺฐปพฺพชิเตหิ อภิคมนียตา อภิคตานญฺจ เตสํ กายจิตฺตทุกฺขาปนยเน ปฏิพลภาโว อามิสทานธมฺมทาเนหิ อุปการิตา โลกิยโลกุตฺตรสุเขหิ จ สญฺโญชนสมตฺถตา ทีปิตา โหติ ฯ ยสฺมา จ โลเก อิสฺสริยธมฺมยสสิริกามปฺปยตฺเตสุ ฉสุ ธมฺเมสุ ภคสทฺโท วตฺตติ ฯ ปรมญฺจสฺส สกจิตฺเต อิสฺสริยํ อณิมาลงฺฆิมาทิกํ วา โลกิยสมฺมตํ สพฺพาการปริปูรํ อตฺถิ ฯ ตถา โลกุตฺตรธมฺโม โลกตฺตยพฺยาปโก ยถาภุจฺจคุณาธิคโต อติวิย ปริสุทฺโธ ยโส รูปกายทสฺสนพฺยาวฏชนนยนมนปฺปสาทชนนสมตฺถา สพฺพาการปริปูรา สพฺพงฺคปจฺจงฺคสิริ ยํ ยํ เอเตน อิจฺฉิตํ ปฏฺฐิตํ อตฺตหิตํ ปริหิตํ วา ตสฺส ตสฺส ตเถว อภินิปฺผนฺนตฺตา อิจฺฉิตตฺถนิปฺผตฺติสญฺญิโต กาโม สพฺพโลกครุภาวุปฺปตฺติเหตุภูโต สมฺมาวายามสงฺขาโต ปยตฺโต วา อตฺถิ ฯ ตสฺมา อิเมหิ ภเคหิ ยุตฺตตฺตาปิ ภคา อสฺส สนฺตีติ อิมินา อตฺเถน ภควาติ วุจฺจติ ฯ ยสฺมา ปน กุสลาทีหิ เภเทหิ สพฺพธมฺเม ขนฺธายตนธาตุสจฺจอินฺทฺริยปฏิจฺจสมุปฺปาทาทีหิ วา กุสลาทิธมฺเม ปีฬนสงฺขตสนฺตาปวิปริณามฏฺเฐน วา ทุกฺขมริยสจฺจํ อายุหนนิทานสํโยคปลิโพธฏฺเฐน สมุทยํ นิสฺสรณวิเวกาสงฺขตอมตฏฺเฐน นิโรธํ นิยฺยานิกเหตุทสฺสนาธิปเตยฺยฏฺเฐน มคฺคํ วิภตฺตวา วิภชิตฺวา วิวริตฺวา เทสิตวาติ วุตฺตํ โหติ ตสฺมา

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๓๓.

วิภตฺตวาติ วตฺตพฺเพ ภควาติ วุจฺจติ ฯ ยสฺมา จ เอส ทิพฺพพฺรหฺม- อริยวิหาเร กายจิตฺตอุปธิวิเวเก สุญฺญตาปฺปณิหิตานิมิตฺตวิโมกฺเข อญฺเญ จ โลกิยโลกุตฺตเร อุตฺตริมนุสฺสธมฺเม ภชิ เสวิ พหุลมกาสิ ตสฺมา ภตฺตวาติ วตฺตพฺเพ ภควาติ วุจฺจติ ฯ ยสฺมา ปน ตีสุ ภเวสุ ตณฺหาสงฺขาตํ คมนมเนน วนฺตํ ตสฺมา ภเวสุ วนฺตคมโนติ วตฺตพฺเพ ภวสทฺทโต ภการํ คมนสทฺทโต คการํ วนฺตสทฺทโต วการญฺจ ทีฆํ กตฺวา อาทาย ภควาติ วุจฺจติ ฯ ยถา โลเก เมหนสฺส ขสฺส มาลาติ วตฺตพฺเพ เมขลาติ วุจฺจติ ฯ โส อิมํ โลกนฺติ โส ภควา อิมํ โลกํ ฯ อิทานิ วตฺตพฺพํ นิทสฺเสติ ฯ สเทวกนฺติ สห เทเวหิ สเทวกํ ฯ เอวํ สห มาเรน สมารกํ สห พฺรหฺมุนา สพฺรหฺมกํ สห สมณพฺราหฺมเณหิ สสฺสมณพฺราหฺมณึ ฯ ปชาตตฺตา ปชา ฯ ตํ ปชํ ฯ สห เทวมนุสฺเสหิ สเทวมนุสฺสํ ฯ ตตฺถ สเทวกวจเนน ปญฺจกามาวจร- เทวคฺคหณํ เวทิตพฺพํ ฯ สมารกวจเนน ฉฏฺฐกามาวจรเทวคฺคหณํ เวทิตพฺพํ ฯ สพฺรหฺมกวจเนน พฺรหฺมกายิกาทิพฺรหฺมคฺคหณํ ฯ สสฺสมณพฺราหฺมณีวจเนน สาสนสฺส ปจฺจตฺถิกปจฺจามิตฺต- สมณพฺราหฺมณคฺคหณํ สมิตปาปวาหิตปาปสมณพฺราหฺมณคฺคหณญฺจ ฯ ปชาวจเนน สตฺตโลกคฺคหณํ ฯ สเทวมนุสฺสวจเนน สมฺมติเทวอวเสสมนุสฺสคฺคหณํ ฯ เอวเมตฺถ ตีหิ ปเทหิ โอกาสโลโก ทฺวีหิ ปชาวเสน สตฺตโลโก คหิโตติ เวทิตพฺโพ ฯ อปโร นโย ฯ สเทวกคฺคหเณน อรูปาวจรโลโก คหิโต ฯ สมารกคฺคหเณน

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๓๔.

ฉกามาวจรเทวโลโก ฯ สพฺรหฺมกคฺคหเณน รูปิพฺรหฺมโลโก สสฺสมณพฺราหฺมณาทิคฺคหเณน จตุปฺปริสวเสน สมฺมติเทเวหิ วา สห มนุสฺสโลโก อวเสสสพฺพสตฺตโลโก วา คหิโต ฯ อปิเจตฺถ สเทวกวจเนน อุกฺกฏฺฐปริจฺเฉทโต สพฺพสฺสาปิ โลกสฺส สจฺฉิกตภาวํ สาเวนฺโต ตสฺส ภควโต กิตฺติสทฺโท อพฺภุคฺคโต ฯ ตโต เยสํ สิยา มาโร มหานุภาโว ฉกามาวจริสฺสโร วสวตฺตี กึ โสปิ เอเตน สจฺฉิกโตติ เตสํ วิมตึ วิธเมนฺโต สมารกนฺติ อพฺภุคฺคโต ฯ เยสํ ปน สิยา พฺรหฺมา มหานุภาโว เอกงฺคุลิยา เอกสฺมึ จกฺกวาฬสหสฺเส อาโลกํ ผรติ ทฺวีหิ ฯเปฯ ทสหิ องฺคุลีหิ ทสสุ จกฺกวาฬสหสฺเสสุ อาโลกํ ผรติ อนุตฺตรญฺจ ฌานสมาปตฺติสุขํ ปฏิสํเวเทติ กึ โสปิ สจฺฉิกโตติ เตสํ วิมตึ วิธเมนฺโต สสฺสมณพฺราหฺมณึ ปชนฺติ อพฺภุคฺคโต ฯ เอวํ อุกฺกฏฺฐานานํ สจฺฉิกตภาวํ ปกาเสตฺวา อถ สมฺมติเทเว อวเสสมนุสฺเส จ อุปาทาย อุกฺกฏฺฐปริจฺเฉทวเสน เสสสตฺตโลกสฺส สจฺฉิกตภาวํ ปกาเสนฺโต สเทวมนุสฺสนฺติ อพฺภุคฺคโต ฯ อยเมตฺถ อนุสนฺธิกฺกโม ฯ สยํ อภิญฺญา สจฺฉิกตฺวา ปเวเทตีติ เอตฺถ ปน สยนฺติ สามํ อปรเนยฺโย หุตฺวา ฯ อภิญฺญาติ อภิญฺญาย อธิเกน ญาเณน ญตฺวาติ อตฺโถ ฯ สจฺฉิกตฺวาติ ปจฺจกฺขํ กตฺวา ฯ เอเตน อนุมานาทิปฏิกฺเขโป กโต โหติ ฯ ปเวเทตีติ โพเธติ ญาเปติ ปกาเสติ ฯ โส ธมฺมํ เทเสติ อาทิกลฺยาณํ ฯเปฯ ปริโยสานกลฺยาณนฺติ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๓๕.

โส ภควา สตฺเตสุ การุญฺญตํ ปฏิจฺจ หิตฺวาปิ อนุตฺตรํ วิเวกสุขํ ธมฺมํ เทเสติ ฯ ตญฺจโข อปฺปํ วา พหุํ วา เทเสนฺโต อาทิกลฺยาณาทิติปฺปการเมว เทเสติ ฯ กถํ ฯ เอกคาถาปิ หิ สมนฺตภทฺรกตฺตา ธมฺมสฺส ปฐมปาเทน อาทิกลฺยาณา ทุติยตติยปาเทหิ มชฺเฌกลฺยาณา ปจฺฉิมปาเทน ปริโยสานกลฺยาณา ฯ เอกานุสนฺธิกํ สุตฺตํ นิทาเนน อาทิกลฺยาณํ นิคมเนน ปริโยสานกลฺยาณํ เสเสน มชฺเฌกลฺยาณํ ฯ นานานุสนฺธิกํ สุตฺตํ ปฐมานุสนฺธินา อาทิกลฺยาณํ ปจฺฉิเมน ปริโยสานกลฺยาณํ เสเสหิ มชฺเฌกลฺยาณํ ฯ สกโลปิ สาสนธมฺโม อตฺตโน อตฺถภูเตน สีเลน อาทิกลฺยาโณ สมถวิปสฺสนามคฺคผเลหิ มชฺเฌกลฺยาโณ นิพฺพาเนนปิ ปริโยสานกลฺยาโณ ฯ สีลสมาธีหิ วา อาทิกลฺยาโณ วิปสฺสนามคฺเคหิ มชฺเฌกลฺยาโณ ผลนิพฺพาเนหิ ปริโยสานกลฺยาโณ ฯ พุทฺธสุโพธิตาย วา อาทิกลฺยาโณ ธมฺมสุธมฺมตาย มชฺเฌกลฺยาโณ สงฺฆสุปฏิปตฺติยา ปริโยสานกลฺยาโณ ฯ ตํ สุตฺวา ตถตฺตาย ปฏิปนฺเนน อธิคนฺตพฺพาย อภิสมฺโพธิยา วา อาทิกลฺยาโณ ปจฺเจกโพธิยา มชฺเฌกลฺยาโณ สาวกโพธิยา ปริโยสานกลฺยาโณ ฯ สุยฺยมาโนเปส นีวรณวิกฺขมฺภนโต สวเนนปิ กลฺยาณเมว อาวหตีติ อาทิกลฺยาโณ ปฏิปชฺชิยมาโน สมถวิปสฺสนาสุขาวหนโต ปฏิปตฺติยาปิ กลฺยาณเมว อาวหตีติ มชฺเฌกลฺยาโณ ตถา ปฏิปนฺโน จ ปฏิปตฺติผเล นิฏฺฐิเต ตาทิภาวาวหนโต ปฏิปตฺติผเลนปิ กลฺยาณเมว อาวหตีติ ปริโยสานกลฺยาโณ ฯ นาถปฺปภวตฺตา จ ปภวสุทฺธิยา อาทิกลฺยาโณ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๓๖.

อตฺถสุทฺธิยา มชฺเฌกลฺยาโณ กิจฺจสุทฺธิยา ปริโยสานกลฺยาโณ ฯ ตสฺมา เอโส ภควา อปฺปํ วา พหุํ วา เทเสนฺโต อาทิกลฺยาณาทิติปฺปการเมว เทเสตีติ เวทิตพฺโพ ฯ สาตฺถํ สพฺยญฺชนนฺติ เอวมาทีสุ ปน ยสฺมา อิมํ ธมฺมํ เทเสนฺโต สาสนพฺรหฺมจริยํ มคฺคพฺรหฺมจริยญฺจ ปกาเสติ นานานเยหิ ทีเปติ ฯ ตญฺจ ยถานุรูปํ อตฺถสมฺปตฺติยา สาตฺถํ พฺยญฺชนสมฺปตฺติยา สพฺยญฺชนํ ฯ สงฺกาสนปฺปกาสน วิวรณ วิภชน อุตฺตานีกรณปฺปญฺญตฺติ อตฺถ ปทสมาโยคโต สาตฺถํ อกฺขรปทพฺยญฺชนาการนิรุตฺตินิทฺเทสสมฺปตฺติยา สพฺยญฺชนํ ฯ อตฺถคมฺภีรตาปฏิเวธคมฺภีรตาหิ สาตฺถํ ธมฺมคมฺภีรตาเทสนาคมฺภีรตาหิ สพฺยญฺชนํ ฯ อตฺถปฏิภาณปฏิสมฺภิทาวิสยโต สาตฺถํ ธมฺมนิรุตฺติปฏิสมฺภิทาวิสยโต สพฺยญฺชนํ ฯ ปณฺฑิตเวทนียโต ปริกฺขกชนปฺปสาทกนฺติ สาตฺถํ สทฺเธยฺยโต โลกิยชนปฺปสาทกนฺติ สพฺยญฺชนํ ฯ คมฺภีราธิปฺปายโต สาตฺถํ อุตฺตานปทโต สพฺยญฺชนํ ฯ อุปเนตพฺพสฺส อภาวโต สกลปริปุณฺณภาเวน เกวลปริปุณฺณํ อปเนตพฺพสฺส อภาวโต นิทฺโทสภาเวน ปริสุทฺธํ สิกฺขาตฺตยปริคฺคหิตตฺตา พฺรหฺมภูเตหิ เสฏฺเฐหิ จริตพฺพโต เตสญฺจ จริยภาวโต พฺรหฺมจริยํ ตสฺมา สาตฺถํ สพฺยญฺชนํ ฯเปฯ พฺรหฺมจริยํ ปกาเสตีติ วุจฺจติ ฯ อปิจ ยสฺมา สนิทานํ สอุปฺปตฺติกญฺจ เทเสนฺโต อาทิกลฺยาณํ เทเสติ เวเนยฺยานํ อนุรูปโต อตฺถสฺส อวิปรีตตาย จ เหตูทาหรณยุตฺตโต จ มชฺเฌกลฺยาณํ โสตูนํ สทฺธาปฏิลาเภน นิคมเนน จ ปริโยสานกลฺยาณํ เทเสติ ฯ เอวํ เทเสนฺโต จ พฺรหฺมจริยํ ปกาเสติ ฯ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๓๗.

ตญฺจ ปฏิปตฺติยา อธิคมพฺยตฺติโต สาตฺถํ ปริยตฺติยา อาคมพฺยตฺติโต สพฺยญฺชนํ สีลาทิปญฺจธมฺมกฺขนฺธยุตฺตโต เกวลปริปุณฺณํ นิรุปกฺกิเลสโต นิตฺถรณตฺถาย ปวตฺติโต โลกามิสนิรเปกฺขโต จ ปริสุทฺธํ เสฏฺฐฏฺเฐน พฺรหฺมภูตานํ พุทฺธปจฺเจกพุทฺธพุทฺธสาวกานํ จริยโต พฺรหฺมจริยนฺติ วุจฺจติ ฯ ตสฺมาปิ โส ธมฺมํ เทเสติ อาทิกลฺยาณํ ฯเปฯ พฺรหฺมจริยํ ปกาเสตีติ วุจฺจติ ฯ สาธุ โข ปนาติ สุนฺทรํ โข ปน ฯ อตฺถาวหํ สุขาวหนฺติ วุตฺตํ โหติ ฯ ตถารูปานํ อรหตนฺติ ยถารูโป โส ภวํ โคตโม เอวรูปานํ ยถาภุจฺจคุณาธิคเมน โลเก อรหนฺโตติ ลทฺธสทฺธานํ อรหตํ ฯ ทสฺสนํ โหตีติ ปสาทโสมฺมานิ อกฺขินี อุมฺมิเลตฺวา ทสฺสนมตฺตมฺปิ สาธุ โหตีติ เอวํ อชฺฌาสยํ กตฺวา ฯ {๒} อถโข เวรญฺโช พฺราหฺมโณ เยน ภควา เตนูปสงฺกมีติ เยนาติ ภุมฺมตฺเถ กรณวจนํ ฯ ตสฺมา ยตฺถ ภควา ตตฺถ อุปสงฺกมีติ เอวเมตฺถ อตฺโถ ทฏฺฐพฺโพ ฯ เยน วา การเณน ภควา เทวมนุสฺเสหิ อุปสงฺกมิตพฺโพ เตน การเณน อุปสงฺกมีติ เอวเมตฺถ อตฺโถ ทฏฺฐพฺโพ ฯ เกน จ การเณน ภควา อุปสงฺกมิตพฺโพ ฯ นานปฺปการคุณวิเสสาธิคมาธิปฺปาเยน สาธุผลูปโภคาธิปฺปาเยน ทิชคเณหิ นิจฺจผลิตมหารุกฺโข วิย ฯ อุปสงฺกมีติ จ คโตติ วุตฺตํ โหติ ฯ อุปสงฺกมิตฺวาติ อุปสงฺกมนปริโยสานปริทีปนํ ฯ อถวา เอวํ คโต ตโต อาสนฺนตรํ ฐานํ ภควโต สมีปสงฺขาตํ คนฺตฺวาติปิ วุตฺตํ โหติ ฯ


เนื้อความอรรถกถาฉบับภาษาบาลี อักษรไทย เล่มที่ ๑ หน้าที่ ๑๐๘-๑๓๗. http://84000.org/tipitaka/read/attha_page.php?book=1&page=108&pages=30&modeTY=2&pagebreak=1&edition=pali ศึกษาพระสูตร (เนื้อความ) นี้แยกตามสารบัญ :- http://84000.org/tipitaka/pitaka_item/read_th.php?B=1&A=2247&modeTY=2&pagebreak=1 http://84000.org/tipitaka/atthapali/th_line.php?B=1&A=2247&modeTY=2&pagebreak=1#p108


จบการแสดงผล หน้าที่ ๑๐๘-๑๓๗.

บันทึก ๔ มกราคม พ.ศ. ๒๕๖๑. การแสดงผลนี้อ้างอิงข้อมูลจากอรรถกถาบาลี อักษรไทย. หากพบข้อผิดพลาด กรุณาแจ้งได้ที่ [email protected]