อรรถกถาเล่มที่ ๑ ภาษาบาลี อักษรไทย
วินย.อ. (สมนฺต.๑)
หน้าที่ ๑๐๘-๑๓๗.

หน้าที่ ๑๐๘.
                 เวรญฺชกณฺฑวณฺณนา
     {๑} อิทานิ เตนาติอาทิปาสฺส        อตฺถํ นานปฺปการโต
                   ทสฺสยนฺโต กริสฺสามิ      วินยสฺสตฺถวณฺณนนฺติ
     วุตฺตตฺตา เตน สมเยน พุทฺโธ ภควาติอาทีนํ อตฺถวณฺณนํ
กริสฺสามิ ฯ เสยฺยถีทํ ฯ
     เตนาติ อนิยมนิทฺเทสวจนํ ฯ ตสฺส สรูเปน อวุตฺเตนาปิ
อปรภาเค อตฺถโต สิทฺเธน เยนาติ อิมินา วจเนน ปฏินิทฺเทโส
เวทิตพฺโพ ฯ อปรภาเค หิ วินยปฺปญฺตฺติยาจนเหตุภูโต อายสฺมโต
สารีปุตฺตสฺส ปริวิตกฺโก สิทฺโธ ฯ ตสฺมา เยน สมเยน โส
ปริวิตกฺโก อุทปาทิ เตน สมเยน พุทฺโธ ภควา เวรญฺชายํ วิหรตีติ
เอวเมตฺถ สมฺพนฺโธ เวทิตพฺโพ ฯ อยํ หิ สพฺพสฺมึปิ วินเย ยุตฺติ
ยทิทํ ยตฺถ ยตฺถ เตนาติ วุจฺจติ ตตฺถ ตตฺถ ปุพฺเพ วา
ปจฺฉา วา อตฺถโต สิทฺเธน เยนาติ อิมินา วจเนน ปฏินิทฺเทโส
กาตพฺโพติ ฯ ตตฺรีทํ มุขมตฺตนิทสฺสนํ ฯ เตน หิ ภิกฺขเว ภิกฺขูนํ
สิกฺขาปทํ ปญฺาเปสฺสามิ เยน สุทินฺโน เมถุนํ ธมฺมํ ปฏิเสวิ
ยสฺมา ปฏิเสวิ ตสฺมา ปญฺาเปสฺสามีติ วุตฺตํ โหติ ฯ เอวนฺตาว
ปุพฺเพ อตฺถโต สิทฺเธน เยนาติ อิมินา วจเนน ปฏินิทฺเทโส
ยุชฺชติ ฯ เตน สมเยน พุทฺโธ ภควา ราชคเห วิหรติ เยน
สมเยน ธนิโย กุมฺภการปุตฺโต รญฺโ ทารูนิ ๑- อทินฺนํ อาทิยีติ
เอวํ ปจฺฉา อตฺถโต สิทฺเธน เยนาติ อิมินา วจเนน ปฏินิทฺเทโส
@เชิงอรรถ: ๑. โปราณอาจริยกมติยา ทารนีติ ปทํ สรูปวิเสสนนฺติปิ วุจฺจติ ฯ
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๑๐๙.
ยุชฺชตีติ ฯ วุตฺโต เตนาติ วจนสฺส อตฺโถ ฯ
        สมเยนาติ เอตฺถ ปน สมยสทฺโท ตาว
        สมวาเย ขเณ กาเล      สมูเห เหตุทิฏฺิสุ
        ปฏิลาเภ ปหาเน จ       ปฏิเวเธ จ ทิสฺสติ ฯ
ตถาหิสฺส อปฺเปว นาม เสฺวปิ อุปสงฺกเมยฺยาม กาลญฺจ สมยญฺจ
อุปาทายาติ ๑- เอวมาทีสุ สมวาโย อตฺโถ ฯ เอโก จ โข ภิกฺขเว
ขโณ จ สมโย จ พฺรหฺมจริยวาสายาติ ๒- เอวมาทีสุ ขโณ
อตฺโถ ฯ อุณฺหสมโย ปริฬาหสมโยติ ๓- เอวมาทีสุ กาโล ฯ
มหาสมโย ปวนสฺมินฺติ ๔- เอวมาทีสุ สมูโห ฯ สมโยปิ โข เต
ภทฺทาลิ อปฏิวิทฺโธ อโหสิ ภควาปิ โข สาวตฺถิยํ วิหรติ โสปิ
มํ ชานิสฺสติ ภทฺทาลิ นาม ภิกฺขุ สตฺถุ สาสเน สิกฺขาย
อปริปูรีการีติ อยมฺปิ โข เต ภทฺทาลิ สมโย อปฏิวิทฺโธ อโหสีติ ๕-
เอวมาทีสุ เหตุ ฯ เตน โข ปน สมเยน อุคฺคาหมาโน ปริพฺพาชโก
สมณมุณฺฑิกาปุตฺโต สมยปฺปวาทเก ติณฺฑุกาจิเร เอกสาลเก มลฺลิกาย
อาราเม ปฏิวสตีติ ๖- เอวมาทีสุ ทิฏฺิ ฯ
        ทิฏฺเ ธมฺเมว โย จตฺโถ    โย จตฺโถ สมฺปรายิโก
        อตฺถาภิสมยา ธีโร         ปณฺฑิโตติ ปวุจฺจตีติ ๗-
เอวมาทีสุ ปฏิลาโภ ฯ สมฺมามานาภิสมยา อนฺตมกาสิ ทุกฺขสฺสาติ ๘-
@เชิงอรรถ: ๑. ที. สี. ๙/๒๕๑.   ๒. องฺ. อฏฺก. ๒๓/๒๓๐. ๓. วิ. มหาวิภงฺค. ๒/๓๙๙. ๔. ที.
@มหา. ๑๐/๒๘๗.  ๕. ม. ม. ๑๓/๑๖๕.     ๖. ม. ม. ๑๓/๓๔๒. ๗. สํ. ส. ๑๕/๑๒๖
@ทิฏฺเ ธมฺเม จ โย อตฺโถติ ปาลิยํ ทิสฺสติ. ๘. องฺ. จตุกฺก. ๒๑/๒๒๓.
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๑๑๐.
เอวมาทีสุ ปหานํ ฯ ทุกฺขสฺส ปีฬนฏฺโ สงฺขตฏฺโ สนฺตาปฏฺโ
วิปริณามฏฺโ อภิสมยฏฺโติ ๑- เอวมาทีสุ ปฏิเวโธ อตฺโถ ฯ อิธ
ปนสฺส กาโล อตฺโถ ฯ ตสฺมา เยน กาเลน อายสฺมโต
สารีปุตฺตสฺส วินยปฺปญฺตฺติยาจนเหตุภูโต ปริวิตกฺโก อุทปาทิ
เตน กาเลนาติ เอวเมตฺถ อตฺโถ ทฏฺพฺโพ ฯ เอตฺถาห อถ
กสฺมา ยถา สุตฺตนฺเต เอกํ สมยนฺติ อุปโยควจเนน นิทฺเทโส กโต
อภิธมฺเม จ ยสฺมึ สมเย กามาวจรนฺติ ภุมฺมวจเนน ตถา
อกตฺวา อิธ เตน สมเยนาติ กรณวจเนน นิทฺเทโส กโตติ ฯ
ตตฺถ ตถา อิธ จ อญฺถา อตฺถสมฺภวโต ฯ กถํ ฯ สุตฺตนฺเต
ตาว อจฺจนฺตสโยคตฺโถ สมฺภวติ ฯ ยํ หิ สมยํ ภควา พฺรหฺมชาลาทีสุ
สุตฺตนฺตานิ เทเสสิ อจฺจนฺตเมว ตํ สมยํ กรุณาวิหาเรน
วิหาสิ ฯ ตสฺมา ตทตฺถโชตนตฺถํ ตตฺถ อุปโยคนิทฺเทโส กโต ฯ
อภิธมฺเม จ อธิกรณตฺโถ ภาเวน ภาวลกฺขณตฺโถ จ สมฺภวติ ฯ
อธิกรณํ หิ กาลตฺโถ สมูหตฺโถ จ สมโย ตตฺถ วุตฺตานํ
ผสฺสาทิธมฺมานํ ขณสมวายเหตุสงฺขาตสฺส สมยสฺส ภาเวน เตสํ
ภาโว ลกฺขิยติ ฯ ตสฺมา ตทตฺถโชตนตฺถํ ตตฺถ ภุมฺมวจเนน
นิทฺเทโส กโต ฯ อิธ ปน เหตุอตฺโถ กรณตฺโถ จ สมฺภวติ ฯ
โย หิ โส สิกฺขาปทปฺปญฺตฺติสมโย สารีปุตฺตาทีหิ ทูวิญฺเยฺโย
เตน สมเยน เหตุภูเตน กรณภูเตน จ สิกฺขาปทานิ ปญฺาปยนฺโต
สิกฺขาปทปฺปญฺตฺติเหตุญฺจ อเวกฺขมาโน ภควา ตตฺถ
@เชิงอรรถ: ๑. ขุ. ปฏิ. ๓๑/๔๕๔.
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๑๑๑.
ตตฺถ วิหาสิ ฯ ตสฺมา ตทตฺถโชตนตฺถํ อิธ กรณวจเนน นิทฺเทโส
กโตติ เวทิตพฺโพ ฯ โหติ เจตฺถ
        อุปโยเคน ภุมฺเมน      ตํ ตํ อตฺถมเวกฺขิย
        อญฺตฺถ สมโย วุตฺโต    กรเณเนว โส อิธาติ ฯ
โปราณา ปน วณฺณยนฺติ ตํ สมยนฺติ วา ตสฺมึ สมเยติ วา
เตน สมเยนาติ วา อภิลาปมตฺตเภโท เอส สพฺพตฺถ ภุมฺมเมว
อตฺโถติ ฯ ตสฺมา เตสํ ลทฺธิยา เตน สมเยนาติ วุตฺเตปิ ตสฺมึ
สมเยติ อตฺโถ เวทิตพฺโพ ฯ
     พุทฺโธ ภควาติ อิเมสํ ปทานํ ปรโต อตฺถํ วณฺณยิสฺสามิ ฯ
     เวรญฺชายํ วิหรตีติ เอตฺถ ปน เวรญฺชาติ อญฺตรสฺส
นครสฺเสตํ อธิวจนํ ฯ ตสฺสํ เวรญฺชายํ ฯ สมีปตฺเถ ภุมฺมวจนํ ฯ
วิหรตีติ อวิเสเสน อิริยาปถทิพฺพพฺรหฺมอริยวิหาเรสุ
อญฺตรวิหารสมงฺคิปริทีปนเมตํ ฯ อิธ ปน านคมนาสนสยนปฺปเภเทสุ
อิริยาปเถสุ อญฺตรอิริยาปถสมาโยคปริทีปนํ ฯ เตน ิโตปิ
คจฺฉนฺโตปิ นิสินฺโนปิ สยาโนปิ ภควา วิหรติจฺเจว เวทิตพฺโพ ฯ โส หิ
เอกํ อิริยาปถพาธนํ อญฺเน อิริยาปเถน วิจฺฉินฺทิตฺวา อปริปตนฺตํ
อตฺตภาวํ หรติ ปวตฺเตติ ตสฺมา วิหรตีติ วุจฺจติ ฯ
     นเฬรุปุจิมนฺทมูเลติ เอตฺถ นเฬรุ นาม ยกฺโข ฯ
ปุจิมนฺโทติ นิมฺพรุกฺโข ฯ มูลนฺติ สมีปํ ฯ อยํ หิ มูลสทฺโท มูลานิ
อุทฺธเรยฺย อนฺตมโส อุสีรนาฬมตฺตานิปีติอาทีสุ มูลมูเล ทิสฺสติ ฯ
โลโภ อกุสลมูลนฺติอาทีสุ อสาธารณเหตุมฺหิ ฯ ยาว มชฺฌนฺติเก
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๑๑๒.
กาเล ฉายา ผรติ นิวาเต ปณฺณานิ ปตนฺติ เอตฺตาวตา
รุกฺขมูลนฺติอาทีสุ สมีเป ฯ อิธ ปน สมีเป อธิปฺเปโต ฯ ตสฺมา
นเฬรุยกฺเขน อธิคหิตสฺส ปุจิมนฺทสฺส สมีเปติ เอวเมตฺถ อตฺโถ
ทฏฺพฺโพ ฯ โส กิร ปุจิมนฺโท รมฺมณีโย ปาสาทิโก อเนเกสํ
รุกฺขานํ อธิปจฺจํ วิย กุรุมาโน ตสฺส นครสฺส อวิทูเร คมนาคมนสมฺปนฺเน
าเน อโหสิ ฯ อถโข ภควา เวรญฺชํ คนฺตฺวา ปฏิรูเป
าเน วิหรนฺโต ตสฺส รุกฺขสฺส สมีเป เหฏฺาภาเค วิหาสิ ฯ เตน
วุตฺตํ เวรญฺชายํ วิหรติ นเฬรุปุจิมนฺทมูเลติ ฯ ตตฺถ สิยา ยทิ
ตาว ภควา เวรญฺชายํ วิหรติ นเฬรุปุจิมนฺทมูเลติ น วตฺตพฺพํ
อถ ตตฺถ วิหรติ เวรญฺชายนฺติ น วตฺตพฺพํ น หิ สกฺกา
อุภยตฺถ เตเนว สมเยน อปุพฺพํ อจริมํ วิหริตุนฺติ ฯ นโขปเนตํ
เอวํ ทฏฺพฺพํ นนุ อโวจุมฺหา สมีปตฺเถ ภุมฺมวจนนฺติ ตสฺมา
ยถา คงฺคายมุนาทีนํ สมีเป โคยูถานิ จรนฺตานิ คงฺคาย จรนฺติ
ยมุนาย จรนฺตีติ วุจฺจนฺติ เอวมิธาปิ ยทิทํ เวรญฺชาย สมีเป
นเฬรุปุจิมนฺทมูลํ ตตฺถ วิหรนฺโต วุจฺจติ เวรญฺชายํ วิหรติ
นเฬรุปุจิมนฺทมูเลติ ฯ โคจรคามนิทสฺสนตฺถํ หิสฺส เวรญฺชาวจนํ ฯ
ปพฺพชิตานุรูปนิวาสนฏฺานนิทสฺสนตฺถํ นเฬรุปุจิมนฺทมูลวจนํ ฯ ตตฺถ
เวรญฺชากิตฺตเนน อายสฺมา อุปาลิตฺเถโร ภควตา ๑- คหฏฺานุคฺคหกรณํ
ทสฺเสติ ฯ นเฬรุปุจิมนฺทมูลกิตฺตเนน ปพฺพชิตานุคฺคหกรณํ ฯ
ตถา ปุริเมน ปจฺจยคฺคหณโต อตฺตกิลมถานุโยควิวชฺชนํ ปจฺฉิเมน
วตฺถุกามปฺปหานโต กามสุขลฺลิกานุโยควิวชฺชนุปายนิทสฺสนํ ฯ ปุริเมน
@เชิงอรรถ: ๑. ภควโตติปิ ทิสฺสติ ฯ
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๑๑๓.
จ ธมฺมเทสนาภิโยคํ ปจฺฉิเมน วิเวกาธิมุตฺตึ ฯ ปุริเมน กรุณาย
อุปคมนํ ปจฺฉิเมน ปญฺาย อปคมนํ ฯ ปุริเมน สตฺตานํ
หิตสุขนิปฺผาทนาธิมุตฺตตํ ปจฺฉิเมน ปรหิตสุขกรเณ นิรุปเลปนํ ฯ
ปุริเมน ธมฺมิกสุขาปริจฺจาคนิมิตฺตํ ผาสุวิหารํ ปจฺฉิเมน
อุตฺตริมนุสฺสธมฺมานุโยคนิมิตฺตํ ฯ ปุริเมน มนุสฺสานํ อุปการพหุลตํ ปจฺฉิเมน
เทวตานํ ฯ ปุริเมน โลเก ชาตสฺส โลเก สํวฑฺฒภาวํ ปจฺฉิเมน โลเก
อนุปลิตฺตตํ ฯ ปุริเมน เอกปุคฺคโล ภิกฺขเว โลเก อุปฺปชฺชมาโน
อุปฺปชฺชติ พหุชนหิตาย พหุชนสุขาย โลกานุกมฺปาย อตฺถาย
หิตาย สุขาย เทวมนุสฺสานํ กตโม เอกปุคฺคโล ตถาคโต อรหํ
สมฺมาสมฺพุทฺโธติ ๑- วจนโต ยทตฺถํ ภควา อุปฺปนฺโน ตทตฺถปรินิปฺผาทนํ
ปจฺฉิเมน ยตฺถ อุปฺปนฺโน ตทนุรูปํ วิหารํ ฯ ภควา หิ ปมํ
ลุมฺพินีวเน ทุติยํ โพธิมณฺเฑติ โลกิยโลกุตฺตราย อุปฺปตฺติยา วเนเยว
อุปฺปนฺโน เตนสฺส วเนเยว วิหารํ ทสฺเสตีติเอวมาทินา นเยเนตฺถ
อตฺถโยชนา เวทิตพฺพา ฯ
     มหตา ภิกฺขุสงฺเฆน สทฺธินฺติ เอตฺถ มหตาติ คุณมหตฺเตนปิ
มหตา สงฺขฺยามหตฺเตนปิ มหตา ฯ โส หิ ภิกฺขุสงฺโฆ คุเณหิปิ
มหา อโหสิ ยสฺมา โย ตตฺถ ปจฺฉิมโก โส โสตาปนฺโน ฯ
สงฺขฺยายปิ มหา ปญฺจสตสงฺขฺยตฺตา ฯ ภิกฺขูนํ สงฺโฆ ภิกฺขุสงฺโฆ ฯ
เตน ภิกฺขุสงฺเฆน ฯ ทิฏฺิสีลสามญฺสงฺขาตสงฺฆาเฏน สมณคเณนาติ
อตฺโถ ฯ สทฺธินฺติ เอกโต ฯ ปญฺจมตฺเตหิ ภิกฺขุสเตหีติ ปญฺจ
@เชิงอรรถ: ๑. องฺ. ติก. ๒๐/๒๘.
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๑๑๔.
มตฺตา เอเตสนฺติ ปญฺจมตฺตา ฯ มตฺตาติ ปมาณํ วุจฺจติ ฯ
ตสฺมา ยถา โภชเน มญฺตญฺูติ วุตฺเต โภชเน มตฺตํ ชานาติ
ปมาณํ ชานาตีติ อตฺโถ โหติ เอวมิธาปิ เตสํ ภิกฺขุสตานํ
ปญฺจ มตฺตา ปญฺจ ปมาณนฺติ เอวมตฺโถ ทฏฺพฺโพ ฯ ภิกฺขูนํ
สตานิ ภิกฺขุสตานิ ฯ เตหิ ปญฺจมตฺเตหิ ภิกฺขุสเตหิ ฯ เอเตน ยํ
วุตฺตํ มหตา ภิกฺขุสงฺเฆน สทฺธินฺติ เอตฺถ ตสฺส มหโต ภิกฺขุสงฺฆสฺส
สงฺขฺยามหตฺตํ ทสฺสิตํ โหติ ฯ ปรโต ปนสฺส นิรพฺพุโท หิ
สารีปุตฺต ภิกฺขุสงฺโฆ นิราทีนโว อปคตกาฬโก สุทฺโธ สาเร
ปติฏฺิโต อิเมสํ หิ สารีปุตฺต ปญฺจนฺนํ ภิกฺขุสตานํ โย
ปจฺฉิมโก โส โสตาปนฺโนติ วจเนน คุณมหตฺตํ อาวิภวิสฺสติ ฯ
     อสฺโสสิ โข เวรญฺโช พฺราหฺมโณติ อสฺโสสีติ สุณิ อุปลภิ
โสตทฺวารสมฺปตฺตวจนนิคฺโฆสานุสาเรน อญฺาสิ ฯ โขติ
ปทปูรณมตฺเต อวธารณตฺเถ วา นิปาโต ฯ ตตฺถ อวธารณตฺเถน
อสฺโสสิเอว นาสฺส โกจิ สวนนฺตราโย อโหสีติ อยมตฺโถ เวทิตพฺโพ ฯ
ปทปูรเณน ปทพฺยญฺชนสิลิฏฺตามตฺตเมว ฯ เวรญฺชายํ ชาโต
เวรญฺโช ฯ เวรญฺชายํ ภโว เวรญฺโช ฯ เวรญฺชา วา อสฺส นิวาโสติ
เวรญฺโช ฯ มาตาปิตูหิ กตนามวเสน ปนายํ อุทโยติ วุจฺจติ ฯ
พฺรหฺมํ อณตีติ พฺราหฺมโณ ฯ มนฺเต สชฺฌายตีติ อตฺโถ ฯ อิทเมว
หิ ชาติพฺราหฺมณานํ นิรุตฺติวจนํ ฯ อริยา ปน พาหิตปาปตฺตา
พฺราหฺมณาติ วุจฺจนฺติ ฯ
     อิทานิ ยมตฺถํ เวรญฺโช พฺราหฺมโณ อสฺโสสิ ตํ ปกาเสนฺโต
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๑๑๕.
สมโณ ขลุ โภ โคตโมติอาทิมาห ฯ ตตฺถ สมิตปาปตฺตา สมโณติ
เวทิตพฺโพ ฯ วุตฺตํ เหตํ พาหิตปาโปติ พฺราหฺมโณ สมิตตฺตา
สมโณติ วุจฺจตีติ ฯ ภควา จ อนุตฺตเรน อริยมคฺเคน สมิตปาโป ฯ
เตนสฺส ยถาภุจฺจคุณาธิคตเมตํ นามํ ยทิทํ สมโณติ ฯ ขลูติ
อนุสฺสวตฺเถ นิปาโต ฯ โภติ พฺราหฺมณชาติกานํ ชาติสมุทาคตํ
อาลปนมตฺตํ ฯ วุตฺตมฺปิ เหตํ โภวาที นาม โส โหติ สเว โหติ
สกิญฺจโนติ ฯ โคตโมติ ภควนฺตํ โคตฺตวเสน ปริกิตฺเตติ ฯ ตสฺมา
สมโณ ขลุ โภ โคตโมติ เอตฺถ สมโณ กิร  โภ โคตมโคตฺโตติ
เอวมตฺโถ ทฏฺพฺโพ ฯ สกฺยปุตฺโตติ อิทํ ปน ภควโต
อุจฺจากุลปริทีปนํ ฯ สกฺยกุลา ปพฺพชิโตติ สทฺธาปพฺพชิตภาวปริทีปนํ ฯ
เกนจิ ปาริชุญฺเน อนภิภูโต อปริกฺขีณํเยว ตํ กุลํ ปหาย สทฺธาย
ปพฺพชิโตติ วุตฺตํ โหติ ฯ ตโต ปรํ วุตฺตตฺถเมว ฯ
     ตํโข ปนาติ อิตฺถมฺภูตาขฺยานตฺเถ อุปโยควจนํ ฯ ตสฺส
โข ปน โภโต โคตมสฺสาติ อตฺโถ ฯ กลฺยาโณติ
กลฺยาณคุณสมนฺนาคโต ฯ เสฏฺโติ วุตฺตํ โหติ ฯ กิตฺติสทฺโทติ กิตฺติเยว
ถุติโฆโส วา ฯ
     อิติปิ โส ภควาติอาทีสุ ปน อยํ ตาว โยชนา โส ภควา
อิติปิ  อรหํ อิติปิ สมฺมาสมฺพุทฺโธ ฯเปฯ อิติปิ ภควาติ ฯ
อิมินา จ อิมินา จ การเณนาติ วุตฺตํ โหติ ฯ อิทานิ วินยธรานํ
สุตฺตนฺตนยโกสลฺลตฺถํ วินยสํวณฺณนารมฺเภ พุทฺธคุณปฏิสํยุตฺตาย
ธมฺมิยา กถาย จิตฺตสมฺปหํสนตฺถญฺจ เอเตสํ ปทานํ วิตฺถารนเยน
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๑๑๖.
วณฺณนํ กริสฺสามิ ฯ ตสฺมา ยํ วุตฺตํ โส ภควา อิติปิ อรหนฺติอาทิ
ตตฺถ อารกตฺตา อรีนํ อรานญฺจ หตตฺตา ปจฺจยาทีนํ
อรหตฺตา ปาปกรเณ รหาภาวาติ อิเมหิ ตาว การเณหิ โส
ภควา อรหนฺติ เวทิตพฺโพ ฯ อารกา หิ โส สพฺพกิเลเสหิ
สุวิทูรวิทูเร ิโต มคฺเคน สวาสนานํ กิเลสานํ วิทฺธํสิตตฺตาติ
อารกตฺตา อรหํ ฯ เต จาเนน กิเลสารโย มคฺเคน หตาติ
อรีนํ หตตฺตาปิ อรหํ ฯ ยํ เจตํ อวิชฺชาภวตณฺหามยนาภิ
ปุญฺาทิอภิสงฺขารารํ ชรามรณเนมิ อาสวสมุทยมเยน อกฺเขน วิชฺฌิตฺวา
ติภวรเถ สมาโยชิตํ อนาทิกาลปฺปวตฺตํ สํสารจกฺกํ ตสฺสาเนน
โพธิมณฺเฑ วิริยปาเทหิ สีลปวิยํ ปติฏฺาย สทฺธาหตฺเถน กมฺมกฺขยกรํ
าณผรสุํ คเหตฺวา สพฺเพ อรา หตาติ อรานํ หตตฺตาปิ อรหํ ฯ
อถวา สํสารจกฺกนฺติ อนมตคฺคสํสารวฏฺฏํ วุจฺจติ ฯ ตสฺส จ อวิชฺชา
นาภิ มูลกตฺตา ชรามรณํ เนมิ ปริโยสานตฺตา เสสา ทส ธมฺมา
อรา อวิชฺชามูลกตฺตา ชรามรณปริยนฺตตฺตา จ ฯ ตตฺถ ทุกฺขาทีสุ
อญฺาณํ อวิชฺชา ฯ กามภเว จ อวิชฺชา กามภเว สงฺขารานํ
ปจฺจโย โหติ ฯ รูปภเว อวิชฺชา รูปภเว สงฺขารานํ ปจฺจโย
โหติ ฯ อรูปภเว อวิชฺชา อรูปภเว สงฺขารานํ ปจฺจโย โหติ ฯ
กามภเว สงฺขารา กามภเว ปฏิสนฺธิวิญฺาณสฺส ปจฺจยา โหนฺติ ฯ
เอส นโย อิตเรสุ ฯ กามภเว ปฏิสนธิวิญฺาณํ กามภเว นามรูปสฺส
ปจฺจโย โหติ ฯ ตถา รูปภเว ฯ อรูปภเว นามสฺเสว ปจฺจโย
โหติ ฯ กามภเว นามรูปํ กามภเว สฬายตนสฺส ปจฺจโย โหติ ฯ
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๑๑๗.
รูปภเว นามรูปํ รูปภเว ติณฺณํ อายตนานํ ปจฺจโย โหติ ฯ
อรูปภเว นามํ อรูปภเว เอกสฺสายตนสฺส ปจฺจโย โหติ ฯ กามภเว
สฬายตนํ กามภเว ฉพฺพิธสฺส ผสฺสสฺส ปจฺจโย โหติ ฯ รูปภเว
ตีณิ อายตนานิ รูปภเว ติณฺณํ ผสฺสานํ ฯ อรูปภเว เอกมายตนํ
อรูปภเว เอกสฺส ผสฺสสฺส ปจฺจโย โหติ ฯ กามภเว ฉ ผสฺสา
กามภเว ฉนฺนํ เวทนานํ ปจฺจยา โหนฺติ ฯ รูปภเว ตโย ตตฺเถว
ติสฺสนฺนํ ฯ อรูปภเว เอโก ผสฺโส ตตฺเถว เอกิสฺสา เวทนาย
ปจฺจโย โหติ ฯ กามภเว ฉ เวทนา กามภเว ฉนฺนํ ตณฺหากายานํ
ปจฺจยา โหนฺติ ฯ รูปภเว ติสฺโส ตตฺเถว ติณฺณํ ฯ อรูปภเว เอกา
เวทนา อรูปภเว เอกสฺส ตณฺหากายสฺส ปจฺจโย โหติ ฯ ตตฺถ ตตฺถ
สา สา ตณฺหา ตสฺส ตสฺส อุปาทานสฺส ฯ อุปาทานาทโย ภวาทีนํ ฯ
กถํ ฯ อิเธกจฺโจ กาเม ปริภุญฺชิสฺสามีติ กามูปาทานปจฺจยา กาเยน
ทุจฺจริตํ จรติ วาจาย ทุจฺจริตํ จรติ มนสา ทุจฺจริตํ จรติ
ทุจฺจริตปาริปูริยา อปาเย อุปฺปชฺชติ ฯ ตตฺถสฺส อุปปตฺติเหตุภูตํ กมฺมํ
กมฺมภโว ขนฺธานํ นิพฺพตฺติ ชาติ ปริปาโก ชรา เภโท
มรณํ ฯ อปโร สคฺคสมฺปตฺตึ อนุภวิสฺสามีติ ตเถว สุจริตญฺจรติ
สุจริตปาริปูริยา สคฺเค อุปฺปชฺชติ ฯ ตตฺถสฺส อุปปตฺติเหตุภูตํ
กมฺมํ กมฺมภโวติ โสเอว นโย ฯ อปโร ปน พฺรหฺมโลเก
สมฺปตฺตึ อนุภวิสฺสามีติ กามูปาทานปจฺจยา เมตฺตํ ภาเวติ กรุณํ
มุทิตํ อุเปกฺขํ ภาเวติ ภาวนาปาริปูริยา พฺรหฺมโลเก นิพฺพตฺตติ ฯ
ตตฺถสฺส นิพฺพตฺติเหตุภูตํ กมฺมํ กมฺมภโวติ โสเยว นโย ฯ อปโร
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๑๑๘.
อรูปภเว สมฺปตฺตึ อนุภวิสฺสามีติ ตเถว อากาสานญฺจายตนาทิสมาปตฺติโย
ภาเวติ ภาวนาปาริปูริยา ตตฺถ ตตฺถ นิพฺพตฺตติ ฯ
ตตฺถสฺส นิพฺพตฺติเหตุภูตํ กมฺมํ กมฺมภโว กมฺมนิพฺพตฺตา ขนฺธา
อุปปตฺติภโว ขนฺธานํ นิพฺพตฺติ ชาติ ปริปาโก ชรา เภโท
มรณนฺติ ฯ เอส นโย เสสูปาทานมูลิกาสุปิ โยชนาสุ ฯ เอวมยํ
อวิชฺชา เหตุ สงฺขารา เหตุสมุปฺปนฺนา อุโภเปเต เหตุสมุปฺปนฺนาติ
ปจฺจยปริคฺคเห ปญฺา ธมฺมฏฺิติญฺาณํ ฯ อตีตมฺปิ อทฺธานํ
อนาคตมฺปิ อทฺธานํ อวิชฺชา เหตุ สงฺขารา เหตุสมุปฺปนฺนา อุโภเปเต
เหตุสมุปฺปนฺนาติ ปจฺจยปริคฺคเห ปญฺา ธมฺมฏฺิติญฺาณนฺติ ฯ
เอเตน นเยน สพฺพปทานิ วิตฺถาเรตพฺพานิ ฯ ตตฺถ อวิชฺชาสงฺขารา
เอโก สงฺเขโป ฯ วิญฺาณนามรูปสฬายตนผสฺสเวทนา เอโก ฯ
ตณฺหูปาทานภวา เอโก ฯ ชาติชรามรณํ เอโก ฯ ปุริมสงฺเขโป เจตฺถ
อตีโต อทฺธา ฯ เทฺว มชฺฌิมา ปจฺจุปฺปนฺโน ฯ ชาติชรามรณํ
อนาคโต ฯ อวิชฺชาสงฺขารคฺคหเณน เจตฺถ ตณฺหูปาทานภวา คหิตาว
โหนฺตีติ อิเม ปญฺจ ธมฺมา อตีเต กมฺมวฏฺฏํ ฯ วิญฺาณาทโย ปญฺจ
เอตรหิ วิปากวฏฺฏํ ฯ ตณฺหูปาทานภวคฺคหเณน อวิชฺชาสงฺขารา
คหิตาว โหนฺตีติ อิเม ปญฺจ ธมฺมา เอตรหิ กมฺมวฏฺฏํ ฯ
ชาติชรามรณาปเทเสน วิญฺาณาทีนํ นิทฺทิฏฺตฺตา อิเม ปญฺจ ธมฺมา
อายตึ วิปากวฏฺฏํ ฯ เต อาการโต วีสติวิธา โหนฺติ ฯ
สงฺขารวิญฺาณานญฺเจตฺถ อนฺตรา เอโก สนฺธิ ฯ เวทนาตณฺหานมนฺตรา
เอโก ฯ ภวชาตีนมนฺตรา เอโกติ ฯ อิติ ภควา เอตํ จตสงฺเขปํ
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๑๑๙.
ติยทฺธํ วีสตาการํ ติสนฺธึ ปฏิจฺจสมุปฺปาทํ สพฺพาการโต ชานาติ
ปสฺสติ อญฺาติ ปฏิวิชฺฌติ ฯ ตํ าตฏฺเน าณํ ปชานนฏฺเน
ปญฺา ฯ เตน วุจฺจติ ปจฺจยปริคฺคเห ปญฺา ธมฺมฏฺิติญฺาณนฺติ ฯ
อิมินา ธมฺมฏฺิติญฺาเณน ภควา เต ธมฺเม ยถาภูตํ ตฺวา
เตสุ นิพฺพินฺทนฺโต วิรชฺชนฺโต วิมุจฺจนฺโต วุตฺตปฺปการสฺส อิมสฺส
สํสารจกฺกสฺส อเร หนิ วิหนิ วิทฺธํเสสิ ฯ เอวมฺปิ อรานํ
หตตฺตาปิ อรหํ ฯ อคฺคทกฺขิเณยฺยตฺตา จ จีวราทิปจฺจเย อรหติ
ปูชาวิเสเส จ ฯ เตเนว อุปฺปนฺเน ตถาคเต เยเกจิ มเหสกฺขา
เทวมนุสฺสา น เต อญฺตฺถ ปูชํ กโรนฺติ ฯ ตถาหิ พฺรหฺมา
สหมฺปติ สิเนรุมตฺเตน รตนทาเมน ตถาคตํ ปูเชสิ ฯ ยถาพลญฺจ
อญฺเ เทวา มนุสฺสา จ พิมฺพิสารโกสลราชาทโย ฯ ปรินิพฺพุตมฺปิ
จ ภควนฺตํ อุทฺทิสฺส ฉนฺนวุติโกฏิธนํ วิสฺสชฺเชตฺวา อโสกมหาราชา
สกลชมฺพุทีเป จตุราสีติวิหารสหสฺสานิ ปติฏฺาเปสิ ฯ โก ปน
วาโท อญฺเสํ ปูชาวิเสสานนฺติ ปจฺจยาทีนํ อรหตฺตาปิ อรหํ ฯ
ยถา จ โลเก เกจิ ปณฺฑิตมานิโน พาลา อสิโลกภเยน รโห
ปาปํ กโรนฺติ เอวเมส น กทาจิ กโรตีติ ปาปกรเณ รหาภาวโตปิ
อรหํ ฯ โหติ เจตฺถ
       อารกตฺตา จ หตตฺตา        กิเลสารีน โส มุนิ
       หตสํสารจกฺกาโร           ปจฺจยาทีนมารโห ๑-
       น รโห กโรติ ปาปานิ       อรหนฺเตน วุจฺจตีติ ฯ
     สมฺมา สามญฺจ สพฺพธมฺมานํ พุทฺธตฺตา ปน
@เชิงอรรถ: ๑. ปจฺจยาทีน จารโห ฯ
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๑๒๐.
สมฺมาสมฺพุทฺโธ ฯ ตถาเหส สพฺพธมฺเม สมฺมาสมฺพุทฺโธ อภิญฺเยฺเย
ธมฺเม อภิญฺเยฺยโต พุทฺโธ ปริญฺเยฺเย ธมฺเม ปริญฺเยฺยโต
พุทฺโธ ปหาตพฺเพ ธมฺเม ปหาตพฺพโต พุทฺโธ สจฺฉิกาตพฺเพ
ธมฺเม สจฺฉิกาตพฺพโต พุทฺโธ ภาเวตพฺเพ ธมฺเม ภาเวตพฺพโต
พุทฺโธ ฯ เตเนวาห
       อภิญฺเยฺยํ อภิญฺาตํ    ภาเวตพฺพญฺจ ภาวิตํ
       ปหาตพฺพํ ปหีนมฺเม     ตสฺมา พุทฺโธสฺมิ พฺราหฺมณาติ ๑- ฯ
อปิจ จกฺขุํ ทุกฺขสจฺจํ ตสฺส มูลการณภาเวน ตํสมุฏฺาปิกา
ปุริมตณฺหา สมุทยสจฺจํ อุภินฺนมปฺปวตฺติ นิโรธสจฺจํ นิโรธปฺปชานนา
ปฏิปทา มคฺคสจฺจนฺติ เอวํ เอเกกปทุทฺธาเรนาปิ สพฺพธมฺเม สมฺมา
สามญฺจ พุทฺโธ ฯ เอส นโย โสตฆานชิวฺหากายมเนสุ ฯ
เอเตเนว นเยน รูปาทีนิ ฉ อายตนานิ จกฺขุวิญฺาณาทโย ฉ
วิญฺาณกายา จกฺขุสมฺผสฺสาทโย ฉ ผสฺสา จกฺขุสมฺผสฺสชาเวทนาทโย
ฉ เวทนา รูปสญฺาทโย ฉ สญฺา รูปสญฺเจตนาทโย ฉ
เจตนา รูปตณฺหาทโย ฉ ตณฺหากายา รูปวิตกฺกาทโย ฉ วิตกฺกา
รูปวิจาราทโย ฉ วิจารา รูปกฺขนฺธาทโย ปญฺจกฺขนฺธา ทส กสิณานิ
ทส อสุภานิ ทส อนุสฺสติโย อุทฺธุมาตกสญฺาทิวเสน ทส
สญฺา เกสาทโย ทฺวตฺตึสาการา ทฺวาทสายตานิ อฏฺารส ธาตุโย
กามภวาทโย นว ภวา ปมาทีนิ จตฺตาริ ฌานานิ เมตฺตาภาวนาทโย
จตสฺโส อปฺปมญฺาโย อากาสานญฺจายตนาทิกา จตสฺโส
@เชิงอรรถ: ๑. ขุ. สุ. ๒๕/๔๔๔.
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๑๒๑.
อรูปสมาปตฺติโย ปฏิโลมโต ชรามรณาทีนิ อนุโลมโต อวิชฺชาทีนิ
ปฏิจฺจสมุปฺปาทงฺคานิ จ โยเชตพฺพานิ ฯ ตตฺรายํ เอกปทโยชนา ฯ
ชรามรณํ ทุกฺขสจฺจํ ชาติ สมุทยสจฺจํ อุภินฺนมฺปิ นิสฺสรณํ นิโรธสจฺจํ
นิโรธปฺปชานนา ปฏิปทา มคฺคสจฺจนฺติ เอวํ เอเกกปทุทฺธาเรน
สพฺพธมฺเม สมฺมา สามญฺจ พุทฺโธ อนุพุทฺโธ ปฏิวิทฺโธ ฯ เตน
วุตฺตํ สมฺมา สามญฺจ สพฺพธมฺมานํ พุทฺธตฺตา ปน สมฺมาสมฺพุทฺโธติ ฯ
     วิชฺชาหิ จ ปน จรเณน จ สมฺปนฺนตฺตา วิชฺชาจรณสมฺปนฺโน ฯ
ตตฺถ วิชฺชาติ ติสฺโสปิ วิชฺชา อฏฺปิ วิชฺชา ฯ ติสฺโส ภยเภรวสุตฺเต
วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพา ฯ อฏฺ อมฺพฏฺสุตฺเต ฯ ตตฺร หิ
วิปสฺสนาาเณน มโนมยิทฺธิยา จ สห ฉ อภิญฺา ปริคฺคเหตฺวา
อฏฺ วิชฺชา วุตฺตา ฯ จรณนฺติ สีลสํวโร อินฺทฺริเยสุ คุตฺตทฺวารตา
โภชเน มตฺตญฺุตา ชาคริยานุโยโค สตฺต สทฺธมฺมา จตฺตาริ
ฌานานีติ อิเม ปณฺณรส ธมฺมา เวทิตพฺพา ฯ อิเมเยว หิ
ปณฺณรส ธมฺมา ยสฺมา เอเตหิ จรติ อริยสาวโก คจฺฉติ
อมตํ ทิสํ ตสฺมา จรณนฺติ วุตฺตา ฯ ยถาห ฯ อิธ มหานาม
อริยสาวโก สีลวา โหตีติ ๑- ฯ วิตฺถาโร ฯ ภควา อิมาหิ วิชฺชาหิ
อิมินา จ จรเณน สมนฺนาคโต เตน วุจฺจติ วิชฺชาจรณสมฺปนฺโนติ ฯ
ตตฺถ วิชฺชาสมฺปทา ภควโต สพฺพญฺุตํ ปูเรตฺวา ิตา ฯ
จรณสมฺปทา มหาการุณิกตํ ฯ โส สพฺพญฺุตาย สพฺพสตฺตานํ
@เชิงอรรถ: ๑. ม. ม. ๑๓/๒๖.
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๑๒๒.
อตฺถานตฺถํ ตฺวา มหาการุณิกตาย อนตฺถํ ปริวชฺเชตฺวา อตฺเถ
นิโยเชติ ยถาตํ วิชฺชาจรณสมฺปนฺโน ฯ เตนสฺส สาวกา สุปฏิปนฺนา
โหนฺติ โน ทุปฺปฏิปนฺนา วิชฺชาจรณวิปนฺนานํ สาวกา อตฺตนฺตปาทโย วิย ฯ
     โสภนคมนตฺตา สุนฺทรํ านํ คตตฺตา สมฺมา คตตฺตา สมฺมา
จ คทตฺตา สุคโต ฯ คมนมฺปิ หิ คตนฺติ วุจฺจติ ฯ ตญฺจ ภควโต
โสภณํ ปริสุทฺธมนวชฺชํ ฯ กึ ปน ตนฺติ ฯ อริยมคฺโค ฯ เตน
เหส คมเนน เขมํ ทิสํ อสชฺชมาโน คโตติ โสภนคมนตฺตา สุคโต ฯ
สุนฺทรญฺเจส านํ คโต อมตํ นิพฺพานนฺติ สุนฺทรํ านํ คตตฺตาปิ
สุคโต ฯ สมฺมา จ คโตติ สุคโต เตน เตน มคฺเคน ปหีเน กิเลเส ปุน
อปจฺจาคจฺฉนฺโต ฯ วุตฺตญฺเจตํ โสตาปตฺติมคฺเคน เย กิเลสา ปหีนา
เต กิเลเส น ปุเนติ น ปจฺเจติ น ปจฺจาคจฺฉตีติ สุคโต ฯเปฯ
อรหตฺตมคฺเคน เย กิเลสา ปหีนา เต กิเลเส น ปุเนติ น ปจฺเจติ
น ปจฺจาคจฺฉตีติ สุคโตติ ฯ สมฺมา วา คโต ทีปงฺกรปาทมูลโต
ปภูติ ยาว โพธิมณฺฑา ตาว สมตฺตึสปารมิปูริตาย สมฺมาปฏิปตฺติยา
สพฺพโลกสฺส หิตสุขเมว กโรนฺโต สสฺสตํ อุจฺเฉทํ กามสุขํ
อตฺตกิลมถนฺติ อิเม จ อนฺเต อนุปคจฺฉนฺโต คโตติ สมฺมา คตตฺตาปิ
สุคโต ฯ สมฺมา เจส คทติ ยุตฺตฏฺาเน ยุตฺตเมว วาจํ ภาสตีติ
สมฺมา คทตฺตาปิ สุคโต ฯ ตตฺรีทํ สาธกสุตฺตํ ยํ ตถาคโต วาจํ
ชานาติ อภูตํ อตจฺฉํ อนตฺถสํหิตํ สา จ ปเรสํ อปฺปิยา อมนาปา
น ตํ ตถาคโต วาจํ ภาสติ ยมฺปิ ตถาคโต วาจํ ชานาติ ภตํ
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๑๒๓.
ตจฺฉํ อนตฺถสํหิตํ สา จ ปเรสํ อปฺปิยา อมนาปา ตมฺปิ
ตถาคโต วาจํ น ภาสติ ยญฺจ โข ตถาคโต วาจํ ชานาติ ภูตํ
ตจฺฉํ อตฺถสํหิตํ สา จ ปเรสํ อปฺปิยา อมนาปา ตตฺร กาลญฺู
ตถาคโต โหติ ตสฺสา วาจาย เวยฺยากรณาย ยมฺปิ ตถาคโต
วาจํ ชานาติ อภูตํ อตจฺฉํ อนตฺถสํหิตํ สา จ ปเรสํ ปิยา
มนาปา น ตํ ตถาคโต วาจํ ภาสติ ยมฺปิ ตถาคโต วาจํ
ชานาติ ภูตํ ตจฺฉํ อนตฺถสํหิตํ สา จ ปเรสํ ปิยา มนาปา ตมฺปิ
ตถาคโต วาจํ น ภาสติ ยญฺจ โข ตถาคโต วาจํ ชานาติ ภูตํ
ตจฺฉํ อตฺถสํหิตํ  สา จ ปเรสํ ปิยา มนาปา ตตฺร กาลญฺู
ตถาคโต โหติ ตสฺสา วาจาย เวยฺยากรณายาติ ๑- ฯ เอวํ สมฺมา
คทตฺตาปิ สุคโต เวทิตพฺโพ ฯ
     สพฺพถา วิทิตโลกตฺตา ปน โลกวิทู ฯ โส หิ ภควา
สภาวโต สมุทยโต นิโรธโต นิโรธูปายโตปิ สพฺพถา โลกํ อเวทิ
อญฺาสิ ปฏิวิชฺฌิ ฯ ยถาห ฯ ยตฺถ โข อาวุโส น ชายติ
น ชิยฺยติ น มิยฺยติ น จวติ น อุปฺปชฺชติ นาหนฺตํ คมเนน
โลกสฺสนฺตํ าเตยฺยํ ทิฏฺเยฺยํ ปตฺเตยฺยนฺติ วทามิ น จาหํ อาวุโส
อปฺปตฺวาว โลกสฺสนฺตํ ทุกฺขสฺส อนฺตกิริยํ วทามิ อปิจาหํ
อาวุโส อิมสฺมึเยว พฺยามมตฺเต กเลวเร สสญฺมฺหิ สมนเก โลกญฺจ
ปญฺาเปมิ โลกสมุทยญฺจ โลกนิโรธญฺจ โลกนิโรธคามินิญฺจ
ปฏิปทํ
@เชิงอรรถ: ๑. ม. ม. ๑๓/๙๑.
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๑๒๔.
       คมเนน น ปตฺตพฺโพ         โลกสฺสนฺโต กุทาจนํ
       น จ อปฺปตฺวา โลกสฺสนฺตํ     ทุกฺขา อตฺถิ ปโมจนํ ฯ
               ตสฺมา หเว โลกวิทู สุเมโธ
               โลกนฺตคู วูสิตพฺรหฺมจริโย
               โลกสฺส อนฺตํ สมิตา วิาตา
               นาสึสตี โลกมิมํ ปรญฺจาติ ๑- ฯ
อปิจ ตโย โลกา สงฺขารโลโก สตฺตโลโก โอกาสโลโกติ ฯ ตตฺร
เอโก โลโก สพฺเพ สตฺตา อาหารฏฺิติกาติ ๒- อาคตฏฺาเน
สงฺขารโลโก เวทิตพฺโพ ฯ สสฺสโต โลโกติ วา อสสฺสโต โลโกติ ๓- วา
อาคตฏฺาเน สตฺตโลโก ฯ
     ยาวตา จนฺทิมสุริยา ปริหรนฺติ    ทิสา ภนฺติ วิโรจนา
     ตาว สหสฺสธา โลโก          เอตฺถ เต วตฺตเต วโสติ ๔- ฯ
อาคตฏฺาเน โอกาสโลโก ฯ ตมฺปิ ภควา สพฺพถา อเวทิ ฯ
ตถาหิสฺส เอโก โลโก สพฺเพ สตฺตา อาหารฏฺิติกา เทฺว โลกา
นามญฺจ รูปญฺจ ตโย โลกา ติสฺโส เวทนา จตฺตาโร โลกา
จตฺตาโร อาหารา ปญฺจ โลกา ปญฺจุปาทานกฺขนฺธา ฉ โลกา
ฉ อชฺฌตฺติกานิ อายตนานิ สตฺต โลกา สตฺต วิญฺาณฏฺิติโย
อฏฺ โลกา อฏฺ โลกธมฺมา นว โลกา นว สตฺตาวาสา ทส
โลกา ทสายตนานิ ทฺวาทส โลกา ทฺวาทสายตนานิ อฏฺารส
@เชิงอรรถ: ๑. องฺ. จตุกฺก. ๒๑/๖๒. ปาลิยมฺปน วุสิตพฺรหฺมจริโย, สมิตาวิ ตฺวาติ ทิสฺสติ.
@๒. ขุ. ปฏิ. ๓๑/๑๗๙.   ๓. ม. ม. ๑๓/๑๔๓.   ๔. ม. ม. ๑๒/๕๙๔.
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๑๒๕.
โลกา อฏฺารส ธาตุโยติ ๑- อยํ สงฺขารโลโกปิ สพฺพถา วิทิโต ฯ
ยสฺมา ปเนส สพฺเพสมฺปิ สตฺตานํ อาสยํ ชานาติ อนุสยํ ชานาติ
จริตํ ชานาติ อธิมุตฺตึ ชานาติ อปรชกฺเข มหารชกฺเข ติกฺขินฺทฺริเย
มุทินฺทฺริเย สฺวากาเร ทฺวากาเร สุวิญฺาปเย ทุวิญฺาปเย ภพฺเพ
อภพฺเพ สตฺเต ชานาติ ตสฺมาสฺส สตฺตโลโกปิ สพฺพถา วิทิโต ฯ
ยถา จ สตฺตโลโก เอวํ โอกาสโลโกปิ ฯ ตถาเหส เอกํ จกฺกวาฬํ
อายามโต จ วิตฺถารโต จ โยชนานํ ทฺวาทสสตสหสฺสานิ ตีณิ
สหสฺสานิ จตฺตาริ สตานิ ปญฺาสญฺจ โยชนานิ ปริกฺเขปโต
       สพฺพํ สตสหสฺสานิ       ฉตฺตึส ปริมณฺฑลํ
       ทสญฺเจว สหสฺสานิ      อฑฺฒุฑฺฒานิ สตานิ จ
ตตฺถ   ทุเว สตสหสฺสานิ       จตฺตาริ นหุตานิ จ
       เอตฺตกํ พหลตฺเตน      สงฺขาตายํ วสุนฺธรา ฯ
ตสฺสาเอว ๒- สนฺธารกํ
       จตฺตาริ สตสหสฺสานิ     อฏฺเว นหุตานิ จ
       เอตฺตกํ พหลตฺเตน      ชลํ วาเต ปติฏฺิตํ ฯ
ตสฺสาปิ สนฺธารโก
       นว สตสหสฺสานิ        มาลุโต นภมุคฺคโต
       สฏฺิญฺเจว สหสฺสานิ     เอสา โลกสฺส สณฺิติ ฯ
เอวํ สณฺิเต เจตฺถ โยชนานํ
       จตุราสีติสหสฺสานิ       อชฺโฌคาฬฺโห มหณฺณเว
       อจฺจุคฺคโต ตาวเทว     สิเนรุ ปพฺพตุตฺตโม ฯ
@เชิงอรรถ: ๑. ขุ. ปฏิ. ๓๑/๑๗๙.    ๒. ตสฺสาเยวาติปิ ทิสฺสติ.
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๑๒๖.
         ตโต อุปฑฺฒุปฑฺเฒน        ปมาเณน ยถากฺกมํ
         อชฺโฌคาฬฺหุคฺคตา ทิพฺพา    นานารตนจิตฺติตา ๑-
         ยุคนฺธโร อิสินฺธโร        กรวิโก สุทสฺสโน
         เนมินฺธโร วินตฺตโก       อสฺสกณฺโณ คิรีพฺรหา
         เอเต สตฺต มหาเสลา     สิเนรุสฺส สมนฺตโต
         มหาราชานมาวาสา       เทวยกฺขนิเสวิตา
         โยชนานํ สตานุจฺโจ       หิมวา ปญฺจ ปพฺพโต
         โยชนานํ สหสฺสานิ        ตีณิ อายตวิตฺถโต
         จตุราสีติสหสฺเสหิ         กูเฏหิ ปฏิมณฺฑิโต ฯ
         ติปญฺจโยชนกฺขนฺธ-        ปริกฺเขปา นควฺหยา
         ปญฺาสโยชนกฺขนฺธ-       สาขายามา สมนฺตโต
         สตโยชนวิตฺถิณฺณา         ตาวเทว จ อุคฺคตา
         ชมฺพู ยสฺสานุภาเวน       ชมฺพุทีโป ปกาสิโต ฯ
         เทฺว อสีติสหสฺสานิ        อชฺโฌคาฬฺโห มหณฺณเว
         อจฺจุคฺคโต ตาวเทว       จกฺกวาฬสิลุจฺจโย
         ปริกฺขิปิตฺวา ตํ สพฺพํ       โลกธาตุมยํ ิโต ฯ
ตตฺถ จนฺทมณฺฑลํ เอกูนปญฺาสโยชนํ ฯ สุริยมณฺฑลํ ปญฺาสโยชนํ ฯ
ตาวตึสภวนํ ทสสหสฺสโยชนํ ฯ ตถา อสุรภวนํ อวีจิมหานิรโย
ชมฺพุทีโป จ ฯ อปรโคยานํ สตฺตสหสฺสโยชนํ ฯ ตถา
ปุพฺเพวิเทหํ ฯ อุตฺตรกุรุ อฏฺสหสฺสโยชนํ ฯ เอกเมโก เจตฺถ
@เชิงอรรถ: ๑. นานารตนจิตฺตกาติปิ ทิสฺสติ.   ๒. กรวีโกติปิ ทิสฺสติ.
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๑๒๗.
มหาทีโป ปญฺจสตปญฺจสตปริตฺตทีปปริวาโร ฯ ตํ สพฺพมฺปิ เอกํ
จกฺกวาฬํ เอกา โลกธาตุ ตทนฺตเรสุ โลกนฺตริกนิรโย ๑- เอวํ
อนนฺตานิ จกฺกวาฬานิ อนนฺตา โลกธาตุโย ภควา อนนฺเตน
พุทฺธาเณน อเวทิ อญฺาสิ ปฏิวิชฺฌิ ฯ เอวมสฺส โอกาสโลโกปิ
สพฺพถา วิทิโต ฯ เอวมฺปิ สพฺพถา วิทิตโลกตฺตา โลกวิทู ฯ
     อนุตฺตโรติ อตฺตโน ปน คุเณหิ วิสิฏฺตรสฺส กสฺสจิ อภาวา
นตฺถิ เอตสฺส อุตฺตโรติ อนุตฺตโร ฯ ตถาเหส สีลคุเณนาปิ
สพฺพโลกํ อภิภวติ สมาธิปญฺาวิมุตฺติวิมุตฺติญฺาณทสฺสนคุเณนาปิ ฯ
สีลคุเณนาปิ อสโม อสมสโม อปฏิโม อปฏิภาโค อปฏิปุคฺคโล
ฯเปฯ วิมุตฺติญฺาณทสฺสนคุเณนาปิ ฯ ยถาห ฯ นโข ปนาหํ
ภิกฺขเว สมนุปสฺสามิ สเทวเก โลเก ฯเปฯ สเทวมนุสฺสาย อตฺตนา
สีลสมฺปนฺนตรนฺติ ๒- ฯ วิตฺถาโร ฯ เอวํ อคฺคปฺปสาทสุตฺตาทีนิ น เม
อาจริโย อตฺถีติ ๓- อาทิกา คาถาโย จ วิตฺถาเรตพฺพา ฯ ปุริสทมฺเม
สาเรตีติ ปุริสทมฺมสารถิ ทเมติ วิเนตีติ วุตฺตํ โหติ ฯ ตตฺถ
ปุริสทมฺมาติ อทนฺตา ทเมตุํ ยุตฺตา ติรจฺฉานปุริสาปิ มนุสฺสปุริสาปิ
อมนุสฺสปุริสาปิ ฯ ตถาหิ ภควตา ติรจฺฉานปุริสาปิ อปลาโล
นาคราชา จูโฬทโร มโหทโร อคฺคิสิโข ธูมสิโข อาลวาโฬ
นาคราชา ธนปาลโก หตฺถีติเอวมาทโย ทมิตา นิพฺพิสา กตา สรเณสุ
จ สีเลสุ จ ปติฏฺาปิตา ฯ มนุสฺสปุริสาปิ สจฺจกนิคฺคณฺปุตฺต-
อมฺพฏฺมาณวโปกฺขรสาติโสณทณฺฑกูฏทนฺตาทโย ฯ
@เชิงอรรถ: ๑. โลกนฺตริยนิรยาติปิ ฯ    ๒. สํ. ส. ๑๕/๒๐๔. ๓. ม.มู. ๑๒/๓๒๙.
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๑๒๘.
อมนุสฺสาปุริสาปิ อาฬวกสูจิโลมขรโลมยกฺขสกฺกเทวราชาทโย ทมิตา วินีตา
วิจิตฺเรหิ วินยนูปาเยหิ ฯ อหํโข เกสิ ปุริสทมฺเม สณฺเหนปิ
วิเนมิ ผรุเสนปิ วิเนมิ สณฺหผรุเสนปิ วิเนมีติ ๑- อิทญฺเจตฺถ สุตฺตํ
วิตฺถาเรตพฺพํ ฯ อถวา อนุตฺตโร ปุริสทมฺมสารถีติ เอกเมวิทํ
อตฺถปทํ ฯ ภควา หิ ตถา ปุริสทมฺเม สาเรติ ยถา เอกปลฺลงฺเกเนว
นิสินฺนา อฏฺ ทิสา อสชฺชมานา ธาวนฺติ ตสฺมา อนุตฺตโร
ปุริสทมฺมสารถีติ วุจฺจติ ฯ หตฺถิทมเกน ภิกฺขเว หตฺถิทมฺโม สาริโต
เอกํเยว ทิสํ ธาวตีติ ๒- อิทญฺเจตฺถ สุตฺตํ วิตฺถาเรตพฺพํ ฯ
     ทิฏฺธมฺมิกสมฺปรายิกปรมตฺเถหิ ยถารหํ อนุสาสตีติ สตฺถา ฯ
อปิจ สตฺถาติ ภควา สตฺถวาโห ฯ ยถา สตฺถวาโห สตฺเถ
กนฺตารํ ตาเรติ โจรกนฺตารํ ตาเรติ วาฬกนฺตารํ ตาเรติ
ทุพฺภิกฺขกนฺตารํ ตาเรติ นิรุทกกนฺตารํ ตาเรติ อุตฺตาเรติ นิตฺตาเรติ
ปตฺตาเรติ เขมนฺตภูมึ สมฺปาเปติ เอวเมว ภควา สตฺถา
สตฺถวาโห สตฺเต กนฺตารํ ตาเรติ ชาติกนฺตารํ ตาเรตีติอาทินา ๓-
นิทฺเทสนเยน เจตฺถ อตฺโถ เวทิตพฺโพ ฯ เทวมนุสฺสานนฺติ
เทวานญฺจ มนุสฺสานญฺจ ฯ อุกฺกฏฺปริจฺเฉทวเสเนตํ วุตฺตํ
ภพฺพปุคฺคลปริจฺเฉทวเสน จ ฯ ภควา ปน ติรจฺฉานคตานมฺปิ
อนุสาสนปฺปทาเนน สตฺถาเยว ฯ เตปิ หิ ภควโต ธมฺมสฺสวเนน
อุปนิสฺสยสมฺปตฺตึ ปตฺวา ตายเอว อุปนิสฺสยสมฺปตฺติยา ทุติเย วา
ตติเย วา อตฺตภาเว มคฺคผลภาคิโน โหนฺติ ฯ มณฺฑูกเทวปุตฺตาทโย
@เชิงอรรถ: ๑. องฺ. จกุกฺก. ๒๑/๑๕๑.   ๒. ม. อุ. ๑๔/๔๐๙.  ๓. ขุ. จู. ๓๐/๓๑๓.
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๑๒๙.
เจตฺถ นิทสฺสนํ ฯ ภควติ กิร คคฺคราย โปกฺขรณิยา ตีเร
จมฺปานครวาสีนํ ธมฺมํ เทสยมาเน เอโก มณฺฑูโก ภควโต สเร
นิมิตฺตํ อคฺคเหสิ ฯ ตํ เอโก วจฺฉปาลโก ทณฺฑโมลุพฺภ ติฏฺนฺโต
สีเส สนฺนิรุมฺหิตฺวา ๑- อฏฺาสิ ฯ โส ตาวเทว กาลํ กตฺวา
ตาวตึสภวเน ทฺวาทสโยชนิเก กนกวิมาเน นิพฺพตฺติ สุตฺตปฺปพุทฺโธ
วิย ฯ ตตฺถ อจฺฉราสงฺฆปริวุตํ อตฺตานํ ทิสฺวา อเร อหมฺปิ นาม
อิธ นิพฺพตฺโต กินฺนุโข กมฺมํ อกาสินฺติ อาวชฺเชนฺโต น อญฺ
กิญฺจิ อทฺทส อญฺตฺร ภควโต สเร นิมิตฺตคฺคาหา ฯ โส ตาวเทว
สห วิมาเนน อาคนฺตฺวา ภควโต ปาเท สิรสา วนฺทิ ฯ ภควา
ชานนฺโตว ปุจฺฉิ
       โก เม วนฺทติ ปาทานิ       อิทฺธิยา ยสสา ชลํ
       อภิกฺกนฺเตน วณฺเณน         สพฺพา โอภาสยํ ทิสาติ ฯ
       มณฺฑูโกหํ ปุเร อาสึ         อุทเก วาริโคจโร
       ตว ธมฺมํ สุณนฺตสฺส          อวธิ วจฺฉปาลโกติ ฯ
ภควา ตสฺส ธมฺมํ เทเสสิ ฯ จตุราสีติยา ปาณสหสฺสานํ
ธมฺมาภิสมโย อโหสิ ฯ เทวปุตฺโตปิ โสตาปตฺติผเล ปติฏฺาย สิตํ
กตฺวา ปกฺกามีติ ฯ
     ยํ ปน กิญฺจิ อตฺถิ เยฺยํ นาม สพฺพสฺส พุทฺธตฺตา
วิโมกฺขนฺติกญฺาณวเสน พุทฺโธ ฯ ยสฺมา วา จตฺตาริ สจฺจานิ
อตฺตนาปิ พุชฺฌิ อญฺเปิ สตฺเต โพเธสิ ตสฺมา เอวมาทีหิปิ
การเณหิ พุทฺโธ ฯ อิมสฺสปิตฺถสฺส วิญฺาปนตฺถํ พุชฺฌิตา
@เชิงอรรถ: ๑. สนฺนิรุมฺภิตฺวาติปิ ฯ
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๑๓๐.
สจฺจานีติ พุทฺโธ โพเธตา ปชายาติ พุทฺโธติ ๑- เอวํ ปวตฺโต
สพฺโพปิ นิทฺเทสนโย ปฏิสมฺภิทานโย วา วิตฺถาเรตพฺโพ ฯ
     ภควาติ อิทํ ปนสฺส คุณวิสิฏฺสตฺตุตฺตมครุคารวาธิวจนํ ฯ
เตนาหุ โปราณา
       ภควาติ วจนํ เสฏฺ      ภควาติ วจนมุตฺตมํ
       ครุคารวยุตฺโต โส       ภควา เตน วุจฺจตีติ ฯ
จตุพฺพิธํ หิ นาม อาวตฺถิกํ ลิงฺคิกํ เนมิตฺตกํ อธิจฺจสมุปฺปนฺนนฺติ ฯ
อธิจฺจสมุปฺปนฺนํ นาม โลกิยโวหาเรน ยาทิจฺฉกนฺติ วุตฺตํ โหติ ฯ ตตฺถ
วจฺโฉ ทโม พลิวทฺโทติ เอวมาทิ อาวตฺถิกํ ฯ ทณฺฑี ฉตฺตี สิขี
กรีติ เอวมาทิ ลิงฺคิกํ ฯ เตวิชฺโช ฉฬภิญฺโติ เอวมาทิ เนมิตฺตกํ ฯ
สิริวฑฺฒโก ธนวฑฺฒโกติ เอวมาทิ วจนตฺถมนเปกฺขิตฺวา ปวตฺตํ
อธิจฺจสมุปฺปนฺนํ ฯ อิทํ ปน ภควาติ นามํ เนมิตฺตกํ น มหามายาย
น สุทฺโธทนมหาราเชน น อสีติญฺาติสหสฺเสหิ กตํ น สกฺกสนฺตุสิตาทีหิ
เทวตาวิเสเสหิ ฯ วุตฺตํ เจตํ ธมฺมเสนาปตินา ภควาติ เนตํ นามํ
มาตรา กตํ ฯเปฯ วิโมกฺขนฺติกเมตํ พุทฺธานํ ภควนฺตานํ โพธิยา
มูเล สห สพฺพญฺุตญฺาณสฺส ปฏิลาภา สจฺฉิกา ปญฺตฺติ ยทิทํ
ภควาติ ๒- ฯ ยํ คุณเนมิตฺตกญฺเจตํ นามํ เตสํ คุณานํ ปกาสนตฺถํ
อิมํ คาถํ วทนฺติ
                 ภคี ภชี ภาคี วิภตฺตวา อิติ
                 อกาสิ ภคฺคนฺติ ครูติ ภาคฺยวา
@เชิงอรรถ: ๑. ขุ. จู. ๓๐/๒๗๑. ขุ. ปฏิ. ๓๑/๒๖๑.   ๒. ขุ. จู. ๓๐/๑๑.
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๑๓๑.
                   พหูนิ าเยหิ สุภาวิตตฺตโน
                   ภวนฺตโค โส ภควาติ วุจฺจตีติ ฯ
นิทฺเทเส วุตฺตนเยเนว เจตฺถ เตสํ เตสํ ปทานมตฺโถ ทฏฺพฺโพ ฯ
อยํ ปน อปโร นโย ฯ
       ภาคฺยวา ภคฺควา ยุตฺโต      ภคฺเคหิ จ วิภตฺตวา
       ภตฺตวา วนฺตคมโน          ภเวสุ ภควา ตโตติ ฯ
ตตฺถ วณฺณาคโม วณฺณวิปริยาโยติ เอตํ นิรุตฺติลกฺขณํ คเหตฺวา
สทฺทนเยน วา ปิโสทราทิปกฺเขปลกฺขณํ คเหตฺวา ยสฺมา
โลกิยโลกุตฺตรสุขาภินิพฺพตฺตกํ ทานสีลาทิปารปฺปตฺตํ ภาคฺยมสฺส อตฺถิ
ตสฺมา ภาคฺยวาติ วตฺตพฺเพ ภควาติ วุจฺจตีติ าตพฺพํ ฯ ยสฺมา
ปน โลภโทสโมหวิปรีตมนสิการอหิริกาโนตฺตปฺปโกธูปนาหมกฺข-
ปลาสอิสฺสามจฺฉริยมายาสาเถยฺยถมฺภสารมฺภมานาติมานมทปฺปมาท-
ตณฺหาวิชฺชาติวิธากุสลมูลทุจฺจริตสงฺกิเลสมลวิสมสญฺาวิตกฺก-
ปปญฺจจตุพฺพิธวิปริเยสอาสวคณฺโอฆโยคาคติตณฺหูปาทานปญฺจ-
เจโตขีลวินิพนฺธนีวรณาภินนฺทนฉวิวาทมูลฉตณฺหากายสตฺตานุสย-
อฏฺมิจฺฉตฺตนวตณฺหามูลกทสากุสลกมฺมปถทฺวาสฏฺิทิฏฺิคตอฏฺสต-
ตณฺหาวิปรีตปฺปเภทสพฺพทรถปริฬาหกิเลสสตสหสฺสานิ ๑- สงฺเขปโต
วา ปญฺจกิเลสกฺขนฺธอภิสงฺขารมจฺจุเทวปุตฺตมาเร อภญฺชิ ตสฺมา
ภคฺคตฺตา เอเตสํ ปริสฺสยานํ ภคฺควาติ วตฺตพฺเพ ภควาติ วุจฺจติ ฯ
อาห เจตฺถ
     ภคฺคราโค ภคฺคโทโส    ภคฺคโมโห อนาสโว
@เชิงอรรถ: ๑. ตณฺหาวิจริต...อิติปิ ทิสฺสติ ฯ
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๑๓๒.
       ภคฺคสฺส ปาปกา ธมฺมา    ภควา เตน วุจฺจตีติ ฯ
ภาคฺยวตาย จสฺส สตปุญฺลกฺขณธรสฺส รูปกายสมฺปตฺติ ทีปิตา
โหติ ฯ ภคฺคโทสตาย ธมฺมกายสมฺปตฺติ ฯ ตถา โลกิยปริกฺขกานํ
พหุมตภาโว คหฏฺปพฺพชิเตหิ อภิคมนียตา อภิคตานญฺจ เตสํ
กายจิตฺตทุกฺขาปนยเน ปฏิพลภาโว อามิสทานธมฺมทาเนหิ อุปการิตา
โลกิยโลกุตฺตรสุเขหิ จ สญฺโชนสมตฺถตา ทีปิตา โหติ ฯ ยสฺมา
จ โลเก อิสฺสริยธมฺมยสสิริกามปฺปยตฺเตสุ ฉสุ ธมฺเมสุ ภคสทฺโท
วตฺตติ ฯ ปรมญฺจสฺส สกจิตฺเต อิสฺสริยํ อณิมาลงฺฆิมาทิกํ วา
โลกิยสมฺมตํ สพฺพาการปริปูรํ อตฺถิ ฯ ตถา โลกุตฺตรธมฺโม
โลกตฺตยพฺยาปโก ยถาภุจฺจคุณาธิคโต อติวิย ปริสุทฺโธ ยโส
รูปกายทสฺสนพฺยาวฏชนนยนมนปฺปสาทชนนสมตฺถา สพฺพาการปริปูรา
สพฺพงฺคปจฺจงฺคสิริ ยํ ยํ เอเตน อิจฺฉิตํ ปฏฺิตํ อตฺตหิตํ
ปริหิตํ วา ตสฺส ตสฺส ตเถว อภินิปฺผนฺนตฺตา อิจฺฉิตตฺถนิปฺผตฺติสญฺิโต
กาโม สพฺพโลกครุภาวุปฺปตฺติเหตุภูโต สมฺมาวายามสงฺขาโต ปยตฺโต
วา อตฺถิ ฯ ตสฺมา อิเมหิ ภเคหิ ยุตฺตตฺตาปิ ภคา อสฺส
สนฺตีติ อิมินา อตฺเถน ภควาติ วุจฺจติ ฯ ยสฺมา ปน กุสลาทีหิ
เภเทหิ สพฺพธมฺเม ขนฺธายตนธาตุสจฺจอินฺทฺริยปฏิจฺจสมุปฺปาทาทีหิ
วา กุสลาทิธมฺเม ปีฬนสงฺขตสนฺตาปวิปริณามฏฺเน วา ทุกฺขมริยสจฺจํ
อายุหนนิทานสํโยคปลิโพธฏฺเน สมุทยํ นิสฺสรณวิเวกาสงฺขตอมตฏฺเน
นิโรธํ นิยฺยานิกเหตุทสฺสนาธิปเตยฺยฏฺเน มคฺคํ
วิภตฺตวา วิภชิตฺวา วิวริตฺวา เทสิตวาติ วุตฺตํ โหติ ตสฺมา
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๑๓๓.
วิภตฺตวาติ วตฺตพฺเพ ภควาติ วุจฺจติ ฯ ยสฺมา จ เอส ทิพฺพพฺรหฺม-
อริยวิหาเร กายจิตฺตอุปธิวิเวเก สุญฺตาปฺปณิหิตานิมิตฺตวิโมกฺเข
อญฺเ จ โลกิยโลกุตฺตเร อุตฺตริมนุสฺสธมฺเม ภชิ เสวิ พหุลมกาสิ
ตสฺมา ภตฺตวาติ วตฺตพฺเพ ภควาติ วุจฺจติ ฯ ยสฺมา ปน ตีสุ
ภเวสุ ตณฺหาสงฺขาตํ คมนมเนน วนฺตํ ตสฺมา ภเวสุ วนฺตคมโนติ
วตฺตพฺเพ ภวสทฺทโต ภการํ คมนสทฺทโต คการํ วนฺตสทฺทโต
วการญฺจ ทีฆํ กตฺวา อาทาย ภควาติ วุจฺจติ ฯ ยถา โลเก
เมหนสฺส ขสฺส มาลาติ วตฺตพฺเพ เมขลาติ วุจฺจติ ฯ
     โส อิมํ โลกนฺติ โส ภควา อิมํ โลกํ ฯ อิทานิ วตฺตพฺพํ
นิทสฺเสติ ฯ สเทวกนฺติ สห เทเวหิ สเทวกํ ฯ เอวํ สห
มาเรน สมารกํ สห พฺรหฺมุนา สพฺรหฺมกํ สห สมณพฺราหฺมเณหิ
สสฺสมณพฺราหฺมณึ ฯ ปชาตตฺตา ปชา ฯ ตํ ปชํ ฯ สห
เทวมนุสฺเสหิ สเทวมนุสฺสํ ฯ ตตฺถ สเทวกวจเนน ปญฺจกามาวจร-
เทวคฺคหณํ เวทิตพฺพํ ฯ สมารกวจเนน ฉฏฺกามาวจรเทวคฺคหณํ
เวทิตพฺพํ ฯ สพฺรหฺมกวจเนน พฺรหฺมกายิกาทิพฺรหฺมคฺคหณํ ฯ
สสฺสมณพฺราหฺมณีวจเนน สาสนสฺส ปจฺจตฺถิกปจฺจามิตฺต-
สมณพฺราหฺมณคฺคหณํ สมิตปาปวาหิตปาปสมณพฺราหฺมณคฺคหณญฺจ ฯ
ปชาวจเนน สตฺตโลกคฺคหณํ ฯ สเทวมนุสฺสวจเนน
สมฺมติเทวอวเสสมนุสฺสคฺคหณํ ฯ เอวเมตฺถ ตีหิ ปเทหิ โอกาสโลโก
ทฺวีหิ ปชาวเสน สตฺตโลโก คหิโตติ เวทิตพฺโพ ฯ อปโร นโย ฯ
สเทวกคฺคหเณน อรูปาวจรโลโก คหิโต ฯ สมารกคฺคหเณน
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๑๓๔.
ฉกามาวจรเทวโลโก ฯ สพฺรหฺมกคฺคหเณน รูปิพฺรหฺมโลโก
สสฺสมณพฺราหฺมณาทิคฺคหเณน จตุปฺปริสวเสน สมฺมติเทเวหิ วา สห
มนุสฺสโลโก อวเสสสพฺพสตฺตโลโก วา คหิโต ฯ อปิเจตฺถ สเทวกวจเนน
อุกฺกฏฺปริจฺเฉทโต สพฺพสฺสาปิ โลกสฺส สจฺฉิกตภาวํ สาเวนฺโต
ตสฺส ภควโต กิตฺติสทฺโท อพฺภุคฺคโต ฯ ตโต เยสํ สิยา มาโร
มหานุภาโว ฉกามาวจริสฺสโร วสวตฺตี กึ โสปิ เอเตน สจฺฉิกโตติ
เตสํ วิมตึ วิธเมนฺโต สมารกนฺติ อพฺภุคฺคโต ฯ เยสํ ปน สิยา
พฺรหฺมา มหานุภาโว เอกงฺคุลิยา เอกสฺมึ จกฺกวาฬสหสฺเส อาโลกํ ผรติ
ทฺวีหิ ฯเปฯ ทสหิ องฺคุลีหิ ทสสุ จกฺกวาฬสหสฺเสสุ อาโลกํ ผรติ
อนุตฺตรญฺจ ฌานสมาปตฺติสุขํ ปฏิสํเวเทติ กึ โสปิ สจฺฉิกโตติ
เตสํ วิมตึ วิธเมนฺโต สสฺสมณพฺราหฺมณึ ปชนฺติ อพฺภุคฺคโต ฯ
เอวํ อุกฺกฏฺานานํ สจฺฉิกตภาวํ ปกาเสตฺวา อถ สมฺมติเทเว
อวเสสมนุสฺเส จ อุปาทาย อุกฺกฏฺปริจฺเฉทวเสน เสสสตฺตโลกสฺส
สจฺฉิกตภาวํ ปกาเสนฺโต สเทวมนุสฺสนฺติ อพฺภุคฺคโต ฯ อยเมตฺถ
อนุสนฺธิกฺกโม ฯ
     สยํ อภิญฺา สจฺฉิกตฺวา ปเวเทตีติ เอตฺถ ปน สยนฺติ สามํ
อปรเนยฺโย หุตฺวา ฯ อภิญฺาติ อภิญฺาย อธิเกน าเณน
ตฺวาติ อตฺโถ ฯ สจฺฉิกตฺวาติ ปจฺจกฺขํ กตฺวา ฯ เอเตน
อนุมานาทิปฏิกฺเขโป กโต โหติ ฯ ปเวเทตีติ โพเธติ าเปติ
ปกาเสติ ฯ
     โส ธมฺมํ เทเสติ อาทิกลฺยาณํ ฯเปฯ ปริโยสานกลฺยาณนฺติ
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๑๓๕.
โส ภควา สตฺเตสุ การุญฺตํ ปฏิจฺจ หิตฺวาปิ อนุตฺตรํ วิเวกสุขํ
ธมฺมํ เทเสติ ฯ ตญฺจโข อปฺปํ วา พหุํ วา เทเสนฺโต
อาทิกลฺยาณาทิติปฺปการเมว เทเสติ ฯ กถํ ฯ เอกคาถาปิ หิ
สมนฺตภทฺรกตฺตา ธมฺมสฺส ปมปาเทน อาทิกลฺยาณา ทุติยตติยปาเทหิ
มชฺเฌกลฺยาณา ปจฺฉิมปาเทน ปริโยสานกลฺยาณา ฯ เอกานุสนฺธิกํ
สุตฺตํ นิทาเนน อาทิกลฺยาณํ นิคมเนน ปริโยสานกลฺยาณํ เสเสน
มชฺเฌกลฺยาณํ ฯ นานานุสนฺธิกํ สุตฺตํ ปมานุสนฺธินา อาทิกลฺยาณํ
ปจฺฉิเมน ปริโยสานกลฺยาณํ เสเสหิ มชฺเฌกลฺยาณํ ฯ สกโลปิ
สาสนธมฺโม อตฺตโน อตฺถภูเตน สีเลน อาทิกลฺยาโณ
สมถวิปสฺสนามคฺคผเลหิ มชฺเฌกลฺยาโณ นิพฺพาเนนปิ
ปริโยสานกลฺยาโณ ฯ สีลสมาธีหิ วา อาทิกลฺยาโณ วิปสฺสนามคฺเคหิ
มชฺเฌกลฺยาโณ ผลนิพฺพาเนหิ ปริโยสานกลฺยาโณ ฯ พุทฺธสุโพธิตาย
วา อาทิกลฺยาโณ ธมฺมสุธมฺมตาย มชฺเฌกลฺยาโณ สงฺฆสุปฏิปตฺติยา
ปริโยสานกลฺยาโณ ฯ ตํ สุตฺวา ตถตฺตาย ปฏิปนฺเนน อธิคนฺตพฺพาย
อภิสมฺโพธิยา วา อาทิกลฺยาโณ ปจฺเจกโพธิยา มชฺเฌกลฺยาโณ
สาวกโพธิยา ปริโยสานกลฺยาโณ ฯ สุยฺยมาโนเปส นีวรณวิกฺขมฺภนโต
สวเนนปิ กลฺยาณเมว อาวหตีติ อาทิกลฺยาโณ ปฏิปชฺชิยมาโน
สมถวิปสฺสนาสุขาวหนโต ปฏิปตฺติยาปิ กลฺยาณเมว อาวหตีติ
มชฺเฌกลฺยาโณ ตถา ปฏิปนฺโน จ ปฏิปตฺติผเล นิฏฺิเต
ตาทิภาวาวหนโต ปฏิปตฺติผเลนปิ กลฺยาณเมว อาวหตีติ
ปริโยสานกลฺยาโณ ฯ นาถปฺปภวตฺตา จ ปภวสุทฺธิยา อาทิกลฺยาโณ
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๑๓๖.
อตฺถสุทฺธิยา มชฺเฌกลฺยาโณ กิจฺจสุทฺธิยา ปริโยสานกลฺยาโณ ฯ
ตสฺมา เอโส ภควา อปฺปํ วา พหุํ วา เทเสนฺโต
อาทิกลฺยาณาทิติปฺปการเมว เทเสตีติ เวทิตพฺโพ ฯ
     สาตฺถํ สพฺยญฺชนนฺติ เอวมาทีสุ ปน ยสฺมา อิมํ ธมฺมํ เทเสนฺโต
สาสนพฺรหฺมจริยํ มคฺคพฺรหฺมจริยญฺจ ปกาเสติ นานานเยหิ ทีเปติ ฯ
ตญฺจ ยถานุรูปํ อตฺถสมฺปตฺติยา สาตฺถํ พฺยญฺชนสมฺปตฺติยา สพฺยญฺชนํ ฯ
สงฺกาสนปฺปกาสน วิวรณ วิภชน อุตฺตานีกรณปฺปญฺตฺติ อตฺถ
ปทสมาโยคโต สาตฺถํ อกฺขรปทพฺยญฺชนาการนิรุตฺตินิทฺเทสสมฺปตฺติยา
สพฺยญฺชนํ ฯ อตฺถคมฺภีรตาปฏิเวธคมฺภีรตาหิ สาตฺถํ
ธมฺมคมฺภีรตาเทสนาคมฺภีรตาหิ สพฺยญฺชนํ ฯ อตฺถปฏิภาณปฏิสมฺภิทาวิสยโต
สาตฺถํ ธมฺมนิรุตฺติปฏิสมฺภิทาวิสยโต สพฺยญฺชนํ ฯ ปณฺฑิตเวทนียโต
ปริกฺขกชนปฺปสาทกนฺติ สาตฺถํ สทฺเธยฺยโต โลกิยชนปฺปสาทกนฺติ สพฺยญฺชนํ ฯ
คมฺภีราธิปฺปายโต สาตฺถํ อุตฺตานปทโต สพฺยญฺชนํ ฯ อุปเนตพฺพสฺส
อภาวโต สกลปริปุณฺณภาเวน เกวลปริปุณฺณํ อปเนตพฺพสฺส อภาวโต
นิทฺโทสภาเวน ปริสุทฺธํ สิกฺขาตฺตยปริคฺคหิตตฺตา พฺรหฺมภูเตหิ เสฏฺเหิ
จริตพฺพโต เตสญฺจ จริยภาวโต พฺรหฺมจริยํ ตสฺมา สาตฺถํ
สพฺยญฺชนํ ฯเปฯ พฺรหฺมจริยํ ปกาเสตีติ วุจฺจติ ฯ
     อปิจ ยสฺมา สนิทานํ สอุปฺปตฺติกญฺจ เทเสนฺโต อาทิกลฺยาณํ
เทเสติ เวเนยฺยานํ อนุรูปโต อตฺถสฺส อวิปรีตตาย จ เหตูทาหรณยุตฺตโต
จ มชฺเฌกลฺยาณํ โสตูนํ สทฺธาปฏิลาเภน นิคมเนน จ
ปริโยสานกลฺยาณํ เทเสติ ฯ เอวํ เทเสนฺโต จ พฺรหฺมจริยํ ปกาเสติ ฯ
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๑๓๗.
ตญฺจ ปฏิปตฺติยา อธิคมพฺยตฺติโต สาตฺถํ ปริยตฺติยา อาคมพฺยตฺติโต
สพฺยญฺชนํ สีลาทิปญฺจธมฺมกฺขนฺธยุตฺตโต เกวลปริปุณฺณํ นิรุปกฺกิเลสโต
นิตฺถรณตฺถาย ปวตฺติโต โลกามิสนิรเปกฺขโต จ ปริสุทฺธํ เสฏฺฏฺเน
พฺรหฺมภูตานํ พุทฺธปจฺเจกพุทฺธพุทฺธสาวกานํ จริยโต พฺรหฺมจริยนฺติ
วุจฺจติ ฯ ตสฺมาปิ โส ธมฺมํ เทเสติ อาทิกลฺยาณํ ฯเปฯ พฺรหฺมจริยํ
ปกาเสตีติ วุจฺจติ ฯ
     สาธุ โข ปนาติ สุนฺทรํ โข ปน ฯ อตฺถาวหํ สุขาวหนฺติ
วุตฺตํ โหติ ฯ ตถารูปานํ อรหตนฺติ ยถารูโป โส ภวํ โคตโม
เอวรูปานํ ยถาภุจฺจคุณาธิคเมน โลเก อรหนฺโตติ ลทฺธสทฺธานํ
อรหตํ ฯ ทสฺสนํ โหตีติ ปสาทโสมฺมานิ อกฺขินี อุมฺมิเลตฺวา
ทสฺสนมตฺตมฺปิ สาธุ โหตีติ เอวํ อชฺฌาสยํ กตฺวา ฯ
     {๒} อถโข เวรญฺโช พฺราหฺมโณ เยน ภควา เตนูปสงฺกมีติ เยนาติ
ภุมฺมตฺเถ กรณวจนํ ฯ ตสฺมา ยตฺถ ภควา ตตฺถ อุปสงฺกมีติ
เอวเมตฺถ อตฺโถ ทฏฺพฺโพ ฯ เยน วา การเณน ภควา
เทวมนุสฺเสหิ อุปสงฺกมิตพฺโพ เตน การเณน อุปสงฺกมีติ เอวเมตฺถ
อตฺโถ ทฏฺพฺโพ ฯ เกน จ การเณน ภควา อุปสงฺกมิตพฺโพ ฯ
นานปฺปการคุณวิเสสาธิคมาธิปฺปาเยน สาธุผลูปโภคาธิปฺปาเยน
ทิชคเณหิ นิจฺจผลิตมหารุกฺโข วิย ฯ อุปสงฺกมีติ จ คโตติ วุตฺตํ
โหติ ฯ อุปสงฺกมิตฺวาติ อุปสงฺกมนปริโยสานปริทีปนํ ฯ อถวา
เอวํ คโต ตโต อาสนฺนตรํ านํ ภควโต สมีปสงฺขาตํ คนฺตฺวาติปิ
วุตฺตํ โหติ ฯ


เนื้อความอรรถกถาฉบับภาษาบาลี อักษรไทย เล่มที่ ๑ หน้าที่ ๑๐๘-๑๓๗.
http://84000.org/tipitaka/read/attha_page.php?book=1&page=108&pages=30&pagebreak=1&edition=pali
ศึกษาพระสูตร (เนื้อความ) นี้แยกตามสารบัญ  :-
http://84000.org/tipitaka/pitaka_item/read_th.php?B=1&A=2247&pagebreak=1
http://84000.org/tipitaka/atthapali/th_line.php?B=1&A=2247&pagebreak=1#p108