ขอนอบน้อมแด่
พระผู้มีพระภาคอรหันตสัมมาสัมพุทธเจ้า
                      พระองค์นั้น
บทนำ พระวินัยปิฎก พระสุตตันตปิฎก พระอภิธรรมปิฎก ค้นพระไตรปิฎก ชาดก หนังสือธรรมะ
อ่านหน้า[ต่าง] แรกอ่านหน้า[ต่าง] ที่แล้วไม่แสดงหมายเลขหน้า
ในกรณี :- 
   บรรทัดแรกของแต่ละหน้าอ่านหน้า[ต่าง] ถัดไปอ่านหน้า[ต่าง] สุดท้าย คลิกเพื่อเปลี่ยน ฐญ เป็นแบบไทย
อรรถกถาเล่มที่ ๗ ภาษาบาลีอักษรไทย ม.อ. (ปปญฺจ.๑)

หน้าที่ ๑.

ปปญฺจสูทนี นาม มชฺฌิมนิกายฏฺกถา มูลปณฺณาสกวณฺณนาย ปฺโม ภาโค นโม ตสฺส ภควโต อรหโต สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส คนฺถารมฺภกถา กรุณาสีตลหทยํ ปญฺาปโชตวิหตโมหตมํ สนรามรโลกครุํ วนฺเท สุคตํ คติวิมุตฺตํ. พุทฺโธปิ พุทฺธภาวํ ภาเวตฺวา เจว สจฺฉิกตฺวา จ ยํ อุปคโต วิคตมลํ วนฺเท ตมนุตฺตรํ ธมฺมํ. สุคตสฺส โอรสานํ ปุตฺตานํ มารเสนมถนานํ อฏฺนฺนํปิ จ สมูหํ สิรสา วนฺเท อริยสํฆํ. อิติ เม ปสนฺนมติโน รตนตฺตยวนฺทนามยํ ปุญฺ, ยํ สุวิหตนฺตราโย หุตฺวา ตสฺสานุภาเวน มชฺฌิมปฺปมาณสุตฺตงฺกิตสฺส อิธ มชฺฌิมาคมวรสฺส พุทฺธานุพุทฺธสํวณฺณิตสฺส ปราวาทมถนสฺส อตฺถปฺปกาสนตฺถํ อฏฺกถา อาทิโต วสีสเตหิ ปญฺจหิ ยา สงฺคีตา อนุสงฺคีตา จ ปจฺฉาปิ สีหฬทีปมฺปน ๑- อาภตาถ วสินา มหามหินฺเทน ปิตา สีหฬภาสาย ทีปวาสีนมตฺถาย อปเนตฺวาน ตโตหํ สีหฬภาสํ มโนรมํ ภาสํ ตนฺตินยานุจฺฉวิกํ อาโรเปนฺโต วิคตโทสํ สมยํ อวิโลเมนฺโต เถรานํ เถรวํสปฺปทีปานํ สุนิปุณวินิจฺฉยานํ มหาวิหารวาสีนํ หิตฺวา ปุนปฺปุนาคตมตฺถํ อตฺถํ ปกาสยิสฺสามิ สุชนสฺส จ ตุฏฺตฺถํ จิรฏฺิตตฺถญฺจ ธมฺมสฺส. สีลกถา ธุตธมฺมา กมฺมฏฺานิ เจว สพฺพานิ จริยาวิธานสหิโต ฌานสมาปตฺติวิตฺถาโร สพฺพา จ อภิญฺาโย ปญฺาสกลนิจฺฉโย เจว ขนฺธธาตายตนินฺทฺริยานิ อริยานิ เจว จตฺตาริ สจฺจานิ ปจฺจยาการเทสนา สุปริสุทฺธนิปุณนยา อธิมุตฺตตนฺติมตฺตา ๒- วิปสฺสนาภาวนา เจว อิติ ปน สพฺพํ ยสฺมา วิสุทฺธิมคฺเค @เชิงอรรถ: ก. สีหล..... กตฺถจิ โปตฺถเก อวิมุตฺตตนฺติมคฺคาติปิ ทิสฺสติ. @อุปริ ปาโ ปน ปฏิสมฺภิทาทีสุ อาคตนยํ อวิสชฺเชตฺวาว @วิจาริตตฺตา อธิมุตฺตนฺติ มตฺตาติ ฏีกาสเมโต.

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒.

มยา สุปริสุทฺธํ วุตฺตํ, ตสฺมา หิ ภิยฺโย เนตํ วิจารยิสฺสามิ "มชฺเฌ วิสุทฺธิมคฺโค เอส จตุนฺนํปิ อาคมานญฺหิ ตฺวา ปกาสยิสฺสติ ตตฺถ ยถาภาสิตํ อตฺถํ อิจฺเจวํ กโต ตสฺมา ตมฺปิ คเหตฺวาน สทฺธิเมตาย อฏฺกถาย วิชานถ มชฺฌิมสงฺคีติยา อตฺถนฺ"ติ. นิทานกถา ตตฺถ มชฺฌิมสงฺคีติ นาม ปณฺณาสโต มูลปณฺณาสา มชฺฌิมปณฺณาสา อุปริปณฺณาสาติ ปณฺณาสตฺตยสงฺคหา. วคฺโค เอเกกปณฺณาสาย ปญฺจ ปญฺจ วคฺเค วคฺเค กตฺวา ปณฺณรสวคฺคสมาโยคา. สุตฺตโต ทิยฑฺฒสุตฺตสตํ เทฺว จ สุตฺตนฺตา. ปทโต เตวีสุตฺตรปญฺจสตาธิกานิ อสีติปทสหสฺสานิ. เตนาหุ โปราณา:- "อสีติ ปทสหสฺสานิ ภิยฺโย ปญฺจสตานิ จ ปุน เตวีสติ วุตฺตา ปทเมวํ ววตฺถิตนฺ"ติ. อกฺขรโต ปน สตฺต อกฺขรสตสหสฺสานิ จตฺตาฬีสญฺจ สหสฺสานิ เตปญฺาสญฺจ อกฺขรานิ. ภาณวารโต อสีติ ภาณวารา เตวีสปทาธิโก จ อุปฑฺฒภาณวาโร, อนุสนฺธิโต ปุจฺฉานุสนฺธิอชฺฌาสยานุสนฺธิยถานุสนฺธิวเสน สงฺเขปโต ติวิธา ๑- อนุสนฺธิ. วิตฺถารโต ปเนตฺถ ตีณิ อนุสนฺธิสหสฺสานิ นว จ สตานิ โหนฺติ. เตนาหุ โปราณา:- "ตีณิ สนฺธิสหสฺสานิ ตถา นว สตานิ จ อนุสนฺธินยา เอเต มชฺฌิมสฺส ปกาสิตา"ติ ตสฺส ปณฺณาสาสุ มูลปณฺณาสา อาทิ, วคฺเคสุ มูลปริยายวคฺโค, สุตฺเตสุ มูลปริยายสุตฺตํ. ตสฺสาปิ "เอวมฺเม สุตนฺ"ติอาทิกํ อายสฺมตา อานนฺเทน ปมมหาสงฺคีติกาเล วุตฺตํ นิทานมาทิ. สา ปเนสา ปมมหาสงฺคีติ สุมงฺคลวิลาสินิยา ทีฆนิกายฏฺกถาย อาทิมฺหิ วิตฺถาริตา. ตสฺมา สา ตตฺถ วิตฺถาริตนเยเนว เวทิตพฺพา. @เชิงอรรถ: ฉ.ม. ติวิโธ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๓.

๑. มูลปริยายวคฺค ๑. มูลปริยายสุตฺตวณฺณนา [๑] ยํ ปเนตํ "เอวมฺเม สุตฺตนฺ"ติอาทิกํ นิทานํ. ตตฺถ เอวนฺติ นิปาตปทํ. เมติ อาทีนิ นามปทานิ. อุกฺกฏฺายํ วิหรตีติ เอตฺถ วีติ อุปสคฺคปทํ. หรตีติ อาขฺยาตปทนฺติ อิมินา ตาว นเยน ปทวิภาโค เวทิตพฺโพ. อตฺถโต ปน เอวํสทฺโท ตาว อุปมูปเทสสมฺปหํสนครหณวจน- สมฺปฏิคฺคหาการนิทสฺสนาวธารณาทิอเนกตฺถปฺปเภโท. ตถาเหส "เอวํ ชาเตน มจฺเจน กตฺตพฺพํ กุสลํ พหุนฺ"ติ เอวมาทีสุ ๑- อุปมายํ อาคโต. "เอวนฺเต อภิกฺกมิตพฺพํ, เอวํ ปฏิกฺกมิตพฺพนฺ"ติอาทีสุ ๒- อุปเทเส. "เอวเมตํ ภควา เอวเมตํ สุคตา"ติ อาทีสุ ๓- สมฺปหํสเน. "เอวเมวํ ปนายํ วสลี ยสฺมึ วา ตสฺมึ วา ตสฺส มุณฺฑกสฺส สมณสฺส วณฺณํ ภาสติ"ติอาทีสุ ๔- ครหเณ. "เอวํ ภนฺเตติ โข เต ภิกฺขู ภควโต ปจฺจสฺโสสุนฺ"ติอาทีสุ ๕- วจนสมฺปฏิคฺคเห. "เอวํ พฺยาโข อหํ ภนฺเต ภควตา ธมฺมํ เทสิตํ อาชานามี"ติอาทีสุ ๖- อากาเร. "เอหิ ตฺวํ มาณว, เยน สมโณ อานนฺโท, เตนุปสงฺกม, อุปสงฺกมิตฺวา มม วจเนน สมณํ อานนฺทํ อปฺปาพาธํ อปฺปาตงฺกํ ลหุฏฺานํ พลํ ผาสุวิหารํ ปุจฺฉ `สุโภ มาณโว โตเทยฺยปุตฺโต ภวนฺตํ อานนฺทํ อปฺปาพาธํ ฯเปฯ ผาสุวิหารํ ปุจฺฉตี"ติ, เอวญฺจ วเทหิ `สาธุ กิร ภวํ อานนฺโท, เยน สุภสฺส มาณวสฺส โตเทยฺยปุตฺตสฺส นิเวสนํ, เตนุปสงฺกมตุ อนุกมฺปํ อุปาทายา"ติอาทีสุ ๗- นิทสฺสเน. "ตํ กึ มญฺถ กาลามา, อิเม ธมฺมา กุสลา วา อกุสลา วาติ? อกุสลา ภนฺเต, สาวชฺชา วา อนวชฺชา วาติ? สาวชฺชา ภนฺเต, วิญฺุครหิตา วา วิญฺุปฺปสตฺถา วาติ? วิญฺุครหิตา ภนฺเต, สมตฺตา สมาทินฺนา อหิตาย ทุกฺขาย สํวตฺตนฺติ โน วา, กถํ วา เอตฺถ โหตีติ? สมตฺตา ภนฺเต สมาทินฺนา อหิตาย ทุกฺขาย สํวตฺตนฺติ เอวํ โน เอตฺถ โหตีติอาทีสุ ๘- อวธารเณ. สฺวายมิธ อาการนิทสฺสนาวธารเณสุ ทฏฺพฺโพ. @เชิงอรรถ: ขุ. ธมฺม. ๒๕/๕๓/๒๖ วิสาขาวตฺถุ องฺ. จตุกฺก. ๒๑/๑๒๒/๑๔๐ อูมิภยสุตฺต @ องฺ. ติก. ๒๐/๖๖/๑๘๘/ เกสปุตฺติสุตฺต สํ. สคา. ๑๕/๑๘๗/๑๙๒ ธนญฺชานีสุตฺต @ ม. มู. ๑๒/๑/๑ มูลปริยายสุตฺต ม. มู. ๑๒/๓๙๘/๓๕๖ มหาตณฺหาสงฺขยสุตฺต @ ที. สี. ๙/๔๔๕/๑๙๗/ สุภสุตฺต องฺ. ติก. ๒๐/๖๖/๑๘๕ เกสปุตฺติสุตฺต

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๔.

ตตฺถ อาการตฺเถน เอวํสทฺเทน เอตมตฺถํ ทีเปติ นานานยนิปุณ- มเนกชฺฌาสยสมุฏฺานํ อตฺถพฺยญฺชนสมฺปนฺนํ วิวิธปาฏิหาริยํ ธมฺมตฺถเทสนา- ปฏิเวธคมฺภีรํ สพฺพสตฺตานํ สกสกภาสานุรูปโต โสตปถมาคจฺฉนฺตํ ตสฺส ภควโต วจนํ สพฺพปฺปกาเรน โก สมตฺโถ วิญฺาตุํ, สพฺพถาเมน ปน โสตุกามตํ ชเนตฺวาปิ เอวมฺเม สุตํ, มยาปิ เอเกนากาเรน สุตนฺติ. นิทสฺสนตฺเถน "นาหํ สยมฺภู, น มยา อิทํ สจฺฉิกตนฺ"ติ อตฺตานํ ปริโมเจนฺโต เอวมฺเม สุตํ. มยาปิ เอวํ สุตนฺติ อิทานิ วตฺตพฺพํ สกลสุตฺตํ นิทสฺเสติ. อวธารณตฺเถน "เอตทคฺคํ ภิกฺขเว มม สาวกานํ ภิกฺขูนํ พหุสฺสุตานํ ยทิทํ อานนฺโท คติมนฺตานํ สติมนฺตานํ ธิติมนฺตานํ อุปฏฺากานํ ยทิทํ อานนฺโท"ติ ๑- เอวํ ภควตา "อายสฺมา อานนฺโท อตฺถกุสโล ธมฺมกุสโล พฺยญฺชนกุสโล นิรุตฺติกุสโล ปุพฺพาปรกุสโล"ติ ๒- เอวํ ธมฺมเสนาปตินา จ ปสตฺถภาวานุรูปํ อตฺตโน ธารณพลํ ทสฺเสนฺโต สตฺตานํ โสตุกมฺยตํ ชเนติ "เอวมฺเม สุตํ, ตญฺจ โข อตฺถโต วา พฺยญฺชนโต วา อนูนมนธิกํ, เอวเมว น อญฺถา ทฏฺพฺพนฺ"ติ. เมสทฺโท ตีสุ อตฺเถสุ ทิสฺสติ ตถาหิสฺส "คาถาภิคีตมฺเม อโภชเนยฺยนฺ"ติอาทีสุ ๓- มยาติ อตฺโถ. "สาธุ เม ภนฺเต ภควา สงฺขิตฺเตน ธมฺมํ เทเสตู"ติอาทีสุ ๔- มยฺหนฺติ อตฺโถ. "ธมฺมทายาทา เม ภิกฺขเว ภวถา"ติอาทีสุ ๕- มมาติ อตฺโถ. อิธ ปน "มยา สุตนฺ"ติ จ "มม สุตนฺ"ติ จ อตฺถทฺวเย ยุชฺชติ. สุตนฺติ อยํ สุตสทฺโท สอุปสคฺโค อนุปสคฺโค จ คมนวิสฺสุต- กิลินฺนุปจิตานุโยคโสตวิญฺเยฺยโสตทฺวารานุสารวิญฺาตาทิอเนกตฺถปฺปเภโท. ตถาหิสฺส "เสนาย ปสุโต"ติอาทีสุ คจฺฉนฺโตติ อตฺโถ. "สุตธมฺมสฺส ปสฺสโต"ติอาทีสุ ๖- วิสฺสุตธมฺมสฺสาติ @เชิงอรรถ: องฺ. เอกก. ๒๐/๒๑๙-๒๓/๒๕ องฺ. ปจก. ๒๒/๑๖๙/๒๒๕ ขิปฺปนิสนฺติสุตฺต @(สยา) ขุ. สุ ๒๕/๘๑/๓๕๑ กสิภารทฺวาชสุตฺต สํ. สฬา. ๑๘/๑๑๒/๗๕ ฉนฺนวคฺค @(สยา) ม. มู. ๑๒/๒๙/๑๗ ธมฺมทายาทสุตฺต ขุ.อุ. ๒๕/๑๑/๑๐๕ มุจฺจลินฺทสุตฺต

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๕.

อตฺโถ. "อวสฺสุตา อวสฺสุตสฺสา"ติอาทีสุ ๑- กิลินฺนา กิลินฺนสฺสาติ อตฺโถ. "ตุเมฺหหิ ปุญฺ ปสุตํ อนปฺปกนฺ"ติอาทีสุ ๒- อุปจิตนฺติ อตฺโถ. "เย ฌานปสุตา ธีรา"ติอาทีสุ ๓- ฌานานุยุตฺตาติ อตฺโถ. "ทิฏฺ สุตํ มุตนฺ"ติ อาทีสุ ๔- โสตวิญฺเยฺยนฺติ อตฺโถ. "สุตธโร สุตสนฺนิจฺจโย"ติอาทีสุ ๕- โสตทฺวารานุสารวิญฺาตธโรติ อตฺโถ. อิธ ปนสฺส โสตทฺวารานุสาเรน "อุปธาริตนฺ"ติ วา "อุปธารณนฺ"ติ วา อตฺโถ. เมสทฺทสฺส หิ มยาติ อตฺเถ สติ "เอวํ มยา สุตํ โสตทฺวารานุสาเรน อุปธาริตนฺ"ติ ยุชฺชติ. มมาติ อตฺเถ สติ "เอวํ มม สุตํ โสตทฺวารานุสาเรน อุปธารณนฺติ "ยุชฺชติ. เอวเมเตสุ ตีสุ ปเทสุ เอวนฺติ โสตวิญฺาณาทิวิญฺาณกิจฺจนิทสฺสนํ. เมติ วุตฺตวิญฺาณสมงฺคิปุคฺคลนิทสฺสนํ. สุตนฺติ อสฺสวนภาวปฏิกฺเขปโต อนูนานธิกาวิปรีตคหณนิทสฺสนํ. ตถา เอวนฺติ ตสฺสา โสตทฺวารานุสาเรน ปวตฺตาย วิญฺาณวีถิยา นานปฺปกาเรน อารมฺมเณ ปวตฺติภาวปฺปกาสนํ. เมติ อตฺตปฺปกาสนํ. สุตนฺติ ธมฺมปฺปกาสนํ. อยํ เหตฺถ สงฺเขโป "นานปฺปกาเรน อารมฺมเณ ปวตฺตาย วิญฺาณวีถิยา มยา น อญฺ กตํ, อิทํ ปน กตํ, อยํ ธมฺโม สุโต"ติ. ตถา เอวนฺติ นิทฺทิสิตพฺพปฺปกาสนํ. เมติ ปุคฺคลปฺปกาสนํ. สุตนฺติ ปุคฺคลกิจฺจปฺปกาสนํ. อิทํ วุตฺตํ โหติ:- ยํ สุตฺตํ นิทฺทิสิสฺสามิ, ตํ มยา เอวํ สุตนฺติ. ตถา เอวนฺติ ยสฺส จิตฺตสนฺตานสฺส นานปฺปการปฺปวตฺติยา นานตฺถพฺยญฺชนคหนํ โหติ, ตสฺส นานาการนิทฺเทโส. เอวนฺติ หิ อยํ อาการปฺปญฺตฺติ. เมติ กตฺตุนิทฺเทโส. สุตนฺติ วิสยนิทฺเทโส. เอตฺตาวตา นานปฺปการปฺปวตฺเตน จิตฺตสนฺตาเนน ตํสมงฺคิโน กตฺตุวิสยคหณสนฺนิฏฺานํ กตํ โหติ. @เชิงอรรถ: วินย. ภิกฺขุนีวิ. ๓/๖๕๗/๔ ปาราชิกกณฺฑ ขุ. ขุ. ๒๕/๑๒/๑๑ ติโรกุฑฺฑสุตฺต @ ขุ. ธมฺม. ๒๕/๑๘๑/๔๙ ยมกปฺปาฏิหาริยวตฺถุ ม. มู. ๑๒/๒๔๑/๒๐๓ @อลคทฺทูปมสุตฺต ม. มู. ๑๒/๓๓๓,๓๓๙/๒๙๘,๓๐๑ มหาโคสิงฺคสุตฺต

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๖.

อถวา เอวนฺติ ปุคฺคลกิจฺจนิทฺเทโส. สุตนฺติ วิญฺาณกิจฺจนิทฺเทโส. เมติ อุภยกิจฺจยุตฺตปุคฺคลนิทฺเทโส, อยํ ปเนตฺถ สงฺเขโป:- มยา สวนกิจฺจวิญฺาณสมงฺคินา ปุคฺคเลน วิญฺาณวเสน ลทฺธสวนกิจฺจโวหาเรน สุตนฺติ. ตตฺถ เอวนฺติ จ เมติ จ สจฺฉิกฏฺปรมตฺถวเสน อวิชฺชมานปญฺตฺติ. กิญฺเจตฺถ ตํ ปรมตฺถโต อตฺถิ, ยํ เอวนฺติ วา เมติ วา นิทฺเทสํ ลเภถ. สุตนฺติ วิชฺชมานปญฺตฺติ. ยญฺเหตํ เอตฺถ โสเตน อุปลทฺธํ, ตํ ปรมตฺถโต วิชฺชมานนฺติ. ตถา เอวนฺติ จ เมติ จ ตํ ตํ อุปาทาย วตฺตพฺพโต อุปาทาปญฺตฺติ. สุตนฺติ ทิฏฺาทีนิ อุปนิธาย วตฺตพฺพโต อุปนิธาปญฺตฺติ. เอตฺถ จ เอวนฺติ วจเนน อสมฺโมหํ ทีเปติ. น หิ สมฺมุโฬฺห นานปฺปการปฏิเวธสมตฺโถ โหติ. สุตนฺติ วจเนน สุตสฺส อสมฺโมสํ ทีเปติ. ยสฺส หิ สุตํ ปมฺมุฏฺ ๑- โหติ, น โส กาลนฺตเรน มยา สุตนฺติ ปฏิชานาติ. อิจฺจสฺส อสมฺโมเหน ปญฺาสิทฺธิ, อสมฺโมเสน ปน สติสิทฺธิ. ตตฺถ ปญฺาปุพฺพงฺคมาย สติยา พฺยญฺชนาวธารณสมตฺถตา, สติปุพฺพงฺคมาย ปญฺาย อตฺถปฏิเวธสมตฺถตา. ตทุภยสมตฺถตาโยเคน อตฺถพฺยญฺชนสมฺปนฺนสฺส ธมฺมโกสสฺส อนุปาลนสมตฺถโต ธมฺมภณฺฑาคาริกตฺตสิทฺธิ. อปโร นโย:- เอวนฺติ วจเนน โยนิโส มนสิการํ ทีเปติ, อโยนิโส มนสิกโรโต ๒- นานปฺปการปฏิเวธาภาวโต. สุตนฺติ วจเนน อวิกฺเขปํ ทีเปติ วิกฺขิตฺตจิตฺตสฺส สวนาภาวโต. ตถาหิ วิกฺขิตฺตจิตฺโต ปุคฺคโล สพฺพสมฺปตฺติยา วุจฺจมาโนปิ "น มยา สุตํ, ปุน ภณถา"ติ ภณติ. โยนิโส มนสิกาเรน เจตฺถ อตฺตสมฺมาปณิธึ ปุพฺเพ เจ กตปุญฺตํ สาเธติ, สมฺมาอปฺปณิหิตตฺตสฺส ปุพฺเพ อกตปุญฺสฺส วา ตทภาวโต. อวิกฺเขเปน ปน สทฺธมฺมสฺสวนํ สปฺปุริสูปนิสฺสยญฺจ สาเธติ. น หิ วิกฺขิตฺตจิตฺโต โสตุํ สกฺโกติ, น จ สปฺปุริเส อนุปสฺสยมานสฺส สวนํ อตฺถีติ. @เชิงอรรถ: ฉ.ม. สมฺมุฏฺ. ฉ.ม. มนสิกโรโต หิ.

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๗.

อปโร นโย:- ยสฺมา เอวนฺติ ยสฺส จิตฺตสนฺตานสฺส นานปฺปการปฺปวตฺติยา นานตฺถพฺยญฺชนคหณํ โหติ, ตสฺส นานาการนิทฺเทโสติ วุตฺตํ. โส จ เอวํ ภทฺทโก อากาโร น สมฺมาอปฺปณิหิตตฺตโน ปุพฺเพ อกตปุญฺสฺส วา โหติ, ตสฺมา เอวนฺติ อิมินา ภทฺทเกนากาเรน ปจฺฉิมจกฺกทฺวยสมฺปตฺติมตฺตโน ทีเปติ. สุตนฺติ สวนโยเคน ปุริมจกฺกทฺวยสมฺปตฺติมตฺตโน ทีเปติ. น หิ อปฺปฏิรูปเทเส วสโต สปฺปุริสูปนิสฺสยวิรหิตสฺส วา สวนํ อตฺถิ. อิจฺจสฺส ปจฺฉิมจกฺกทฺวยสิทฺธิยา อาสยสุทฺธิ สิทฺธา โหติ. ปุริมจกฺกทฺวยสิทฺธิยา ปโยคสุทฺธิ. ตาย จ อาสยสุทฺธิยา อธิคมพฺยตฺติสิทฺธิ, ปโยคสุทฺธิยา อาคมพฺยตฺติสิทฺธิ. อิติ ปโยคาสยสุทฺธสฺส อาคมาธิคมสมฺปนฺนสฺส วจนํ อรุณุคฺคํ ๑- วิย สุริยสฺส อุทยโต โยนิโส มนสิกาโร วิย จ กุสลกมฺมสฺส อรหติ ภควโต วจนสฺส ปุพฺพงฺคมํ ภวิตุนฺติ าเน นิทานํ เปนฺโต เอวมฺเม สุตนฺติอาทิมาห. อปโร นโย:- เอวนฺติ อิมินา นานปฺปการปฏิเวธทีปเกน วจเนน อตฺตโน อตฺถปฏิภาณปฏิสมฺภิทาสมฺปตฺติสภาวํ ทีเปติ, สุตนฺติ อิมินา โสตพฺพปฺปเภทปฏิเวธทีปเกน วจเนน ธมฺมนิรุตฺติปฏิสมฺภิทาสมฺปตฺติสภาวํ เอวนฺติ จ อิทํ โยนิโส มนสิการทีปกํ วจนํ ภาสมาโน "เอเต มยา ธมฺมา มนสานุเปกฺขิตา ทิฏฺิยา สุปฏิวิทฺธา"ติ ทีเปติ. สุตนฺติ อิทํ สวนานุโยคทีปกํ วจนํ ภาสมาโน "พหู มยา ธมฺมา สุตา ธตา ๒- วจสา ปริจิตา"ติ ทีเปติ. ตทุภเยนปิ อตฺถพฺยชนปาริปูรึ ทีเปนฺโต สวเน อาทรํ ชเนติ. อตฺถพฺยญฺชนปริปุณฺณํ หิ ธมฺมํ อาทเรน อสุณนฺโต มหตา หิตา ปริพาหิโร โหตีติ อาทรํ ชเนตฺวา สกฺกจฺจํ ธมฺโม โสตพฺโพ. "เอวมฺเม สุตนฺ"ติ อิมินา ปน สกเลน วจเนน อายสฺมา อานนฺโท ตถาคตปฺปเวทิตํ ธมฺมํ อตฺตโต ๓- อทหนฺโต อสปฺปุริสภูมึ อติกฺกมติ, สาวกตฺตํ ปฏิชานนฺโต สปฺปุริสภูมึ โอกฺกมติ. ตถา อสฺสทฺธมฺมา จิตฺตํ วุฏฺาเปติ, สทฺธมฺเม จิตฺตํ ปติฏฺาเปติ. "เกวลํ สุตเมว เจตํ มยา ตสฺเสว ๔- ภควโต @เชิงอรรถ: สี. อรุณคฺคํ ฉ.ม., สี. ธาตา. ฉ.ม. อตฺตโน ฉ.ม. ตสฺเสว ปน.

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๘.

วจนนฺ"ติ ทีเปนฺโต อตฺตานํ ปริโมเจติ, สตฺถารํ อปทิสติ, ชินวจนํ อปฺเปติ, ธมฺมเนตฺตึ ปติฏฺาเปติ. อปิจ "เอวมฺเม สุตนฺ"ติ อตฺตนา อุปฺปาทิตภาวํ อปฺปฏิชานนฺโต ปุริมสวนํ ๑- วิวรนฺโต "สมฺมุขา ปฏิคฺคหิตมิทํ มยา ตสฺส ภควโต จตุเวสารชฺชวิสารทสฺส ทสพลธรสฺส อาสภฏฺานฏฺายิโน สีหนาทนาทิโน สพฺพสตฺตุตฺตมสฺส ธมฺมิสฺสรสฺส ธมฺมราชสฺส ธมฺมาธิปติโน ธมฺมปฺปทีปสฺส ธมฺมสรณสฺส สทฺธมฺมวรจกฺกวตฺติโน สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส ๒- น เอตฺถ อตฺเถ วา ธมฺเม วา ปเท วา พฺยญฺชเน วา กงฺขา วา วิมติ วา กตฺตพฺพา"ติ สพฺเพสํ เทวมนุสฺสานํ อิมสฺมึ ธมฺเม อสฺสทฺธิยํ วินาเสติ, สทฺธาสมฺปทํ อุปฺปาเทตีติ. เตเนตํ วุจฺจติ:- "วินาสยติ อสฺสทฺธํ สทฺธํ วฑฺเฒติ สาสเน เอวมฺเม สุตมิจฺเจวํ วทํ โคตมสาวโก"ติ. เอกนฺติ คณนปริจฺเฉทนิทฺเทโส. สมยนฺติ ปริจฺฉินฺนนิทฺเทโส. เอกํ สมยนฺติ อนิยมิตปริทีปนํ. ตตฺถ สมยสทฺโท:- สมวาเย ขเณ กาเล สมูเห เหตุทิฏฺิสุ ปฏิลาเภ ปหาเน จ ปฏิเวเธ จ ทิสฺสติ. ตถาหิสฺส "อปฺเปว นาม เสฺวปิ อุปสงฺกเมยฺยาม กาลํ จ สมยํ จ อุปาทายา"ติ เอวมาทีสุ ๓- สมวาโย อตฺโถ. "เอโก จ ๔- โข ภิกฺขเว ขโณ จ สมโย จ พฺรหฺมจริยวาสายา"ติอาทีสุ ๕- ขโณ. "อุณฺหสมโย ปริฬาหสมโย"ติอาทิสุ ๖- กาโล. "มหาสมโย ปวนสฺมินฺ"ติอาทีสุ ๗- สมูโห. "สมโยปิ โข เต ภทฺทาลิ อปฺปฏิวิทฺโธ อโหสิ, ภควา โข สาวตฺถิยํ วิหรติ, ภควาปิ มํ ชานิสฺสติ `ภทฺทาลิ นาม ภิกฺขุ สตฺถุสาสเน สิกฺขาย อปริปูรการี'ติ, อยํปิ โข เต ภทฺทาลิ @เชิงอรรถ: ฉ.ม. ปุริมวจนํ. ฉ.ม. สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส วจนํ, ที. สี. ๙/๔๔๗/๑๙๘ @สุภสุตฺต ฉ.ม. เอโก ว องฺ. อฏฺก. ๒๓/๑๑๙/๒๓๐ (สฺยา) @ วินย. มหาวิ. ๒/๓๕๘-๙/๒๘๒-๓ ปาจิตฺติยกณฺฑ @ ที. มหา. ๑๐/๓๓๒/๒๑๖ มหาสมยสุตฺต

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๙.

สมโย อปฺปฏิวิทฺโธ อโหสี"ติอาทีสุ ๑- เหตุ. "เตน โข ปน สมเย อุคฺคาหมาโน ปริพฺพาชโก สมณมุณฺฑิกาปุตฺโต สมยปฺปวาทเก ติณฺฑุกาจิเร ๒- เอกสาลเก มลฺลิกาย อาราเม ปฏิวสตี"อาทีสุ ๓- ทิฏฺิ. "ทิฏฺเ ธมฺเม จ โย อตฺโถ โย จตฺโถ สมฺปรายิโก อตฺถาภิสมยา ธีโร ปณฺฑิโตติ ปวุจฺจตี"ติอาทีสุ ๓- ปฏิลาโภ. "สมฺมา มานาภิสมยา อนฺตมกาสิ ทุกฺขสฺสา"ติอาทีสุ ๔- ปหานํ. "ทุกฺขสฺส ปีฬนฏฺโ สงฺขตฏฺโ สนฺตาปฏฺโ วิปริณามฏฺโ อภิสมยฏฺโ"ติอาทิสุ ๕- ปฏิเวโธ. อิธ ปนสฺส กาโล อตฺโถ. เตน สํวจฺฉรอุตุมาสฑฺฒมาสรตฺติทิว- ปุพฺพณฺหมชฺฌนฺติกสายณฺหปมมชฺฌิมปจฺฉิมยามมุหุตฺตาทีสุ กาลปฺปเภทภูเตสุ สมเยสุ เอกํ สมยนฺติ ทีเปติ. ตตฺถ กิญฺจาปิ เอเตสุ สํวจฺฉราทีสุ สมเยสุ ยํ ยํ สุตฺตํ ยมฺหิ ยมฺหิ สํวจฺฉเร อุตุมฺหิ มาเส ปกฺเข รตฺติภาเค ทิวสภาเค วา วุตฺตํ. สพฺพนฺตํ เถรสฺส สุวิทิตํ สุววตฺถาปิตํ ปญฺาย. ยสฺมา ปน "เอวมฺเม สุตํ อสุกสํวจฺฉเร อสุกอุตุมฺห อสุกมาเส อสุกปกฺเข อสุกรตฺติภาเค อสุกทิวสภาเค วา"ติ เอวํ วุตฺเต น สกฺกา สุเขน ธาเรตุํ วา อุทฺทิสิตุํ วา อุทฺทิสาเปตุํ วา, พหุญฺจ วตฺตพฺพํ โหติ, ตสฺมา เอเกเนว ปเทน ตมตฺถํ สโมธาเนตฺวา เอกํ สมยนฺ"ติ อาห. เย วา อิเม คพฺโภกฺกนฺติกสมโย ชาติสมโย สํเวคสมโย อภินิกฺขมนสมโย ทุกฺกรการิกสมโย มารวิชยสมโย อภิสมฺโพธิสมโย ทิฏฺธมฺมสุขวิหารสมโย เทสนาสมโย ปรินิพฺพานสมโยติ เอวมาทโย ภควโต เทวมนุสฺเสสุ อติวิย สุปกาสา ๖- อเนกกาลปฺปเภทา เอว สมยา, เตสุ สมเยสุ เทสนาสมยสงฺขาตํ เอกํ สมยนฺติ ทีเปติ. โย จายํ าณกรุณากิจฺจสมเยสุ กรุณากิจฺจสมโย, อตฺตหิตปรหิตปฏิปตฺติสมเยสุ ปรหิตปฏิปตฺติสมโย, สนฺนิปติตานํ กรณียทฺวยสมเยสุ ธมฺมีกถาสมโย, เทสนาปฏิปตฺติสมเยสุ เทสนาสมโย, เตสุปิ สมเยสุ อญฺตรํ สนฺธาย "เอกํ สมยนฺ"ติ อาห. @เชิงอรรถ: ม.ม. ๑๓/๑๓๕/๑๑๑ ภทฺทาลิสุตฺต ฉ.ม. ตินฺทุกาจีเร, ม.ม. ๑๓/๒๖๐/๒๓๔ @สมณมุณฺฑิกสุตฺต สํ. สคา. ๑๕/๑๒๙/๑๖๐ โกสลสํยุตฺต @ ม. มู. ๑๒/๒๘/๑๖ สพฺพาสวสุตฺต ขุ. ปฏิ. ๓๑/๕๔๙/๔๕๔ (สฺยา) สี. ปกาสา.

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๐.

กสฺมา ปเนตฺถ ยถา อภิธมฺเม "ยสฺมึ สมเย กามาวจรนฺ"ติ จ อิโต อญฺเสุ สุตฺตปเทสุ "ยสฺมึ สมเย ภิกฺขเว ภิกฺขุ วิวิจฺเจว กาเมหี"ติ จ ภุมฺมวจเนน นิทฺเทโส กโต, วินเย จ "เตน สมเยน พุทฺโธ ภควา"ติ กรณวจเนน, ตถา อกตฺวา "เอกํ สมยนฺ"ติ อุปโยควจนนิทฺเทโส กโตติ. ตตฺถ ตถา อิธ จ อญฺถา อตฺถสมฺภวโต. ตตฺถ หิ อภิธมฺเม อิโต อญฺเสุ สุตฺตปเทสุ จ อธิกรณตฺโถ ภาเวน ภาวลกฺขณตฺโถ จ สมฺภวติ. อธิกรณํ หิ กาลตฺโถ สมูหตฺโถ จ สมโย, ตตฺถ ตตฺถ วุตฺตานํ ผสฺสาทิธมฺมานํ ขณสมวายเหตุสงฺขาตสฺส จ สมยสฺส ภาเวน เตสํ ภาโว ลกฺขิยติ, ๑- ตสฺมา ตทตฺถโชตนตฺถํ ตตฺถ ภุมฺมวจนนิทฺเทโส กโต. วินเย จ เหตุอตฺโถ กรณตฺโถ จ สมฺภวติ. โย หิ โส สิกฺขาปทปญฺตฺติสมโย สาริปุตฺตาทีหิปิ ทุวิญฺเยฺโย, ๒- เตน สมเยน เหตุภูเตน กรณภูเตน จ สิกฺขาปทานิ ปญฺาปยนฺโต สิกฺขาปทปญฺตฺติเหตุํ จ อเปกฺขมาโน ภควา ตตฺถ ตตฺถ วิหาสิ, ตสฺมา ตทตฺถโชตนตฺถํ ตตฺถ กรณวจนนิทฺเทโส กโต. อิธ ปน อญฺสฺมึ จ เอวํชาติเก อจฺจนฺตสํโยคตฺโถ สมฺภวติ. ยํ หิ สมยํ ภควา อิมํ อญฺ วา สุตฺตนฺตํ เทเสสิ, อจฺจนฺตเมว ตํ สมยํ กรุณาวิหาเรน วิหาสิ, ตสฺมา ตทตฺถโชตนตฺถํ อิธ อุปโยควจนนิทฺเทโส กโตติ. เตเนตํ วุจฺจติ:- "ตํ ตํ อตฺถมเปกฺขิตฺวา ภุมฺเมน กรเณน จ อญฺตฺร สมโย วุตฺโต อุปโยเคน โส อิธา"ติ. โปราณา ปน วณฺณยนฺติ "ตสฺมึ สมเย"ติ วา "เตน สมเยนา"ติ วา "ตํ สมยนฺ"ติ ๓- วา อภิลาปมตฺตเภโท เอส, สพฺพตฺถ ภุมฺมเมวตฺโถติ. ตสฺมา "เอกํ สมยนฺ"ติ วุตฺเตปิ "เอกสฺมึ สมเย"ติ อตฺโถ เวทิตพฺโพ. ภควาติ ครุวจนํ. ๔- ครุํ หิ โลเก "ภควา"ติ วทนฺติ. อยํ จ สพฺพคุณวิสิฏฺตาย สพฺพสตฺตานํ ครุ, ตสฺมา "ภควา"ติ เวทิตพฺโพ. โปราเณหิปิ วุตฺตํ:- @เชิงอรรถ: ฉ.ม. ลกฺขียติ, เอวมุปริปิ ฉ.ม. ทุพฺพิญฺเยฺโย @ ฉ.ม. เอกํ สมยนฺติ ฉ.ม. ครุ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๑.

"ภควาติ วจนํ เสฏฺ ภควาติ วจนมุตฺตมํ ครุคารวยุตฺโต โส ภควา เตน วุจฺจตี"ติ อปิจ "ภาคฺยวา ภคฺควา ยุตฺโต ภคฺเคหิ จ วิภตฺตวา ภตฺตวา วนฺตคมโน ภเวสุ ภควา ตโต"ติ. อิมิสฺสา คาถาย วเสนสฺส ปทสฺส วิตฺถารโต อตฺโถ เวทิตพฺโพ. โส หิ ๑- วิสุทฺธิมคฺเค พุทฺธานุสฺสตินิทฺเทเส วุตฺโตเยว. เอตฺตาวตา เจตฺถ เอวมฺเม สุตนฺติ วจเนน ยถาสุตํ ธมฺมํ เทเสนฺโต ๒- ภควโต ธมฺมสรีรํ ปจฺจกฺขํ กโรติ. เตน "นยิทํ อติกฺกนฺตสตฺถุกํ ปาวจนํ, อยํ โว สตฺถา"ติ สตฺถุ อทสฺสเนน อุกฺกณฺิตํ ชนํ สมสฺสาเสติ. เอกํ สมยํ ภควาติ วจเนน ตสฺมึ สมเย ภควโต อวิชฺชมานภาวํ ทสฺเสนฺโต รูปกายปรินิพฺพานํ สาเรติ. เตน "เอวํวิธสฺส นาม อริยธมฺมสฺส เทสโก ทสพลธโร วชิรสงฺฆาฏสมานกาโย โสปิ ภควา ปรินิพฺพุโต, เกนญฺเน ชีวิเต อาสา ชเนตพฺพา"ติ ชีวิตมทมตฺตํ ชนํ สํเวเชติ, สทฺธมฺเม จสฺส อุสฺสาหํ ชเนติ. เอวนฺติ จ ภณนฺโต เทสนาสมฺปตฺตึ นิทฺทิสติ. เม สุตนฺติ สาวกสมฺปตฺตึ. เอกํ สมยนฺติ กาลสมฺปตฺตึ. ภควาติ เทสกสมฺปตฺตึ. อุกฺกฏฺายํ วิหรตีติ เอตฺถ อุกฺกาติ ปทีปิกา, ตญฺจ นครํ "มงฺคลทิวโส สุขโณ สุนกฺขตฺตํ มา อติกฺกมี"ติ รตฺตึ หิ ๓- อูกาสุ อุกฺขิปิตาสุ ๔- มาปิตตฺตา อุกฺกฏฺาติ วุจฺจติ. ทณฺฑทีปิกาสุ ชาเลตฺวา ธาริยมานาสุ มาปิตตฺตาติ วุตฺตํ โหติ, ตสฺสํ อุกฺกฏฺายํ. สมีปตฺเถ ภุมฺมวจนํ. วิหรตีติ อวิเสเสน อิริยาปถทิพฺพ- พรหฺมอริยวิหาเรสุ อญฺตรวิหารสมงฺคิปริทีปนเมตํ. อิธ ปน านคมนาสนสยนปฺปเภเทสุ อิริยาปเถสุ อญฺตรอิริยาปถสมาโยคปริทีปนํ, เตน ิโตปิ คจฺฉนฺโตปิ นิสินฺโนปิ สมาโนปิ ภควา วิหรติจฺเจว เวทิตพฺโพ. โส หิ ๕- เอกํ อิริยาปถพาธนํ อญฺเน อิริยาปเถน วิจฺฉินฺทิตฺวา อปริปตนฺตมตฺตภาวํ หรติ ปวตฺเตติ, ตสฺมา วิหรตีติ วุจฺจติ. @เชิงอรรถ: ฉ.ม. โส จ. ฉ.ม. ทสฺเสนฺโต. ฉ.ม. รตฺติมฺหิปิ @ ิตาสูติ สุนฺทรตรํ. ตถาหิ ฏิกายํ อูกาสุ ิตาติ อุกฺกฏฺา อูกาสุ @วิชฺโชตรนฺตีสุ ิตา ปติฏฺิตาติ วุตฺตํ. เตเนว อุกฺขิปิตาสูติ @ปมาทลิขิตํ มญฺเ. ฉ.ม. โส หิ ภควา.

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๒.

สุภควเนติ เอตฺถ สุภคตฺตา สุภคํ, สุนฺทรสิริกตฺตา สุนฺทรกามตฺตา จาติ วุตฺตํ โหติ. ตสฺส หิ วนสฺส สิริสมฺปตฺติยา มนุสฺสา อนฺนปานาทีนิ อาทาย ทิวสํ ๑- ตตฺเถว ฉณสมชฺชอุสฺสเว กโรนฺตา โภคสุขํ อนุโภนฺติ, สุนฺทรสุนฺทเร เจตฺถ กาเม ปตฺเถนฺติ "ปุตฺตํ ลภาม ธีตรํ ลภามา"ติ, เตสํ ตํ ตเถว โหติ, เอวํ ตํ สุนฺทรสิริกตฺตา สุนฺทรกามตฺตา จ สุภคํ. อปิจ พหุชนกนฺตตายปิ สุภคํ. วนยตีติ ๒- วนํ, อตฺตสมฺปทาย สตฺตานํ ภตฺตึ กโรติ, อตฺตนิ สิเนหํ อุปฺปาเทตีติ อตฺโถ. วนุเต อิติ วา วนํ, นานาวิธกุสุมคนฺธสมฺโมทมตฺต- โกกิลาทิวิหงฺควิรุเตหิ มนฺทมารุตจลิตรุกฺขสาขาวิฏปปลฺลวปลาเสหิ จ "เอตฺถ มํ ปริภุญฺชถา"ติ สพฺพปาณิโน ยาจติ วิยาติ อตฺโถ. สุภคญฺจ ตํ วนญฺจาติ สุภควนํ. ตสฺมึ สุภควเน. วนญฺจ นาม โรปิมํ สยญฺชาตนฺติ ทุวิธํ, ตตฺถ เวฬุวนเชตวนาทีนิ โรปิมานิ. อนฺธวนมหาวนอญฺชนวนาทีนิ สยญฺชาตานิ. อิทํปิ สยญฺชาตนฺติ เวทิตพฺพํ. สาลราชมูเลติ เอตฺถ สาลรุกฺโขปิ สาโลติ วุจฺจติ. ยถาห "เสยฺยถาปิ ภิกฺขเว คามสฺส วา นิคมสฺส วา อวิทูเร มหนฺตํ สาลวนํ, ตญฺจสฺส เอรณฺเฑหิ ๓- สญฺฉนฺนนฺ"ติ ๔- "อนฺตเรน ยมกสาลานนฺ"ติ ๕- จ. วนปฺปติ เชฏฺกรุกฺโขปิ. ยถาห:- "ตเวว เทว วิชิเต ตเววุยฺยานภูมิยา อุชุวํสา มหาสาลา นีโลภาสา มโนรมา"ติ. ๖- โยโกจิ รุกฺโขปิ. ยถาห:- "อถ โข ตํ ภิกฺขเว มาลุวาวีชํ อญฺตรสฺมึ สาลมูเล นิปเตยฺยา"ติ. ๗- อิธ ปน วนปฺปติ เชฏฺกรุกฺโข อธิปฺเปโต. ราชสทฺโท ปนสฺส ตเมว เชฏฺกภาวํ สาเธติ. ยถา อญฺตฺถาปิ "สุปติฏฺิตสฺส โข ปน พฺราหฺมณ ธมฺมิกา นิโคฺรธราชสฺสา"ติ. ๘- ตตฺถ เทฺวธา สมาโส, สาลานํ ราชาติปิ สาลราชา, สาโล จ โส เชฏฺกฏฺเน ราชา จ อิติปิ สาลราชา. มูลนฺติ @เชิงอรรถ: สี. รตตินฺทิวํ ม. วนตีติ ฉ.ม. เอฬณฺเฑหิ @ ม. มู. ๑๒/๒๒๕/๑๘๙ กกจูปมสุตฺต ที. มหา. ๑๐/๑๙๕/๑๑๘ มหาปรินิพฺพานสุตฺต @ ขุ. ชา. สฏฺิ. ๒๘/๖๘/๓๑ โสณกชาตก (สฺยา) ม. มู. ๑๒/๔๖๙/๔๑๘ @จูฬธมฺมสมาทานสุตฺต องฺ. ฉกฺก ๒๒/๓๓๕/๔๑๒ ธมฺมิกสุตฺต (สฺยา)

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๓.

สมีปํ. อยํ หิ มูลสทฺโท "มูลานิ อุทฺธเรยฺย อนฺตมโส อุสีรนาฬิมตฺตานิปี"ติ อาทีสุ ๑- มูลมูเล ทิสฺสติ. "โลโภ อกุสลมูลนฺ"ติ อาทีสุ ๒- อสาธารณเหตุมฺหิ. "ยา จ ๓- มชฺฌนฺหิเก กาเล ฉายา ผรติ, นิวาเต ปณฺณานิ ปตนฺติ, เอตฺตาวตา รุกฺขมูลนฺติอาทีสุ สมีเป. อิธ ปน สมีเป อธิปฺเปโต, ตสฺมึ สาลราชสฺส สมีเปติ เอวเมตฺถ อตฺโถ ทฏฺพฺโพ. ตตฺถ สิยา:- ยทิ ตาว ภควา อุกฺกฏฺายํ วิหรติ, "สุภควเน สาลราชมูเล"ติ น วตฺตพฺพํ, ยทิ ตตฺถ วิหรติ, "อุกฺกฏฺายนฺ"ติ น วตฺตพฺพํ, น หิ สกฺกา อุภยตฺถ เอกํ สมยํ วิหริตุนฺติ. น โข ปเนตํ เอวํ ทฏฺพฺพํ. นนุ อโวจุมฺหา "สมีปตฺเถ ภุมฺมวจนนฺ"ติ. ตสฺมา ยถา คงฺคายมุนาทีนํ สมีเป โคยูถานิ จรนฺตานิ "คงฺคาย จรนฺติ, ยมุนาย จรนฺตี"ติ วุจฺจนฺติ, เอวมิธาปิ ยทิทํ อุกฺกฏฺาย สมีเป สุภควนํ ๔- สาลราชสฺส มูลํ, ตตฺถ วิหรนฺโต วุจฺจติ "อุกฺกฏฺายํ วิหรติ สุภควเน สาลราชมูเล"ติ. โคจรคามนิทสฺสนตฺถญฺหิสฺส อุกฺกฏฺาวจนํ, ปพฺพชิตานุรูปนิวาสนฏฺานนิทสฺสนตฺถํ สุภควนวจนํ. ๕- ตตฺถ อุกฺกฏฺาภิกิตฺตเนน อายสฺมา อานนฺโท ภควโต คหฏฺานุคฺคหกรณํ ทสฺเสติ. สุภควนาภิกิตฺตเนน ปพฺพชิตานุคฺคหกรณํ. ตถา ปุริเมน ปจฺจยคหณโต อตฺตกิลมถานุโยควิวชฺชนํ, ปจฺฉิเมน วตฺถุกามปฺปหานโต กามสุขลฺลิกานุโยควิวชฺชนํ. ๖- ปุริเมน จ ธมฺมเทสนาภิโยคํ, ปจฺฉิเมน วิเวกาธิมุตฺตึ. ปุริเมน กรุณาย อุปคมนํ, ปจฺฉิเมน ปญฺาย อุปคมนํ. ปุริเมน สตฺตานํ หิตสุขนิปฺผาทนาธิมุตฺติตํ, ปจฺฉิเมน ปรหิตสุขกรเณ นิรูปเลปนตํ. ๗- ปุริเมน ธมฺมิกสุขปริจฺจาคนิมิตฺตํ ผาสุวิหารํ, ปจฺฉิเมน อุตฺตริมนุสฺสธมฺมานุโยคนิมิตฺตํ. ปุริเมน มนุสฺสานํ อุปการพหุลตํ, ปจฺฉิเมน เทวตานํ. ๘- ปุริเมน โลเก ชาตสฺส โลเก สํวฑฺฒภาวํ, ปจฺฉิเมน โลเกน อนูปลิตฺตตํ. ๙- ปุริเมน "เอกปุคฺคโล ภิกฺขเว โลเก อุปฺปชฺชมาโน อุปฺปชฺชติ พหุชนหิตาย พหุชนสุขาย โลกานุกมฺปาย @เชิงอรรถ: องฺ. จตุกฺก. ๒๑/๑๙๕/๒๒๓ วปฺปสุตฺต ที. ปาฏิ. ๑๑/๒๐๕/๑๙๓ สงฺคีติสุตฺต @ ฉ.ม., อิ. ว. ม. สุภควนา. ฉ.ม., อิ. เสสวจนํ. @ ฉ.ม., อิ. กามสุขลฺลิกานุโยควิวชฺชนูปายทสฺสนํ. ฉ.ม., อิ. นิรุปเลปนตํ. @ ฉ.ม., อิ. เทวานํ. ฉ.ม., อิ. อนุปลิตฺตตํ.

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๔.

อตฺถาย หิตาย สุขาย เทวมนุสฺสานํ, กตโม เอกปุคฺคโล? ตถาคโต อรหํ สมฺมาสมฺพุทฺโธ"ติ ๑- วจนโต ยทตฺถํ ภควา อุปฺปนฺโน, ตทตฺถปรินิปฺผาทนํ, ปจฺฉิเมน ยตฺถ อุปฺปนฺโน, ตทนุรูปวิหารํ. ภควา หิ ปมํ ลุมฺพินีวเน, ทุติยํ โพธิมณฺเฑติ โลกิยโลกุตฺตราย อุปฺปตฺติยา วเนเยว อุปฺปนฺโน, เตนสฺส วเนเยว วิหารํ ทสฺเสตีติ เอวมาทินา นเยเนตฺถ อตฺถโยชนา เวทิตพฺพา. ตตฺราติ เทสกาลปริทีปนํ. ตญฺหิ ยํ สมยํ วิหรติ, ตตฺร สมเย. ยสฺมิญฺจ สาลราชมูเล วิหรติ, ตตฺร สาลราชมูเลติ ทีเปติ. ภาสิตพฺพยุตฺเต วา เทสกาเล ทีเปติ, น หิ ภควา อยุตฺเต เทเส วา กาเล วา ธมฺมํ ภาสติ. "อกาโล โข ตาว พาหิยา"ติ ๒- อาทิ เจตฺถ สาธกํ. โขติ ปทปูรณมตฺเต อวธารเณ อาทิกาลตฺเถ วา นิปาโต. ภควาติ โลกครุทีปนํ. ภิกฺขูติ กถาสวนยุตฺตปุคฺคลวจนํ. อปิเจตฺถ `ภิกฺขโกติ ภิกฺขุ ภิกฺขาจริยํ อชฺฌูปคโตติ ภิกฺขู"ติ อาทินา ๓- นเยน วจนตฺโถ เวทิตพฺโพ. อามนฺเตสีติ อาลปิ อภาสิ สมฺโพเธสีติ อยเมตฺถ อตฺโถ. อญฺตฺร ปน าปเนปิ โหติ. ยถาห "อามนฺตยามิ โว ภิกฺขเว, ปฏิเวทยามิ โว ภิกฺขเว"ติ. ปกฺโกสเนปิ. ยถาห "เอหิ ตฺวํ ภิกฺขุ มม วจเนน สาริปุตฺตํ อามนฺเตหี"ติ. ๔- ภิกฺขโวติ อามนฺตนาการทีปนํ. ตญฺจ ภิกฺขนสีลตาคุณโยคสิทฺธตฺตา ๕- วุตฺตํ. ภิกฺขนสีลตาคุณยุตฺโตปิ หิ ภิกฺขุ ภิกฺขนธมฺมตาทิคุณยุตฺโตปิ ๖- ภิกฺขุ ภิกฺขเน สาธุการิตาคุณยุตฺโตปิ ภิกฺขูติ ๗- สทฺทวิทู มญฺนฺติ. เตน จ เนสํ ภิกฺขนสีลตา- ทิคุณโยคสิทฺเธน วจเนน หีนาธิกชนเสวิตํ วุตฺตึ ปกาเสนฺโต อุทฺธตลีนภาวนิคฺคหํ ๘- กโรติ ภิกฺขโวติ อิมินา จ กรุณาวิปฺผารโสมหทยนยนนิปาตปุพฺพงฺคเมน วจเนน เต อตฺตโน มุขาภิมุเข ๙- กโรนฺโต ๑๐- เตเนว จ กเถตุกามตาทีปเกน วจเนน ๑๑- @เชิงอรรถ: องฺ. เอกก. ๒๐/๑๗๐/๒๑-๒ เอกปุคฺคลวคฺค ขุ. อุ. ๒๕/๑๐/๑๐๒ พาหิยสุตฺต. @ วินย. มหาวิ. ๑/๔๕/๓๐ ปาราชิกกณฺฑ องฺ. นวก. ๒๓/๒๑๕/๓๘๗ (สฺยา) @ ฉ.ม., อิ. ภิกฺขนสีลตาทิคุณโยคสิทฺธตฺตา. ฉ.ม., อิ. ภิกฺขนธมฺมตาคุณยุตฺโตปิ @ ฉ.ม., อิ. อยํ สทฺโท น ทิสฺสติ. ฉ.ม., อิ. อุทฺธตทีนภาวนิคฺคหํ. @ ม. อภิมุเข ๑๐ ฉ.ม. กโรติ. ๑๑ อิ. เนสํ วจเนน

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๕.

เนสํ โสตุกมฺยตํ ชเนติ. เตเนว จ สมฺโพธนตฺเถน สาธุกสวนมนสิกาเรปิ เต นิโยเชติ. สาธุกสวนมนสิการายตฺตา หิ สาสนสมฺปตฺติ. อปเรสุปิ เทวมนุสฺเสสุ วิชฺชมาเนสุ กสฺมา ภิกฺขูเยว อามนฺเตสีติ เจ. เชฏฺเสฏฺาสนฺนสทาสนฺนิหิตภาวโต. สพฺพปริสสาธารณา หิ ภควโต ธมฺมเทสนา. ปริสายญฺจ เชฏฺา ภิกฺขู ปมุปฺปนฺนตฺตา เสฏฺา อนาคาริยภาวํ อาทึ กตฺวา สตฺถุจริยานุวิธายกตฺตา สกลสาสนปฏิคฺคาหกตฺตา จ. อาสนฺนา ๑- ตตฺถ นิสินฺเนสุ สตฺถุสนฺติกตฺตา. สทาสนฺนิหิตา, สตฺถุสนฺติกาวจรตฺตาติ. อปิจ เต ธมฺมเทสนาย ภาชนํ, ยถานุสิฏฺ ปฏิปตฺติสมฺภาวโต จ. วิเสสโต จ เอกจฺเจ ภิกฺขูเยว สนฺธาย อยํ เทสนาติปิ เต เอวํ อามนฺเตสิ. ตตฺถ สิยา:- กิมตฺถํ ปน ภควา เทเสนฺโต ปมํ ภิกฺขู อามนฺเตติ, น ธมฺมเมว เทสตีติ. สติชนนตฺถํ, ภิกฺขู หิ อญฺ จินฺเตนฺตาปิ วิกฺขิตฺตจิตฺตาปิ ธมฺมํ ปจฺจเวกฺขนฺตาปิ กมฺมฏฺานํ มนสิกโรนฺตาปิ นิสินฺนา โหนฺติ, เต อนามนฺเตตฺวา ธมฺเม เทสิยมาเน "อยํ เทสนา กินฺนิทานา กึปจฺจยา กตมาย อตฺถุปฺปตฺติยา เทสิตา"ติ สลฺลกฺเขตุํ อสกฺโกนฺตา ทุคฺคหิตํ วา คณฺเหยฺยุํ น วา คณฺเหยฺยุํ เตน เตสํ สติชนนตฺถํ ภควา ปมํ อามนฺเตตฺวา ปจฺฉา ธมฺมํ เทเสติ. ภทนฺเตติ คารววจนเมตํ, สตฺถุโน ปฏิวจนทานํ วา, อปิเจตฺถ ภิกฺขโวติ วทมาโน ภควา เต ภิกฺขู อาลปติ. ภทนฺเตติ วทมานา เต ภควนฺตํ ปจฺจาลปนฺติ. ตถา ภิกฺขโวติ อาภาสติ ภทนฺเตติ เต ปจฺจาภาสนฺติ. ภิกฺขโวติ ปฏิวจนํ ทาเปติ, ภทนฺเตติ ปฏิวจนํ เทนฺติ. เต ภิกฺขูติ เย จ ๒- ภควา อามนฺเตสิ เต. ภควโต ปจฺจสฺโสสุนฺติ ภควโต อามนฺตนํ ปฏิอสฺโสสุํ, อภิมุขา หุตฺวา สุณึสุ สมฺปฏิจฺฉึสุ ปฏิคฺคเหสุนฺติ อตฺโถ. ภควา เอตทโวจาติ ภควา เอตํ อิทานิ วตฺตพฺพํ สกลสุตฺตํ อโวจ. @เชิงอรรถ: อิ. อาสนฺนา เต ฉ.ม., อิ. อยํ สทฺโท น ทิสฺสติ.

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๖.

เอตฺตาวตา จ ยํ อายสฺมตา อานนฺเทน กมลกุวลยุชฺชลวิมลสาธุ- รสสลิลาย โปกฺขรณิยา สุขาวตรณตฺถํ นิมฺมลสิลาตลรจนาวิลาสโสปาณํ วิปฺปกิณฺณมุตฺตาชาลสทิสวาลิกาปุณฺณปณฺฑรภูมิภาคํ ๑- ติฏฺ วิย สุวิภตฺตภิตฺติวิจิตฺรเวทิกาปริกฺขิตฺตสฺส นกฺขตฺตปถํ ผุสิตุกามตาย วิย จ ๒- วิชมฺภิตสมุสฺสยสฺส ๓- ปาสาทวรสฺส สุขาโรหนตฺถํ ทนฺตมยสณฺหมุทุผลกกญฺจนลตาวินทฺธมณิคณปฺปภาสมุทยุชฺชลโสภโสปาณํ วิย สุวณฺณวลยนุปุราทิสงฺฆฏฺฏนสทฺทสมฺมิสฺสกถิตหสิตมธุรสฺ ๔- สรเคหชนวิจริตสฺส อุฬารอิสฺสริยวิภวโสภิตสฺส มหาสยนสฺส สุขปฺปเวสนตฺถํ สุวณฺณรชตมณิมุตฺตาปวาฬาทิชุติวิโชติตสุปติฏฺิตวิสาลทฺวารวาหํ มหาทฺวารํ วิย อตฺถพฺยญฺชนสมฺปนฺนสฺส พุทฺธานํ เทสนาาณคมฺภีรภาวสฺส สูจกสฺส ๕- อิมสฺส สุตฺตสฺส สุขาวคาหนตฺถํ กาลเทสเทสกวตฺถุปริสาปเทสปฏิมณฺฑิตํ นิทานํ ภาสิตํ, ตสฺส อตฺถวณฺณนา สมตฺตา. สุตฺตนิกฺเขปวณฺณนา อิทานิ "สพฺพธมฺมมูลปริยายนฺ"ติ อาทินา นเยน ภควตา นิกฺขิตฺตสฺส สุตฺตสฺส วณฺณนาย โอกาโส อนุปฺปตฺโต. สา ปเนสา สุตฺตวณฺณนา ยสฺมา สุตฺตนิกฺเขปํ วิจาเรตฺวา วุจฺจมานา ปากฏา โหติ, ตสฺมา สุตฺตนิกฺเขปํ ตาว วิจารยิสฺสาม. จตฺตาโร หิ สุตฺตนิกฺเขปา อตฺตชฺฌาสโย ปรชฺฌาสโย ปุจฺฉาวสิโก อตฺถุปฺปตฺติโกติ. ตตฺถ ยานิ สุตฺตานิ ภควา ปเรหิ อนชฺฌิฏฺโ เกวลํ อตฺตโน อชฺฌาสเยเนว กเถติ. ๖- เสยฺยถีทํ:- อากงฺเขยฺยสุตฺตํ วตฺถสุตฺตํ มหาสติปฏฺานสุตฺตํ มหาสฬายตนวิภงฺคสุตฺตํ อริยวํสสุตฺตํ สมฺมปฺปธานสุตฺตนฺตหารโก อิทฺธิปาทอินฺทฺริยพลโพชฺฌงฺคมคฺคงฺคสุตฺตนฺตหารโกติ เอวมาทีนิ. เตสํ อตฺตชฺฌาสโย นิกฺเขโป. @เชิงอรรถ: ฉ.ม., อิ. วาลิกากิณฺณ... ฉ.ม., อิ. อยํ สทฺโท น ทิสฺสติ. @ ฉ.ม., อิ. ปวิชมฺภิต... ฉ.ม. สุวณฺณวลยานุปุราทิ... @สทฺทสมฺมิสฺสิตกถิตหสิต.... ฉ.ม. สํสูจกสฺส ฉ.ม., อิ. กเถสิ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๗.

ยานิ ปน "ปริปกฺกา โข ราหุลสฺส วิมุตฺติ ปริปาจนียา ธมฺมา, ยนฺนูนาหํ ราหุลํ อุตฺตรึ อาสวานํ ขเย วิเนยฺยนฺ"ติ ๑- เอวํ ปเรสํ อชฺฌาสยํ ขนฺตึ มนํ อภินีหารํ พุชฺฌนภาวญฺจ อเปกฺขิตฺวา ปรชฺฌาสยวเสน กถิตานิ. เสยฺยถีทํ:- จุลฺลราหุโลวาทสุตฺตํ มหาราหุโลวาทสุตฺตํ ธมฺมจกฺกปฺปวตฺตนํ ธาตุวิภงฺคสุตฺตนฺติ เอวมาทีนิ. เตสํ ปรชฺฌาสโย นิกฺเขโป. ภควนฺตํ ปน อุปสงฺกมิตฺวา จตสฺโส ปริสา จตฺตาโร วณฺณา นาคสุปณฺณา คนฺธพฺพา อสุรา ยกฺขา มหาราชาโน ตาวตึสาทโย เทวา มหาพฺรหฺมาติ เอวมาทโย "โพชฺฌงฺคา โพชฺฌงฺคา"ติ ภนฺเต วุจฺจนฺติ. "นีวรณา นีวรณา"ติ ภนฺเต วุจฺจนฺติ. อิเม นุ โข ภนฺเต ปญฺจุปาทานกฺขนฺธา. "กึ สูธ วิตฺตํ ปุริสสฺส เสฏฺนฺ"ติ อาทินา ๒- นเยน ปญฺหํ ปุจฺฉนฺติ. เอวํ ปุฏฺเน ภควตา ยานิ กถิตานิ โพชฺฌงฺคสํยุตฺตาทีนิ ๓- ยานิ วาปนญฺานิ ๔- เทวตาสํยุตฺตมารสํยุตฺตพฺรหฺมสํยุตฺตสกฺกปญฺหจุลฺลเวทลฺลมหาเวทลฺลสามญฺผล- อาฬวกสูจิโลมขรโลมสุตฺตาทีนิ. เตสํ ปุจฺฉาวสิโก นิกฺเขโป. ยานิ ปน ตานิ อุปฺปนฺนํ การณํ ปฏิจฺจ กถิตานิ. เสยฺยถีทํ;- ธมฺมทายาทํ จุลฺลสีหนาทํ จนฺทูปมํ ปุตฺตมํสูปมํ ทารุกฺขนฺธูปมํ อคฺคิกฺขนฺธูปมํ เผณปิณฺฑูปมํ ปาริฉตฺตกูปมนฺติ เอวมาทีนิ. เตสํ อตฺถุปฺปตฺติโก นิกฺเขโป. เอวมิเมสุ จตูสุ นิกฺเขเปสุ อิมสฺส สุตฺตสฺส อตฺถุปฺปตฺติโก นิกฺเขโป. อตฺถุปฺปตฺติยํ หิ อิทํ ภควตา นิกฺขิตฺตํ. กตราย อตฺถุปฺปตฺติยา ปริยตฺตึ นิสฺสาย อุปฺปนฺเน มาเน. ปญฺจสตา กิร พฺราหฺมณา ติณฺณํ เวทานํ ปารคู ๕- อปรภาเค ภควโต ธมฺมเทสนํ สุตฺวา กาเมสุ อาทีนวํ เนกฺขมฺเม จ อานิสํสํ ปสฺสมานา ภควโต สนฺติเก ปพฺพชิตฺวา น จิรสฺเสว สพฺพํ พุทฺธวจนํ อุคฺคณฺหิตฺวา ปริยตฺตึ นิสฺสาย มานํ อุปฺปาเทสุํ "ยํ ยํ ภควา กเถติ, ตนฺตํ มยํ ขิปฺปเมว ชานาม, ภควา หิ ตีณิ ลิงฺคานิ จตฺตาริ ปทานิ สตฺต วิภตฺติโย มุญฺจิตฺวา น กิญฺจิ กเถติ, เอวํ กถิเต จ อมฺหากํ คณฺิปทํ นาม นตฺถี"ติ. เต ๖- @เชิงอรรถ: สํ. สฬา. ๑๘/๑๘๗/๑๓๒ โลกกามคุณวคฺค (สฺยา) ขุ. สุ. ๒๕/๑๘๓/๓๖๙ อาฬวกสุตฺต @ อิ. โพชฺฌงฺคสุตฺตาทีนิ ฉ.ม., อิ. วาปนญฺานิปิ อิ. ปารคา @ สี., อิ. เตน

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๘.

ภควติ อคารวา หุตฺวา ตโต ปฏฺาย ภควโต อุปฏฺานมฺปิ ธมฺมสฺสวนมฺปิ อภิณฺหํ น คจฺฉนฺติ. ภควา เตสนฺตํ จิตฺตวารํ ๑- ตฺวา "อภพฺพา อิเม อิมํ มานขีลํ อนุปหจฺจ มคฺคํ วา ผลํ วา สจฺฉิกาตุนฺ"ติ เตสํ สุตปริยตฺตึ นิสฺสาย อุปฺปนฺนํ มานํ อตฺถุปฺปตฺตึ กตฺวา เทสนากุสโล ภควา มานภญฺชนตฺถํ สพฺพธมฺมมูลปริยายนฺติ เทสนํ อารภิ. ตตฺถ สพฺพธมฺมมูลปริยายนฺติ สพฺเพสํ ธมฺมานํ มูลปริยายํ. สพฺเพสนฺติ อนวเสสานํ. อนวเสสวาจโก หิ อยํ สพฺพสทฺโท. โส เยน เยน สมฺพนฺธํ คจฺฉติ, ตสฺส ตสฺส อนวเสสตํ ทีเปติ. ยถา "สพฺพํ รูปํ อนิจฺจํ สพฺพา เวทนา อนิจฺจา สพฺพสกฺกายปริยาปนฺเนสุ ธมฺเมสู"ติ. ธมฺมสทฺโท ปนายํ ปริยตฺติสจฺจสมาธิปญฺาปกติสภาวสุญฺตาปุญฺาปตฺติเยฺยาทีสุ ทิสฺสติ. "อิธ ภิกฺขุ ธมฺมํ ปริยาปุณาติ สุตฺตํ เคยฺยนฺ"ติ อาทีสุ ๒- หิ ธมฺมสทฺโท ปริยตฺติยํ ทิสฺสติ. ๓- "ทิฏฺธมฺโม วิทิตธมฺโม"ติ อาทีสุ ๔- สจฺเจสุ. "เอวํธมฺมา เต ภควนฺโต"ติ อาทีสุ สมาธิมฺหิ. "ยสฺเสเต จตุโร ธมฺมา วานรินฺท ยถา ตว สจฺจํ ธมฺโม ธิติ จาโค ทิฏฺ โส อติวตฺตตี"ติ. อาทีสุ ๕- ปญฺาย. "ชาติธมฺมา ชราธมฺมา"ติ อาทีสุ ปกติยํ. "กุสลา ธมฺมา"ติ อาทีสุ ๖- สภาเว. "ตสฺมึ โข ปน สมเย ธมฺมา โหนฺตี"ติ อาทีสุ ๗- สุญฺตายํ. "ธมฺโม สุจิณฺโณ สุขมาวหาตี"ติ อาทีสุ ๘- ปุญฺเ. "เทฺว อนิยตา ธมฺมา"ติ อาทีสุ ๙- อาปตฺติยํ. "สพฺเพ ธมฺมา สพฺพากาเรน พุทฺธสฺส ภควโต าณมุเข อาปาถมาคจฺฉนฺตี"ติ อาทีสุ เยฺเย. อิธ ปนายํ สภาเว วตฺตติ. ตตฺรายํ วจนตฺโถ:- อตฺตโน ลกฺขณํ ธาเรนฺตีติ ธมฺมา. มูลสทฺโท วิตฺถาริโต เอว. อิธ ปนายํ อสาธารณเหตุมฺหิ ทฏฺพฺโพ. @เชิงอรรถ: ฉ.ม., อิ. จิตฺตจารํ องฺ. ปญฺจก. ๒๒/๗๓/๙๘ โยธาชีววคฺค (สยา) @ ฉ.ม., อิ. วตฺตติ ที.สี. ๙/๒๙๙/๑๐๘ อมฺพฏฺสุตฺต @ ขุ. ชา. ๒๗/๕๗/๑๘ วานรินฺทชาตก อภิ. สงฺ. ๓๔/๑/๑ @ อภิ. สงฺ. ๓๔/๑๒๑/๔๑ สุญฺตวาร ขุ. ชา. ทสก. ๒๗/๑๔๒๐/๒๙๐ (สยา) @ วินย. มหาวิ. ๑/๔๔๓/๓๓๒ อนิยตกณฺฑ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๙.

ปริยายสทฺโท "มธุปิณฺฑิกปริยาโยติ นํ ธาเรหี"ติ อาทีสุ ๑- เทสนายํปิ วตฺตติ. "อตฺถิ เขฺวส พฺราหฺมณ ปริยาโย, เยน มํ ปริยาเยน สมฺมา วทมาโน วเทยฺย `อกิริยวาโท สมโณ โคตโม"ติ อาทีสุ ๒- การเณ. "กสฺส นุ โข อานนฺท อชฺช ปริยาโย ภิกฺขุนิโย โอวทิตุนฺ"ติ อาทีสุ ๓- วาเร. อิธ ปน การเณปิ เทสนายํปิ วตฺตติ. ตสฺมา "สพฺพธมฺมมูลปริยายนฺ"ติ เอตฺถ สพฺเพสํ ธมฺมานํ อสาธารณเหตุสญฺิตํ การณนฺติ วา สพฺเพสํ ธมฺมานํ การณเทสนนฺติ วา เอวํ ทฏฺพฺโพ. เนยฺยตฺถตฺตา จสฺส สุตฺตสฺส น จตุภูมิกาปิ สภาวธมฺมา สพฺพธมฺมาติ เวทิตพฺพา. สกฺกายปริยาปนฺนา ปน เตภูมิกธมฺมาว อนวเสสโต เวทิตพฺพา, อยเมตฺถ อธิปฺปาโยติ. โวติ อยํ โวสทฺโท ปจฺจตฺตอุปโยคกรณสมฺปทานสามิวจนปทปูรเณสุ ทิสฺสติ. "กจฺจิ ปน โว อนุรุทฺธา สมคฺคา สมฺโมทมานา"ติอาทีสุ ๔- หิ ปจฺจตฺเต ทิสฺสติ. "คจฺฉถ ภิกฺขเว, ปณาเมมิ โว"ติอาทีสุ ๕- อุปโยเค. "น โว มม สนฺติเก วตฺถพฺพนฺ"ติอาทิสุ ๖- กรเณ. "วนปตฺถปริยายํ โว ภิกฺขเว เทสิสฺสามี"ติอาทีสุ ๗- สมฺปทาเน. "สพฺเพสํ โว สาริปุตฺต สุภาสิตนฺ"ติอาทีสุ ๘- สามิวจเน. "เย หิ โว อริยา ปริสุทฺธกายกมฺมนฺตา"ติอาทีสุ ๙- ปทปูรณมตฺเต. อิธ ปนายํ สมฺปทาเน ทฏฺพฺโพ. ภิกฺขเวติ ปฏิสฺสเวน อภิมุขีภูตานํ ปุน อาลปนํ. เทสิสฺสามีติ เทสนาปฏิชานนํ. อิทํ วุตฺตํ โหติ, ภิกฺขเว สพฺพธมฺมานํ มูลการณํ ตุมฺหากํ เทสิสฺสามิ, ทุติเยน นเยน การณเทสนํ ตุมฺหากํ เทสิสฺสามีติ. ตํ สุณาถาติ ตํ อตฺถํ ตํ การณํ ตํ เทสนํ มยา วุจฺจมานํ สุณาถ. สาธุกํ มนสิกโรถาติ เอตฺถ ปน สาธุกํ สาธูติ เอกตฺถเมตํ. อยญฺจ สาธุสทฺโท อายาจนสมฺปฏิจฺฉนสมฺปหํสนสุนฺทร- ทฬฺหีกมฺมาทีสุ ทิสฺสติ. "สาธุ เม ภนฺเต ภควา สงฺขิตฺเตน ธมฺมํ @เชิงอรรถ: ม. มู. ๑๒/๒๐๕/๑๗๕ มธุปิณฺฑิกสุตฺต วินย. มหาวิ. ๑/๕/๓ เวรญฺชกณฺฑ @ ม. อุปริ. ๑๔/๓๙๘/๓๔๔ นนฺทโกวาทสุตฺต ม. มู. ๑๒/๓๒๖/๒๙๐ จูฬโคสิงฺคสุตฺต @ ม.ม. ๑๓/๑๕๗/๑๓๑ จาตุมสุตฺต ม.ม. ๑๓/๑๕๗/๑๓๑ จาตุมสุตฺต @ ม.มู. ๑๒/๑๙๐/๑๖๒ วนปตฺถสุตฺต ม.มู. ๑๒/๓๔๕/๓๐๕ มหาโคสิงฺคสุตฺต @ ม.มู. ๑๒/๓๕/๒๓ ภยเภรวสุตฺต

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๐.

เทสตู"ติอาทีสุ ๑- หิ อายาจเน ทิสฺสติ. "สาธุ ภนฺเตติ โข โส ภิกฺขุ ภควโต ภาสิตํ อภินนฺทิตฺวา อนุโมทิตฺวา"ติอาทีสุ ๒- สมฺปฏิจฺฉเน. "สาธุ สาธุ สาริปุตฺตา"ติอาทีสุ ๓- สมฺปหํสเน. "สาธุ ธมฺมรุจี ราชา สาธุ ปญฺาณวา นโร สาธุ มิตฺตานมทฺทุพฺโภ ปาปสฺสากรณํ สุขนฺ"ติ อาทีสุ ๔- สุนฺทเร. "เตนหิ พฺราหฺมณ สาธุกํ สุณาหี"ติอาทีสุ ๕- สาธุกสทฺโทเยว ทฬฺหีกมฺเม อาณตฺติยนฺติปิ วุจฺจติ. อิธาปิ อยํ เอตฺเถว ทฬฺหีกมฺเม จ อาณตฺติยญฺจ อตฺโถ เวทิตพฺโพ. สุนฺทรตฺเถปิ วฏฺฏติ. ทฬฺหีกรณตฺเถน หิ ทฬฺหมิมํ ธมฺมํ สุณาถ สุคหิตํ คณฺหนฺตา อาณตฺติอตฺเถน มม อาณตฺติยา สุณาถ สุนฺทรตฺเถน สุนฺทรมิมํ ภทฺทกํ ธมฺมํ สุณาถาติ เอตํปิ ทีปิตํ โหติ. มนสิกโรถาติ อาวชฺเชถ, สมนฺนาหรถาติ อตฺโถ, อวิกขิตฺตจิตฺตา หุตฺวา นิสาเมถ, จิตฺเต กโรถาติ อธิปฺปาโย. อิทาเนตฺถ ตํ สุณาถาติ โสตินฺทฺริยวิกฺเขปวารณเมตํ สาธุกํ มนสิกโรถาติ มนสิกาเร ทฬฺหีกมฺมนิโยชเนน มนินฺทฺริยวิกฺเขปวารณํ. ปุริมญฺเจตฺถ พฺยญฺชนวิปลฺลาสคาหวารณํ, ปจฺฉิมํ อตฺถวิปลฺลาสคาหวารณํ. ปุริเมน ธมฺมสฺสวนํ นิโยเชติ, ปจฺฉิเมน สุตานํ ธมฺมานํ ธารณูปปริกฺขาทีสุ. ปุริเมน จ สพฺยญฺชโน อยํ ธมฺโม ตสฺมา สวนีโยติ ทีเปติ. ปจฺฉิเมน สาตฺโถ ตสฺมา มนสิกาตพฺโพติ. สาธุกปทํ วา อุภยปเทหิ โยเชตฺวา ยสฺมา อยํ ธมฺโม ธมฺมคมฺภีโร จ เทสนาคมฺภีโร จ ตสฺมา สุณาถ สาธุกํ. ยสฺมา อตฺถคมฺภีโร ปฏิเวธคมฺภีโร จ ตสฺมา สาธุกํ มนสิกโรถาติ เอวํ โยชนา เวทิตพฺพา. ภาสิสฺสามีติ เทสิสฺสามิ. "ตํ สุณาถา"ติ เอตฺถ ปฏิญฺาตํ เทสนํ น สงฺขิตฺตโตว เทสิสฺสามิ, อปิจ โข วิตฺถารโตปิ นํ ภาสิสฺสามีติ วุตฺตํ โหติ. สงฺเขปวิตฺถารวาจกานิ หิ เอตานิ ปทานิ. ยถาห วงฺคีสตฺเถโร:- @เชิงอรรถ: สํ.สฬา. ๑๘/๑๓๑/๘๙ ฉฬวคฺค (สฺยา) ม. อุปริ. ๑๔/๘๕/๖๗ มหาปุณฺณมสุตฺต @ ที. ปาฏิ. ๑๑/๓๔๙/๒๔๐ สงฺคีติสุตฺต ขุ.ชา. ปญฺาส. ๒๘/๕๐/๒๐ @อุมฺมาทนฺตีชาตก (สฺยา) องฺ. ทสก. ๒๔/๑๖๗/๒๐๔

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๑.

"สงฺขิตฺเตนปิ เทเสติ วิตฺถาเรนปิ ภาสติ สาลิกาเยว นิคฺโฆโส ปฏิภาณํ อุทีรยี"ติ, ๑- เอวํ วุตฺเต อุสฺสาหชาตา หุตฺวา เอวํ ภนฺเตติ โข เต ภิกฺขู ภควโต ปจฺจสฺโสสุํ สตฺถุ วจนํ สมฺปฏิจฺฉึสุ, ปฏิคฺคเหสุนฺติ วุตฺตํ โหติ. อถ เนสํ ภควา เอตทโวจ เอตํ อิทานิ วตฺตพฺพํ อิธ ภิกฺขเวติอาทิกํ สกลสุตฺตํ อโวจ. ตตฺถ อิธาติ เทสาปเทเส นิปาโต. สฺวายํ กตฺถจิ โลกํ อุปาทาย วุจฺจติ. ยถาห:- "อิธ ตถาคโต โลเก อุปฺปชฺชตี"ติ. ๒- กตฺถจิ สาสนํ. ยถาห:- "อิเธว ภิกฺขเว สมโณ, อิธ ทุติโย สมโณ"ติ. ๓- กตฺถจิ โอกาสํ. ยถาห:- "อิเธว ติฏฺมานสฺส เทวภูตสฺส เม สโต ปุเนวายุ ๔- จ เม ลทฺโธ เอวํ ชานาหิ มาริสา"ติ. ๕- กตฺถจิ ปทปูรณมตฺตเมว. ยถาห:- "อิธาหํ ภิกฺขเว ภุตฺตาวี อสฺสํ ปวาริโต"ติ. ๖- อิธ ปน โลกํ อุปาทาย วุตฺโตติ เวทิตพฺโพ. [๒] อิธ ภิกฺขเวติ ยถาปฏิญฺาตํ เทสนํ เทเสตุํ ปุน ภิกฺขู อาลปติ. อุภเยนาปิ ภิกฺขเว อิมสฺมึ โลเกติ วุตฺตํ โหติ. อสฺสุตวา ปุถุชฺชโนติ เอตฺถ ปน อาคมาธิคมาภาวา เยฺโย อสฺสุตวา อิติ. ยสฺส หิ ขนฺธธาตุอายตนสจฺจ- ปจฺจยาการสติปฏฺานาทีสุ อุคฺคหปริปุจฺฉาวินิจฺฉยวิรหิตตฺตา อาตตฺตา ๗-าณปฏิเสธโก ๘- เนว อาคโม ปฏิปตฺติยา อธิคนฺตพฺพสฺส อนธิคตตฺตา เนว อธิคโม อตฺถิ. โส อาคมาธิคมาภาวา เยฺโย อสฺสุตวา อิติ. สฺวายํ:- ปุถูนํ ชนนาทีหิ การเณหิ ปุถุชฺชโน ปุถุชฺชนนฺโตคธตฺตา ปุถุ วายํ ชโน อิติ. @เชิงอรรถ: สํ. สคา. ๑๕/๒๑๔/๒๒๙ สาริปุตฺตสุตฺต ที.สี. ๙/๑๙๐/๖๓ สามญฺผลสุตฺต @ องฺ. จตุกฺก. ๒๑/๒๔๑/๒๖๕ สมณสุตฺต ฉ.ม., อิ., ก. ปุนรายุ @ ที. มหา. ๑๐/๓๖๙/๒๔๔ ม. มู. ๑๒/๓๐/๑๗ @ ฉ.ม. อยํ สทฺโท น ทิสฺสติ. ฉ.ม. มญฺนาปฏิเสธโก.

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๒.

โส หิ ปุถูนํ นานปฺปการานํ กิเลสาทีนํ ชนนาทีหิปิ การเณหิ ปุถุชฺชโน. ยถาห:- ปุถุ กิเลเส ชเนนฺตีติ ปุถุชฺชนา, อิติ ปุถุ วิหตสกฺกายทิฏฺิกาติ ปุถุชฺชนา, ปุถุ สตฺถารานํ มุขุลฺโลกิกาติ ปุถุชฺชนา, ปุถุ สพฺพคตีหิ อวุฏฺิตาติ ปุถุชฺชนา, ปุถุ นานาภิสงฺขาเร อภิสงฺขโรนฺตีติ ปุถุชฺชนา, ปุถุ นานาโอเฆหิ วุยฺหนฺตีติ ปุถุชฺชนา, ปุถุ นานาสนฺตาเปหิ สนฺตปฺปนฺตีติ ปุถุชฺชนา, ปุถุ นานาปริฬาเหหิ ปริทยฺหนฺตีติ ปุถุชฺชนา, ปุถุ ปญฺจสุ กามคุเณสุ รตฺตา คิทฺธา คธิตา มุจฺฉิตา อชฺโฌปนฺนา. ลคฺคา ลคฺคิตา ปลิพุทฺธาติ ปุถุชฺชนา, ปุถุ ปญฺจนีวรเณหิ อาวุตา นิวุตา โอผุตา ปิหิตา ปฏิจฺฉนฺนา ปฏิกุชฺชิตาติ ปุถุชฺชนาติ. ๑- ปุถูนํ วา คณนปถมตีตานํ อริยธมฺมปรมฺมุขานํ นีจธมฺมสมาจารานํ ชนานํ อนฺโตคธตฺตาติ ปุถุชฺชนา. ปุถุ วา อยํ วิสุํเยว สงฺขํ คโต วิสํสฏฺโ สีลสุตฺตาทิคุณยุตฺเตหิ อริเยหิ ชโนติปิ ปุถุชฺชโน. เอวเมเตหิ "อสฺสุตวา ปุถุชฺชโน"ติ ทฺวีหิ ปเทหิ เย เต:- ทุเว ปุถุชฺชนา วุตฺตา พุทฺเธนาทิจฺจพนฺธุนา. อนฺโธ ปุถุชฺชโน เอโก กลฺยาเณโก ปุถุชฺชโนติ เทฺว เย ปุถุชฺชนา, ๒- เตสุ อนฺธปุถุชฺชโน วุตฺโต โหตีติ เวทิตพฺโพ, อริยานํ อทสฺสาวีติ อาทีสุ อริยาติ อารกตฺตา กิเลเสหิ, อนเย น อิริยนโต, อเย อิริยนโต, สเทวเกน จ โลเกน อรณียโต พุทฺธา จ ปจฺเจกพุทฺธา จ พุทฺธสาวกา จ วุจฺจนฺติ, พุทฺธา เอว วา อิธ อริยา. ยถาห "สเทวเก ภิกฺขเว โลเก ฯเปฯ ตถาคโต อริโยติ วุจฺจตี"ติ. ๓- สปฺปุริสาติ เอตฺถ จ ปจฺเจกพุทฺธา ตถาคตสาวกา จ "สปฺปุริสา"ติ เวทิตพฺพา. เต หิ โลกุตฺตรคุณโยเคน โสภนา ปุริสาติ สปฺปุริสา. สพฺเพว วา เอเต เทฺวธาปิ วุตฺตา. พุทฺธาปิ หิ อริยา จ สปฺปุริสา จ ปจฺเจกพุทฺธสาวกาปิ. ยถาห:- @เชิงอรรถ: ฉ.ม., ขุ. มหา. ๒๙/๒๓๙/๑๗๙ ติสฺสเมตฺเตยฺยสุตฺตนิทฺเทส ฉ.ม. เทฺว @ปุถุชฺชนา วุตฺตา. สํ. มหา. ๑๙/๑๐๙๘/๓๘๐ โลกสุตฺต

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๓.

โย เย กตญฺู กตเวทิ ธีโร กลฺยาณมิตฺโต ทฬฺหภตฺติ จ โหติ ทุกฺขิตสฺส สกฺกจฺจ กโรติ กิจฺจํ ตถาวิธํ สปฺปุริสํ วทนฺตีติ ๑- กลฺยาณมิตฺโต ทพฺหภตฺติ จ โหตีติ เอตฺตาวตา หิ พุทฺธสาวโก วุตฺโต, กตญฺุตาทีหิ ปจฺเจกพุทฺธพุทฺธาติ. อิทานิ โย เตสํ อริยานํ อทสฺสนสีโล, น จ ทสฺสเน สาธุการี, โส อริยานํ อทสฺสาวีติ เวทิตพฺโพ. โส จ จกฺขุนา อทสฺสาวี าเณน อทสฺสาวีติ ทุวิโธ, เตสุ าเณน อทสฺสาวี อิธ อธิปฺเปโต มํสจกฺขุนา หิ ทิพฺพจกฺขุนา วา อริยา ทิฏฺาปิ อทิฏฺาว โหนฺติ, เตสํ จกฺขูนํ วณฺณมตฺตคหณโต, น อริยภาวโคจรโต. โสณสิคาลาทโยปิ จ จกฺขุนา อริเย ปสฺสนฺติ, น จ เต อริยานํ ทสฺสาวิโน. ตตฺรีทํ วตฺถุ:- จิตฺตลตาปพฺพตวาสิโน กิร ขีณาสวตฺเถรสฺส อุปฏฺาโก วุฑฺฒปพฺพชิโต เอกทิวสํ เถเรน สทฺธึ ปิณฺฑาย จริตฺวา เถรสฺส ปตฺตจีวรํ คเหตฺวา ปิฏฺิโต อาคจฺฉนฺโต เถรํ ปุจฺฉิ "อริยา นาม ภนฺเต กีทิสา"ติ. เถโร อาห "อิเธกจฺโจ มหลฺลโก อริยานํ ปตฺตจีวรํ คเหตฺวา วตฺตปฏิวตฺตํ ๒- กตฺวา สห จรนฺโตปิ เนว อริเย ชานาติ. เอวํ ทุชฺชานา อาวุโส อริยา"ติ. เอวํ วุตฺเตปิ โส เนว อญฺาสิ. ตสฺมา น จกฺขุนา ทสฺสนํ ทสฺสนํ, าเณน ทสฺสนเมว ทสฺสนํ. ยถาห "กินฺเต วกฺกลิ อิมินา ปูติกาเยน ทิฏฺเน, โย โข วกฺกลิ ธมฺมํ ปสฺสติ, โส มํ ปสฺสตี"ติ. ๓- ตสฺมา จกฺขุนา ปสฺสนฺโตปิ าเณน อริเยหิ ทิฏฺ อนิจฺจาทิลกฺขณํ อปสฺสนฺโต อริยาธิคตญฺจ ธมฺมํ อนธิคจฺฉนฺโต อริยกรณธมฺมานํ อริยภาวสฺส จ อทิฏฺตฺตา "อริยานํ อทสฺสาวี"ติ เวทิตพฺโพ. อริยธมฺมสฺส อโกวิโทติ สติปฏฺานาทิเภเท อริยธมฺเม อกุสโล. อริยธมฺเม อวินีโตติ เอตฺถ ปน:- @เชิงอรรถ: ขุ.ชา. จตฺตาลีส. ๒๗/๒๔๖๖/๕๔๑ สรภงฺคชาตก (สฺยา) ฉ.ม. วตฺตปฏิวตฺตึ. @ สํ. ขนฺธ. ๑๗/๘๗/๙๖ วกฺกลิสุตฺต.

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๔.

ทุวิโธ วินโย นาม เอกเมเกตฺถ ปญฺจธา อภาวโต ตสฺส อยํ "อวินีโต"ติ วุจฺจติ. อยํ หิ สํวรวินโย ปหานวินโยติ ทุวิโธ วินโย. เอตฺถ จ ทุวิเธปิ วินเย เอกเมโก ๑- วินโย ปญฺจธา ภิชฺชติ. สํวรวินโยปิ หิ สีลสํวโร สติสํวโร าณสํวโร ขนฺติสํวโร วิริยสํวโรติ ปญฺจวิโธ. ปหานวินโยปิ ตทงฺคปฺปหานํ วิกฺขมฺภนปฺปหานํ สมุจฺเฉทปฺปหานํ ปฏิปสฺสทฺธิปฺปหานํ นิสฺสรณปฺปหานนฺติ ปญฺจวิโธ. ตตฺถ "อิมินา ปาติโมกฺขสํวเรน อุเปโต โหติ สมุเปโต"ติ ๒- อยํ วุจฺจติ สีลสํวโร. "รกฺขติ จกฺขุนฺทฺริยํ จกฺขุนฺทฺริเย สํวรํ อาปชฺชตี"ติ ๓- อยํ สติสํวโร. "ยานิ โสตานิ โลกสฺมึ (อชิตาติ ภควา) สติ เตสํ นิวารณํ โสตานํ สํวรํ พฺรูมิ ปญฺาเยเต ปิถิยฺยเร"ติ ๔- อยํ าณสํวโร. "ขโม โหติ สีตสฺส อุณฺหสฺสา"ติ ๕- อยํ ขนฺติสํวโร. "อุปฺปนฺนํ กามวิตกฺกํ นาธิวาเสตี"ติ ๖- อยํ วิริยสํวโร. สพฺโพปิ จายํ สํวโร ยถาสกํ สํวริตพฺพานํ วิเนตพฺพานญฺจ กายวจีทุจฺจริตาทีนํ สํวรณโต "สํวโร"ติ, วินยนโต "วินโย"ติ วุจฺจติ. เอวํ ตาว สํวรวินโย ปญฺจธา ภิชฺชตีติ เวทิตพฺโพ. ตถายํ นามรูปปริจฺเฉทาทีสุ วิปสฺสนาาเณสุ ปฏิปกฺขภาวโต ทีปาโลเกเนว ตมสฺส เตน เตน วิปสฺสนาาเณน ตสฺส ตสฺส องฺคสฺส ๗- ปหานํ. เสยฺยถีทํ? นามรูปววตฺถาเนน สกฺกายทิฏฺิยา, ปจฺจยปริคฺคเหน อเหตุวิสมเหตุทิฏฺีนํ, @เชิงอรรถ: เอเกโกตี ปทํ สุนฺทรตรํ อภิ. วิภงฺค ๓๕/๕๑๑/๒๙๖ ฌานวิภงฺค @ ที. สี. ๙/๒๑๓/๗๐, ม. มู. ๑๒/๓๔๙/๓๖๐, สํ. สฬา. ๑๘/๓๑๗/๒๒๐ (สฺยา.), องฺ. ติก. @๒๐/๑๖/๑๐๘ อปณฺณกสุตฺต ๔. ขุ. สุ. ๒๕/๑๐๔๒/๕๓๒ @ ม.มู. ๑๒/๒๔/๑๔, องฺ. จตุกฺก. ๒๑/๑๑๔/๑๓๔, องฺ. ปญฺจก. ๒๒/๑๔๐/๑๘๓ (สฺยา) @๖. ม.มู. ๑๒/๒๖/๑๕, องฺ. จตุกฺก. ๒๑/๑๑๔/๑๓๓, องฺ. ปญฺจก. ๒๒/๑๔๐/๑๘๒ ราชวคฺค. @๗. ฉ.ม. อนตฺถสฺส

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๕.

ตสฺเสว อปรภาเคน กงฺขาวิตรเณน กถํกถิภาวสฺส, กลาปสมฺมสเนน "อหํ มมา"ติ คาหสฺส, มคฺคามคฺคววตฺถาเนน อมคฺเค มคฺคสญฺาย, อุทยทสฺสเนน อุจฺเฉททิฏฺิยา, วยทสฺสเนน สสฺสตทิฏฺิยา, ภยทสฺสเนน สภเย อภยสญฺา, อาทีนวทสฺสเนน อสฺสาทสญฺาย, นิพฺพิทานุปสฺสนาย อภิรติสญฺาย, มุญฺจิตุกามตาาเณน อมุญฺจิตุกามตาย, อุเปกฺขาาเณน อนุเปกฺขาย, อนุโลเมน ธมฺมฏฺิติยํ นิพฺพาเน จ ปฏิโลมภาวสฺส, โคตฺรภุนา สงฺขารนิมิตฺตคาหสฺส ปหานํ, เอตํ ตทงฺคปฺปหานํ นาม. ยมฺปน อุปจารสมาธิเภเทน สมาธินา ปวตฺติภาวนิวารณโต ฆฏปฺปหาเรเนว อุทกปิฏฺเ เสวาลสฺส เตสํ เตสํ นีวรณาทิธมฺมานํ ปหานํ, เอตํ วิกฺขมฺภนปฺปหานํ นาม. ยํ ปน จตุนฺนํ อริยมคฺคานํ ภาวิตตฺตา ตํตํมคฺคภาวโต อตฺตโน สนฺตาเน "ทิฏฺิคตานํ ปหานายา"ติ อาทินา ๑- นเยน วุตฺตสฺส สมุทยปกฺขิตฺตสฺส กิเลสคณสฺส อจฺจนฺตํ อปฺปวตฺติภาเวน ปหานํ, อิทํ สมุจฺเฉทปฺปหานํ นาม. ยํ ปน ผลกฺขเณ ปฏิปสฺสทฺธตฺตํ กิเลสานํ, เอตํ ปฏิปสฺสทฺธิปฺปหานํ นาม. ยํ สพฺพสงฺขตนิสฺสตฺตตฺตา ปหีนสพฺพสงฺขตํ นิพฺพานํ, เอตํ นิสฺสรณปฺปหานํ นาม สพฺพํปิ เจตํ ปหานํ ยสฺมา จาคฏฺเน ปหานํ, วินยฏฺเน วินโย, ตสฺมา ปหานวินโยติ วุจฺจติ. ตํตํปหานโต วา ตสฺส ตสฺส วินยสฺส สมฺภวนโต เจตํ "ปหานวินโย"ติ วุจฺจติ. เอวํ ปหานวินโยปิ ปญฺจธา ภิชฺชตีติ เวทิตพฺโพ. เอวมยํ สงฺเขปโต ทุวิโธ เภทโต จ ทสวิโธ วินโย ภินฺนสํวรตฺตา ปหาตพฺพสฺส จ อปฺปหีนตฺตา ยสฺมา เอตสฺส อสฺสุตวโต ปุถุชฺชนสฺส นตฺถิ, ตสฺมา อภาวโต ตสฺส อยํ "อวินีโต"ติ วุจฺจตีติ. เอส นโย สปฺปุริสานํ อทสฺสาวี สปฺปุริสธมฺมสฺส อโกวิโท สปฺปุริสธมฺเม อวินีโตติ เอตฺถาปิ. นานากรณญฺหิ ๒- @เชิงอรรถ: อภิ. สงฺคณิ. ๓๔/๒๗๗/๘๔ โลกุตฺตรกุสล ฉ.ม., อิ. นินฺนานากรณญฺหิ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๖.

เอกํ อตฺถโต. ยถาห "เยว เต อริยา เตว เต สปฺปุริสา, เยว เต สปฺปุริสา, เตว เต อริยา, โย เอว โส อริยานํ ธมฺโม, โส เอว โส สปฺปุริสานํ ธมฺโม, โย เอว โส สปฺปุริสานํ ธมฺโม, โส เอว โส อริยานํ ธมฺโม, เยว เต อริยานํ วินยา, เตว เต สปฺปุริสานํ วินยา, เยว เต สปฺปุริสานํ วินยา, เตว เต อริยานํ วินยา, อริเยติ วา สปฺปุริเสติ วา อริยธมฺเมติ วา สปฺปุริสธมฺเมติ วา อริยวินเยติ วา สปฺปุริสวินเยติ วา เอเสเส เอเก เอกตฺเถ สเม สมภาเค ตชฺชาเต ตญฺเวา"ติ. กสฺมา ปน ภควา "สพฺพธมฺมมูลปริยายํ โว ภิกฺขเว เทสิสฺสามี"ติ วตฺวา ตํ อเทเสตฺวา ว "อิธ ภิกฺขเว อสฺสุตวา ปุถุชฺชโน อริยานํ อทสฺสาวี"ติ เอวํ ปุถุชฺชนํ นิทฺทิสีติ. ปุคฺคลาธิฏฺานาย ธมฺมเทสนาย ตํ อตฺถํ อาวีกาตุํ. ภควโต หิ ธมฺมาธิฏฺานา ธมฺมเทสนา, ธมฺมาธิฏฺานา ปุคฺคลเทสนา, ปุคฺคลาธิฏฺานา ปุคฺคลเทสนา, ปุคฺคลาธิฏฺานา ธมฺมเทสนาติ ธมฺมปุคฺคลวเสเนว ตาว จตุพฺพิธา เทสนา. ตตฺถ "ติสฺโส อิมา ภิกฺขเว เวทนา. กตมา ติสฺโส? สุขา เวทนา ทุกฺขา เวทนา อทุกฺขมสุขา เวทนา, อิมา โข ภิกฺขเว ติสฺโส เวทนา"ติ ๑- เอวรูปี ธมฺมาธิฏฺานา ธมฺมเทสนา เวทิตพฺพา. "ฉธาตุโร ๒- ปุริโส ฉผสฺสายตโน อฏฺารสมโนปวิจาโร จตุราธิฏฺาโน"ติ ๓- เอวรูปี ธมฺมาธิฏฺานา ปุคฺคลเทสนา. "ตโยเม ภิกฺขเว ปุคฺคลา สนฺโต สํวิชฺชมานา โลกสฺมึ. กตเม ตโย? อนฺโธ เอกจกฺขุ ทฺวิจกฺขุ. กตโม จ ภิกฺขเว ปุคฺคโล อนฺโธ"ติ ๔- เอวรูปี ปุคฺคลาธิฏฺานา ปุคฺคลเทสนา. "กตมญฺจ ภิกฺขเว ทุคฺคติภยํ? อิธ ภิกฺขเว เอกจฺโจ อิติ ปฏิสญฺจิกฺขติ "กายทุจฺจริตสฺส โข ปาปโก วิปาโก อภิสมฺปรายํ ฯเปฯ สุทฺธมตฺตานํ ปริหรติ. อิทํ วุจฺจติ ภิกฺขเว ทุคฺคติภยนฺ"ติ ๕- เอวรูปี ปุคฺคลาธิฏฺานา ธมฺมเทสนา. @เชิงอรรถ: สํ. สฬา. ๑๘/๓๔๙ อาทิ/๒๕๕ เวทนาสํยุตฺต (สฺยา) ม. ฉธาตุโย. @ ม. อุปริ. ๑๔/๓๔๓/๓๐๖ ธาตุวิภงฺคสุตฺต องฺ. ติก. ๒๐/๒๙/๑๒๓ อนฺธสุตฺต @ องฺ. จตุกฺก. ๒๑/๑๒๑/๑๓๙ อตฺตานุวาทสุตฺต

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๗.

สฺวายํ อิธ ยสฺมา ปุถุชฺชโน อปริญฺาตพฺพตฺถุโก ๑- อปริญฺาตมูลิกา จ อิธาธิปฺเปตานํ สพฺพธมฺมานํ มูลภูตา มญฺนา โหติ, ตสฺมา ปุถฺชฺชนํ ทสฺเสตฺวา ปุคฺคลาธิฏฺานาย เทสนาย อตฺถํ ๒- อาวีกาตุํ "อิธ ภิกฺขเว อสฺสุตวา ปุถุชฺชโน อริยานํ อทสฺสาวี"ติ เอวํ ปุถุชฺชนํ นิทฺทิสีติ เวทิตพฺโพ. ปวีวารวณฺณนา เอวํ ปุถุชฺชนํ ทสฺเสตฺวา ๓- อิทานิ ตสฺส ปวีอาทีสุ วตฺถูสุ สพฺพสกฺกายธมฺมชนิกํ มญฺนํ ทสฺเสนฺโต ปวึ ปวิโตติอาทิมาห. ตตฺถ ลกฺขณปวี สสมฺภารปวี อารมฺมณปวี สมฺมติปวีติ จตุพฺพิธา ปวี. ตาสุ "กตมา จ อาวุโส อชฺฌตฺติกา ปวีธาตุ? ยํ อชฺฌตฺตํ ปจฺจตฺตํ กกฺขฬํ ขริคตนฺ"ติ อาทีสุ ๔- วุตฺตา ลกฺขณปวี. "ปวึ ขเณยฺย วา ขณาเปยฺย วา"ติ อาทีสุ ๕- วุตฺตา สสมฺภารปวี. เย จ เกสาทโย วีสติโกฏฺาสา อโยโลหาทโย จ พาหิรา, สา หิ วณฺณาทีหิ สมฺภาเรหิ สทฺธึ ปวีติ สสมฺภารปวี. "ปวีกสิณเมโก สญฺชานาตี"ติ อาทีสุ ๖- อาคตา ปน อารมฺมณปวี นิมิตฺตปวีติปิ วุจฺจติ. ปวีกสิณชฺฌานลาภี เทวโลเก นิพฺพตฺโต อาคมนวเสน ปวีเทวตาติ นามํ ลภติ อยํ สมฺมติปวีติ เวทิตพฺพา. สา สพฺพาปิ อิธ ลพฺภติ. ตาสุ ยงฺกิญฺจิ ปวึ อยํ ปุถุชฺชโน ปวิโต สญฺชานาติ, ปวีติ สญฺชานาติ, ปวีภาเวน สญฺชานาติ, โลกโวหารํ คเหตฺวา สญฺาวิปลฺลาเสน สญฺชานาติ ปวีติ. เอวํ ปวีภาวํ อมุญฺจนฺโตเยว วา เอวํ ๗- "สตฺโตติ วา สตฺตสฺสา"ติ วา อาทินา นเยน สญฺชานาติ. กสฺมา เอวํ สญฺชานาตีติ น วตฺตพฺพํ. อุมฺมตฺตโก วิย หิ ปุถุชฺชโน. โส ยงฺกิญฺจิ เยน เกนจิ อากาเรน คณฺหาติ. อริยานํ อทสฺสาวิตาทิเภทเมว วา เอตฺถ การณํ. ยํ วา ปรโต "อปริญฺาตํ ตสฺสา"ติ วทนฺเตน ภควตา ว วุตฺตํ. @เชิงอรรถ: ฉ.ม. อปริญฺาตวตฺถุโก ฉ.ม., อิ. ตํ อตฺถํ. ฉ.ม., อิ. นิทฺทิสิตฺวา. @ อภิ. วิภงฺค. ๓๕/๑๗๓/๙๖ ธาตุวิภงฺค. วินย. มหาวิ. ๒/๒๘/๑๕๘ ปาจิตฺติยกณฺฑ. @ ที. ปาฏิ. ๑๑/๓๔๖/๒๓๗ สงฺคีติสุตฺต ฉ.ม., อิ เอตํ.

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๘.

วึ ปวิโต สญฺตฺวาติ โส ตํ ปวึ เอวํ วิปรีตสญฺาย สญฺชานิตฺวา, "สญฺานิทานา หิ ปปญฺจสงฺขา"ติ ๑- วจนโต อปรภาเค ถามปฺปตฺเตหิ ตณฺหามานทิฏฺิปปญฺเจหิ อิธ มญฺนานาเมน วุตฺเตหิ มญฺติ กปฺเปติ วิกปฺเปติ, นานปฺปการโต อญฺถา คณฺหติ. เตน วุตฺตํ "ปวึ มญฺตี"ติ. เอวํ มญฺโต จสฺส ตา มญฺนา โอฬาริเกน นเยน ทสฺเสตุํ "ยา อยํ เกสา โลมา"ติ อาทินา นเยน วีสติเภทา อชฺฌตฺติกา ปวี วุตฺตา, ยา จายํ วิภงฺเค `ตตฺถ กตมา พาหิรา ปวีธาตุ,? ยํ พาหิรํ กกฺขฬํ ขริคตํ กกฺขฬตฺตํ กกฺขฬภาโว พหิทฺธา อนุปาทินฺนํ, เสยฺยถีทํ? อโย โลหํ ติปุ สีสํ สชฺฌุ มุตฺตา มณิ เวฬุริยํ *- สงฺโข สิลา ปพาฬํ รชฏํ ชาตรูปํ โลหิตงฺโก มสารคลฺลํ ติณํ กฏฺ สกฺขรา วาลิกา *- กถลํ ภูมิ ปาสาโณ ปพฺพโต"ติ ๒- เอวํ พาหิรา ปวี วุตฺตา, ยา จ อชฺฌตฺตารมฺมณตฺติเก นิมิตฺตปวี ตํ คเหตฺวา อยํ อตฺถโยชนา วุจฺจติ. ปวึ มญฺตีติ ตีหิ มญฺนาหิ อหํ ปวีติ มญฺติ, มม ปวีติ มญฺติ, ปโร ปวีติ มญฺติ, ปรสฺส ปวีติ มญฺติ, อถวา อชฺฌตฺติกํ ปวึ ตณฺหามญฺนาย มญฺติ, มานมญฺนาย มญฺติ, ทิฏฺิมญฺนาย มญฺติ. กถํ? อยญฺหิ เกสาทีสุ ฉนฺทราคํ ชเนติ เกเส อสฺสาเทติ อภินนฺทติ อภิวทติ อชฺโฌสาย ติฏฺติ. โลเม นเข ทนฺเต ตจํ อญฺตรํ วา ปน รชนียํ วตฺถุํ. เอวํ อชฺฌตฺติกํ ปวึ ตณฺหามญฺนาย มญฺติ. อิติ เม เกสา สิยุํ อนาคตมทฺธานํ. อิติ โลมาติ อาทินา วา ปน นเยน ตตฺถ นนฺทึ สมนฺนาเนติ. "อิมินาหํ สีเลน วา ฯเปฯ พฺรหฺมจริเยน วา เอวํ สินิทฺธมุทุสุขุมนีลเกโส ภวิสฺสามี"ติ อาทินา วา ปน นเยน อปฺปฏิลทฺธานํ ปฏิลาภาย จิตฺตํ ปณิทหติ. เอวมฺปิ อชฺฌตฺติกํ ปวึ ตณฺหามญฺนาย มญฺติ. ตถา อตฺตโน เกสาทินํ สมฺปตฺตึ วา วิปตฺตึ วา นิสฺสาย มานํ ชเนติ, "เสยฺโยหมสฺมีติ วา สทิโสหมสฺมีติ วา หีโนหมสฺมีติ วา"ติ เอวํ @เชิงอรรถ: ขุ. สุ. ๒๕/๘๘๑/๕๐๖ กลหวิวาทสุตฺต * ปาลิ. เวฬุริโย * ปาลิยํ อยํ ปาโ @ทิสฺสติ อภิ. วิภงฺค. ๓๕/๑๗๓/๙๖ ธาตุวิภงฺค.

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๙.

อชฺฌตฺติกํ ปวึ มานมญฺนาย มญฺติ. "ตํ ชีวํ ตํ สรีรนฺ"ติ ๑- อาคตนเยน ปน เตสํ "ชีโว"ติ อภินิวิสติ, เอส นโย โลมาทีสุ. เอวํ อชฺฌตฺติกํ ปวึ ทิฏฺิมญฺนาย มญฺติ. อถวา "ยา เจว โข ปนาวุโส อชฺฌตฺติกา ปวีธาตุ, ยา จ พาหิรา ปวีธาตุ, ปวีธาตุ เจเวสา, ๒- ตํ เนตํ มมา"ติ ๓- อิมิสฺสา ปวตฺติยา ปจฺจนีกนเยน เกสาทิเภทํ ปวึ เอตํ มม เอโสหมสฺมิ เอโส เม อตฺตาติ อภินิวิสติ. เอวํปิ อชฺฌตฺติกํ ปวึ ทิฏฺิมญฺนาย มญฺติ. เอวํ ตาว อชฺฌตฺติกํ ปวึ ตีหิ มญฺนาหิ มญฺติ. ยถา จ อชฺฌตฺติกํ, เอวํ พาหิรํปิ. กถํ? อยญฺหิ อยโลหาทีสุ ฉนฺทราคํ ชเนติ. อยโลหาทีนิ อสฺสาเทติ อภินนฺทติ อภิวทติ อชฺโฌสาย ติฏฺติ. มม อโย มม โลหนฺติ อาทินา นเยน อยาทีนิ มมายติ รกฺขติ โคปายติ, เอวํ พาหิรํ ปวึ ตณฺหามญฺนาย มญฺติ. อิติ เม อยโลหาทโย สิยุํ อนาคตมทฺธานนฺติ วา ปเนตฺถ นนฺทึ สมนฺนาเนติ, "อิมินาหํ สีเลน วา วเตน วา ตเปน วา พฺรหฺมจริเยน วา เอวํ สมฺปนฺนอยโลหาทิอุปกรโณ ภวิสฺสามี"ติ วา อปฺปฏิลทฺธสฺส ปฏิลาภาย จิตฺตํ ปณิทหติ. เอวํปิ พาหิรํ ปวึ ตณฺหามญฺนาย มญฺติ. ตถา อตฺตโน อยโลหาทีนํ สมฺปตฺตึ วา วิปตฺตึ วา นิสฺสาย มานํ ชเนติ "อิมินาหํ เสยฺโยหมสฺมีติ วา สทิโสหมสฺมีติ วา หีโนหมสฺมีติ วา"ติ ๔- เอวํ พาหิรํ ปวึ มานมญฺนาย มญฺติ. อเย ชีวสญฺี หุตฺวา ปน อยํ "ชีโว"ติ อภินิวิสติ. เอส นโย โลหาทีสุ. เอวํ พาหิรํ ปวึ ทิฏฺิมญฺนาย มญฺติ. อถวา "อิเธกจฺโจ ปวีกสิณํ อตฺตโต สมนุปสฺสติ. ยํ ปวีกสิณํ, โส อหํ. โย อหํ, ตํ ปวีกสิณนฺติ ปวีกสิณญฺจ อตฺตญฺจ อทฺวยํ สมนุปสฺสตี"ติ ๕- @เชิงอรรถ: ม.ม. ๑๓/๑๘๗/๑๖๓,๑๖๕ อคฺคิวจฺฉโคตฺตสุตฺต. ฉ.ม. ปวีธาตุเรเวสา @ ม.มู. ๑๒/๓๐๒/๒๖๓ มหาหตฺถิปโทปมสุตฺต อภิ. วิภงฺค. ๓๕/๘๓๒/๔๒๑ @ขุทฺทกวตฺถุวิภงฺค ขุ. ปฏิ. ๓๑/๓๑๓/๒๐๗ อตฺตานุทิฏฺินิทฺเทส

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๓๐.

ปฏิสมฺภิทายํ วุตฺตนเยเนว นิมิตฺตปวึ "อตฺตา"ติ อภินิวิสติ. เอวํ พาหิรํ ปวึ ทิฏฺิมญฺนาย มญฺติ. เอวํ พาหิรํปิ ปวึ ตีหิ มญฺนาหิ มญฺติ. เอวํ ตาว "ปวึ มญฺตี"ติ เอตฺถ ติสฺโส มญฺนา เวทิตพฺพา. อิโต ปรํ สงฺเขเปเนว กถยิสฺสาม. ปวิยา มญฺตีติ เอตฺถ ปวิยาติ ภุมฺมวจนเมตํ. ตสฺมา อหํ ปวิยาติ มญฺติ, มยฺหํ กิญฺจนํ ปลิโพโธ วา ปวิยาติ มญฺติ, ปโร ปวิยาติ มญฺติ, ปรสฺส กิญฺจนํ ปลิโพโธ วา ปวิยาติ มญฺตีติ อยเมตฺถ อตฺโถ. อถวา ยฺวายํ "กถํ รูปสฺมึ อตฺตานํ สมนุปสฺสติ, อิเธกจฺโจ เวทนํ สญฺ สงฺขาเร วิญฺาณํ อตฺตโต สมนุปสฺสติ, ตสฺส เอวํ โหติ, อยํ โข เม อตฺตา, โส โข ปน เม อยํ อตฺตา อิมสฺมึ รูเปติ เอวํ รูปสฺมึ วา อตฺตานํ สมนุปสฺสตี"ติ ๑- เอตสฺส อตฺถนโย วุตฺโต, เอเตเนว นเยน เวทนาทิธมฺเม อตฺตโต คเหตฺวา ตโต อชฺฌตฺติกพาหิราสุ ปวีสุ ยงฺกิญฺจิ ปวึ ตสฺโสกาสภาเวน ปริกปฺเปตฺวา โส โข ปน เม อยํ อตฺตา อิมิสฺสา ปวิยาติ มญฺนฺโต ปวิยา มญฺติ, อยมสฺส ทิฏฺิมญฺนา. ตสฺมึเยว ปนสฺส อตฺตสิเนหํ ตพฺพตฺถุกญฺจ มานํ อุปฺปาทยโต ตณฺหา มานมญฺนา เวทิตพฺพา. ยทา ปน เตเนว นเยน โส โข ปนสฺส อตฺตา ปวิยาติ มญฺติ, ตทา ทิฏฺิมญฺนา เอว ยุชฺชติ. อิตราโยปิ ปน อิจฺฉนฺติ. ปวิโต มญฺตีติ เอตฺถ ปน ปวิโตติ นิสฺสกฺกวจนํ. ตสฺมา สอุปกรณสฺส อตฺตโน วา ปรสฺส วา ยถาวุตฺตปฺปเภทโต ปวิโต อุปฺปตฺตึ วา นิคมนํ วา ปวิโต วา อญฺโ อตฺตาติ มญฺมาโน ปวิโต มญฺตีติ เวทิตพฺโพ, อยมสฺส ทิฏฺิมญฺนา. ตสฺมึเยว ปนสฺส ทิฏฺิมญฺนาย มญฺิเต วตฺถุสฺมึ สิเนหํ มานญฺจ อุปฺปาทยโต ตณฺหามานมญฺนาปิ เวทิตพฺพา. อปเร อาหุ "ปวีกสิณํ ปริตฺตํ ภาเวตฺวา ตโต จ อญฺ อปฺปมาณํ อตฺตานํ คเหตฺวา ปวิโต พหิทฺธาปิ เม อตฺตาติ มญฺมาโน ปวิโต มญฺตี"ติ. @เชิงอรรถ: ขุ. ปฏิ. ๓๑/๓๑๖/๒๑๐ อตฺตานุทิฏฺินิทฺเทส (สฺยา)

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๓๑.

วิมฺเมติ มญฺตีติ เอตถ ปน เกวลมฺหิ มหาปวึ ตณฺหาวเสน มมายตีติ อิมินา นเยน ปวตฺตา เอกา ตณฺหามญฺนา เอว ลพฺภตีติ เวทิตพฺพา. สจายํ มม เกสา มม โลมา มม อโยติ เอวํ ยถาวุตฺตปฺปเภทาย สพฺพายปิ อชฺฌตฺติกพาหิราย ปวิยา โยเชตพฺพาติ. ปวึ อภินนฺทตีติ วุตฺตปฺปการเมว ปวึ ตณฺหาทิฏฺีหิ อภินนฺทติ, อสฺสาเทติ, ปรามสติ จาติ วุตฺตํ โหติ. "ปวึ มญฺตี"ติ เอเตเนว เอตสฺมึ อตฺเถ สิทฺเธ กสฺมา เอวํ วุตฺตนฺติ เจ. อวิจาริตเมตํ โปราเณหิ. อยมฺปน เม อตฺตโน มติ, เทสนาวิลาสโต วา อาทีนวทสฺสนโต วา. ยสฺสา หิ ธมฺมธาตุยา สุปฏิวิทฺธตฺตา นานานยวิจิตฺรเทสนาวิลาสสมฺปนฺโน, อยํ ๑- สา ภควตา สุปฏิวิทฺธา. ตสฺมา ปุพฺเพ มญฺนาวเสน กิเลสุปฺปตฺตึ ทสฺเสตฺวา อิทานิ อภินนฺทนาทิวเสน ๒- ทสฺเสนฺโต เทสนาวิลาสโต วา อิทมาห. โย วา ปวึ มญฺติ, ปวิยา มญฺติ, ปวิโต มญฺติ, ปวี เมติ มญฺติ, โส ยสฺมา น สกฺโกติ ปวีนิสฺสิตํ ตณฺหํ วา ทิฏฺึ วา ปหาตุํ, ตสฺมา ปวึ อภินนฺทติ. โย จ ปวึ อภินนฺทติ, ทุกฺขํ โส อภินนฺทติ, ทุกฺขญฺจ อาทีนโวติ อาทีนวทสฺสนโตปิ อิทมาห. วุตฺตํ เจตํ ภควตา "โย ภิกฺขเว ปวีธาตุํ อภินนฺทติ, ทุกฺขํ โส อภินนฺทติ, โย ทุกฺขํ อภินนฺทติ, อปริมุตฺโต โส ทุกฺขสฺมาติ วทามี"ติ. เอวํ ปวีวตฺถุกํ มญฺนญฺจ อภินนฺทนญฺจ วตฺวา อิทานิ เยน การเณน โส มญฺติ อภินนฺทติ, ตํ การณํ อาวีกโรนฺโต อาห "ตํ กิสฺส เหตุ, อปริญฺาตํ ตสฺสาติ วทามี"ติ. ตสฺสตฺโถ, โส ปุถุชฺชโน ตํ ปวึ กิสฺส เหตุ มญฺติ, เกน การเณน มญฺติ, อภินนฺทตีติ เจ. อปริญฺาตํ ตสฺสาติ วทามีติ, ยสฺมา ตํ วตฺถุ ตสฺส อปริญฺาตํ, ตสฺมาติ วุตฺตํ โหติ. โย หิ ปวึ ปริชานาติ, โส ตีหิ ปริญฺาหิ ปริชานาติ าตปริญฺาย ตีรณปริญฺาย ปหานปริญฺายาติ. ตตฺถ กตมา าตปริญฺา? ปวีธาตุํ ชานาติ, อยํ ปวีธาตุ อชฺฌตฺติกา อยํ พาหิรา, อิทมสฺสาลกฺขณํ, อิมานิ รสปจฺจุปฏฺานปทฏฺานานีติ, อยํ @เชิงอรรถ: สี. อสฺส. ฉ.ม. อภินนฺทนาวเสน

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๓๒.

าตปริญฺา. กตมา ตีรณปริญฺา? เอวํ าตํ กตฺวา ปวีธาตุํ ตีเรติ อนิจฺจโต ทุกฺขโต โรคโตติ จตฺตาลีสาย อากาเรหิ, อยํ ตีรณปริญฺา. กตมา ปหานปริญฺา? เอวํ ตีรยิตฺวา อคฺคมคฺเคน ปวีธาตุยา ฉนฺทราคํ ปชหติ, อยํ ปหานปริญฺา. นามรูปววตฺถานํ วา าตปริญฺา. กลาปสมฺมสนาทิอนุโลมปริโยสานา ตีรณปริญฺา. อริยมคฺเค าณํ ปหานปริญฺาติ. โย ปวึ ปริชานาติ, โส อิมาหิ ตีหิ ปริญฺาหิ ปริชานาติ, อสฺส จ ปุถุชฺชนสฺส ตา ปริญฺาโย นตฺถิ, ตสฺมา อปริญฺาตตฺตา ปวึ มญฺติ จ อภินนฺทติ จาติ. เตนาห ภควา "อิธ ภิกฺขเว อสฺสุตวา ปุถุชฺชโน ฯเปฯ ปวึ มญฺติ, ปวิยา มญฺติ, ปวิโต มญฺติ, ปวี เมติ มญฺติ, ปวึ อภินนฺทติ, ตํ กิสฺส เหตุ? อปริญฺาตํ ตสฺสาติ วทามีติ. ปวีวาโร นิฏฺิโต. อาโปวาราทิวณฺณนา อาปํ อาปโตติ เอตฺถาปิ ลกฺขณสสมฺภารารมฺมณสมฺมติวเสน จตุพฺพิโธ อาโป. เตสุ "ตตฺถ กตมา อชฺฌตฺติกา อาโปธาตุ, ยํ อชฺฌตฺตํ ปจฺจตฺตํ อาโป อาโปคตํ เสฺนโห เสฺนหคตํ พนฺธนตฺตํ รูปสฺส อชฺฌตฺตํ อุปาทินฺนนฺ"ติอาทีสุ ๑- วุตฺโต ลกฺขณอาโป. "อาโปกสิณํ อุคฺคณฺหนฺโต อปสฺมึ นิมิตฺตํ คณฺหตี"ติ อาทีสุ วุตฺโต สสมฺภารอาโป. เสสํ สพฺพํ ปวิยํ วุตฺตสทิสเมว. เกวลํ โยชนานเยน ๒- ปน "ปิตฺตํ เสมฺหนฺ"ติ อาทินา นเยน วุตฺตา ทฺวาทสเภทา อชฺฌตฺติกา อาโปธาตุ, "ตตฺถ กตมา พาหิรา อาโปธาตุ, ยํ พาหิรํ อาโป อาโปคตํ เสฺนโห เสฺนหคตํ พนฺธนตฺตํ รูปสฺส พหิทฺธา อนุปาทินฺนํ, เสยฺยถีทํ? มูลรโส ขนฺธรโส ตจรโส ปตฺตรโส ปุปฺผรโร ผลรโส ขีรํ ทธิ สปฺปิ นวนีตํ เตลํ มธุ ผาณิตํ ภุมฺมานิ วา อุทกานิ อนฺตลิกฺขานิ วา"ติ ๑- เอวํ วุตฺตา จ พาหิรา อาโปธาตุ เวทิตพฺพา. โส จ อชฺฌตฺตารมฺมณตฺติเก นิมิตฺตอาโป. @เชิงอรรถ: ๑-๑ อภิ. วิภงฺค. ๓๕/๑๗๔/๙๗ ธาตุวิภงฺค. ฉ.ม. โยชนานเย.

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๓๓.

เตชํ เตชโตติ อิมสฺมึ เตโชวาเรปิ วุตฺตนเยเนว วิตฺถาโร เวทิตพฺโพ. โยชนานเยน ปเนตฺถ "เยน จ สนฺตปฺปติ, เยน จ ชีริยฺยติ, เยน จ ปริฑยฺหติ, เยน จ อสิตปีตขายิตสายิตํ สมฺมาปริณามํ คจฺฉตี"ติ ๑- เอวํ วุตฺตา จตุปฺปเภทา อชฺฌตฺติกา เตโชธาตุ, "ตตฺถ กตมา พาหิรา เตโชธาตุ? ยํ พาหิรํ เตโช เตโชคตํ อุสฺมา อุสฺมาคตํ อุสุมํ อุสุมคตํ พหิทฺธา อนุปาทินฺนํ. เสยฺยถีทํ? กฏฺคฺคิ สกลิกคฺคิ ปลาลคฺคิ ติณคฺคิ โคมยคฺคิ ถูสคฺคิ สงฺการคฺคิ อินฺทคฺคิ อคฺคิสนฺตาโป สุริยสนฺตาโป กฏฺสนฺนิจยสนฺตาโป ติณสนฺนิจยสนฺตาโป ธญฺสนฺนิจยสนฺตาโป ภณฺฑสนฺนิจยสนฺตาโป"ติ ๒- เอวํ วุตฺตา จ พาหิรา เตโชธาตุ เวทิตพฺพา. วายํ วายโตติ อิมสฺส วายวารสฺสาปิ โยชนานเย ปน "อุทฺธงฺคมา วาตา, อโธคมา วาตา, กุจฺฉิสยา วาตา, โกฏฺาสยา วาตา, องฺคมงฺคานุสาริโน วาตา, สตฺถกา วาตา, ขุรกา วาตา, อุปฺปลกา วาตา, อสฺสาโส ปสฺสาโส"ติ ๓- เอวํ วุตฺตา อชฺฌตฺติกา วาโยธาตุ, "ตตฺถ กตมา พาหิรา วาโยธาตุ? ยํ พาหิรํ วาโย วาโยคตํ ถมฺภิตตฺตํ รูปสฺส พหิทฺธา อนุปาทินฺนํ, เสยฺยถีทํ? ปุรตฺถิมา วาตา, ปจฺฉิมา วาตา, อุตฺตรา วาตา, ทกฺขิณา วาตา, สรชา วาตา, อรชา วาตา, สีตา วาตา, อุณฺหา วาตา, ปริตฺตา วาตา, อธิมตฺตา วาตา, กาฬวาตา, เวรมฺภวาตา, ปกฺขวาตา, สุปณฺณาวาตา, ตาลวณฺฏวาตา, วิธูปนวาตา"ติ ๓- เอวํ วุตฺตา จ พาหิรา วาโยธาตุ เวทิตพฺพา. เสสํ วุตฺตนยเมว. ๔- เอตฺตาวตา จ ยฺวายํ:- "วุตฺตํ หิ เอกธมฺเม, เย ธมฺมา เอกลกฺขณา เตน. วุตฺตา ภวนฺติ สพฺเพ, อิติ วุตฺโต ลกฺขโณ หาโร"ติ. เอวํ เนตฺติยํ ลกฺขโณ นาม หาโร วุตฺโต, ตสฺส วเสน ยสฺมา จตูสุ ภูเตสุ คหิเตสุ อุปาทารูปํปิ คหิตเมว ภวติ, รูปลกฺขณํ อนตีตตฺตา. ยํ จ @เชิงอรรถ: อภิ. วิภงฺค. ๓๕/๑๗๕/๙๗ ธาตุวิภงฺค *๒ ปาลิ. ภสฺมาสนฺนิจยสนฺตาโป, อภิ. @วิภงฺค. ๓๕/๑๗๕/๙๘ อภิ. วิภงฺค. ๓๕/๑๗๖/๙๘ สุตฺตนฺตภาชนีย @ ฉ.ม. วุตฺตนยเมวาติ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๓๔.

ภูโตปาทารูปํ, โส รูปกฺขนฺโธ. ตสฺมา "อสฺสุตวา ปุถุชฺชโน ปวึ อาปํ เตชํ วายํ มญฺตี"ติ วทนฺเตน อตฺตโต รูปํ สมนุปสฺสตีติปิ วุตฺตํ โหติ. "ปวิยา อาปสฺมึ เตชสฺมึ วายสฺมึ มญฺตี"ติ วทนฺเตน รูปสฺมึ อตฺตานํ สมนุปสฺสตีติ วุตฺตํ โหติ. "ปวิโต อาปโต เตชโต วายโต มญฺตี"ติ วทนฺเตน รูปโต อญฺโ อตฺตาติ สิทฺธตฺตา รูปวนฺตํ จ อตฺตานํ อตฺตนิ จ รูปํ สมนุปสฺสตีติ วุตฺตํ โหติ. เอวเมตา จตสฺโส รูปวตฺถุกา สกฺกายทิฏฺิมญฺนา เวทิตพฺพา. ตตฺถ เอกา อุจฺเฉททิฏฺิ ติสฺโส สสฺสตทิฏฺิโยติ เทฺว ทิฏฺิโย โหนฺตีติ อยมฺปิ เอตฺถ วิเสโส เวทิตพฺโพ. ภูตวาราทิวณฺณนา [๓] เอวํ รูปมุเขน สงฺขารวตฺถุกํ มญฺนํ วตฺวา อิทานิ เย สงฺขาเร อุปาทาย สตฺตา ปญฺาปิยนฺติ, เตสุ สตฺเตสุปิ ยสฺมา ปุถุชฺชโน มญฺนํ กโรติ, ตสฺมา เต สตฺเต นิทฺทิสนฺโต ภูเต ภูตโต สญฺชานาตีติ อาทิมาห. ตตฺรายํ ภูตสทฺโท ปญฺจกฺขนฺธ อมนุสฺส ธาตุ วิชฺชมาน ขีณาสวสตฺตรุกฺขาทีสุ ทิสฺสติ. "ภูตมิทนฺติ ภิกฺขเว สมนุปสฺสถา"ติอาทีสุ *๑- หิ อยํ ปญฺจสุ ขนฺเธสุ ทิสฺสติ. "ยานีธ ภูตานิ สมาคตานี"ติ ๒- เอตฺถ อมนุสฺเสสุ. "จตฺตาโร โข ภิกฺขุ มหาภูตา เหตู"ติ ๓- เอตฺถ จตูสุ ธาตูสุ. "ภูตสฺมึ ปาจิตฺติยนฺ"ติอาทีสุ ๔- วิชฺชมาเนสุ. "โย จ กาลฆโส ภูโต"ติ ๕- เอตฺถ ขีณาสเว. "สพฺเพว นิกฺขิปิสฺสนฺติ ภูตา โลเก สมุสฺสยนฺ"ติ ๖- เอตฺถ สตฺเตสุ. "ภูตคามปาตพฺยตายา"ติ ๗- เอตฺถ รุกฺขาทีสุ. อิธ ปนายํ สตฺเตสุ วตฺตติ โน จ โข อวิเสเสน. จาตุมฺมหาราชิกานํ หิ เหฏฺา สตฺตา อิธ ภูตาติ อธิปฺเปตา. ตตฺถ ภูเต ภูตโต สญฺชานาตีติ อาทิ วุตฺตนยเมว. ภูเต มญฺตีติ อาทีสุ ปน ติสฺโสปิ มญฺนา โยเชตพฺพา. กถํ? อยํ หิ "โส ปสฺสติ คหปตึ @เชิงอรรถ: *๑ ปาลิ. ปสฺสถาติ, ม.มู. ๑๒/๔๐๑/๓๕๘ มหาตณฺหาสงฺขยสุตฺต ขุ. สุ. ๒๕/๒๒๔/๓๗๖ @รตนสุตฺต ม. อุปริ. ๑๔/๘๖/๖๘ มหาปุณฺณมสุตฺต. วินย. มหาวิ. ๒/๖๙/๑๔๓ @ภูตาโรจนสิกฺขาปท ขฺ. ชา. ทุก. ๒๗/๓๔๐/๙๕ มูลปริยายชาตก (สฺยา) @ ที. มหา. ๑๐/๒๒๐/๑๓๗ ปรินิพฺพุตกถา วินย. มหาวิ. ๒/๙๐/๑๖๐

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๓๕.

วา คหปติปุตฺตํ วา ปญฺจหิ กามคุเณหิ สมปฺปิตํ สมงฺคีภูตนฺ"ติ ๑- วุตฺตนเยน ภูเต สุภา สุขิตาติ คเหตฺวา รชฺชติ, ทิสฺวาปิ เน รชฺชติ, สุตฺวาปิ ฆายิตฺวาปิ สายิตฺวาปิ ผุสิตฺวาปิ ตฺวาปิ เอวํ ภูเตสุ ตณฺหามญฺนาย มญฺติ. "อโห วตาหํ ขตฺติยมหาสาลานํ วา สหพฺยตํ อุปปชฺเชยฺยนฺ"ติอาทินา ๒- วา ปน นเยน อปฺปฏิลทฺธสฺส ปฏิลาภาย จิตฺตํ ปณิทหติ, เอวํปิ ภูเตสุ ตณฺหามญฺนาย มญฺติ. อตฺตโน ปน ภูตานญฺจ สมฺปตฺติวิปตฺตึ นิสฺสาย อตฺตานํ วา เสยฺยํ ทหติ. ภูเตสุ ยงฺกิญฺจิ ภูตํ หีนํ อตฺตานํ วา หีนํ, ยงฺกิญฺจิ ภูตํ เสยฺยํ. อตฺตานํ วา ภูตญฺจ ๓- อตฺตนา สทิสํ ๓- ทหติ. ยถาห "อิเธกจฺโจ ชาติยา วา ฯเปฯ อญฺตรญฺตเรน วตฺถุนา ปุพฺพกาลํ ปเรหิ สทิสํ อตฺตานํ ทหติ, อปรกาลํ อตฺตานํ เสยฺยํ ทหติ, ปเร หีเน ทหติ, โย เอวรูโป มาโน ฯเปฯ อยํ วุจฺจติ มานาติมาโน"ติ. ๔- เอวํ ภูเตสุ มานมญฺนาย มญฺติ. ภูเต ปน "นิจฺจา ธุวา สสฺสตา อวิปริณามธมฺมา"ติ วา "สพฺเพ สตฺตา สพฺเพ ปาณา สพฺเพ ภูตา สพฺเพ ชีวา อวสา อพลา อวิริยา นิยติสงฺคติภาวปริณตา ฉเสฺววาภิชาตีสุ สุขทุกฺขํ ปฏิสํเวเทนฺตี"ติ วา ๕- มญฺมาโน ทิฏฺิมญฺนาย มญฺติ. เอวํ ภูเต ตีหิ มญฺนาหิ มญฺติ. กถํ ภูเตสุ มญฺติ? เตสุ เตสุ ภูเตสุ อตฺตโน อุปฺปตฺตึ สุขุปฺปตฺตึ วา อากงฺขติ. เอวํ ตาว ตณฺหามญฺนาย ภูเตสุ มญฺติ. ภูเตสุ วา อุปฺปตฺตึ อากงฺขมาโน ทานํ เทติ, สีลํ สมาทิยติ, อุโปสถกมฺมํ กโรติ. เอวํปิ ภูเตสุ ตณฺหามญฺนาย มญฺติ. ภูเต ปน สมูหคาเหน คเหตฺวา ตตฺถ เอกจฺเจ ภูเต เสยฺยโต ทหติ, เอกจฺเจ สทิสโต วา หีนโต วาติ. เอวํ ภูเตสุ มานมญฺนาย มญฺติ. ตถา เอกจฺเจ ภูเต นิจฺจา ธุวาติ มญฺติ. เอกจฺเจ อนิจฺจา อธุวาติ, อหํปิ ภูเตสุ อญฺตโรสฺมีติ มญฺติ. เอวํ ภูเตสุ ทิฏฺิมญฺนาย มญฺตีติ. @เชิงอรรถ: องฺ. สตฺตก. ๒๓/๔๗/๕๗ มหายญฺวคฺค (สฺยา) @ ที. ปาฏิ. ๑๑/๓๗๗/๒๒๗ สงฺคีติสุตฺต @๓-๓ ฉ.ม. ภูเตน, ภูตํ วา อตฺตนา สทิสํ @ อภิ. วิภงฺค. ๓๕/๘๘๐/๔๓๔ ขุทฺทกวตฺถุวิภงฺค. @ ที.สี. ๙/๑๖๘/๕๔ มกฺขลิโคสาลวาท

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๓๖.

ภูตโต มญฺตีติ เอตฺถ ปน สอุปกรณสฺส อตฺตโน วา ปรสฺส วา ยโต กุโตจิ ภูตโต อุปฺปตฺตึ มญฺมาโน ภูตโต มญฺตีติ เวทิตพฺโพ, อยมสฺส ทิฏฺิมญฺนา. ตสฺมึเยว ปนสฺส ทิฏฺิมญฺนาย มญฺิเต วตฺถุสฺมึ สิเนหํ มานญฺจ อุปฺปาทยโต ตณฺหามานมญฺนาปิ เวทิตพฺพา. ภูเต เมติ มญฺตีติ เอตฺถ ปน เอกา ตณฺหามญฺนาว ลพฺภติ. สา จายํ "มม ปุตฺตา มม ธีตา มม อเชฬกา กุกฺกุฏสูกรา หตฺถิควาสฺสวฬวา"ติ เอวมาทินา นเยน มมายโต ปวตฺตตีติ เวทิตพฺพา. ภูเต อภินนฺทตีติ เอตํ วุตฺตนยเมว. อปริญฺาตํ ตสฺสาติ เอตฺถ ปน เย สงฺขาเร อุปาทาย ภูตานํ ปญฺตฺติ, เตสํ อปริญฺาตตฺตา ภูตา อปริญฺาตา โหนฺตีติ เวทิตพฺพา. โยชนา ปน วุตฺตนเยเนว กาตพฺพา. เอวํ สงฺเขปโต สงฺขารวเสน จ สตฺตวเสน จ มญฺนาวตฺถุํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ ภูมิวิเสสาทินา เภเทน วิตฺถารโตปิ ตํ ทสฺเสนฺโต เทเว เทวโตติ อาทิมาห. ตตฺถ ทิพฺพนฺติ ปญฺจหิ กามคุเณหิ อตฺตโน วา อิทฺธิยาติ เทวา, กีฬนฺติ โชตนฺติ จาติ อตฺโถ. เต ติวิธา สมฺมติเทวา อุปปตฺติเทวา วิสุทฺธิเทวาติ. สมฺมติเทวา นาม ราชาโน เทวิโย กุมารา. อุปปตฺติเทวา นาม จาตุมฺมหาราชิเก เทเว อุปาทาย ตตุตฺตริเทวา. วิสุทฺธิเทวา นาม อรหนฺโต ขีณาสวา, อิธ ปน อุปปตฺติเทวา ทฏฺพฺพา โน จ โข อวิเสเสน. ปรินิมฺมิตวสวตฺติเทวโลเก มารํ สปริสํ เปตฺวา เสสา ฉ กามาวจรา อิธ เทวาติ อธิปฺเปตา. ตตฺถ สพฺพา อตฺถวณฺณนา ภูตวาเร วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพา. ปชาปตินฺติ เอตฺถ ปน มาโร ปชาปตีติ เวทิตพฺโพ. เกจิ ปน "เตสํ เตสํ เทวานํ อธิปตีนํ มหาราชาทีนํ เอตํ อธิวจนนฺติ วทนฺติ. ตํ เทวคหเณเนว เตสํ คหิตตฺตา อยุตฺตนฺติ มหาอฏฺกถายํ ปฏิกฺขิตฺตํ, มาโรเยว ปน สตฺตสงฺขาตาย ปชาย อธิปติภาเวน อิธ ปชาปตีติ อธิปฺเปโต. โส กุหึ วสตีติ? ปรนิมฺมิตวสวตฺติเทวโลเก. ตตฺร หิ วสวตฺติราชา รชฺชํ กาเรติ. มาโร เอกสฺมึ ปเทเส อตฺตโน ปริสาย อิสฺสริยํ วตฺเตนฺโต รชฺชปจฺจนฺเต ทามริกราชปุตฺโต วิย วสตีติ วทนฺติ. มารคหเณเนว เจตฺถ มารปริสายปิ คหณํ เวทิตพฺพํ. โยชนานเย เจตฺถ ปชาปตึ วณฺณวนฺตํ ทีฆายุกํ สุขพหุลํ ทิสฺวา วา สุตฺวา วา

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๓๗.

รชฺชโต ตณฺหามญฺนาย มญฺติ. "อโห วตาหํ ปชาปติโน สหพฺยตํ อุปปชฺเชยฺยนฺ"ติ อาทินา วา ปน นเยน อปฺปฏิลทฺธสฺส ปฏิลาภาย จิตฺตํ ปณิทหนฺโตปิ ปชาปตึ ตณฺหามญฺนาย มญฺติ. ปชาปติภาวํ ปน ปตฺโต สมาโน อหมสฺมิ ปชานํ อิสฺสโร อธิปตีติ มานํ ชเนนฺโต ปชาปตึ มานมญฺนาย มญฺติ. "ปชาปติ นิจฺโจ ธุโว"ติ วา "อุจฺฉิชฺชิสฺสติ วินสฺสิสฺสตี"ติ วา อวโส อพโล อวิริโย นิยติสงฺคติภาวปริณโต ฉเสฺววาภิชาตีสุ สุขทุกฺขํ ปฏิสํเวตีติ วา มญฺมาโน ปน ปชาปตึ ทิฏฺิมญฺนาย มญฺตีติ เวทิตพฺโพ. ปชาปติสฺมินฺติ เอตฺถ ปเนกา ทิฏฺิมญฺนาว ยุชฺชติ. ตสฺสา เอวํ ปวตฺติ เวทิตพฺพา. อิเธกจฺโจ "ปชาปติสฺมึ เย ธมฺมา สํวิชฺชนฺติ, สพฺเพ เต นิจฺจา ธุวา สสฺสตา อวิปริณามธมฺมา"ติ มญฺติ. อถวา ปชาปติสฺมึ นตฺถิ ปาปํ, น ตสฺมึ ปาปกานิ กมฺมานิ อุปลพฺภนฺตี"ติ ๑- มญฺติ. ปชาปติโตติ เอตฺถ ติสฺโสปิ มญฺนา ลพฺภนฺติ. กถํ? อิเธกจฺโจ สอุปกรณสฺส อตฺตโน วา ปรสฺส วา ปชาปติโต อุปฺปตฺตึ วา นิคฺคมนํ วา มญฺติ, อยมสฺส ทิฏฺิมญฺนา. ตสฺมึเยว ปนสฺส ทิฏฺิมญฺนาย มญฺิเต วตฺถุสฺมึ สิเนหํ มานํ จ อุปฺปาทยโต ตณฺหามานมญฺนาปิ เวทิตพฺพา. ปชาปตึ เมติ ปน เอกา ตณฺหามญฺนาว ลพฺภติ. สา จายํ "ปชาปติ มม สตฺถา มม สามี"ติอาทินา นเยน มมายโต ปวตฺตตีติ เวทิตพฺพา. เสสํ วุตฺตนยเมว. พฺรหฺมํ พฺรหฺมโตติ เอตฺถ พฺรูหิโต เตหิ เตหิ คุณวิเสเสหีติ พฺรหฺมา. อปิจ พฺรหฺมาติ มหาพฺรหฺมาปิ วุจฺจติ, ตถาคโตปิ พฺราหฺมโณปิ มาตาปิตโรปิ เสฏฺมฺปิ. "สหสฺโส พฺรหฺมา ทฺวิสหสฺโส พฺรหฺมา"ติ อาทีสุ ๒- หิ มหาพฺรหฺมาติ พฺรหฺมาติ วุจฺจติ. "พฺรหฺมาติ โข ภิกฺขเว ตถาคตสฺเสเวตํ อธิวจนนฺ"ติ เอตฺถ ตถาคโต. @เชิงอรรถ: สี. อุปลิปฺปนฺตีติ ม. อุปริ. ๑๔/๑๖๕-๖/๑๔๙ สงฺขารูปปตฺติสุตฺต

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๓๘.

"ตโมนุโท พุทฺโธ สมนฺตจกฺขุ โลกนฺตคู สพฺพภวาติวตฺโต อนาสโว สพฺพทุกฺขปฺปหีโน สจฺจวฺหโย พฺรหฺมุนา อุปาสิโต เม"ติ ๑- เอตฺถ พฺราหฺมโณ. "พฺรหฺมาติ มาตาปิตโร ปุพฺพาจริยาติ วุจฺจเร"ติ ๒- เอตฺถ มาตาปิตโร. "พฺรหฺมจกฺกํ ปวตฺเตตี"ติ ๓- เอตฺถ เสฏฺ. อิธ ปน ปมาภินิพฺพตฺโต กปฺปายุโก พฺรหฺมา อธิปฺเปโต. ตคฺคหเณเนว จ พฺรหฺมปุโรหิตพฺรหฺมปาริสชฺชาปิ คหิตาติ เวทิตพฺพา. อตฺถวณฺณนา ปเนตฺถ ปชาปติวาเร วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพา. อาภสฺสรวาเร ทณฺฑทีปิกาย อจฺจิ วิย เอเตสํ สรีรโต อาภา ฉิชฺชิตฺวา ฉิชฺชิตฺวา ปตนฺตี วิย สรติ วิสรตีติ อาภสฺสรา. เตสํ คหเณน สพฺพาปิ ทุติยชฺฌานภูมิ คหิตา, เอกตลวาสิโน เอว เจเต สพฺเพปิ ปริตฺตาภา อปฺปมาณาภา อาภสฺสราติ เวทิตพฺพา. สุภกิณฺหวาเร สุเภน โอกิณฺณา วิกิณฺณา สุเภน สรีรปฺปภาวณฺเณน เอกฆนสุวณฺณมญฺชุสาย ปิตสมฺปชฺชลิตกญฺจนปิณฺฑสสฺสิริกาติ สุภกิณฺหา. เตสํ คหเณน สพฺพาปิ ตติยชฺฌานภูมิ คหิตา, เอกตลวาสิโน เอว เจเตปิ สพฺเพ ปริตฺตสุภา อปฺปมาณสุภา สุภกิณฺหาติ เวทิตพฺพา. เวหปฺผลวาเร วิปุลผลาติ เวหปฺผลา. จตุตฺถชฺฌานภูมิพฺรหฺมาโน วุจฺจนฺติ. อตฺถนยโยชนา ปน อิเมสุ ตีสุปิ วาเรสุ ภูตวาเร วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพา. อภิภูวาเร อภิภวีติ อภิภู. กึ อภิภวิ? จตฺตาโร ขนฺเธ อรูปิโน. อสญฺิภวสฺเสตํ อธิวจนํ. อสญฺิสตฺตา เทวา เวหปฺผเลหิ สทฺธึ เอกตลาเยว เอกสฺมึ โอกาเส เยน อิริยาปเถน นิพฺพตฺตา, เตเนว ยาวตายุกํ ติฏฺนฺติ @เชิงอรรถ: ขุ. จูฬ. ๓๐/๕๘๐,๕๘๔/๒๘๖ (สฺยา) @ ขุ. อิติ. ๒๕/๑๐๖/๓๒๕, ขุ. ชา. สตฺตติ. ๒๘/๑๖๒/๖๖ โสณนนฺทชาตก (สฺยา) @ ม. มู. ๑๒/๑๔๘/๑๐๗, องฺ. ปญฺจก. ๒๒/๑๑/๐ พลวคฺค (สฺยา)

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๓๙.

จิตฺตกมฺมรูปสทิสา หุตฺวา. เต อิธ สพฺเพปิ อภิภูวจเนน คหิตา. เกจิ อภิภู นาม สหสฺโส พฺรหฺมาติ เอวมาทินา นเยน ตตฺถ ตตฺถ อธิปติพฺรหฺมานํ วณฺณยนฺติ. พฺรหฺมคหเณเนว ปน ตสฺส คหิตตฺตา อยุตฺตเมตนฺติ เวทิตพฺพํ. โยชนานโย เจตฺถ อภิภู วณฺณวา ทีฆายุโกติ สุตฺวา ตตฺถ ฉนฺทราคํ อุปฺปาเทนฺโต อภิภุํ ตณฺหามญฺนาย มญฺติ. "อโห วตาหํ อภิภุโน สหพฺยตํ อุปปชฺเชยฺยนฺ"ติ อาทินา วา ปน นเยน อปฺปฏิลทฺธสฺส ปฏิลาภาย จิตฺตํ ปณิทหนฺโตปิ อภิภุํ ตณฺหามญฺนาย มญฺติ. อตฺตานํ หีนโต วา อภิภุํ เสยฺยโต ทหนฺโต ปน อภิภุํ มานมญฺนาย มญฺติ. "อภิภู นิจฺโจ ธุโว"ติ อาทินา นเยน ปรามสนฺโต อภิภุํ ทิฏฺิมญฺนาย มญฺตีติ เวทิตพฺโพ. เสสํ ปชาปติวาเร วุตฺตนยเมว. อากาสานญฺจายตนวาราทิวณฺณนา [๔] เอวํ ภควา ปฏิปาฏิยา เทวโลกํ ทสฺเสนฺโตปิ อภิภูวจเนน อสญฺิภวํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ ยสฺมา อยํ วฏฺฏกถา, สุทฺธาวาสา จ วิวฏฺฏปกฺเข ิตา, อนาคามิขีณาสวา เอว หิ เทวา. ยสฺมา วา กติปยกปฺปสหสฺสายุกา เต เทวา. พุทฺธุปฺปาทกาเลเยว โหนฺติ. พุทฺธา ปน อสงฺเขยฺเยปิ กปฺเป น อุปฺปชฺชนฺติ, ตทา สุญฺา สา ภูมิ โหติ. รญฺโ ขนฺธาวารฏฺานํ วิย พุทฺธานํ สุทฺธาวาสภโว. เตเนว จ การเณน วิาณฏฺิติวเสนปิ สตฺตาวาสวเสนปิ น คหิตา, สพฺพกาลิกา ปน อิมา มญฺนา. ตสฺมา ตาสํ สทา วิชฺชมานํ ภูมึ ทสฺเสนฺโต สุทฺธาวาเส อติกฺกมิตฺวา อากาสานญฺจายตนนฺติ อาทิมาห. ตตฺถ อากาสานญฺจายตนนฺติ ตมฺภูมิกา จตฺตาโร กุสลวิปากกิริยา ขนฺธา. เต จ ตตฺรูปปนฺนาเยว ทฏฺพฺพา ภวปริจฺเฉทกถา อยนฺติ กตฺวา. เอส นโย วิญฺาณญฺจายตนาทีสุ. อตฺถโยชนา ปน จตูสุปิ เอเตสุ วาเรสุ อภิภูวาเร วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพา. มานมญฺนา เจตฺถ ปชาปติวาเร วุตฺตนเยนาปิ ยุชฺชติ.

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๔๐.

ทิฏฺฺสุตวาราทิวณฺณนา [๕] เอวํ ภูมิวิเสสาทินา เภเทเนว วิตฺถารโตปิ มญฺนาวตฺถุํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ สพฺพํ มญฺนาวตฺถุภูตํ สกฺกายปริยาปนฺนํ เตภูมิกธมฺมเภทํ ทิฏฺาทีหิ จตูหิ สงฺคณฺหิตฺวา ทสฺเสนฺโต ทิฏฺ ทิฏฺโตติ อาทิมาห. ตตฺถ ทิฏฺนฺติ มํสจกฺขุนาปิ ทิฏฺ. ทิพฺพจกฺขุนาปิ ทิฏฺ. รูปายตนสฺเสตํ อธิวจนํ. ตตฺถ ทิฏฺ มญฺตีติ ตีหิ มญฺนาหิ มญฺติ. กถํ? รูปายตนํ สุภสญฺาย สุขสญฺาย จ ปสฺสนฺโต ตตฺถ ฉนฺทราคํ ชเนติ, ตํ อสฺสาเทติ อภินนฺทติ. วุตฺตมฺปิ เจตํ ภควตา "อิตฺถีรูเป ภิกฺขเว สตฺตา รตฺตา คิทฺธา คธิตา มุจฺฉิตา อชฺโฌปนฺนา, เต ทีฆรตฺตํ โสจนฺติ อิตฺถีรูปวสานุคา"ติ. ๑- เอวํ ทิฏฺ ตณฺหามญฺนาย มญฺติ. "อิติ เม รูปํ สิยา อนาคตมทฺธานนฺติ วา ปเนตฺถ นนฺทึ สมนฺนาเนติ, รูปสมฺปทํ วา อากงฺขมาโน ทานํ เทตี"ติ วิตฺถาโร. เอวํปิ ทิฏฺ ตณฺหามญฺนาย มญฺติ. อตฺตโน ปน ปรสฺส จ รูปสมฺปตฺติวิปตฺตึ นิสฺสาย มานํ ชเนติ. "อิมินาหํ เสยฺโยสฺมี"ติ วา "สทิโสสฺมี"ติ วา "หีโนสฺมี"ติ วา ๒- เอวํ ทิฏฺ มานมญฺนาย มญฺติ. รูปายตนํ ปน นิจฺจํ ธุวํ สสฺสตนฺติ มญฺติ, อตฺตา อตฺตนิยนฺติ มญฺติ, มงฺคเล อมงฺคลนฺติ มญฺติ, เอวํ ทิฏฺ ทิฏฺิมญฺนาย มญฺติ. เอวํ ทิฏฺ ตีหิ มญฺนาหิ มญฺติ. กถํ ทิฏฺสฺมึ มญฺติ? รูปสฺมึ อตฺตานํ สมนุปสฺสนนเยน มญฺนฺโต ทิฏฺสฺมึ มญฺติ. ยถา วา ถเน ถญฺ. ๓- เอวํ รูปสฺมึ ราคาทโยติ มญฺนฺโตปิ ทิฏฺสฺมึ มญฺติ. อยมสฺส ทิฏฺิมญฺนา. ตสฺมึเยว ปนสฺส ทิฏฺิมญฺนาย มญฺิเต วตฺถุสฺมึ สิเนหํ มานญฺจ อุปฺปาทยโต ตณฺหามานมญฺนาปิ เวทิตพฺพา. เอวํ ทิฏฺสฺมึ มญฺติ. เสสํ ปวีวาเร วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํ. @เชิงอรรถ: องฺ. ปญฺจก. ๒๒/๕๕/๗๗ นีวรณวคฺค (สฺยา) ฉ.ม., อิ. วาติ. ฉ.ม. ธเน ธญฺเ.

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๔๑.

สุตนฺติ มํสโสเตนปิ สุตํ, ทิพฺพโสเตนปิ สุตํ, สทฺทายตนสฺเสตํ อธิวจนํ. มุตนฺติ มุตฺวา มุนิตฺวา จ คหิตํ, อาหจฺจ อุปคนฺตฺวาติ อตฺโถ. อินฺทฺริยานํ อารมฺมณานญฺจ อญฺมญฺสํสิเลเส วิญฺาตนฺติ วุตฺตํ โหติ. คนฺธรสโผฏฺพฺพายตนานํ เอตํ อธิวจนํ. วิญฺาตนฺติ มนสา วิญฺาตํ, เสสานํ สตฺตนฺนํ อายตนานญฺจ เอตํ อธิวจนํ ธมฺมารมฺมณสฺส วา. อิธ ปน สกฺกายปริยาปนฺนเมว ลพฺภติ. วิตฺถาโร ปเนตฺถ ทิฏฺวาเร วุตฺตนเยน เวทิตพฺโพ. เอกตฺตวาราทิวณฺณนา [๖] เอวํ สพฺพํ สกฺกายเภทํ ทิฏฺาทีหิ จตูหิ ทสฺเสตฺวา อิทานิ ตเมว สมาปนฺนกวาเรน อสมาปนฺนกวาเรน จ ทฺวิธา ทสฺเสนฺโต เอกตฺตํ นานตฺตนฺติ อาทิมาห. เอกตฺตนฺติ. อิมินา สมาปนฺนกวารํ ทสฺเสติ. นานตฺตนฺติ อิมินา อสมาปนฺนกวารํ. เตสํ อยํ วจนตฺโถ, เอกภาโว เอกตฺตํ. นานาภาโว นานตฺตนฺติ. โยชณา ปเนตฺถ สมาปนฺนกวารํ จตูหิ ขนฺเธหิ อสมาปนฺนกวารญฺจ ปญฺจหิ ขนฺเธหิ ภินฺทิตฺวา "รูปํ อตฺตโต สมนุปสฺสตี"ติ อาทินา สาสนนเยน ปวีวาราทีสุ วุตฺเตน จ อฏฺกถานเยน ยถานุรูปํ วีมํสิตฺวา เวทิตพฺพา. เกจิ ปน เอกตฺตนฺติ เอกตฺตนยํ วทนฺติ นานตฺตนฺติ นานตฺตนยํ. อปเร "เอกตฺตสญฺี อตฺตา โหติ อโรโค ปรมฺมรณา, นานตฺตสญฺี อตฺตา โหตี"ติ เอวํ ทิฏฺาภินิเวสํ. ตํ สพฺพํ อิธานธิปฺเปตตฺตา ๑- อยุตฺตเมว โหติ. เอวํ สพฺพํ สกฺกายํ ทฺวิธา ทสฺเสตฺวา อิทานิ ตเมว เอกธา สมฺปิณฺฑิตฺวา ทสฺเสนฺโต สพฺพํ สพฺพโตติ อาทิมาห. โยชนานโย ปเนตฺถ สพฺพํ อสฺสาเทนฺโต สพฺพํ ตณฺหามญฺนาย มญฺติ. "มยา เอเต สตฺตา นิมฺมิตา"ติ อาทินา นเยน อตฺตนา นิมฺมิตํ มญฺนฺโต สพฺพํ มานมญฺนาย มญฺติ. "สพฺพํ @เชิงอรรถ: ฉ.ม. อิธ นาธิปฺเปตตฺตา

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๔๒.

ปุพฺเพ กตกมฺมเหตุ, สพฺพํ อิสฺสรนิมฺมานเหตุ, สพฺพํ อเหตุ อปฺปจฺจยา, สพฺพํ อตฺถิ, สพฺพํ นตฺถี"ติอาทินา นเยน มญฺนฺโต สพฺพํ ทิฏฺิมญฺนาย มญฺตีติ เวทิตพฺโพ. กถํ สพฺพสฺมึ มญฺติ? อิเธกจฺโจ เอวํทิฏฺิโก โหติ "มหา เม อตฺตา"ติ. โส สพฺพํ โลกสนฺนิวาสนฺตสฺโสกาสภาเวน ปริกปฺเปตฺวา โส โข ปน เม อยํ อตฺตา สพฺพสฺมินฺติ มญฺติ, อยมสฺส ทิฏฺิมญฺนา. ตสฺมึเยว ปนสฺส อตฺตนิ สิเนหํ ตพฺพตฺถุกญฺจ มานํ อุปฺปาทยโต ตณฺหามานมญฺนาปิ เวทิตพฺพา. เสสํ ปวีวาเร วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํ. เอวํ สพฺพํ สกฺกายํ เอกตฺตํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ อปเรนปิ นเยน ตํ เอกธา ทสฺเสนฺโต นิพฺพานํ นิพฺพานโตติ อาทิมาห. ตตฺถ นิพฺพานนฺติ "ยโต โข โภ อยํ อตฺตา ปญฺจหิ กามคุเณหิ สมปฺปิโต สมงฺคีภูโต ปริจาเรติ, เอตฺตาวตา โข โภ อยํ อตฺตา ปรมทิฏฺธมฺมนิพฺพานํ ปตฺโต โหตี"ติอาทินา นเยน ปญฺจธา อาคตํ ปรมทิฏฺธมฺมนิพฺพานํ เวทิตพฺพํ. ตตฺถ นิพฺพานํ อสฺสาเทนฺโต ตณฺหามญฺนาย มญฺตีติ เวทิตพฺโพ. เตน นิพฺพาเนน ๑- "อหมสฺมิ นิพฺพานปฺปตฺโต"ติ มานํ ชเนนฺโต มานมญฺนาย มญฺติ. อนิพฺพานํเยว สมานํ ตํ นิพฺพานโต ๒- นิพฺพานํ อสฺสาทโต จ คณฺหนฺโต ๒- ทิฏฺิมญฺนาย มญฺตีติ เวทิตพฺโพ. นิพฺพานโต ปน อญฺ อตฺตานํ คเหตฺวา โส โข ปน เม อยํ อตฺตา อิมสฺมึ นิพฺพาเนติ มญฺนฺโต นิพฺพานสฺมึ มญฺติ, อยมสฺส ทิฏฺิมญฺนา. ตสฺมึเยว ปนสฺส อตฺตนิ สิเนหํ ตพฺพตฺถุกญฺจ มานํ อุปฺปาทยโต ตณฺหามานมญฺนาปิ เวทิตพฺพา. เอส นโย นิพฺพานโต มญฺนายปิ. ตตฺราปิ หิ นิพฺพานโต อญฺ อตฺตานํ คเหตฺวา "อิทํ นิพฺพานํ, อยํ อตฺตา, โส โข ปน เม อยํ อตฺตา อิโต นิพฺพานโต อญฺโ"ติ มญฺนฺโต นิพฺพานโต มญฺติ, อยมสฺส ทิฏฺิมญฺนา. ตสฺมึเยว ปนสฺส อตฺตนิ สิเนหํ ตพฺพตฺถุกญฺจ มานํ อุปฺปาทยโต ตณฺหามานมญฺนาปิ เวทิตพฺพา. "อโห สุขํ มม นิพฺพานนฺ"ติ มญฺนฺโต ปน นิพฺพานํ เมติ มญฺตีติ เวทิตพฺโพ. เสสํ วุตฺตนยเมว. อยมฺปเนตฺถ อนุสงฺคีติ. ๓- @เชิงอรรถ: ก. มาเนน. ๒-๒ ฉ.ม. นิพฺพานโต นิจฺจาทิโต จ คณฺหนฺโต ฉ.ม., อิ. อนุคีติ.

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๔๓.

ยาทิโส เอส สกฺกาโย ตถา นํ อวิชานโต ปุถุชฺชนสฺส สกฺกาเย ชายนฺติ สพฺพมญฺนา. เชคุจฺโฉ ภิทฺทรูโปยํ ๑- ทุกฺโข อปริณายโก ตมฺปจฺจนีกโต พาโล คณฺหํ คณฺหาติ มญฺนา. สุภโต สุขโต เจว สกฺกายํ อนุปสฺสโต สลภสฺเสว อคฺคิมฺหิ โหติ ตณฺหาย มญฺนา. นิจฺจสญฺ อธิฏฺาย สมฺปตฺตึ ตสฺส ปสฺสโต คูถานิ สาว คูถสฺมึ ๒- โหติ มาเนน มญฺนา. อตฺตา อตฺตนิโยเวติ ๓- ปสฺสโต นํ อพุทฺธิโน อาทาเส วิย พิมฺพสฺส ๔- ทิฏฺิยา โหติ มญฺนา. มญฺนาติ จ นาเมตํ สุขุมํ มารพนฺธนํ สิถิลํ ทุปฺปมุญฺจญฺจ เยน พนฺโธ ๕- ปุถุชฺชโน. พหุํ วิปฺผนฺทมาโนปิ สกฺกายนฺนาติวตฺตติ สมุสฺสิตํ ทฬฺหตฺถมฺภํ สาว สทฺทลพนฺธโน. ๖- เสโส สกฺกายมลฺลีโน ๗- ชาติยา จ ชราย จ โรคาทีหิ จ ทุกฺเขหิ นิจฺจํ หญฺติ พาลิโส. ๘- ตํ โว วทามิ ภทฺทํ โว ๙- สกฺกายํ อนุปสฺสถ อสาตโต อสุภโต เภทโตถ ๑๐- อนตฺตโต. เอโส สภาโว เหตสฺส ๑๑- ปสฺสํ เอวมิมํ พุโธ ปหาย มญฺนา สพฺพา สพฺพทุกฺขา ปมุจฺจตีติ. ปุถุชฺชนวเสน จตุวีสติปพฺพา ๑๒-มนยกถา นิฏฺิตา. ----------------- @เชิงอรรถ: ฉ.ม. ภิทุโร จายํ ฉ.ม. คูถาที วิย คูถสฺมึ ฉ.ม. อตฺตนิโย เมติ @ ฉ.ม. โพนฺทิสฺส, สี. พนฺธสฺส. ฉ.ม., อิ. พทฺโธ, เอวมุปริปิ @ ฉ.ม., อิ. คทฺทุลพนฺธโน. ฉ.ม., อิ. ส'โส สกฺกายมลีโน ฉ.ม. พาฬฺหโส. @ ฉ.ม. ภทฺทนฺเต ๑๐ ฉ.ม. เภทโต จ ๑๑ ม. โส ตสฺส. ๑๒ ม. จตุวีสติสพฺพา.

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๔๔.

เสกฺขวารทุติยนยวณฺณนา [๗] เอวํ ภควา ปวีอาทีสุ วตฺถูสุ สพฺพสกฺกายธมฺมมูลภูตํ ปุถุชฺชนสฺส ปวตฺตึ ทสฺเสตฺวา อิทานิ เตเสฺวว วตฺถูสุ เสขสฺส ปวตฺตึ ทสฺเสนฺโต โยปิ โส ภิกฺขเว ภิกฺขุ เสโขติ อาทิมาห. ตตฺถ โยติ อุทฺเทสวจนํ. โสติ นิทฺเทสวจนํ. ปิกาโร สมฺปิณฺฑนตฺโถ อยมฺปิ ธมฺโม อนิยโตติ อาทีสุ วิย. เตน จ อารมฺมณสภาเคน ปุคฺคลํ สมฺปิณฺเฑติ โน ปุคฺคลสภาเคน, เหฏฺโต หิ ปุคฺคลา ทิฏฺิวิปนฺนา, อิธ ทิฏฺิสมฺปนฺนา, น เตสํ สภาคตา อตฺถิ. อารมฺมณํ ปน เหฏฺา ปุคฺคลานํปิ ตเถว, อิเมสํปิ ตเทวาติ. เตน วุตฺตํ "อารมฺมณสภาเคน ปุคฺคลํ สมฺปิณฺเฑติ โน ปุคฺคลสภาเคนา"ติ. โยปิ โสติ อิมินา ปน สกเลน วจเนน อิทานิ วตฺตพฺพํ เสขํ ทสฺเสตีติ เวทิตพฺโพ. ภิกฺขเว ภิกฺขูติ อิทํ วุตฺตนยเมว. เสโขติ ๑- เกนฏฺเน เสโข? เสขธมฺมปฏิลาภโต เสโข. วุตฺตเญฺหตํ "กิตฺตาวตา นุ โข ภนฺเต เสโข *- โหตีติ, อิธ ภิกฺขเว ภิกขุ เสขาย สมฺมาทิฏฺิยา สมนฺนาคโต โหติ ฯเปฯ เสเขน สมฺมาสมาธินา สมนฺนาคโต โหติ, เอตฺตาวตา โข ภิกฺขุ เสโข โหตี"ติ. ๒- อปิจ สิกฺขตีติปิ เสโข. วุตฺตเญฺหตํ "สิกฺขตีติ โข ภิกฺขุ ตสฺมา เสโขติ วุจฺจติ, กิญฺจ สิกฺขติ? อธิสีลํปิ สิกฺขติ, อธิจิตฺตํปิ สิกฺขติ, อธิปญฺปิ สิกฺขติ, สิกฺขตีติ โข ภิกฺขุ ตสฺมา เสโขติ วุจฺจตี"ติ ๓- โยปิ กลฺยาณปุถุชฺชโน อนุโลมปฏิปทาย ปริปูริการี สีลสมฺปนฺโน อินฺทฺริเยสุ คุตฺตทฺวาโร โภชเน มตฺตญฺู ชาคริยานุโยคมนุยุตฺโต ปุพฺพรตฺตาปรรตฺตํ โพธิปกฺขิยานํ ธมฺมานํ ภาวนานุโยคมนุยุตฺโต วิหรติ "อชฺช วา เสฺว วา อญฺตรํ สามญฺผลํ อธิคมิสฺสามี"ติ. โสปิ วุจฺจติ สิกฺขตีติ เสโข. ๔- อิมสฺมึ ปนตฺเถ ปฏิเวธปฺปตฺโตว เสโข อธิปฺเปโต, โน ปุถุชฺชโน. @เชิงอรรถ: ฉ.ม. เสกฺโข. เอวมุปริปิ *๒ ปาลิ เสกฺโข เอวมุปริปิ, สํ. @มหา. ๑๙/๑๓/๑๑ เสกฺขสุตฺต องฺ. ติก. ๒๐/๘๖/๒๒๕ เสกฺขสุตฺต ฉ.ม. เสกฺโขติ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๔๕.

อปฺปตฺตํ มานสํ เอเตนาติ อปฺปตฺตมานโส. มานสนฺติ ราโคปิ จิตฺตํปิ อรหตฺตํปิ. "อนฺตลิกฺขจโร ปาโส, ยฺวายญฺจรติ มานโส"ติ ๑- เอตฺถ หิ ราโค มานสํ. "จิตฺตํ มโน มานสนฺ"ติ ๒- เอตฺถ จิตฺตํ. "อปฺปตฺตมานโส เสโข, กาลํ กยิรา ชเนสุตา"ติ ๓- เอตฺถ อรหตฺตํ. อิธาปิ อรหตฺตเมว อธิปฺเปตํ. เตน อปฺปตฺตารหตฺโตติ วุตฺตํ โหติ. อนุตฺตรนฺติ เสฏฺ, อสทิสนฺติ อตฺโถ. จตูหิ โยเคหิ เขมํ อนุปทฺทุตนฺติ ๔- โยคกฺเขมํ. อรหตฺตเมว อธิปฺเปตํ. ปตฺถยมาโนติ เทฺว ปตฺถนา ตณฺหาปตฺถนา จ ฉนฺทปตฺถนา จ. "ปตฺถยมานสฺส หิ ชปฺปิตานิ, ปเวธิตํ วาปิ ปกปฺปิเตสู"ติ ๕- เอตฺถ ตณฺหาปตฺถนา. "ฉินฺนํ ปาปิมโต โสตํ วิทฺธสฺตํ วินฬีกตํ ปามุชฺชพหุลา โหถ เขมํ ปตฺเถถ ๖- ภิกฺขโว"ติ. ๗- เอตฺถ กตฺตุกมฺยตา กุสลจฺฉนฺทปตฺถนา. อยเมว อิธาธิปฺเปตา. เตน ปตฺถยมาโนติ ตํ โยคกฺเขมํ กตฺตุกาโม ๘- อธิคนฺตุกาโม ตนฺนินฺโน ตปฺโปโณ ตปฺปพฺภาโรติ เวทิตพฺโพ. วิหรตีติ อญฺ อิริยาปถทุกฺขํ อญฺเน อิริยาปเถน วิจฺฉินฺทิตฺวา อปริปตนฺตํ กายํ หรติ. อถวา "สพฺเพ สงฺขารา อนิจฺจาติ อธิมุจฺจนฺโต สทฺธาย วิหรตี"ติ อาทินาปิ นิทฺเทสนเยเนตฺถ อตฺโถ ทฏฺพฺโพ. ปวึ ปฺวิโต อภิชานาตีติ ปวึ ปวีภาเคน อภิชานาติ, น ปุถุชฺชโน วิย สพฺพาการวิปรีตาย สญฺาย ชานาติ. ๙- อปิจ โข อภิวิสิฏฺเาเณน ชานาติ. เอวํ ปวีติ เอตํ ปวีภาวํ อธิมุจฺจนฺโตเยว ๑๐- นํ อนิจฺจาติปิ @เชิงอรรถ: วินย. มหา. ๔/๓๓/๒๘ มารกถา, สํ. สคา. ๑๕/๑๕๑/๑๓๕ มานสสุตฺต @ อภิ. สงฺคณิ. ๓๔/๖๓,๖๕,๖๘/๓๒-๓ สํ. สคา. ๑๕/๑๕๙/๑๔๖ โคธิกสุตฺต @ ฉ.ม. อนนุยุตฺตนฺติ ขุ.สุ. ๒๕/๙๐๙/๕๑๑ มหาวิยูหสุตฺต ฉ.ม. สี. ปตฺตตฺถ @ ม.มู. ๑๒/๓๕๒/๓๑๕ จูฬโคปาลสุตฺต ฉ.ม., อิ. ปตฺตุกาโม. @ ฉ.ม., อิ. สญฺชานาติ. ๑๐ ก. ปวีติ เอวํ ปวีภาคํ อมุญฺจนฺโตเยว....

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๔๖.

ทุกฺขาติปิ อนตฺตาติปิ เอวํ อภิชานาตีติ วุตฺตํ โหติ. เอวญฺจ นํ อภิตฺวา ปวึ มามญฺี. ๑- กึ วุตฺตํ โหติ. มญฺตีติ มญฺี. อยํ ปน มญฺี จ น มญฺี จ น วตฺตพฺโพติ. เอตสฺมึ หิ อตฺเถ อิทํ ปทํ นิปาเตตฺวา วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํ. โก ปเนตฺถ อธิปฺปาโยติ. วุจฺจเต ปุถุชฺชโน ตาว สพฺพมญฺนานํ อปฺปหีนตฺตา มญฺตีติ วุตฺโต. ขีณาสโว ปหีนตฺตา น มญฺติ. ๒- เสขสฺส ปน ทิฏฺิมญฺนา ปหีนา, อิตราปิ ตนุภาวํ คตา, เตน โส มญฺตีติปิ น วตฺตพฺโพ ปุถุชฺชโน วิย, น มญฺตีติปิ น วตฺตพฺโพ ขีณาสโว วิยาติ. ปริญฺเยฺยํ ตสฺสาติ เสขสฺส ๓- ตํ มญฺนาวตฺถุ โอกฺกนฺตนิยามตฺตา สมฺโพธิปรายนตฺตา จ ตีหิ ปริญฺาหิ ปริยฺยํ, อปริญฺเยฺยํ อปริญฺาตพฺพํ น โหติ ปุถุชนสฺส วิย, โนปิ ปริญฺาตํ ขีณาสวสฺส วิย. เสสํ สพฺพตฺถ วุตฺตนยเมว. เสขวเสน ทุติยนยกถา นิฏฺิตา. ---------- ขีณาสววารตติยาทินยวณฺณนา [๘] เอวํ ปวีอาทีสุ วตฺถูสุ เสขสฺส ปวตฺตึ ทสฺเสตฺวา อิทานิ ขีณาสวสฺส ทสฺเสนฺโต โยปิ โส ภิกฺขเว ภิกฺขุ อรหนฺติ อาทิมาห. ตตฺถ โสปีติ ปิสทฺโท สมฺปิณฺฑนตฺโถ. เตน อิธ อุภยสภาคตาปิ ลพฺภติ. ๔- เสโข หิ ขีณาสเวน อริยปุคฺคลตฺตา สภาโค, เตน ปุคฺคลสภาคตา ลพฺภติ, อารมฺมณสภาคตา ปน วุตฺตนยา เอว. อรหนฺติ อารกกิเลโส, ทูรกิเลโส ปหีนกิเลโสติ อตฺโถ. วุตฺตเญฺหตํ ภควตา "กถญฺจ ภิกฺขเว ภิกฺขุ *- อรหํ โหติ? อารกาสฺส โหนฺติ ปาปกา อกุสลา ธมฺมา สงฺกิเลสิกา โปโนพฺภวิกา สทรา ทุกฺขวิปากา อายตึ ชาติชรามรณิยา. เอวํ โข ภิกฺขเว ภิกฺขุ *- อรหํ โหตี"ติ. ๕- @เชิงอรรถ: ฉ.ม., อิ. มา มญฺีติ วุตฺตํ โหติ. ฉ.ม. น มญฺตีติ. @ ฉ.ม. อิ. ตสฺส เสกฺขสฺส. ฉ.ม. ลพฺภตีติ ทสฺเสติ. @ ม.มู. ๑๒/๔๓๔/๓๘๑ มหาอสฺสปุรสุตฺต * ปาลิ. อรหา (สฺยา)

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๔๗.

ขีณาสโวติ จตฺตาโร อาสวา กามาสโว ภวาสโว ทิฏฺาสโว อวิชฺชาสโว, อิเม จตฺตาโร อาสวา อรหโต ขีณา ปหีนา สมุจฺฉินฺนา ปฏิปฺปสฺสทฺธา, อภพฺพุปฺปตฺติกา าณคฺคินา ทฑฺฒา, เตน วุจฺจติ ขีณาสโวติ. วุสิตวาติ ครุสํวาเสปิ อริยมคฺคสํวาเสปิ ทสสุ อริยวาเสสุปิ วสิ ปริวสิ วุตฺโถ ปริวุตฺโถ, โส วุตฺถวาโส จิณฺณจรโณติ วุสิตวา. กตกรณีโยติ ปุถุชฺชนกลฺยาณกํ อุปาทาย สตฺต เสขา จตูหิ มคฺเคหิ กรณียํ กโรนฺติ นาม, ขีณาสวสฺส สพฺพกรณียานิ กตานิ ปริโยสิตานิ, นตฺถิ ตสฺส อุตฺตรึ กรณียํ ทุกฺขกฺขยาธิคมายาติ กตกรณีโย. วุตฺตมฺปิ เหตํ:- "ตสฺส สมฺมา วิมุตฺตสฺส สนฺตจิตฺตสฺส ภิกฺขุโน กตสฺส ปฏิจโย นตฺถิ กรณียํ น วิชฺชตี"ติ. ๑- โอหิตภาโรติ ตโย ภารา ขนฺธภาโร กิเลสภาโร อภิสงฺขารภาโร, ตสฺสิเม ตโย ภารา โอหิตา โวโรปิตา นิกฺขิตฺตา ปาติตาติ เตน วุจฺจติ โอหิตภาโรติ. อนุปฺปตฺตสทตฺโถติ อนุปฺปตฺโต สทตฺถํ, สกตฺถนฺติ วุตฺตํ โหติ. กการสฺสายํ ทกาโร กโต, สทตฺโถติ จ อรหตฺตํ เวทิตพฺพํ. ตญฺหิ อตฺตูปนิพนฺธนฏฺเน อตฺตานํ อวิชฺชมานฏฺเน อตฺตโน ปรมตฺถฏฺเน จ อตฺตโน อตฺโถ สกตฺโถติ วุจฺจติ. ปริกฺขีณภวสํโยชโนติ ภวสํโยชนานีติ ทส สํโยชนานิ กามราคสํโยชนํ ปฏิฆมานทิฏฺิวิจิกิจฺฉาสีลพฺพตปรามาสภวราคอิสฺสามจฺฉริยสํโยชนํ อวิชฺชาสํโยชนํ. อิมานิ หิ สตฺเต ภเวสุ สํโยเชนฺติ อุปนิพนฺธนฺติ, ภวาภเวน ๒- สํโยชนฺติ, ตสฺมา "ภวสํโยชนานี"ติ วุจฺจนฺติ. อิมานิ ภวสํโยชนานิ อรหโต ปริกฺขีณานิ ปหีนานิ าณคฺคินา ทฑฺฒานิ, เตน วุจฺจติ "ปริกฺขีณภวสํโยชโน"ติ. สมฺมทญฺา วิมุตฺโตติ เอตฺถ สมฺมทญฺาติ สมฺมา อญฺา. กึ วุตฺตํ โหติ:- ขนฺธานํ ขนฺธฏฺ, อายตนานํ อายตนฏฺ, ธาตูนํ ธาตฺวฏฺ, ทุกฺขสฺส ปีฬนฏฺ, สมุทยสฺส ปภวฏฺ, นิโรธสฺส สนฺตฏฺ, มคฺคสฺส ทสฺสนฏฺ, สพฺเพ สงฺขารา @เชิงอรรถ: ขุ. เถร. เตรสก. ๒๖/๖๔๒/๓๖๑ โสณโกฬิวิส... ฉ.ม., อิ. ภวํ วา ภเวน.

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๔๘.

อนิจฺจาติ เอวมาทิเภทํ สมฺมา ยถาภูตํ อญฺาย ชานิตฺวา ตีรยิตฺวา ตุลยิตฺวา วิภาเวตฺวา วิภูตํ กตฺวาติ. วิมุตฺโตติ เทฺว วิมุตฺติโย จิตฺตสฺส จ วิมุตฺติ นิพฺพานญฺจ. อรหา สพฺพกิเลเสหิ วิมุตฺตจิตฺตตฺตา จิตฺตวิมุตฺติยาปิ วิมุตฺโต. นิพฺพานํ อธิมุตฺตตฺตา นิพฺพาเนปิ วิมุตฺโต. เตน วุจฺจติ "สมฺมทญฺา วิมุตฺโต"ติ. ปริญฺาตนฺตสฺสาติ อรหโต ตํ มญฺนาวตฺถุ ตีหิ ปริญฺาหิ ปริญฺาตํ. ตสฺมา โส ตํ วตฺถุํ น มญฺติ, ตํ วา มญฺนํ น มญฺตีติ วุตฺตํ โหติ. เสสํ วุตฺตนยเมว. นิพฺพานวาเร ปน ขยา ราคสฺสาติอาทโย ตโย วารา วุตฺตา. เต ปวีวาราทีสุปิ วิตฺถาเรตพฺพา. อยญฺหิ ปริญฺาตวาโร นิพฺพานวาเรปิ วิตฺถาเรตพฺโพ. วิตฺถาเรนฺเตน จ ปริญฺาตนฺตสฺสาติ สพฺพปเทหิ โยเชตฺวา ปุน ขยา ราคสฺส วีตราคตฺตาติ โยเชตพฺโพ. ๑- เอส นโย อิตเรสุ. เทสนา ปน เอกตฺถ วุตฺตํ สพฺพตฺถ วุตฺตเมว โหตีติ สงฺขิตฺตา. [๙] ขยา ราคสฺส วีตราคตฺตาติ เอตฺถ จ ยสฺมา พาหิรโก กาเมสุ วีตราโค, น ขยา ราคสฺส วีตราโค. อรหา ปน ขยาเอว, ตสฺมา วุตฺตํ "ขยา ราคสฺส วีตราคตฺตา"ติ. เอส นโย โทสโมเหสุปิ. ยถา จ "ปริญฺาตํ ตสฺสาติ วทามี"ติ วุตฺเตปิ ปริญฺาตตฺตา โส ตํ วตฺถุํ ตํ วา มญฺนํ น มญฺตีติ อตฺโถ โหติ, เอวมิธาปิ วีตราคตฺตา โส ตํ วตฺถุํ ตํ วา มญฺนํ น มญฺตีติ ทฏฺพฺโพ. [๑๐] เอตฺถ จ ปริญฺาตํ ตสฺสาติ อยํ วาโร มคฺคภาวนาปาริปูริทสฺสนตฺถํ วุตฺโต. อิตเร ผลสจฺฉิกิริยาปาริปูริทสฺสนตฺถนฺติ ทฏฺพฺพา. ทฺวีหิ วา การเณหิ อรหา มญฺติ วตฺถุสฺส จ ปริญฺาตตฺตา อกุสลมูลานญฺจ สมุจฺฉินฺนตฺตา. เตนสฺส ปริญฺาวาเรน วตฺถุปริญฺ ๒- ทีเปติ, อิตเรหิ อกุสลมูลสมุจฺเฉทนฺติ. ตตฺถ ปจฺฉิเมสุ ตีสุ วาเรสุ อยํ วิเสโส เวทิตพฺโพ. ตีสุ หิ วาเรสุ ราเค อาทีนวํ ทิสฺวา ทุกฺขานุปสฺสี วิหรนฺโต อปฺปณิหิตวิโมกฺเขน วิมุตฺโต ขยา ราคสฺส วีตราโค โหติ. โทเส อาทีนวํ ทิสฺวา อนิจฺจานุปสฺสี @เชิงอรรถ: ฉ.ม. โยเชตพฺพํ. ฉ.ม. เตนสฺส ปริญฺาตวาเรน วตฺถุโน วคฺถุปริญฺ ทีเปติ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๔๙.

วิหรนฺโต อนิมิตฺตวิโมกฺเขน วิมุตฺโต ขยา โทสสฺส วีตโทโส โหติ. โมเห อาทีนวํ ทิสฺวา อนตฺตานุปสฺสี วิหรนฺโต สุญฺตวิโมกฺเขน วิมุตฺโต ขยา โมหสฺส วีตโมโห โหติ. เอวํ สนฺเต น เอโก ตีหิ วิโมกฺเขหิ วิมุจฺจตีติ เทฺว วารา น วตฺตพฺพา สิยุนฺติ เจ, ตํ น กสฺมา? อนิยมิตตฺตา. อนิยเมน หิ วุตฺตํ "โยปิ โส ภิกฺขเว ภิกฺขุ อรหนฺ"ติ, น ปน วุตฺตํ อปฺปณิหิตวิโมกฺเขน วา วิมุตฺโต, อิตเรน วาติ. ตสฺมา ยํ อรหโต ยุชฺชติ, ตํ สพฺพํ วตฺตพฺพเมวาติ. [๑๑] อวิเสเสน วา โย โกจิ อรหา สมาเนปิ ๑- ราคาทิขเย วิปริณามทุกฺขสฺส ปริญฺาตตฺตา ขยา ราคสฺส วีตราโคติ วุจฺจติ, ทุกฺขทุกฺขสฺส ปริญฺาตตฺตา ขยา โทสสฺส วีตโทโสติ. สงฺขารทุกฺขสฺส ปริญฺาตตฺตา ขยา โมหสฺส วีตโมโหติ. อิฏฺารมฺมณสฺส วา ปริญฺาตตฺตา ขยา ราคสฺส วีตราโค. อนิฏฺารมฺมณสฺส ปริญฺาตตฺตา ขยา โทสสฺส วีตโทโส. มชฺฌตฺตารมฺมณสฺส ปริญฺาตตฺตา ขยา โมหสฺส วีตโมโห. สุขาย วา เวทนาย ราคานุสยสฺส สมุจฺฉินฺนตฺตา ขยา ราคสฺส วีตราโค. อิตราสุ ปฏิฆโมหานุสยานํ สมุจฺฉินฺนตฺตา วีตโทโส วีตโมโห จาติ ตสฺมา ตํ วิเสสํ ทสฺเสนฺโต อาห "ขยา ราคสฺส วีตราคตฺตา ฯเปฯ ขยา โมหสฺส วีตโมหตฺตา"ติ. ขีณาสววเสน ตติยจตุตฺถปญฺจมฉฏฺนยกถา นิฏฺิตา. ---------------- ตถาคตวารสตฺตมนยวณฺณนา [๑๒] เอวํ ปวีอาทีสุ วตฺถูสุ ขีณาสวสฺส ปวตฺตึ ทสฺเสตฺวา อิทานิ อตฺตโน ปวตฺตึ ทสฺเสนฺโต ตถาคโตปิ ภิกฺขเวติ อาทิมาห. @เชิงอรรถ: สี. สมาโนปิ.

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๕๐.

ตถาคโตติ อฏฺหิ การเณหิ ภควา ตถาคโต ๑- ตถา อาคโตติ ตถาคโต, ตถา คโตติ ตถาคโต, ตถลกฺขณํ อาคโตติ ตถาคโต, ตถธมฺเม ยาถาวโต อภิสมฺพุทฺโธติ ตถาคโต, ตถทสฺสิตาย ตถาคโต, ตถาวาทิตาย ตถาคโต, ตถาการิตาย ตถาคโต, อภิภวฏฺเน ตถาคโตติ. กถํ ภควา ตถา อาคโตติ ตถาคโต. ยถา สพฺพโลกหิตาย อุสฺสุกฺกมาปนฺนา ปุริมกา สมฺมาสมฺพุทฺธา อาคตา, ยถา หิ วิปสฺสี ภควา อาคโต, ยถา สิขี ภควา, ยถา เวสฺสภู ภควา, ยถา กกฺกุสนฺโธ ๒- ภควา, ยถา โกนาคมโน ภควา, ยถา กสฺสโป ภควา อาคโตติ. กึ วุตฺตํ โหติ. เยน อภินีหาเรน เอเต ภควนฺโต อาคตา, เตเนว อมฺหากํปิ ภควา อาคโต. อถวา ยถา วิปสฺสี ภควา ฯเปฯ ยถา กสฺสโป ภควา ทานปารมึ ปูเรตฺวา สีลเนกฺขมฺมปญฺาวิริยขนฺติสจฺจอธิฏฺานเมตฺตาอุเปกฺขาปารมึ ปูเรตฺวา อิมา ทส ปารมิโย ทส อุปปารมิโย ทส ปรมตฺถปารมิโยติ สมตึสปารมิโย ปูเรตฺวา องฺคปริจฺจาคํ นยนธนรชฺชปุตฺตทารปริจฺจาคนฺติ ๓- อิเม ปญฺจ มหาปริจฺจาเค ปริจฺจชิตฺวา ปุพฺพโยคปุพฺพจริยธมฺมกฺขานาตตฺถจริยาทโย ปูเรตฺวา พุทฺธจริยาย โกฏึ ปตฺวา อาคโต, ตถา อมฺหากมฺปิ ภควา อาคโต. ยถา จ วิปสฺสี ภควา ฯเปฯ กสฺสโป ภควา จตฺตาโร สติปฏฺาเน สมฺมปฺปธาเน อิทฺธิปาเท ปญฺจินฺทฺริยานิ ปญฺจ พลานิ สตฺต โพชฺฌงฺเค อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ ภาเวตฺวา พฺรูเหตฺวา อาคโต, ตถา ภควาปิ อาคโต. ๔- ยเถว โลกมฺหิ วิปสฺสิอาทโย สพฺพญฺุภาวํ มุนโย อิธาคตา ตถา อยํ สกฺยมุนีปิ อาคโต ตถาคโต วุจฺจติ เตน จกฺขุมาติ. @เชิงอรรถ: ฉ.ม. ตถาคโตติ วุจฺจติ. ฉ.ม. กกุสนฺโธ ปญฺจิเม มหาปริจฺจาคา @กตฺถจิ เอวํ อาคตา องฺคธนปุตฺตทารชีวิตปริจฺจาคาติ, ฏีกายมฺปน @องฺคนยนธนรชฺชปุตฺตทารปริจฺจาคาติ. ฉ.ม.,อิ. ตถา อมฺหากํ ภควาปิ @อาคโตติ ตถาคโต

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๕๑.

เอวํ ตถา อาคโตติ ตถาคโต. (๑) กถํ ตถา คโตติ ตถาคโต. ยถา สมฺปติชาโต วิปสฺสี ภควา คโต ฯเปฯ กสฺสโป ภควา คโต. กถญฺจ โส คโต, โส หิ สมฺปติชาโตว สเมหิ ปาเทหิ ปวิยํ ปติฏฺาย อุตฺตราภิมุโข สตฺตปทวีติหาเรน คโต. ยถาห:- สมฺปติชาโต อานนฺท โพธิสตฺโต สเมหิ ปาเทหิ ปติฏฺหิตฺวา อุตฺตเรนาภิมุโข สตฺตปทวีติหาเรน คจฺฉติ เสตมฺหิ ฉตฺเต อนุธาริยมาเน, สพฺพาว ทิสา อนุวิโลเกติ, อาสภิญฺจ วาจํ ภาสติ "อคฺโคหมสฺมิ โลกสฺส, เชฏฺโหมสฺมิ โลกสฺส, เสฏฺโหมสฺมิ โลกสฺส, อยมนฺติมา ชาติ, นตฺถิทานิ ปุนพฺภโว"ติ. ๑- ตญฺจสฺส คมนํ ตถํ อโหสิ อวิตถํ อเนเกสํ วิเสสาธิคมานํ ปุพฺพนิมิตฺตภาเวน. ยญฺหิ โส สมฺปติชาโตว สเมหิ ปาเทหิ ปติฏฺหิ, อิทมสฺส จตุริทฺธิปาทปฏิลาภสฺส ปุพฺพนิมิตฺตํ. อุตฺตราภิมุขภาโว ปน สพฺพโลกุตฺตรภาวสฺส ปุพฺพนิมิตฺตํ. สตฺตปทวีติหาโร สตฺตโพชฺฌงฺครตนปฏิลาภสฺส. "สุวณฺณทณฺฑา วีติปตนฺติ จามรา" ๒- เอตฺถ วุตฺตจามรุกฺเขโป ปน สพฺพติตฺถิยนิมฺมถนสฺส. เสตจฺฉตฺตธารณํ อรหตฺตวิมุตฺติวรวิมลเสตจฺฉตฺตปฏิลาภสฺส. สพฺพทิสาสุ วิโลกนํ สพฺพญฺุตานาวรณาณปฏิลาภสฺส. อาสภิวาจาภาสนํ อปฺปฏิวตฺติยวรธมฺมจกฺกปฺ- ปวตฺตนสฺส ปุพฺพนิมิตฺตํ. ตถา อยํ ภควาปิ คโต. ตญฺจสฺส คมนํ ตถํ อโหสิ อวิตถํ เตสญฺเว วิเสสาธิคมานํ ปุพฺพนิมิตฺตภาเวน. เตนาหุ โปราณา:- "มุหุตฺตชาโตว ควมฺปตี ยถา สเมหิ ปาเทหิ ผุสี วสุนฺธรํ โส วิกฺกมิ สตฺต ปทานิ โคตโม เสตญฺจ ฉตฺตํ อนุธารยุํ มรู. คนฺตฺวาน โส สตฺต ปทานิ โคตโม ทิสา วิโลเกสิ สมา สมนฺตโต อฏฺงฺคุเปตํ คิรมพฺภุทีรยี สีโห ยถา ปพฺพตมุทฺธนิฏฺิโต"ติ. @เชิงอรรถ: ม. อุปริ. ๑๔/๒๐๗/๑๗๓ อจฺฉริยพฺภูตธมฺมสุตฺต ขุ. สุ. ๒๕/๖๙๓/๔๗๐ นาลกสุตฺต

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๕๒.

เอวํ ตถา คโตติ ตถาคโต. อถวา "ยถา วิปสฺสี ภควา ฯเปฯ ยถา กสฺสโป ภควา, อยํปิ ภควา ตเถว เนกฺขมฺเมน กามจฺฉนฺทํ ปหาย คโต. อพฺยาปาเทน พฺยาปาทํ อาโลกสญฺาย ถีนมิทฺธํ อวิกฺเขเปน อุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจํ ธมฺมววตฺถาเนน วิจิกิจฺฉํ ปหาย คโต, าเณน อวิชฺชํ ปทาเลตฺวา คโต, ปามุชฺเชน อรตึ วิโนเทตฺวา ปมชฺฌาเนน นีวรณกวาฏํ อุคฺฆาเฏตฺวา ทุติยชฺฌาเนน วิตกฺกวิจารธูมํ อุปสเมตฺวา ตติยชฺฌาเนน ปีตึ วิราเชตฺวา จตุตฺถชฺฌาเนน สุขทุกฺขํ ปหาย อากาสานญฺจายตนสมาปตฺติยา รูปสญฺาปฏิฆสญฺานานตฺตสญฺาโย สมติกฺกมิตฺวา วิญฺานญฺจายตนสมาปตฺติยา อากาสานญฺจายตนสญฺ อากิญฺจญฺายตนสมาปตฺติยา วิญฺานญฺจายตนสญฺ เนวสญฺานาสญฺายตนสมาปตฺติยา อากิญฺจญฺายตนสญฺ สมติกฺกมิตฺวา คโต. อนิจฺจานุปสฺสนาย นิจฺจสญฺ ปหาย, ทุกฺขานุปสฺสนาย สุขสญฺ, อนตฺตานุปสฺสนาย อตฺตสญฺ, นิพฺพิทานุปสฺสนาย นนฺทึ, วิราคานุปสฺสนาย ราคํ, นิโรธานุปสฺสนาย สมุทยํ, อุปสมานุปสฺสนาย อาทานํ, ขยานุปสฺสนาย ฆนสญฺ, วยานุปสฺสนาย อายูหนํ, วิปริณามานุปสฺสนาย ธุวสญฺ, อนิมิตฺตานุปสฺสนาย นิมิตฺตสญฺ, อปฺปณิหิตานุปสฺสนาย ปณิธึ, สุญฺตานุปสฺสนาย อภินิเวสํ, อธิปญฺาธมฺมวิปสฺสนาย สาราทานาภินิเวสํ, ยถาภูตาณทสฺสเนน สมฺโมหาภินิเวสํ, อาทีนวานุปสฺสนาย อาลยาภินิเวสํ, ปฏิสงฺขานุปสฺสนาย อปฺปฏิสงฺขํ, วิวฏฺฏานุปสฺสนาย สํโยคาภินิเวสํ, โสตาปตฺติมคฺเคน ทิฏฺเกฏฺเ กิเลเส ภญฺชิตฺวา, สกทาคามิมคฺเคน โอฬาริเก กิเลเส ปหาย, อนาคามิมคฺเคน อนุสหคเต กิเลเส สมุคฺฆาเฏตฺวา, อรหตฺตมคฺเคน สพฺพกิเลเส สมุจฺฉินฺทิตฺวา คโต. เอวํปิ ตถา คโตติ ตถาคโต. (๒) กถํ ตถลกฺขณํ อาคโตติ ตถาคโต. ปวีธาตุยา กกฺขฬตฺตลกฺขณํ ตถํ อวิตถํ. อาโปธาตุยา ปคฺฆรณลกฺขณํ. เตโชธาตุยา อุณฺหลกฺขณํ. วาโยธาตุยา วิตฺถมฺภนลกฺขณํ. อากาสธาตุยา อสมฺผุฏฺลกฺขณํ, วิญฺาณธาตุยา วิชานนลกฺขณํ.

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๕๓.

รูปสฺส รุปฺปนลกฺขณํ. เวทนาย เวทยิตลกฺขณํ. สญฺาย สญฺชานนลกฺขณํ. สงฺขารานํ อภิสงฺขรณลกฺขณํ. วิญฺาณสฺส วิชานนลกฺขณํ. วิตกฺกสฺส อภินิโรปนลกฺขณํ. วิจารสฺส อนุมชฺชนลกฺขณํ. ปีติยา ผรณลกฺขณํ. สุขสฺส สาตลกฺขณํ. จิตฺเตกคฺคตาย อวิกฺเขปลกฺขณํ. ผสฺสสฺส ผุสนลกฺขณํ. สทฺธินฺทฺริยสฺส อธิโมกฺขลกฺขณํ. วิริยินฺทฺริยสฺส ปคฺคหลกฺขณํ. สตินฺทฺริยสฺส อุปฏฺานลกฺขณํ. สมาธินฺทฺริยสฺส อวิกฺเขปลกฺขณํ. ปญฺินฺทฺริยสฺส ปชานนลกฺขณํ. สทฺธาพลสฺส อสฺสทฺธิเย อกมฺปิยลกฺขณํ. วิริยพลสฺส โกสชฺเช. สติพลสฺส มุฏฺสจฺเจ. สมาธิพลสฺส อุทฺธจฺเจ. ปญฺาพลสฺส อวิชฺชาย อกมฺปิยลกฺขณํ. สติสมฺโพชฺฌงฺคสฺส อุปฏฺานลกฺขณํ. ธมฺมวิจยสมฺโพชฺฌงฺคสฺส ปวิจยลกฺขณํ. วิริยสมฺโพชฺฌงฺคสฺส ปคฺคหลกฺขณํ. ปีติสมฺโพชฺฌงฺคสฺส ผรณลกฺขณํ. ปสฺสทฺธิสมฺโพชฺฌงฺคสฺส อุปสมลกฺขณํ. สมาธิสมฺโพชฺฌงฺคสฺส อวิกฺเขปลกฺขณํ. อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺคสฺส ปฏิสงฺขานลกฺขณํ. สมฺมาทิฏฺิยา ทสฺสนลกฺขณํ. สมฺมาสงฺกปฺปสฺส อภินิโรปนลกฺขณํ. สมฺมาวาจาย ปริคฺคหลกฺขณํ. สมฺมากมฺมนฺตสฺส สมุฏฺานลกฺขณํ. สมฺมาอาชีวสฺส โวทานลกฺขณํ. สมฺมาวายามสฺส ปคฺคหลกฺขณํ. สมฺมาสติยา อุปฏฺานลกฺขณํ. สมฺมาสมาธิสฺส อวิกฺเขปลกฺขณํ. อวิชฺชาย อาณลกฺขณํ. สงฺขารานํ เจตนาลกฺขณํ. วิญฺาณสฺส วิชานนลกฺขณํ. นามสฺส นมนลกฺขณํ. รูปสฺส รุปฺปนลกฺขณํ. สฬายตนสฺส อายตนลกฺขณํ. ผสฺสสฺส ผุสนลกฺขณํ. เวทนาย เวทยิตลกฺขณํ. ตณฺหาย เหตุลกฺขณํ. อุปาทานสฺส คหณลกฺขณํ. ภวสฺส อายูหนลกฺขณํ. ชาติยา นิพฺพตฺติลกฺขณํ. ชราย ชีรณลกฺขณํ. มรณสฺส จุติลกฺขณํ. ธาตูนํ สุญฺตาลกฺขณํ. อายตนานํ อายตนลกฺขณํ. สติปฏฺานานํ อุปฏฺานลกฺขณํ. สมฺมปฺปธานานํ ปทหณลกฺขณํ. อิทฺธิปาทานํ อิชฺฌนลกฺขณํ.

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๕๔.

อินฺทฺริยานํ อธิปติลกฺขณํ. พลานํ อกมฺปิยลกฺขณํ. โพชฺฌงฺคานํ นิยฺยานลกฺขณํ. มคฺคสฺส เหตุลกฺขณํ. สจฺจานํ ตถลกฺขณํ. สมถสฺส อวิกฺเขปลกฺขณํ. วิปสฺสนาย อนุปสฺสนาลกฺขณํ. สมถวิปสฺสนานํ เอกรสลกฺขณํ. ยุคนนฺธานํ ๑- อนติวตฺตนลกฺขณํ. สีลวิสุทฺธิยา สํวรลกฺขณํ. จิตฺตวิสุทฺธิยา อวิกฺเขปลกฺขณํ. ทิฏฺิวิสุทฺธิยา ทสฺสนลกฺขณํ. ขเย าณสฺส สมุจฺเฉทลกฺขณํ. อนุปฺปาเท าณสฺส ปสฺสทฺธิลกฺขณํ. ฉนฺทสฺส มูลลกฺขณํ. มนสิการสฺส สมุฏฺานลกฺขณํ. ผสฺสสฺส สโมธานลกฺขณํ. เวทนาย สโมสรณลกฺขณํ. สมาธิสฺส ปมุขลกฺขณํ สติยา อธิปเตยฺยลกฺขณํ. ปญฺาย ตตุตฺตริลกฺขณํ. วิมุตฺติยา สารลกฺขณํ. อมโตคธสฺส นิพฺพานสฺส ปริโยสานลกฺขณํ ตถํ อวิตฺถํ. เอวํ ตถลกฺขณํ าณคติยา อาคโต อวิรุชฺฌิตฺวา ปตฺโต อนุปฺปตฺโตติ ตถาคโต. เอวํ ตถลกฺขณํ อาคโตติ ตถาคโต. (๓) กถํ ตถธมฺเม ยาถาวโต อภิสมฺพุทฺโธติ ตถาคโต. ตถธมฺมา นาม จตฺตาริ อริยสจฺจานิ. ยถาห:- "จตฺตาริมานิ ภิกฺขเว ตถานิ อวิตถานิ อนญฺถานิ, กตมานิ จตฺตาริ? `อิทํ ทุกฺขนฺ'ติ ภิกฺขเว ตถเมตํ อวิตถเมตํ อนญฺถเมตนฺ"ติ ๒- วิตฺถาโร. ตานิ จ ภควา อภิสมฺพุทฺโธ, ตสฺมา ตถานํ อภิสมฺพุทฺธตฺตา ตถาคโตติ วุจฺจติ. อภิสมฺโพธตฺโถ หิ เอตฺถ คตสทฺโท. อปิจ ชรามรณสฺส ชาติปฺปจฺจยสมฺภูตสมุทาคตฏฺโ ตโถ อวิตโถ อนญฺโถ ฯเปฯ สงฺขารานํ อวิชฺชาปจฺจยสมฺภูตสมุทาคตฏฺโ ตโถ อวิตโถ อนญฺโถ. ตถา อวิชฺชาย สงฺขารานํ ปจฺจยฏฺโ. สงฺขารานํ วิญฺาณสฺส ปจฺจยฏฺโ ฯเปฯ ชาติยา ชรามรณสฺส ปจฺจยฏฺโ ตโถ อวิตโถ อนญฺโถ. ตํ สพฺพํ ภควา อภิสมฺพุทฺโธ, ตสฺมาปิ ตถานํ ธมฺมานํ อภิสมฺพุทฺธตฺตา. ตถาคโตติ วุจฺจติ. เอวํ ตถธมฺเม ยาถาวโต อภิสมฺพุทฺโธติ ตถาคโต. (๔) @เชิงอรรถ: ฉ.ม. ยุคนทฺธานํ สํ. มหา. ๑๙/๑๐๙๐/๓๗๕ ตถสุตฺต

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๕๕.

กถํ ตถทสฺสิตาย ตถาคโต. ภควา ยํ สเทวเก โลเก ฯปฯ สเทวมนุสฺสาย อปริมาณาสุ โลกธาตูสุ อปริมาณานํ สตฺตานํ จกฺขุทฺวาเร อาปาถํ อาคจฺฉนฺตํ รูปารมฺมณํ นาม อตฺถิ. ตํ สพฺพาการโต ชานาติ ปสฺสติ. เอวํ ชานตา จ ปสฺสตา จ เตน ตํ อิฏฺานิฏฺาทิวเสน วา ทิฏฺสุตมุตวิญฺาเตสุ ลพฺภมานกปทวเสน วา "กตมํ ตํ รูปํ รูปายตนํ? ยํ รูปํ จตุนฺนํ มหาภูตานํ อุปาทาย วณฺณนิภํ *- สนิทสฺสนํ สปฺปฏิฆํ นีลํ ปีตกนฺ"ติ ๑- อาทินา นเยน อเนเกหิ นาเมหิ เตรสหิ วาเรหิ เทฺวปญฺาสาย นเยหิ วิภชฺชมานํ ตถเมว โหติ, วิตถํ นตฺถิ. เอส นโย โสตทฺวาราทีสุปิ อาปาถมาคจฺฉนฺเตสุ สทฺทาทีสุ. วุตฺตํ เหตํ ภควตา "ยํ ภิกฺขเว สเทวกสฺส โลกสฺส ฯเปฯ สเทวมนุสฺสาย ทิฏฺ สุตํ มุตํ วิญฺาตํ ปตฺตํ ปริเยสิตํ อนุวิจริตํ มนสา, ตมหํ ชานามิ, ตมหํ อภิญฺาสึ, **- ตํ ตถาคตสฺส วิทิตํ, ตํ ตถาคเต ๒- น อุปฏฺาสี"ติ. ๓- เอวํ ตถทสฺสิตาย ตถาคโต. ตตฺถ ตถทสฺสิอตฺเถ ตถาคโตติ ปทสมฺภโว เวทิตพฺโพ. (๕) กถํ ตถาวาทิตาย ตถาคโต. ยํ รตฺตึ ภควา โพธิมณฺเฑ อปราชิตปลฺลงฺเก นิสินฺโน ติณฺณํ มารานํ มตฺถกํ มทฺทิตฺวา อนุตฺตรํ สมฺมาสมฺโพธึ อภิสมฺพุทฺโธ, ยญฺจ รตฺตึ ยมกสาลานํ อนฺตเร อนุปาทิเสสาย นิพฺพานธาตุยา ปรินิพฺพายิ, เอตฺถนฺตเร ปญฺจจตฺตาฬีสวสฺสปริมาเณ กาเล ปมโพธิยาปิ มชฺฌิมโพธิยาปิ ปจฺฉิมโพธิยาปิ ยํ ภควตา ภาสิตํ สุตฺตํ เคยฺยํ ฯเปฯ เวทลฺลํ, ตํ สพฺพํ อตฺถโต จ พฺยญฺชนโต จ อนุปวชฺชํ อนูนมนธิกํ สพฺพาการปริปุณฺณํ ราคมทนิมฺมทนํ โทสโมหมทนิมฺมทนํ, นตฺถิ ตตฺถ วาลคฺคมตฺตมฺปิ อวกฺขลิตํ, สพฺพนฺตํ เอกมุทฺทิกาย ลญฺจิตํ วิย เอกนาฬิยา มิตํ วิย เอกตุลาย ตุลิตํ วิย จ ตถเมว โหติ อวิตตํ. เตนาห "ยญฺเจว รตฺตึ ตถาคโต อนุตฺตรํ สมฺมาสมฺโพธึ อภิสมฺพุชฺฌติ, ยญฺจ รตฺตึ อนุปาทิเสสาย นิพฺพานธาตุยา ปรินิพฺพายติ, เอตสฺมึ อนฺตเร ภาสติ ลปติ นิทฺทิสติ, สพฺพนฺตํ ตเถว โหติ น อญฺถา, ตสฺมา `ตถาคโต'ติ วุจฺจตี"ติ. ๔- คทอตฺโถ หิ เอตฺถ คตสทฺโท. เอวํ ตถาวาทิตาย ตถาคโต. อปิจ อาคทนมาคโท, @เชิงอรรถ: อภิ. สงฺคณิ. ๓๔/๖๑๖ อาทิ/๑๘๘ รูปกณฺฑ * ปาลิ. วณฺณนิภา ฉ.ม. อิ. ตถาคโต @ องฺ. จตุกฺก. ๒๑/๒๔/๒๙ กาฬการามสุตฺต ** ปาลิ. อพฺภญฺาสึ @ องฺ. จตุกฺก. ๒๑/๒๓/๒๘ โลกสุตฺต

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๕๖.

วจนนฺติ อตฺโถ. ตถา ๑- อวิปรีโต อาคโท อสฺสาติ ทการสฺส ตการํ กตฺวา ตถาคโตติ เอวํ เจตสฺมึ อตฺเถ ปทสิทฺธิ เวทิตพฺพา. (๖) กถํ ตถาการิตาย ตถาคโต. ภควโต หิ วาจาย กาโย อนุโลเมติ กายสฺสปิ วาจา. ตสฺมา ยถาวาที ตถาการี, ยถาการี ตถาวาที จ โหติ. เอวมฺภูตสฺส จสฺส ยถา วาจา, กาโยปิ ตถา คโตติ ๒- อตฺโถ. ยถา จ กาโย วาจาปิ ตถา คตาติ ๓- ตถาคโต. เตนาห "ยถาวาที ภิกฺขเว ตถาคโต ตถาการี, ยถาการี ตถาวาที, อิติ ยถาวาที ตถาการี, ยถาการี ตถาวาที, ตสฺมา `ตถาคโต'ติ วุจฺจตี"ติ. ๔- เอวํ ตถาการิตาย ตถาคโต. (๗) กถํ อภิภวฏฺเน ตถาคโต. อุปริ ภวคฺคํ เหฏฺา อวีจิปริยนฺตํ กตฺวา ติริยํ อปริมาณาสุ โลกธาตูสุ สพฺพสตฺเต อภิภวติ สีเลนปิ สมาธินาปิ ปญฺายปิ วิมุตฺติยาปิ วิมุตฺติาณทสฺสเนนปิ, น ตสฺส ตุลา วา ปมาณํ วา อตฺถิ, อตุโล อปฺปเมยฺโย อนุตฺตโร ราชราชา เทวเทโว สกฺกานํ อติสกฺโก พฺรหฺมานํ อติพฺรหฺมา. เตนาห "สเทวเก ภิกฺขเว โลเก ฯเปฯ สเทวมนุสฺสาย ตถาคโต อภิภู อนภิภูโต อญฺทตฺถุทโส วสวตฺตี, ตสฺมา `ตถาคโต'ติ วุจฺจตี"ติ. ๕- ตตฺเรวํ ปทสิทฺธิ เวทิตพฺพา. อคโท วิย อคโท. โก ปเนส? เทสนาวิลาโส เจว ปุญฺมโย ๖- จ. เตน เหส มหานุภาโว ภิสกฺโก ทิพฺพาคเทน สปฺเป วิย สพฺพปรปฺปวาทิโน สเทวกญฺจ โลกํ อภิภวติ. อิติ สพฺพโลกาภิภวเน ตโถ อวิปรีโต เทสนาวิลาสมโย เจว ปุญฺมโย ๖- จ อคโท อสฺสาติ ทการสฺส ตการํ กตฺวา ตถาคโตติ เวทิตพฺโพ. เอวํ อภิภวนฏฺเน ตถาคโต. (๘) อปิจ ตถาย คโตติปิ ตถาคโต, ตถํ คโตติปิ ตถาคโต. คโตติ อวคโต อตีโต ปตฺโต ปฏิปนฺโนติ อตฺโถ. ตตฺถ สกลํ โลกํ ตีรณปริญฺาย ตถาย คโต อวคโตติ ตถาคโต. โลกสมุทยํ ปหานปริญฺาย ตถาย คโต อตีโตติ @เชิงอรรถ: ฉ.ม., อิ. ตโถ ฉ.ม., อิ. ตถา คโต ปวตฺโตติ ฉ.ม., อิ. ตถา คตา ปวตฺตาติ. @ องฺ. จตุกฺก. ๒๑/๒๓/๒๘ องฺ. จตุกฺก. ๒๑/๒๓/๒๘ โลกสุตฺต @๖-๖ กตฺถจิ ปุุสฺสโยติปิ ทิสฺสติ, ตํ ปุมโย ยถา ทานมยํ อิติ ฏีกาย น สเมติ.

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๕๗.

ตถาคโต. โลกนิโรธํ สจฺฉิกิริยาย ตถาย คโต ปตฺโตติ ตถาโต. โลกนิโรธคามินึ ปฏิปทํ ตถํ คโต ปฏิปนฺโนติ ตถาคโต. เตน ยํ วุตฺตํ ภควตา "โลโก ภิกฺขเว ตถาคเตน อภิสมฺพุทฺโธ, โลกสฺมา ตถาคโต วิสํยุตฺโต, โลกสมุทโย ภิกฺขเว ตถาคเตน อภิสมฺพุทฺโธ, โลกสมุทโย ตถาคตสฺส ปหีโน, โลกนิโรโธ ภิกฺขเว ตถาคเตน อภิสมฺพุทฺโธ, โลกนิโรโธ ตถาคตสฺส สจฺฉิกโต, โลกนิโรธคามินี ปฏิปทา ภิกฺขเว ตถาคเตน อภิสมฺพุทฺธา, โลกนิโรธคามินี ปฏิปทา ตถาคตสฺส ภาวิตา, ยํ ภิกฺขเว สเทวกสฺส โลกสฺส ฯเปฯ สพฺพนฺตํ ตถาคเตน อภิสมฺพุทฺธํ, ตสฺมา `ตถาคโต'ติ วุจฺจตี"ติ. ๑- ตสฺส เอวํปิ อตฺโถ เวทิตพฺโพ. อิทํปิ จ ตถาคตสฺส ตถาคตภาวทีปเน มุขมตฺตกเมว. สพฺพากาเรน ปน ตถาคโตว ตถาคตสฺส ตถาคตภาวํ วณฺเณยฺย. อรหํ สมฺมาสมฺพุทฺโธติ ปททฺวเย ปน อารกตฺตา อรีนํ อารานญฺจ หตตฺตา ปจฺจยาทีนญฺจ อรหตฺตา ปาปกรเณ รหาภาวาติ อิเมหิ ตาว การเณหิ อรหนฺติ เวทิตพฺโพ. สมฺมา สามญฺจ สพฺพธมฺมานํ พุทฺธตฺตา ปน สมฺมาสมฺพุทฺโธติ อยเมตฺถ สงฺเขโป, วิตฺถารโต ปเนตํ ปททฺวยํ วิสุทฺธิมคฺเค พุทฺธานุสฺสติวณฺณนายํ ปกาสิตํ. ปริญฺาตนฺตํ ตถาคตสฺสาติ เอตฺถ ปน เอตํ มญฺนาวตฺถุ ปริญฺาตํ ตถาคตสฺสาติปิ อตฺโถ เวทิตพฺโพ. ปริญฺาตนฺตํ นาม ปริญฺาตวารํ ปริาตาวสานํ อนวเสสโต ปริญฺาตนฺติ วุตฺตํ โหติ. พุทฺธานญฺหิ สาวเกหิ สทฺธึ กิญฺจาปิ เตน เตน มคฺเคน กิเลสปฺปหาเน วิเสโส นตฺถิ, ปริญฺาย ปน อตฺถิ. สาวกา หิ จตุนฺนํ ธาตูนํ เอกเทสเมว สมฺมสิตฺวา นิพฺพานํ ปาปุณนฺติ, พุทฺธานํ ปน อนุปฺปมาณํปิ สงฺขารคตํ าเณน อทิฏฺมตุลิตํ อตีริตมสจฺฉิกตํ นตฺถิ. @เชิงอรรถ: องฺ. จตุกฺก. ๒๑/๒๓/๒๗-๘ โลกสุตฺต.

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๕๘.

ตถาคตวารอฏฺมนยวณฺณนา [๑๓] โย ๑- จายํ นิพฺพานวาโร นนฺทิ ทุกฺขสฺส มูลนฺติ อาทิวาโร วุตฺโต ปวีวาราทีสุปิ วิตฺถาเรตพฺโพ. ๑- ๒- อยํ ปริญฺาตวาโร วิตฺถาเรนฺเตน จ ปริญฺาตนฺตํ ตถาคตสฺสาติ สพฺพปเทหิ โยเชตพฺโพ ปุน นนฺทิ ทุกฺขสฺส มูลนฺติ อาทิ โยเชตพฺพํ. เทสนา ปน เอตฺถ วตฺถุ สพฺพตฺถ วุตฺตเมว โหตีติ สงฺขิตฺตา. ๒- นนฺทิ ๓- ทุกฺขสฺส มูลนฺติ อาทีสุ จ นนฺทีติ ปุริมา ตณฺหา. ทุกฺขนฺติ ปญฺจกฺขนฺธา. มูลนฺติ อาทิ. อิติ วิทิตฺวาติ ตํ ปุริมภวนนฺทึ "อิมสฺส ทุกฺขสฺส มูลนฺ"ติ เอวํ ชานิตฺวา. ภวาติ กมฺมภวโต. ชาตีติ วิปากขนฺธา. เต หิ ยสฺมา ชายนฺติ, ตสฺมา "ชาตี"ติ วุตฺตา. ชาติสีเสน วา อยํ เทสนา. เอวํปิ "อิติ วิทิตฺวา"ติ อิมินา โยเชตพฺพํ. อยญฺหิ เอตฺถ อตฺโถ "กมฺมภวโต อุปปตฺติภโว โหตีติ เอวญฺจ ชานิตฺวา"ติ. ภูตสฺสาติ สตฺตสฺส. ชรามรณนฺติ ชรามรณญฺจ. เอวํ วุตฺตํ โหติ:- เตน อุปปตฺติภเวน ภูตสฺส สตฺตสฺส ขนฺธานํ ชรามรณํ โหตีติ เอวญฺจ ชานิตฺวาติ. เอตฺตาวตา ยํ โพธิรุกฺขมูเล อปราชิตปลฺลงฺเกน นิสินฺโน สมฺมสิตฺวา สพฺพญฺุตํ ปตฺโต, ตสฺส ปฏิจฺจสมุปฺปาทสฺส ปฏิเวธา มญฺนานํ อภาวการณํ ทสฺเสนฺโต จตุสงฺเขปนฺติสนฺธึ ติยทฺธํ วีสตาการํ ตเมว ปฏิจฺจสมุปฺปาทํ ทสฺเสติ. กถํ ปน เอตฺตาวตา เอส สพฺโพ ทสฺสิโต โหตีติ. เอตฺถ หิ นนฺทีติ อยเมโก สงฺเขโป. ทุกฺขสฺสาติ วจนโต ทุกฺขํ ทุติโย, ภวา ชาตีติ วจนโต ภโว ตติโย, ชาติชรามรณํ จตุตฺโถ. เอวํ เอตฺตาวตา จตฺตาโร สงฺเขปา เวทิตพฺพา, โกฏฺาสาติ อตฺโถ. ตณฺหาทุกฺขานํ ปน อนฺตรํ เอโก สนฺธิ, ทุกฺขสฺส จ ภวสฺส จ อนฺตรํ ทุติโย, ภวสฺส จ ชาติยา จ อนฺตรํ ตติโย, เอวํ จตุนฺนํ องฺคุลีนํ อนฺตรสทิสา จตุสงฺเขปนฺตรา ตโย สนฺธี เวทิตพฺพา. @เชิงอรรถ: ๑-๑ ฉ.ม., อิ. โย จายํ ฯเปฯ วิตฺถาเรตพฺโพติ ปาา น ทิสฺสนฺติ. @๒-๒ ฉ.ม., อิ. อยํ ปริญฺาตวาโร ฯเปฯ สงฺขิตฺตาติ อิเม ปาา น ทิสฺสนฺติ. @ ฉ.ม. อิ. นนฺที

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๕๙.

ตตฺถ นนฺทีติ อตีโต อทฺธา, ชาติชรามรณํ อนาคโต อทฺธา, ทุกฺขญฺจ ภโว จ ปจฺจุปฺปนโน อทฺธาติ เอวํ ตโย อทฺธา เวทิตพฺพา. อตีเต ปน ปญฺจสุ อากาเรสุ นนฺทิวจเนน ตณฺหา เอกา อาคตา, ตาย อนาคตายปิ อวิชฺชาสงฺขารอุปาทานภวา ปจฺจยลกฺขเณน คหิตาว โหนฺติ. ชาติชรามรณวจเนน ปน เยสํ ขนฺธานํ ตํ ชาติชรามรณํ, เต วุตฺตา เอวาติ กตฺวา อายตึ วิญฺาณนามรูปสฬายตนผสฺสเวทนา คหิตาว โหนฺติ. เอวเมว เตสุ ๑- "ปุริมกมฺมภวสฺมึ โมโห อวิชฺชา อายูหนา สงฺขารา นิกนฺติ ตณฺหา อุปคมนมุปาทานํ เจตนา ภโว อิตีเม ปญฺจ ธมฺมา ปุริมกมฺมภวสฺมึ อิธ ปฏิสนฺธิยา ปจฺจยา, อิธ ปฏิสนฺธิวิญฺาณํ โอกฺกนฺติ นามรูปํ ปสาโท อายตนํ ผุฏฺโ ผสฺโส เวทยิตํ เวทนา อิตีเม ปญฺจ ธมฺมา อิธูปปตฺติภวสฺมึ ปุเรกตสฺส กมฺมสฺส ปจฺจยา, อิธ ปน ปริปกฺกตฺตา อายตนานํ โมโห อวิชฺชา อายูหนา สงฺขารา นิกนฺติ ตณฺหา อุปคมนมุปาทานํ เจตนา ภโว อิตีเม ปญฺจ อิธ กมฺมภวสฺมึ อายตึ ปฏิสนฺธิยา ปจฺจยา, อายตึ ปฏิสนฺธิวิญฺาณํ โอกฺกนฺติ นามรูปํ ปสาโท อายตนํ ผุฏฺโ ผสฺโส เวทยิตํ เวทนา อิตีเม ปญฺจ ธมฺมา อายตึ อุปปตฺติภวสฺมึ อิธ กตสฺส กมฺมสฺส ปจฺจยา"ติ เอวํ นิทฺทิฏฺลกฺขณา วีสติ อาการา อิธ เวทิตพฺพา. เอวํ "นนฺทิ ทุกฺขสฺส มูลนฺติ อิติ วิทิตฺวา ภวา ชาติ, ภูตสฺส ชรามรณนฺ"ติ เอตฺตาวตา เอส สพฺโพปิ จตุสงฺเขโป ติสนฺธิ ติยทฺโธ วีสตากาโร ปฏิจฺจสมุปฺปาโท ทสฺสิโต โหตีติ เวทิตพฺโพ. อิทานิ ตสฺมา ติห ภิกฺขเว ฯเปฯ อภิสมฺพุทฺโธติ วทามีติ เอตฺถ อนุปุพฺพปทวณฺณนํ กตฺวา ปทโยชนาย อตฺถนิคมนํ กริสฺสาม. ตสฺมา ติหาติ ตสฺมา อิจฺเจว วุตฺตํ โหติ. ติการหการา นิปาตา. สพฺพโสติ อนวเสสวจนเมตํ. ตณฺหานนฺติ นนฺทีติ เอวํ วุตฺตานํ สพฺพตณฺหานํ. ขยาติ โลกุตฺตรมคฺเคน อจฺจนฺตกฺขยา. วิราคาทีนิ ขยเววจนาเนว. ยา หิ ตณฺหา ขีณา, วิรตฺตาปิ @เชิงอรรถ: ฉ.ม. เอวเมเต.

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๖๐.

ตา ๑- ภวนฺติ นิรุทฺธาปิ จ จตฺตาปิ ปฏินิสฺสฏฺาปิ. ขยาติ วา จตุมคฺคกิจฺจ- สาธารณเมตํ. ตโต ปมมคฺเคน วิราคา, ทุติเยน นิโรธา, ตติเยน จาคา, จตุตฺเถน ปฏินิสฺสคฺคาติ โยเชตพฺพํ. ยาหิ วา ตณฺหาหิ ปวึ ปวิโต สญฺชาเนยฺย, ตาสํ ขยา. ยาหิ ปวึ มญฺเยฺย, ตาสํ วิราคา. ยาหิ ปวึ มญฺเยฺย, ตาสํ นิโรธา. ยาหิ ปวิโต มญฺเยฺย, ตาสํ จาคา. ยาหิ ปวี เมติ มญฺเยฺย, ตาสํ ปฏินิสฺสคฺคา. ยาหิ วา ปวึ มญฺเยฺย, ตาสํ ขยา ฯเปฯ ยาหิ ปวึ อภินนฺเทยฺย, ตาสํ ปฏินิสฺสคฺคาติ เอวเมตฺถ โยชนา กาตพฺพา, น กิญฺจิ วิรุชฺฌติ. อนุตฺตรนฺติ อุตฺตรวิรหิตํ สพฺพเสฏฺ. สมฺมาสมฺโพธินฺติ สมฺมา สามญฺจ โพธึ. อถวา ปสฏฺ สุนฺทรญฺจ โพธึ. โพธีติ รุกฺโขปิ มคฺโคปิ สพฺพญฺุตาณมฺปิ นิพฺพานมฺปิ. "โพธิรุกฺขมูเล ปมาภิสมฺพุทฺโธ"ติ ๒- จ "อนฺตรา จ โพธึ อนฺตรา จ คยนฺ"ติ ๓- จ อาคตฏฺาเนสุ หิ รุกฺโข โพธีติ วุจฺจติ. "จตุมคฺเคสุ าณนฺ"ติ ๔- อาคตฏฺาเน มคฺโค. "ปปฺโปติ โพธึ วรภูริ เมธโส"ติ ๕- อาคตฏฺาเน สพฺพญฺุตาณํ. "ปตฺวาน โพธึ อมตํ อสงฺขตนฺ"ติ อาคตฏฺาเน นิพฺพานํ. อิธ ปน ภควโต อรหตฺตมคฺคาณํ อธิปฺเปตํ. อปเร สพฺพญฺุตาณนฺติปิ วทนฺติ. สาวกานํ อรหตฺตมคฺโค อนุตฺตรา โพธิ โหติ น โหตีติ. น โหติ. กสฺมา? อสพฺพคุณทายกตฺตา. เตสญฺหิ กสฺสจิ อรหตฺตมคฺโค อรหตฺตผลเมว เทติ, กสฺสจิ ติสฺโส วิชฺชา, กสฺสจิ ฉ อภิญฺา, กสฺสจิ จตสฺโส ปฏิสมฺภิทา, กสฺสจิ สาวกปารมีาณํ. ปจฺเจกพุทฺธานมฺปิ ปจฺเจกโพธิาณเมว เทติ. พุทฺธานํ ปน สพฺพคุณสมฺปตฺตึ เทติ อภิเสโก วิย รญฺโ สพฺพโลกิสฺสริยภาวํ. ตสฺมา อญฺสฺส กสฺสจิปิ อนุตฺตรา โพธิ น โหติ. @เชิงอรรถ: ม. ตา วิรตฺตา เขปิตา วินย. มหา. ๔/๑/๑ โพธิกถา, ขุ.อุ. ๒๔/๑/๙๓ @ปมโพธิสุตฺต. วินย. มหา. ๔/๑๑/๑๑ ปญฺจวคฺคิยกถา, ม.มู. ๑๒/๒๘๕/๒๔๖ @ ขุ. จูฬ. ๓๐/๖๖๗/๓๒๑ ขคฺควิสาณสุตฺตนิทฺเทส (สยา) @ ที. ปาฏิ. ๑๑/๒๑๗/๑๓๗ ลกฺขณสุตฺต

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๖๑.

อภิสมฺพุทฺโธติ อภิญฺาสิ ปฏิวิชฺฌิ ปตฺโต อธิคโตติ วุตฺตํ โหติ. อิติ วทามีติ อิติ วทามิ อาจิกฺขามิ เทเสมิ ปญฺเปมิ ปฏฺเปมิ วิวรามิ วิภชามิ อุตฺตานีกโรมีติ. ตตฺรายํ โยชนา:- ตถาคโตปิ ภิกฺขเว ฯเปฯ ปวึ น มญฺติ ฯเปฯ ปวึ นาภินนฺทติ. ตํ กิสฺส เหตุ? นนฺทิ ทุกฺขสฺส มูลํ, ภวา ชาติ, ภูตสฺส ชรามรณนฺติ อิติ วิทิตฺวาติ. ตตฺถ อิติ วิทิตฺวาติ อิติกาโร การณตฺโถ. เตน อิมสฺส ปฏิจฺจสมุปฺปาทสฺส วิทิตตฺตา ปฏิวิทิตตฺตาติ วุตฺตํ โหติ. กิญฺจิ ภิยฺโย:- ยสฺมา เอวมิมํ ปฏิจฺจสมุปฺปาทํ วิทิตฺวา ตถาคตสฺส สา นนฺทีติ วุตฺตตณฺหา สพฺพปฺปการาปิ ปหีนา, ตาสญฺจ ตถาคโต สพฺพโส ตณฺหานํ ขยา ฯเปฯ อนุตฺตรํ สมฺมาสมฺโพธึ อภิสมฺพุทฺโธ. ตสฺมา ปวึ น มญฺติ ฯเปฯ ปวึ นาภินนฺทตีติ วทามีติ เอวํ อภิสมฺพุทฺธตฺตา น มญฺติ นาภินนฺทตีติ วทามีติ วุตฺตํ โหติ. อถวา ยสฺมา "นนฺทิ ทุกฺขสฺส มูลนฺ"ติ อาทินา นเยน ปฏิจฺจสมุปฺปาทํ วิทิตฺวา สพฺพโส ตณฺหานํ ขยํ คโต, ๑- ตสฺมา ติห ภิกฺขเว ตถาคโต สพฺพโส ตณฺหานํ ขยา ฯเปฯ อภิสมฺพุทฺโธติ วทามิ. โส เอวํ อภิสมฺพุทฺธตฺตา ปวึ น มญฺติ ฯเปฯ นาภินนฺทตีติ. ยตฺถ ยตฺถ หิ ยสฺมาติ อวตฺวา ตสฺมาติ วุจฺจติ, ตตฺถ ตตฺถ ยสฺมาติ อาเนตฺวา โยเชตพฺพํ, อยํ สาสนยุตฺติ. เอส นโย สพฺพตฺถ. อิทมโวจ ภควาติ อิทํ นิทานาวสานโต ปภูติ ยาว อภิสมฺพุทฺโธติ วทามีติ สกลสุตฺตนฺตํ ภควา ปเรสํ ปญฺาย อลพฺภเนยฺยปติฏฺ ปรมคมฺภีรํ สพฺพญฺุตาณํ ทสฺเสนฺโต เอเกน ปุถุชฺชนวาเรน เอเกน เสขวาเรน จตูหิ ขีณาสววาเรหิ ทฺวีหิ ตถาคตวาเรหีติ อฏฺหิ มหาวาเรหิ เอกเมกสฺมิญฺจ ๒- วาเร ปวีอาทีหิ จตุวีสติยา อนฺตรวาเรหิ จ ปฏิมณฺเฑตฺวา เทฺวภาณวารปริมาณาย ปริยตฺติยา ๓- อโวจ. เอวํ วิจิตฺรนยเทสนาวิลาสยุตฺตญฺจ ปเนตํ สุตฺตํ กรวีกรุทมญฺชุนา กณฺณสุเขน ปณฺฑิตชนหทยานํ อมตาภิเสกสทิเสน พฺรหฺมสฺสเรน ภาสมานสฺสาปิ. @เชิงอรรถ: ฉ.ม. ตณฺหา อยํ คตา. "เอเกกสฺมึ"อิติ ปทํ ยุตฺตตรํ. ฉ.ม., อิ. ตนฺติยา.

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๖๒.

น เต ภิกฺขู ภควโต ภาสิตํ อภินนฺทุนฺติ เต ปญฺจสตา ภิกฺขู อิทํ ภควโต วจนํ นานุโมทึสุ. กสฺมา? อญฺาณเกน. เต กิร อิมสฺส สุตฺตสฺส อตฺถํ น ชานึสุ, ตสฺมา นาภินนฺทึสุ. เตสญฺหิ ตสฺมึ สมเย เอวํ วิจิตฺรนยเทสนาวิลาสยุตฺตํปิ เอตํ สุตฺตํ ฆนปุถุเลน ทุสฺสปเฏน มุเข พทฺธํ กตฺวา ปุรโต ปิตมนุญฺโภชนํ วิย อโหสิ. นนุ จ ภควา อตฺตนา เทสิตํ ธมฺมํ ปรํ าเปตุํ จตฺตาริ อสงฺเขยฺยานิ ปารมิโย ปูเรตฺวา สพฺพญฺุตํ ปตฺโต. โส กสฺมา ยถา เต น ชานนฺติ, ตถา เทเสสีติ. วุตฺตมิทํ อิมสฺส สุตฺตสฺส นิกฺเขปวิจารณาย เอวํ มานภณฺชนตฺถํ สพฺพธมฺมมูลปริยายนฺติ เทสนํ อารภีติ. ตสฺมา นยิธ ปุน วตฺตพฺพมตฺถิ. เอวํ มานภญฺชนตฺถํ เทสิตญฺจ ปเนตํ สุตฺตํ สุตฺวา เต ภิกฺขู ตํเยว กิร ปวึ ทิฏฺิคติโก สญฺชานาติ เสโขปิ อรหาปิ ตถาคโตปิ อภิชานาติ กึ นาม อิทํ กถนฺนามิทนฺติ จินฺเตนฺตา ปุพฺเพ มยํ ภควตา กถิตํ ยงฺกิญฺจิ ขิปฺปเมว อาชานาม อิทานิ ปนิมสฺส มูลปริยายสฺส อนฺตํ วา โกฏึ วา น ชานาม น ปสฺสาม, อโห พุทฺธา นาม อปฺปเมยฺยา อตุลาติ อุทฺธตทาา วิย สปฺปา นิมฺมทา หุตฺวา พุทฺธุปฏฺานญฺจ ธมฺมสฺสวนญฺจ สกฺกจฺจํ อคมํสุ. เตน โข ปน สมเยน ภิกฺขู ธมฺมสภายํ สนฺนิสินฺนา อิมํ กถํ สมุฏฺาเปสุํ "อโห พุทฺธานํ อานุภาโว, เต นาม พฺราหฺมณปพฺพชิตา ตถามานมทมตฺตา ภควโต มูลปริยายเทสนาย นีหตมานา กตา"ติ. อยญฺจ เอตรหิ เตสํ ภิกฺขูนํ อนฺตรากถา วิปฺปกตา. อถ ภควา คนฺธกุฏิยา นิกฺขมิตฺวา ตํขณานุรูเปน ปาฏิหาริเยน ธมฺมสภายํ ปญฺตฺตปวรพุทฺธาสเน นิสีทิตฺวา เต ภิกฺขู อาห "กาย นุตฺถ ภิกฺขเว อนฺตรากถาย ๑- สนฺนิสินฺนา"ติ. เต ตมตฺถํ ภควโต อาโรเจสุํ. ภควา เอตทโวจ "น ภิกฺขเว อิทาเนว ปุพฺเพปิ อหํ อิเม เอวํ มานปคฺคหิตสิเร วิจรนฺเต นีหตมาเน อกาสินฺ"ติ. ตโต อิมิสฺสา อตฺถุปฺปตฺติยา อิทํ อตีตํ อาเนสิ. ภูตปุพฺพํ ภิกฺขเว อญฺตโร ทิสาปาโมกฺโข พฺราหฺมโณ พาราณสิยํ ปฏิวสติ ติณฺณํ เวทานํ ปารคู สนิฆณฺฑุเกฏฺภานํ สกฺขรปฺปเภทานํ อิติหาสปฺปญฺจมานํ @เชิงอรรถ: ฉ.ม. เอตรหิ กถาย (ปาลิยา สํสนฺเทตพฺพํ)

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๖๓.

เวยฺยากรณโลกายตมหาปุริสลกฺขเณสุ อนวโย, โส ปญฺจมตฺตานิ มาณวกสตานิ มนฺเต วาเจสิ. ปณฺฑิตา มาณวกา พหุญฺจ คณฺหนฺติ ลหุญฺจ, สุฏฺ จ อุปธาเรนฺติ, คหิตญฺจ เตสํ น วินสฺสติ. โสปิ พฺราหฺมโณ อาจริยมุฏฺึ อกตฺวา ฆเฏ อุทกํ อาสิญฺจนฺโต วิย สพฺพํปิ สิปฺปํ อุคฺคหาเปตฺวา เต มาณวเก เอตทโวจ "เอตฺตกมิทํ สิปฺปํ ทิฏฺธมฺมสมฺปรายหิตนฺ"ติ. เต มาณวกา "ยํ อมฺหากํ อาจริโย ชานาติ, มยํปิ ตํ ชานาม, มยมฺปีทานิ อาจริยา เอวา"ติ มานมุปฺปาเทตฺวา ตโต ปภูติ อาจริเย อคารวา นิกฺขิตฺตวตฺตา วิหรึสุ. อาจริโย ตฺวา "กริสฺสามิ เตสํ มานนิคฺคหนฺ"ติ จินฺเตสิ. โส เอกทิวสํ อุปฏฺานมาคนฺตฺวา วนฺทิตฺวา นิสินฺเน เต มาณวเก อาห "ตาตา โว ปญฺหํ ปุจฺฉิสฺสามิ, กจฺจิตฺถ สมตฺถา กเถตุนฺ"ติ. เต "ปุจฺฉถาจริย ปุจฺฉถาจริยา"ติ สหสา อาหํสุ, ยถาตํ สุตมทมตฺตา. อาจริโย อาห:- "กาโล ฆสติ ภูตานิ สพฺพาเนว สหตฺตนา โย จ กาลฆโส ภูโต ส ภูตปจนึ ปจี"ติ. ๑- วิสชฺเชถ ตาตา อิมํ ปญฺหนฺติ. เต จินฺเตตฺวา ๒- อชานมานา ตุณฺหี อเหสุํ. อาจริโย อาห "อลํ ตาตา คจฺฉถชฺช, เสฺว กเถยฺยาถา"ติ อุยฺโยเชสิ. เต ทสปิ วีสติปิ สมฺปิณฺฑิตา หุตฺวา น ตสฺส ปญฺหสฺส อาทึ น อนฺตมทฺทสํสุ. อาคนฺตฺวา จ อาจริยสฺส อาโรเจสุํ "นยิมสฺส ปญฺหสฺส อตฺถมาชานามา"ติ. อาจริโย เตสํ นิคฺคหตฺถาย อิมํ คาถมาภาสิ:- "พหูนิ นรสีสานิ โลมสานิ พฺรหานิ จ คีวาสุ ปฏิมุกฺกานิ โกจิเทเวตฺถ กณฺณวา"ติ. ๓- คาถายตฺโถ พหูนิ นรานํ สีสานิ ทิสฺสนฺติ สพฺพานิ จ ตานิ โลมสานิ สพฺพานิ มหนฺตานิ คีวายเมว ปิตานิ, น ตาลผลํ วิย หตฺเถน คหิตานิ นตฺถิ เตสํ อิเมหิ นานากรณํ. เอตฺถ ปน โกจิเทว กณฺณวาติ อตฺตานํ สนฺธายาห. @เชิงอรรถ: ขุ.ชา. ทุก. ๒๗/๓๔๐/๙๕ มูลปริยายชาตก (สยา) ฉ.ม. จินฺเตนฺตา. @ ขุ. ชา. ทุก. ๒๗/๓๔๑/๙๕ (สยา)

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๖๔.

กณฺณวาติ ปญฺวา. กณฺณจฺฉิทฺทํ ปน กสฺสจิ นตฺถิ, ตํ สุตฺวา เต มาณวกา มงฺกุภูตา ปตฺตกฺขนฺธา อโธมุขา องฺคุลิยา ภูมึ วิเลเขนฺตา ตุณฺหี อเหสุํ. อถ เนสํ สหิริกภาวํ ปสฺสิตฺวา อาจริโย "อุคฺคณฺหถ ตาตา ปญฺหนฺ"ติ ปญฺหํ วิสชฺเชสิ. กาโลติ ปุเรภตฺตกาโลปิ ปจฺฉาภตฺตกาโลปีติ เอวมาทิ. ภูตานีติ สตฺตาธิวจนเมตํ. กาโล ภูตานํ น จมฺมมํสาทีนิ ขาทติ. อปิจ โข เตสํ อายุวณฺณพลานิ เขเปนฺโต โยพฺพญฺ มทฺทนฺโต อาโรคฺยํ วินาเสนฺโต ฆสติ ขาทตีติ วุจฺจติ. สพฺพาเนว สหตฺตนาติ เอวํ ฆสนฺโต จ น กิญฺจิ วชฺเชติ สพฺพาเนว ฆสติ น เกวลญฺจ ภูตานิเยว, อปิจ โข สหตฺตนา อตฺตานํ ฆสติ. ปุเรภตฺตกาโล ปจฺฉาภตฺตกาลํ น ปาปุณาติ. เอส นโย ปจฺฉาภตฺตกาลาทีสุ. โย จ กาลฆโส ภูโตติ ขีณาสวสฺเสตํ อธิวจนํ. โส หิ อายตึ ปฏิสนฺธิกาลํ เขเปตฺวา ขาทิตฺวา ิตตฺตา "กาลฆโส"ติ วุจฺจติ. สภูตปจนึ ปจีติ โส ยายํ ตณฺหา อปาเยสุ ภูเต ปจติ, ตํ าณคฺคินา ปริฑหิ ๑- ภสฺมมกาสิ, เตน "ภูตปจนึ ปจี"ติ วุจฺจติ. "ปชนินฺ"ติปิ ปาโ. ชนิกํ นิพฺพตฺติกนฺติ ๒- อตฺโถ. อถ เต มาณวกา ทีปสหสสาโลเกน วิย รตฺตึ สมวิสมํ อาจริยสฺส วิสชฺชเนน ปญฺหสฺส อตฺถํ ปากฏํ ทิสฺวา "อิทานิ มยํ ยาวชีวํ ครุสํวาสํ วสิสฺสาม มหนฺตา เอเต อาจริยา นาม มยญฺหิ พหุสฺสุตมานํ อุปฺปาเทตฺวา จตุปฺปทิกคาถายปิ อตฺถํ น ชานามา"ติ นีหตมานา ปุพฺพสทิสเมว อาจริยสฺส วตฺตปฏิปตฺตึ กตฺวา สคฺคปรายนา อเหสุํ. อหํ ๓- ภิกฺขเว เตน สมเยน อาจริโย อโหสึ, อิเม ภิกฺขู มาณวกา เอวํ ปุพฺเพปาหํ อิเม เอวํ มานปคฺคหิตสิเร วิจรนฺเต นีหตมาเน อกาสินฺติ. อิมญฺจ ชาตกํ สุตฺวา เต ภิกฺขู ปุพฺเพปิ มยํ มาเนเนว ปหตาติ ภิยฺโยโส มตฺตาย นีหตมานา หุตฺวา อตฺตโน อุปการกมฺมฏฺานปรายนา อเหสุํ. ตโต ภควา เอกํ สมยํ ชนปทจาริกญฺจรนฺโต เวสาลึ ปตฺวา โคตมเก เจติเย วิหรนฺโต อิเมสํ ปญฺจสตานํ ภิกฺขูนํ าณปริปากํ วิทิตฺวา อิมํ โคตมกสุตฺตํ @เชิงอรรถ: ฉ.ม. ปจิ ทยฺหิ. ม. ชนิตํ นิพฺพตฺติตนฺติ ฉ.ม. อหํ โข....

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๖๕.

กเถสิ:- "อภิญฺายาหํ ภิกฺขเว ธมฺมํ เทเสมิ โน อนภิญฺาย, สนิทานาหํ ฯเปฯ สปฺปาฏิหาริยาหํ ภิกฺขเว ธมฺมํ เทเสมิ โน อปฺปาฏิหาริยํ, ตสฺส มยฺหํ ภิกฺขเว อภิญฺาย ธมฺมํ เทสยโต ฯเปฯ โน อปฺปาฏิหาริยํ, กรณีโย โอวาโท กรณียา อนุสาสนี, อลญฺจปน โว ภิกฺขเว ตุฏฺิยา อลํ อตฺตมนตาย อลํ โสมนสฺสาย `สมฺมาสมฺพุทฺโธ ภควา, สฺวากฺขาโต ภควตา ธมฺโม, สุปฏิปนฺโน สํโฆ'ติ อิทมโวจ ภควา, อิมสฺมึ จ ปน เวยฺยากรณสฺมึ ภญฺมาเน *- ทสสหสฺสี โลกธาตุ อกมฺปิตฺถา"ติ. ๑- อิทญฺจ สุตฺตํ สุตฺวา เต ปญฺจสตา ภิกฺขู ตสฺมึเยวาสเน สห ปฏิสมฺภิทาหิ อรหตฺตํ ปาปุณึสุ. เอวายํ เทสนา เอตสฺมึ าเน นิฏฺมคมาสีติ. ปปญฺจสูทนิยา มชฺฌิมนิกายฏฺกถาย มูลปริยายสุตฺตวณฺณนา นิฏฺิตา. --------------------- @เชิงอรรถ: * ปาลิ สหสฺสี องฺ. ติก. ๒๐/๑๒๖/๒๖๙-๗๐ โคตมกเจติยสุตฺต


             อรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย เล่มที่ ๗ หน้า ๑-๖๕. http://84000.org/tipitaka/atthapali/th_line.php?B=7&A=1&pagebreak=1              The Pali Atthakatha in Roman :- http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_rm.php?B=7&A=1&pagebreak=1              อ่านอรรถกถาแปลไทย :- http://84000.org/tipitaka/attha/attha.php?b=12&i=1              เนื้อความพระไตรปิฎกฉบับหลวง :- http://84000.org/tipitaka/read/r.php?B=12&A=1              พระไตรปิฎกฉบับบาลีอักษรไทย :- http://84000.org/tipitaka/read/pali_read.php?B=12&A=1              The Pali Tipitaka in Roman Character :- http://84000.org/tipitaka/read/roman_read.php?B=12&A=1              สารบัญพระไตรปิฎกเล่มที่ ๑๒ http://84000.org/tipitaka/read/?index_12

อ่านหน้า[ต่าง] แรกอ่านหน้า[ต่าง] ที่แล้วไม่แสดงหมายเลขหน้า
ในกรณี :- 
   บรรทัดแรกของแต่ละหน้าอ่านหน้า[ต่าง] ถัดไปอ่านหน้า[ต่าง] สุดท้าย คลิกเพื่อเปลี่ยน ฐญ เป็นแบบไทย

บันทึก ๒๖ มกราคม พ.ศ. ๒๕๖๑. การแสดงผลนี้อ้างอิงข้อมูลจากอรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย. หากพบข้อผิดพลาด กรุณาแจ้งได้ที่ [email protected]