อรรถกถาเล่มที่ ๗ ภาษาบาลีอักษรไทย
 ม.อ. (ปปญฺจ.๑)

หน้าที่ ๖๖.
                        ๒. สพฺพาสวสุตฺตวณฺณนา
     [๑๔] เอวมฺเม สุตํ ฯเปฯ สาวตฺถิยนฺติ สพฺพาสวสุตฺตํ. ๑- ตตฺรายํ
อนุปุพฺพปทวณฺณนา ๒-:- สาวตฺถีติ สาวตฺถสฺส อิสิโน นิวาสนฏฺานภูตา นครี
ยถา กากนฺที มากนฺทีติ เอวํ ตาว อกฺขรจินฺตกา. อฏฺกถาจริยา ปน ภณนฺติ
"ยํ กิญฺจิ มนุสฺสานํ อุปโภคปริโภคํ สพฺพเมตฺถ อตฺถีติ สาวตฺถี. สตฺถสมาโยเค
จ กึ ภณฺฑํ อตฺถีติ ปุจฺฉิเต สพฺพมตฺถีติ วจนมุปาทาย สาวตฺถี.
              สพฺพทา สพฺพูปกรณํ         สาวตฺถิยํ สโมหิตํ
              ตสฺมา สพฺพมุปาทาย        สาวตฺถีติ ปวุจฺจติ.
              โกสลานํ ปุรํ รมฺมํ         ทสฺสเนยฺยํ มโนรมํ
              ทสหิ สทฺเทหิ อวิวิตฺตํ       อนฺนปานสมายุตํ.
              วุฑฺฒึ เวปุลฺลตํ ปตฺตํ        อิทฺธํ ผีตํ มโนรมํ
              อาลกมนฺทาว เทวานํ       สาวตฺถีปุรมุตฺตมนฺ"ติ.
ตสฺสํ สาวตฺถิยํ. เชตวเนติ เอตฺถ อตฺตโน ปจฺจตฺถิกํ ชนํ ชินาตีติ รญฺา
วา อตฺตโน ปจฺจตฺถิกชเน ชิเต ชาโตติ เชโต. มงฺคลกมฺยตาย วา ตสฺส
เอวนฺนามเมว กตนฺติ เชโต. เชตสฺส วนํ เชตวนํ. ตญฺหิ เชเตน ราชกุมาเรน
โรปิตํ สํวฑฺฒิตํ ปริปาลิตํ, โส จ ตสฺส สามี อโหสิ. ตสฺมา เชตวนนฺติ
วุจฺจติ, ตสฺมึ เชตวเน. อนาถปิณฺฑิกสฺส อาราเมติ เอตฺถ สุทตฺโต นาม โส
คหปติ มาตาปิตูหิ กตนามวเสน สพฺพกามวเสน สพฺพกามสมิทฺธิตาย ปน
วิคตมจฺเฉรตาย กรุณาทิคุณสมงฺคิตาย จ นิจฺจกาลํ อนาถานํ ปิณฺฑมทาสิ, เตน
อนาถปิณฺฑิโกติ สงฺขฺยํ คโต. อารมนฺติ เอตฺถ ปาณิโน วิเสเสน วา ปพฺพชิตาติ
อาราโม, ตสฺส ปุปฺผผลาทิโสภนาย นาติทูรนาจฺจาสนฺนตาทิปญฺจวิธเสนาสนงฺคสมฺปตฺติยา
ตโต ตโต อาคมฺม รมนฺติ อภิรมนฺติ อนุกฺกณฺิตา หุตฺวา นิวสนฺตีติ
อตฺโถ. วุตฺตปฺปการาย วา สมฺปตฺติยา ตตฺถ ตตฺถ คเตปิ อตฺตโน อพฺภนฺตรํเยว
@เชิงอรรถ: ๑ สพฺพาสวสํวรสุตฺตํ อิติ ปาลิ (สยา)   ๒ ฉ.ม. อปุพฺพปทวณฺณนา เอวมุปริปิ
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๖๗.
อาเนตฺวา รเมตีติ อาราโม. โส หิ อนาถปิณฺฑิเกน คหปตินา เชตสฺส
ราชกุมารสฺส หตฺถโต อฏฺารสหิ หิรญฺโกฏีหิ สนฺถาเรน กีณิตฺวา อฏฺารสหิ
หิรญฺโกฏีหิ เสนาสนานิ การาเปตฺวา อฏฺารสหิ หิรญฺโกฏีหิ วิหารมหํ
นิฏฺเปตฺวา เอวํ จตุปญฺาสหิรญฺโกฏิ ปริจฺจาเคน พุทฺธปฺปมุขสฺส สํฆสฺส
นิยฺยาทิโต. ตสฺมา "อนาถปิณฺฑิกสฺส อาราโม"ติ วุจฺจติ, ตสฺมึ อนาถปิณฺฑิกสฺส
อาราเม.
     เอตฺถ จ "เชตวเน"ติ วจนํ ปุริมสามิปริกิตฺตนํ. "อนาถปิณฺฑิกสฺส
อาราเม"ติ ปจฺฉิมสามิปริกิตฺตนํ. กิเมเตสํ ปริกิตฺตเน ปโยชนนฺติ. ปุญฺกามานํ
ทิฏฺานุคตึ อาปชฺชนํ. ตตฺร หิ ทวารโกฏฺกปาสาทมาปเน ภูมิวิกฺกยลทฺธา
อฏฺารสหิรญฺโกฏิโย อเนกโกฏิอคฺฆนกา รุกฺขา จ เชตฺสฺส ปริจฺจาโค,
จตุปญฺาสโกฏิโย อนาถปิณฺฑิกสฺส. อิติ เตสํ ปริกิตฺตเนน เอว ๑- ปุญฺกามา
ปญฺานิ กโรนฺตีติ ทสฺเสนฺโต อายสฺมา อานนฺโท อญฺเปิ ปุญฺกาเม เตสํ
ทิฏฺานุคตึ อาปชฺชเน นิโยเชติ.
     สพฺพาสวสํวรปริยายํ โว ภิกฺขเวติ กสฺมา อิทํ สุตฺตมภาสิ. เตสํ ภิกฺขูนํ
อุปกฺกิเลสวิโสธนํ อาทึ กตฺวา อาสวกฺขยาย ปฏิปตฺติทสฺสนตฺถํ. ตตฺถ
สพฺพาสวสํวรปริยายนฺติ สพฺเพสํ อาสวานํ สํวรการณํ สํวรภูตํ การณํ, เยน การเณน
เต สํวริตา ปิทหิตา หุตฺวา อนุปฺปาทนิโรธสงฺขาตํ ขยํ คจฺฉนฺติ ปหียนฺติ
นปฺปวตฺตนฺติ, ตํ การณนฺติ อตฺโถ. ตตฺถ อาสวนฺตีติ อาสวา, จกฺขุโตปิ ฯเปฯ
มนโตปิ สนฺทนฺติ ปวตฺตนฺตีติ วุตฺตํ โหติ. ธมฺมโต ยาว โคตฺรภุํ โอกาสโต
ยาว ภวคฺคํ สวนฺตีติ วา อาสวา, เอเต ธมฺเม เอตญฺจ โอกาสํ อนฺโต กริตฺวา
ปวตฺตนฺตีติ อตฺโถ. อนฺโตกรณตฺโถ หิ อยํ อากาโร. จิรปฺปริวาสิยฏฺเน
มทิราทโย อาสวา วิยาติปิ อาสวา. โลกสฺมึญฺหิ จิรปฺปริวาสิกา มทิราทโย
อาสวาติ วุจฺจนฺติ. ยทิ จ จิรปฺปริวาสิกฏฺเน อาสวา, เอเตเยว ภวิตุมรหนฺติ.
วุตฺตเญฺหตํ "ปุริมา ภิกฺขเว โกฏิ น ปญฺายติ อวิชฺชาย อิโต ปุพฺเพ อวิชฺชา
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม., อิ. เอวํ.
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๖๘.
นาโหสี"ติ อาทิ. ๑- อายตึ วา สํสารทุกฺขํ สวนฺติ ปสวนฺตีติปิ อาสวา. ปุริมานิ
เจตฺถ นิพฺพจนานิ ยตฺถ กิเลสา อาสวาติ อาคจฺฉนฺติ, ตตฺถ ยุชฺชนฺติ, ปจฺฉิมํ
กมฺเมปิ. น เกวลญฺจ กมฺมกิเลสาเยว อาสวา, อปิจ โข นานปฺปการกา
อุปทฺทวาปิ. สุตฺเตสุ หิ "นาหํ จุนฺท ทิฏฺธมฺมิกานํเยว อาสวานํ สํวราย
ธมฺมํ เทเสมี"ติ ๒- เอตฺถ วิวาทมูลภูตา กิเลสา อาสวาติ อาคตา.
          "เยน เทวูปปตฺยสฺส           คนฺธพฺโพ วา วิหงฺคโม
           ยกฺขตฺตํ เยน คจฺเฉยฺยํ        มนุสฺสตฺตญฺจ อพฺภเช ๓-
           เต มยฺหํ อาสวา ขีณา        วิทฺธสฺตา วินฬีกตา"ติ ๔-
     เอตฺถ เตภูมิกญฺจ กมฺมํ อวเสสา จ อกุสลา ธมฺมา. "ทิฏฺธมฺมิกานํ
อาสวานํ สํวราย สมฺปรายิกานํ อาสวานํ ปฏิฆาตายา"ติ ๕- เอตฺถ
ปรูปวาทวิปฺปฏิสารวธพนฺธาทโย เจว อปายทุกฺขภูตา จ นานปฺปการา อุปทฺทวา.
เต เต ปเนเต อาสวา ยตฺถ ยถา อาคตา, ตตฺถ ตถา เวทิตพฺพา.
     เอเต หิ วินเย ตาว "ทิฏฺธมฺมิกานํ อาสวานํ สํวราย สมฺปรายิกานํ
อาสวานํ ปฏิฆาตายา"ติ ทฺวิธา อาคตา. สฬายตเน "ตโยเม อาวุโส อาสวา,
กามาสโว ภวาสโว อวิชฺชาสโว"ติ ๖- ติธา อาคตา. อญฺเสุ จ สุตฺตนฺเตสุ
อภิธมฺเมสุ จ เต เอว ทิฏฺาสเวน สห จตุธา อาคตา. นิพฺเพธิกปริยาเยน
"อตฺถิ ภิกฺขเว อาสวา นิรยคามินิยา, *- อตฺถิ อาสวา ติรจฺฉานโยนิคามินิยา,
อตฺถิ อาสวา ปิตฺติวิสยคามินิยา, อตฺถิ อาสวา มนุสฺสโลกคามินิยา, อตฺถิ
อาสวา เทวโลกคามินิยา"ติ ๗- ปญฺจธา อาคตา. ฉกฺกนิปาเต "อตฺถิ ภิกฺขเว
อาสวา สํวรา ปหาตพฺพา"ติ อาทินา นเยน ฉธา อาคตา. อิมสฺมึ ปน สุตฺเต
เตเยว ทสฺสนปหาตพฺเพหิ สทฺธึ สตฺตธา อาคตา. อยํ ตาว อาสวปเท
วจนตฺโถ เจว ปเภโท จ.
@เชิงอรรถ: ๑ องฺ. ทสก. ๒๔/๖๑/๙๐ อวิชฺชาสุตฺต.    ๒ ที. ปาฏิ. ๑๑/๑๘๒/๑๑๒ ปาสาทิกสุตฺต
@๓ ก. อณฺฑชํ, ฉ.ม. อพฺพเช             ๔ องฺ. จตุกฺก. ๒๑/๓๖/๔๓-๔ โทณสุตฺต
@๕ วินย. มหาวิ. ๑/๓๙/๒๖ ปาราชิกกณฺฑ   ๖ องฺ. ฉกฺก. ๒๒/๓๓๔/๔๖๓ นิพฺเพธิกสุตฺต
@* ปาลิ....คมนิยา เอวมุปริปิ (สยา)     ๗ องฺ. ฉกฺก. ๒๒/๓๓๔/๔๖๓ (สยา)
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๖๙.
     สํวรปเท ปน สํวริยตีติ ๑- สํวโร ปิทหติ นิวาเรติ ปวตฺติตุํ น เทตีติ
อตฺโถ. ตถาหิ "อนุชานามิ ภิกฺขเว ทิวา ปฏิสลฺลียนฺเตน ทวารํ สํวริตฺวา
ปฏิสลฺลียิตุนฺ"ติ, ๒- "โสตานํ สํวรํ พฺรูมิ ปญฺาเยเต ปิถิยฺยเร"ติ ๓- อาทีสุ
ปิธานฏฺเน สํวรมาห. สฺวายํ สํวโร ปญฺจวิโธ โหติ สีลสํวโร
สติาณขนฺติวิริยสํวโรติ. ตตฺถ "อิมินา ปาฏิโมกฺขสํวเรน อุเปโต"ติ ๔- อยํ
สีลสํวโร. ปาฏิโมกฺขสีลญฺหิ เอตฺถ สํวโรติ วุตฺตํ. "จกฺขุนฺทฺริเย
สํวรมาปชฺชตี"ติ ๕- อาทีสุ สติสํวโร. สติ เหตฺถ สํวโรติ วุตฺตา. "โสตานํ สํวรํ
พฺรูมิ ปญฺาเยเต ปิถิยฺยเร"ติ อยํ าณสํวโร. าณญฺเหตฺถ ปิถิยฺยเรติ อิมินา
ปิธานฏฺเน สํวโรติ วุตฺตํ. "ขโม โหติ สีตสฺส ฯเปฯ อุปฺปนฺนํ กามวิตกฺกํ
นาธิวาเสตี"ติ ๖- อาทินา นเยน อิเธว ขนฺติวิริยสํวรา อาคตา. เตสญฺจ
"สพฺพาสวสํวรปริยายนฺ"ติ อิมินา อุทฺเทเสน สงฺคหิตตฺตา สํวรภาโว เวทิตพฺโพ.
     อปิจ ปญฺจวิโธปิ อยํ สํวโร อิธ อาคโตเยว, ตตฺถ ขนฺติวิริยสํวรา
ตาว วุตฺตาเยว. "โส ตญฺจ อนาสนํ ตญฺจ อโคจรนฺ"ติ ๗- อยมฺปเนตฺถ สีลสํวโร.
"ปฏิสงฺขา โยนิโส จกฺขุนฺทฺริยสํวรสํวุโต"ติ ๘- อยํ สติสํวโร. สพฺพตฺถ ปฏิสงฺขา
าณสํวโร. อคหิตคหเณน ปน ทสฺสนํ ปฏิเสวนา ภาวนา จ าณสํวโร.
ปริยายนฺติ เอเตน ธมฺมาติ ปริยาโย, อุปฺปตฺตึ นิโรธํ วา คจฺฉนฺตีติ วุตฺตํ โหติ.
เอตฺตาวตา "สพฺพาสวสํวรปริยายนฺ"ติ เอตฺถ ยํ วตฺตพฺพํ, ตํ วุตฺตํ โหติ.
     [๑๕] อิทานิ ชานโต อหนฺติ อาทีสุ ชานโตติ ชานนฺตสฺส. ปสฺสโตติ
ปสฺสนฺตสฺส. เทฺวปิ ปทานิ เอกตฺถานิ, พฺยญฺชนเมว นานํ. เอวํ สนฺเตปิ
ชานโตติ าณลกฺขณํ อุปาทาย ปุคฺคลํ นิทฺทิสติ, ชานนลกฺขณญฺหิ าณํ.
ปสฺสโตติ าณปฺปภาวํ อุปาทาย, ปสฺสนปฺปภาวญฺหิ าณํ. าณสมงฺคี ปุคฺคโล
จกฺขุมา วิย จกฺขุนา รูปานิ าเณเนว วิวเฏ ธมฺเม ปสฺสติ. อปิจ โยนิโส
มนสิการํ อุปฺปาเทตุํ ชานโต, อโยนิโส มนสิกาโร ยถา น อุปฺปชฺชติ, เอวํ
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. สํวรยตีติ     ๒ วินย. มหา. วิ. ๑/๗๗/๕๒ ปมปาราชิก: วินิตวตฺถุ.
@๓ ขุ.สุ. ๒๕/๑๐๔๒/๕๓๒ อชิตมาณวกปญฺหา.   ๔ อภิ. วิภงฺค. ๓๕/๕๑๑/๒๙๖ ฌานวิภงฺค
@๕ ที.สี. ๙/๒๑๓/๗๐ อินฺทฺริยสํวร    ๖ ม.มู. ๑๒/๒๔,๒๖/๑๔,๑๕ มูลปริยายวคฺค
@๗ ม. มู. ๑๒/๒๕/๑๕ สพฺพาสวสุตฺต   ๘ ม. มู. ๑๒/๒๒/๑๓ "-".
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๗๐.
ปสฺสโตติ อยเมตฺถ สาโร. เกจิ ปนาจริยา พหู ปปญฺเจตฺวา ภณนฺติ. เต
อิมสฺมึ อตฺเถ น ยุชฺชนฺติ.
     อาสวานํ ขยนฺติ อาสวปฺปหานํ อาสวานํ อจฺจนฺตขยสมุปฺปาทํ ขีณาการํ
นตฺถิภาวนฺติ อยเมว อิมสฺมิญฺจ สุตฺเต "อาสวานํ ขยา อนาสวญฺเจโตวิมุตฺตินฺ"ติ ๑-
อาทีสุ จ อาสวกฺขยตฺโถ. อญฺตฺร ปน มคฺคผลนิพฺพานานิปิ อาสวกฺขโยติ
วุจฺจนฺติ. ตถาหิ:-
         "เสกฺขสฺส สิกฺขมานสฺส              อุชุมคฺคานุสาริโน
          ขยสฺมึ ปมํ าณํ                 ตโต อญฺา อนนฺตรา"ติ ๒-
อาทีสุ มคฺโค อาสวกฺขโยติ วุตฺโต. "อาสวานํ ขยา สมโณ โหตี"ติ อาทีสุ ๓-
ผลํ.
         "ปรวชฺชานุปสฺสิสฺส                 นิจฺจํ อุชฺฌานสญฺิโน
          อาสวา ตสฺส วฑฺฒนฺติ              อารา โส อาสวกฺขยา"ติ ๔-
อาทีสุ นิพฺพานํ "อาสวกฺขโย"ติ วุตฺตํ.
     โน อชานโต โน อปสฺสโตติ โย ปน น ชานาติ น ปสฺสติ, ตสฺส
โน วทามีติ อตฺโถ. เอเตน เย อชานโต อปสฺสโตปิ สํวราทีหิเยว สุทฺธึ
วทนฺติ, เต ปฏิกฺขิตฺตา โหนฺติ. ปุริเมน วา ปททฺวเยน อุปาโย วุตฺโต, อิมินา
อนุปายปฏิเสโธติ. สงฺเขเปน เจตฺถ าณํ อาสวานํ สํวรปริยาโยติ ทสฺสิตํ
โหติ.
     อิทานิ ยํ ชานโต อาสวานํ ขโย โหติ, ตํ ทสฺเสตุกาโม กิญฺจ ภิกฺขเว
ชานโตติ ปุจฺฉํ อารภิ. ตตฺถ ชานนา พหุวิธา. ทพฺพชาติโก เอว หิ โกจิ
ภิกฺขุ ฉตฺตํ กาตุํ ชานาติ โกจิ จีวราทีนํ อญฺตรํ, ตสฺส อีทิสานิ กมฺมานิ
วตฺตสีเส ตฺวา กโรนฺตสฺส สา ชานนา มคฺคผลานํ ปทฏฺานํ น โหตีติ น
วตฺตพฺพา. โย ปน สาสเน ปพฺพชิตฺวา เวชฺชกมฺมาทีนิ กาตุํ ชานาติ, ตสฺเสวํ
@เชิงอรรถ: ๑ ม. มู. ๑๒/๔๓๘/๓๘๖ จูฬอสฺสปุรสุตฺต    ๒ ขุ. อิติ. ๒๕/๖๒/๒๗๙ อินฺทฺริยสุตฺต
@๓ ม. มู ๑๒/๔๓๘/๓๘๖    ๔ ขุ. ธมฺม. ๒๕/๒๕๓/๖๐ อุชฺฌานสญฺิตฺเถรวตฺถุ
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๗๑.
ชานโต อาสวา วฑฺฒนฺติเยว, ตสฺมา ยํ ชานโต ปสฺสโต อาสวานํ ขโย โหติ,
ตเทว ทสฺเสนฺโต อาห โยนิโส จ มนสิการํ อโยนิโส จ มนสิการนฺติ.
     ตตฺถ โยนิโส มนสิกาโร นาม อุปายมนสิกาโร ปถมนสิกาโร, อนิจฺจาทีสุ
อนิจฺจนฺติ อาทินา นเยน สจฺจานุโลมิเกน วา จิตฺตสฺส อาวชฺชนา อนฺวาวชฺชนา
อาโภโค สมนฺนาหาโร มนสิกาโร, อยํ วุจฺจติ โยนิโส มนสิกาโร. อโยนิโส
มนสิกาโรติ อนุปายมนสิกาโร อุปฺปถมนสิกาโร อนิจฺเจ นิจฺจนฺติ ทุกฺเข สุขนฺติ
อนตฺตนิ อตฺตาติ อสุเภ สุภนฺติ อโยนิโส มนสิกาโร อุปฺปถมนสิกาโร
สจฺจปฏิกฺกูเลน วา จิตฺตสฺส อาวชฺชนา อนฺวาวชฺชนา อาโภโค สมนฺนาหาโร
มนสิกาโร อยํ วุจฺจติ อโยนิโส มนสิกาโรติ. เอวํ โยนิโส มนสิการํ อุปฺปาเทตุํ
ชานโต อโยนิโส มนสิกาโร จ ยถา น อุปฺปชฺชติ, เอวํ ปสฺสโต อาสวานํ
ขโย โหติ.
     อิทานิ อิมสฺเสวตฺถสฺส ยุตฺตึ ทสฺเสนฺโต อาห อโยนิโส ภิกฺขเว ฯเปฯ
ปหิยฺยนฺตีติ. เตน กึ วุตฺตํ โหติ. ยสฺมา อโยนิโส มนสิกโรโต อาสวา
อุปฺปชฺชนฺติ โยนิโส มนสิกโรโต ปหิยฺยนฺติ ตสฺมา ชานิตพฺพํ. โยนิโส มนสิการํ
อุปฺปาเทตุํ ชานโต อโยนิโส มนสิกาโร จ ยถา น อุปฺปชฺชติ เอวํ ปสฺสโต
อาสวานํ ขโย โหตีติ. อยํ ตาเวตฺถ สงฺเขปวณฺณนา.
     อยมฺปน วิตฺถาโร:- ตตฺถ "โยนิโส อโยนิโส"ติ อิเมหิ ตาว ทฺวีหิ
ปเทหิ อาพทฺธํ โหติ อุปริ สกลสุตฺตํ. วฏฺฏวิวฏฺฏวเสน หิ อุปริ สกลสุตฺตํ
วุตฺตํ. อโยนิโส มนสิการมูลกญฺจ วฏฺฏํ, โยนิโส มนสิการมูลกํ วิวฏฺฏํ. กถํ?
อโยนิโส มนสิกาโร หิ วฑฺฒมาโน เทฺว ธมฺเม ปริปูเรติ อวิชฺชญฺจ ภวตณฺหญฺจ.
อวิชฺชาย จ สติ "อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขารา ฯเปฯ ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย
โหติ, ตณฺหาย สติ ตณฺหาปจฺจยา อุปาทานํ ฯเปฯ สมุทโย โหตี"ติ เอวํ
อโยนิโส มนสิการพหุโล ปุคฺคโล วาตเวคาภิฆาเตน วิปฺปนฺนฏฺนาวา วิย
คงฺคาวฏฺเฏ ปติตโคกุลํ วิย จกฺกยนฺเต ยุตฺตพลิพทฺโท วิย ปุนปฺปุนํ
ภวโยนิคติวิญฺาณฏฺิติสตฺตาวาเสสุ อาวฏฺฏํ ปริวฏฺฏํ กโรติ, เอวํ ตาว อโยนิโส
มนสิการมูลกํ วฏฺฏํ.
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๗๒.
     โยนิโส มนสิกาโร ปน วฑฺฒมาโน "โยนิโส มนสิการสมฺปนฺนสฺเสตํ
ภิกฺขเว ภิกฺขุโน ปาฏิกงฺขํ, `อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ ภาเวสฺสติ, อริยํ อฏฺงฺคกํ
มคฺคํ พหุลีกริสฺสตี"ติ ๑- วจนโต สมฺมาทิฏฺิปฺปมุขํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ ปริปูเรติ.
ยา จ สมฺมาทิฏฺิ สา วิชฺชาติ ตสฺส วิชฺชุปฺปาทา ๒- "อวิชฺชานิโรธา สงฺขารนิโรโธ
ฯเปฯ เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส นิโรโธ โหตี"ติ ๓- เอวํ โยนิโส
มนสิการมูลกํ วิวฏฺฏํ เวทิตพฺพํ.
     เอวํ อิเมหิ ทฺวีหิ ปเทหิ อาพทฺธํ โหติ อุปริ สกลสุตฺตํ. เอวํ อาพทฺเธ
เจตฺถ ยสฺมา ปุพฺเพ อาสวปฺปหานํ ทสฺเสตฺวา ปจฺฉา อุปฺปตฺติ วุจฺจมานา น
ยุชฺชติ. น หิ ปหีนา ปุน อุปฺปชฺชนฺติ. อุปฺปนฺนานมฺปน ปหานํ ยุชฺชติ,
ตสฺมา อุทฺเทสปฏิโลมโตปิ "อโยนิโส ภิกฺขเว มนสิกโรโตติ อาทิมาห.
     ตตฺถ อโยนิโส มนสิกโรโตติ วุตฺตปฺปการํ อโยนิโส มนสิการํ อุปฺปาทยโต.
อนุปฺปนฺนา เจว อาสวา อุปฺปชฺชนฺตีติ เอตฺถ เย ปุพฺเพ อปฺปฏิลทฺธปุพฺพํ
จีวราทึ วา ปจฺจยํ อุปฏฺากสทฺธิวิหาริกอนฺเตวาสีนํ วา อญฺตรํ มนุญฺ วตฺถุํ
ปฏิลภิตฺวา ตํ สุภํ สุขนฺติ อโยนิโส มนสิกโรโต อญฺตรญฺตรํ วา ปน
อนนุภูตปุพฺพํ อารมฺมณํ ยถา ตถา วา อโยนิโส มนสิกโรโต อาสวา
อุปฺปชฺชนฺติ, เต อนุปฺปนฺนา อุปฺปชฺชนฺตีติ เวทิตพฺพา, อญฺถา หิ อนมตคฺเค
สํสาเร อนุปฺปนฺนา นาม อาสวา น สนฺติ. อนนุภูตปุพฺเพปิ วตฺถุมฺหิ อารมฺมเณ
วา ยสฺส ปกติสุทฺธิยา วา อุทฺเทสปริปุจฺฉาปริยตฺตินวกมฺมโยนิโสมนสิการานํ
วา อญฺตรวเสน ปุพฺเพ อนุปฺปชฺชิตฺวา ปจฺฉา ตาทิเสน ปจฺจเยน สหสา
อุปฺปชฺชนฺติ, อิเมปิ อนุปฺปนฺนา อุปฺปชฺชนฺตีติ เวทิตพฺพา. เตสุเยว ปน
วตฺถารมฺมเณสุ ปุนปฺปุนํ อุปฺปชฺชมานา อุปฺปนฺนา ปวฑฺฒนฺตีติ วุจฺจนฺติ. อิโต
อญฺถา ๔- ปมุปฺปนฺนานํ วฑฺฒิ นาม นตฺถิ.
@เชิงอรรถ: ๑ สํ. มหา. ๑๙/๕๕/๒๔ โยนิโสมนสิการสมฺปทาสุตฺต   ๒ ฉ.ม. วิชฺชุปฺปาทา
@อวิชฺชานิโรโธ, "อวิชฺชานิโรธา...   ๓ วินย. มหา. ๔/๑/๑-๒ โพธิกถา.
@๔ ฉ.ม., อิ. อญฺถา หิ.
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๗๓.
     โยนิโส จ โข ภิกฺขเวติ เอตฺถ ปน ยสฺส ปกติสุทฺธิยา วา เสยฺยถาปิ
อายสฺมโต มหากสฺสปสฺส ภทฺทาย จ กาปิลานิยา อุทฺเทสปริปุจฺฉาทีหิ วา
การเณหิ อาสวา นุปฺปชฺชนฺติ, โส ปชานาติ "น โข เม อาสวา มคฺเคน
สมุคฺฆาตํ คตา, หนฺท เนสํ สมูหตาย ปฏิปชฺชามี"ติ. ตโต มคฺคภาวนาย
สพฺเพ สมุคฺฆาเตติ. ตสฺส เต อาสวา `อนุปฺปนฺนา น อุปฺปชฺชนฺตีติ วุจฺจนฺติ.
ยสฺส ปน อารกสฺเสว สโต สติสมฺโมเสน สหสา อาสวา อุปฺปชฺชนฺติ, ตโต
สํเวคมาปชฺชิตฺวา โยนิโส ปทหนฺโต เต อาสเว สมุจฺฉินฺทติ, ตสฺส อุปฺปนฺนา
ปหียนฺตีติ วุจฺจนฺติ มณฺฑลารามวาสีมหาติสฺสคุตฺตตฺเถรสฺส วิย.
     โส กิร ตสฺมึเยว วิหาเร อุทฺเทสํ คณฺหติ, อถสฺส คาเม ปิณฺฑาย
จรโต วิสภาคารมฺมเณ กิเลโส อุปฺปชฺชิ, โส ตํ วิปสฺสนาย วิกฺขมฺเภตฺวา วิหารํ
อคมาสิ. ตสฺส สุปินนฺเตปิ ตํ อารมฺมณํ อุปฏฺาสิ. โส "อยํ กิเลโส วฑฺฒิตฺวา
อปายสํวตฺตนิโก โหตี"ติ สํเวคํ ชเนตฺวา อาจริยํ อาปุจฺฉิตฺวา วิหารา นิกฺขมฺม
มหาสงฺฆรกฺขิตตฺเถรสฺส สนฺติเก ราคปฏิปกฺขํ อสุภกมฺมฏฺานํ คเหตฺวา คุมฺพนฺตรํ
ปวิสิตฺวา ปํสุกูลจีวรํ ปตฺถริตฺวา ๑- นิสชฺช อนาคามิมคฺเคน ปญฺจกามคุณิกราคํ
ฉินฺทิตฺวา อุฏฺาย อาจริยํ วนฺทิตฺวา ปุนทิวเส อุทฺเทสมคฺคํ ปาปุณิ. เย ปน
วตฺตมานานุปฺปนฺนา, เตสํ ปฏิปตฺติยา ปหานํ นาม นตฺถิ.
     [๑๖] อิทานิ "อุปฺปนฺนา จ อาสวา ปหิยฺยนฺตี"ติ อิทเมว ปทํ
คเหตฺวา เย เต อาสวา ปหิยฺยนฺติ, เตสํ นานปฺปการโต อญฺปิ ปหานการณํ
อาวีกาตุํ เทสนํ วิตฺถาเรนฺโต อตฺถิ ภิกฺขเว อาสวา ทสฺสนา ปหาตพฺพาติ
อาทิมาห ยถาตํ ๒- เทสนาปฺปเภทกุสโล ธมฺมราชา. ตตฺถ ทสฺสนา ปหาตพฺพาติ
ทสฺสเนน ปหาตพฺพา. เอส นโย สพฺพตฺถ.
                      ทสฺสนาปหาตพฺพอาสววณฺณนา
     [๑๗] อิทานิ ตานิ ปทานิ อนุปุพฺพโต พฺยากาตุกาโม "กตเม จ
ภิกฺขเว อาสวา ทสฺสนา ปหาตพฺพา"ติ ปุจฺฉํ กตฺวา มูลปริยายวณฺณนาย
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. สนฺถริตฺวา.        ๒ ฉ.ม. ยถา ตํ เอวมุปริปิ
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๗๔.
วุตฺตนเยเนว "อิธ ภิกฺขเว อสฺสุตวา ปุถุชฺชโน"ติ ปุคฺคลาธิฏฺานํ เทสนํ
อารภิ. ตตฺถ มนสิกรณีเย ธมฺเม นปฺปชานาตีติ อาวชฺชิตพฺเพ สมนฺนาหริตพฺเพ
ธมฺเม นปฺปชานาติ. อมนสิกรณีเยติ ตพฺพิปรีเต. เอส นโย เสเสสุ ปเทสุ.
ยสฺมา ปน อิเม ธมฺมา มนสิกรณียา, อิเม อมนสิการณียาติ ธมฺมโต นิยโม
นตฺถิ, อาการโต ปน อตฺถิ. เยนากาเรน มนสิกริยมานา อกุสลุปฺปตฺติปทฏฺานา
โหนติ, เตนากาเรน น มนสิกาตพฺพา. เยน กุสลุปฺปตฺติปทฏฺานา โหนฺติ,
เตนากาเรน มนสิกาตพฺพา. ตสฺมา "ยสฺส ภิกฺขเว ธมฺเม มนสิกโรโต อนุปฺปนฺโน วา
กามาสโว"ติ อาทิมาห. ตตฺถ ยสฺสาติ เย อสฺส อสฺสุตวโต ปุถุชฺชนสฺส.
มนสิกโรโตติ อาวชฺชยโต สมนฺนาหรนฺตสฺส. อนุปฺปนฺโน วา กามาสโวติ เอตฺถ
สมุจฺจยตฺโถ วาสทฺโท น วิกปฺปตฺโถ. ตสฺมา ยถา "ยาวตา ภิกฺขเว สตฺตา
อปทา วา ฯเปฯ ตถาคโต เตสํ อคฺคมกฺขายตี"ติ ๑- วุตฺเต อปทา จ ทฺวิปทา
จาติ อตฺโถ, ยถา จ "ภูตานํ วา สตฺตานํ ิติยา สมฺภเวสีนํ วา อนุคฺคหายา"ติ ๒-
วุตฺเต ภูตานญฺจ สมฺภเวสีนญฺจาติ อตฺโถ, ยถา จ "อคฺคิโต วา อุทกโต วา
มิถุเภทโต วา"ติ ๓- วุตฺเต อคฺคิโต จ อุทกโต จ มิถุเภทโต จาติ อตฺโถ,
เอวมิธาปิ อนุปฺปนฺโน จ กามาสโว อุปฺปชฺชติ, อุปฺปนฺโน จ กามาสโว
ปวฑฺฒตีติ อตฺโถ ทฏฺพฺโพ. เอวํ เสเสสุ.
     เอตฺถ จ กามาสโวติ ปญฺจกามคุณิโก ราโค. ภวาสโวติ รูปารูปภเว
ฉนฺทราโค ฌานนิกนฺติ จ สสฺสตุจฺเฉททิฏฺิสหคตา. เอวํ ทิฏฺาสโวปิ ภวาสเวเอว
สโมธานํ คจฺฉติ. อวิชฺชาสโวติ จตูสุ สจฺเจสุ อญฺาณํ. ตตฺถ กามคุเณ
อสฺสาทโต มนสิกโรโต อนุปฺปนฺโน จ กามาสโว อุปฺปชฺชติ, อุปฺปนฺโน จ
ปวฑฺฒติ. มหคฺคตธมฺเม อสฺสาทโต มนสิกโรโต อนุปฺปนฺโน จ ภวาสโว
อุปฺปชฺติ, อุปฺปนฺโน จ ปวฑฺฒติ. ตีสุ ภูมีสุ ธมฺเมสุ จตุวิปลฺลาสปทฏฺานภาเวน
มนสิกโรโต อนุปฺปนฺโน จ อวิชฺชาสโว อุปฺปชฺชติ, อุปฺปนฺโน จ ปวฑฺฒตีติ
เวทิตพฺโพ. วุตฺตนยปจฺจนีกโต สุกฺกปกฺโข วิตฺถาเรตพฺโพ.
@เชิงอรรถ: ๑ ขุ. อิติ. ๒๕/๙๐/๓๐๘ อคฺคปฺปสาทสุตฺต  ๒ ม.มู. ๑๒/๔๐๒/๓๕๙ มหาตณฺหาสงฺขยสุตฺต
@๓ ขุ.อุ. ๒๕/๗๖/๒๒๓ ปาฏลิคามิยสุตฺต
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๗๕.
     กสฺมา ปน ตโย เอว อาสวา อิธ วุตฺตาติ. วิโมกฺขปฏิปกฺขโต.
อปฺปณิหิตวิโมกฺขปฏิปกฺโข หิ กามาสโว, อนิมิตฺตสุญฺตปฏิปกฺขา อิตเร. ตสฺมา
อิเม ตโย อาสเว อุปฺปาเทนฺตา ติณฺณํ วิโมกฺขานํ อภาคิโน โหนฺติ, อนุปฺปาเทนฺตา
ภาคิโนติ เอตมตฺถํ ทสฺเสนฺเตน ตโย เอว วุตฺตาติ เวทิตพฺพา. ทิฏฺาสโวปิ
วา เอตฺถ วุตฺโตเยวาติ วณฺณิตเมตํ.
     ตสฺส อมนสิกรณียานํ ธมฺมานํ มนสิการาติ มนสิการเหตุ, ยสฺมา เต
ธมฺเม มนสิกโรติ, ตสฺมาติ วุตฺตํ โหติ. เอส นโย ทุติยปเทสุ. "อนุปฺปนฺนา
เจว อาสวา อุปฺปชฺชนฺติ, อุปฺปนฺนา จ อาสวา ปวฑฺฒนฺตี"ติ เหฏฺา
วุตฺตอาสวานํเยว อเภทโต นิคมนเมตํ.
     [๑๘] เอตฺตาวตา โย อยํ ปุคฺคลาธิฏฺานาย เทสนาย ทสฺสนาย ปหาตพฺเพ
อาสเว นิทฺทิสิตุํ อสฺสุตวา ปุถุชฺชโน วุตฺโต, โส ยสฺมา "อโยนิโส ภิกฺขเว
มนสิกโรโต อนุปฺปนฺนา เจว อาสวา อุปฺปชฺชนฺตี"ติ เอวํ สามญฺโต วุตฺตานํ
อโยนิโส มนสิการปจฺจยานํ กามาสวาทีนํปิ อธิฏฺานํ, ตสฺมา เตปิ อาสเว
เตเนว ปุคฺคเลน ทสฺเสตฺวา อิทานิ ทสฺสนาย ปหาตพฺเพ อาสเว ทสฺเสนฺโต
โส เอวํ อโยนิโส มนสิกโรติ, อโหสึ นุ โข อหนฺติ อาทิมาห. วิจิกิจฺฉาสีเสน
เจตฺถ ทิฏฺาสวํปิ ทสฺเสตุํ อิมํ เทสนํ อารภิ.
     ตสฺสตฺโถ ยสฺเสเต อิมินา วุตฺตนเยน อาสวา อุปฺปชฺชนฺติ, โส ปุถุชฺชโน
โย จายํ "อสฺสุตวา"ติ อาทินา นเยน วุตฺโต, โส ปุถุชฺชโน เอวํ อโยนิโส
อนุปาเยน อุปฺปเถน มนสิกโรติ. กถํ? อโหสึ นุ โข ฯปฯ โส กุหึ คามี
ภวิสฺสตีติ. กึ วุตฺตํ โหติ, โส เอวํ อโยนิโส มนสิกโรติ, ยถาสฺส "อหํ
อโหสึ นุ โข"ติ อาทินา นเยน วุตฺตา โสฬสวิธาปิ วิจิกิจฺฉา อุปฺปชฺชติ. ๑-
     ตตฺถ อโหสึ นุ โข น นุ โขติ สสฺสตาการญฺจ อธิจฺจสมุปฺปตฺติอาการญฺจ
นิสฺสาย อตีเตน อตฺตโน วิชฺชมานตญฺจ อวิชฺชมานตญฺจ กงฺขติ. กึ การณนฺติ
น วตฺตพฺพํ. อุมฺมตฺตโก วิย พาลปุถุชฺชโน ยถา วา ตถา วา ปวตฺตติ. อปิจ
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. อุปฺปชฺชตีติ
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๗๖.
อโยนิโส มนสิกาโรเยเวตฺถ การณํ. เอวํ อโยนิโส มนสิการสฺส ปน กึ การณนฺติ.
เสฺวว ปุถุชฺชนภาโว อริยานํ อทสฺสนาทีนิ วา. นนุ จ ปุถุชฺชโนปิ โยนิโส
มนสิกโรตีติ. โกว เอวมาห มนสิกโรตีติ. น ปน ตตฺถ ปุถุชฺชนภาโว การณํ,
สทฺธมฺมสฺสวนกลฺยาณมิตฺตตาทีนิ ตตฺถ การณานิ. น หิ มจฺฉมํสาทีนิ อตฺตโน
ปกติยา สุคนฺธานิ, อภิสงฺขารปจฺจยา ปน สุคนฺธานิปิ โหนฺติ.
     กึ นุ โข อโหสินฺติ. ชาติลิงฺคูปปตฺติโย นิสฺสาย ขตฺติโย นุ โข อโหสึ,
พฺราหฺมณเวสฺสสุทฺทคหฏฺปพฺพชิตเทวมนุสฺสานํ อญฺตโรติ กงฺขติ.
     กถํ นุ โขติ สณฺานาการํ นิสฺสาย ทีโฆ นุ โข อโหสึ,
รสฺสโอทาตกณฺหปฺปมาณิกอปฺปมาณิกาทีนํ อญฺตโรติ กงฺขติ. เกจิ ปน
อิสฺสรนิมฺมานาทีนิ ๑- นิสฺสาย เกน นุ โข การเณน อโหสินฺติ เหตุโต กงฺขตีติ
วทนฺติ.
     กึ หุตฺวา กึ อโหสินฺติ ชาติอาทีนิ นิสฺสาย ขตฺติโย หุตฺวา นุ โข
พฺราหฺมโณ อโหสึ ฯเปฯ เทโว หุตฺวา มนุสฺโสติ อตฺตโน ปรมฺปรํ กงฺขติ.
สพฺพตฺเถว ปน อทฺธานนฺติ กาลาธิวจนเมตํ.
     ภวิสฺสามิ นุ โข น นุ โขติ สสฺสตาการญฺจ อุจฺเฉทาการญฺจ นิสฺสาย
อนาคเต อตฺตโน วิชฺชมานตญฺจ อวิชฺชมานตญฺจ กงฺขติ. เสสเมตฺถ
วุตฺตนยเมว.
     เอตรหิ วา ปจฺจุปฺปนฺนํ อทฺธานนฺติ อิทานิ วา ปฏิสนฺธิมาทึ กตฺวา
จุติปริยนฺตํ สพฺพมฺปิ วตฺตมานกาลํ คเหตฺวา.
     อชฺฌตฺตํ กถํกถี โหตีติ อตฺตโน ขนฺเธสุ วิจิกิจฺฉี ๒- โหติ. อหนฺนุ
โขสฺมีติ อตฺตโน อตฺถิภาวํ กงฺขติ. ยุตฺตมฺปเนตนฺติ? ยุตฺตํ อยุตฺตนฺติ กา เอตฺถ
จินฺตา. อปิเจตฺถ อิทํ วตฺถุมฺปิ อุทาหรนฺติ. จูฬมาตาย กิร ปุตฺโต มุณฺโฑ
มหามาตาย ปุตฺโต อมุณฺโฑ, ตํ ปุตฺตํ มุณฺเฑสุํ. โส อุฏฺาย อหํ นุ โข
จูฬมาตาย ปุตฺโตติ จินฺเตสิ. เอวํ อหํ นุ โขสฺมีติ กงฺขา โหติ.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม., อิ. อิสฺสรนิมฺมานาทึ         ๒ ฉ.ม. วิจิกิจฺโฉ
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๗๗.
     โน นุ โขสฺมีติ อตฺตโน นตฺถิภาวํ กงฺขติ. ตตฺราปิ อิทํ วตฺถุ:-
เอโก กิร มจฺเฉ คณฺหนฺโต อุทเก จิรฏฺาเนน สีติภูตํ อตฺตโน อูรุํ  มจฺโฉติ
จินฺเตตฺวา ปหริ. อปโร สุสานปสฺเส เขตฺตํ รกฺขนฺโต ภีโต สงฺกุฏิโต
สยิ. โส ปพุชฺฌิตฺวา อตฺตโน ชณฺณุกานิ เทฺว ยกฺขาติ จินฺเตตฺวา ปหริ. เอวํ
โน นุ โขสฺมีติ กงฺขติ.
     กึ นุ โขติ ขตฺติโยว สมาโน อตฺตโน ขตฺติยภาวํ กงฺขติ. เอส นโย
เสเสสุ. ๑- เทโว ปน สมาโน เทวภาวํ อชานนฺโต นาม นตฺถิ โสปิ ตมฺปน
"อหํ รูปี นุ โข อรูปี นุ โข"ติ อาทินา นเยน กงฺขติ. ขตฺติยาทโย กสฺมา
น ชานนฺตีติ เจ. อปฺปจฺจกฺขา เตสํ ตตฺถ ตตฺถ กุเล อุปฺปตฺติ. คหฏฺาปิ
โปฏฺลิกาทโย ๒- ปพฺพชิตสญฺิโน. ปพฺพชิตาปิ "กุปฺปนฺนุ โข กมฺมนฺ"ติ อาทินา
นเยน คหฏฺสญฺิโน. มนุสฺสาปิ จ ราชาโน วิย อตฺตนิ เทวสญฺิโน โหนฺติ.
     กถํ นุ โขสฺมีติ วุตฺตนยเมว. เกวลญฺเหตฺถ อพฺภนฺตเร ชีโว นาม
อตฺถีติ คเหตฺวา ตสฺส สณฺานาการํ นิสฺสาย ทีโฆ นุ โขสฺมิ. รสฺส
จตุรํสฉฬํส อฏฺสโสฬสํสาทีนํ อญฺตรปฺปกาโรติ กงฺขนฺโต กถํ นุ โขสฺมีติ ๓-
เวทิตพฺโพ. สรีรสณฺานํ ปจฺจุปฺปนฺนํ อชานนฺโต นาม นตฺถิ.
     กุโต อาคโต, โส กุหึ คามี ภวิสฺสตีติ อตฺตภาวสฺส อาคตคตฏฺานํ ๔-
กงฺขติ.
     [๑๙] เอวํ โสฬสปฺปเภทํ วิจิกิจฺฉํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ ยํ อิมินา
วิจิกิจฺฉาสีเสน ทิฏฺาสวํ ทสฺเสตุํ อยํ เทสนา อารทฺธา, ตํ ทสฺเสนฺโต ตสฺส
เอวํ อโยนิโส มนสิกโรโต ฉนฺนํ ทิฏฺีนนฺติ อาทิมาห. ตสฺส ปุคฺคลสฺส ยถา
อยํ วิจิกิจฺฉา อุปฺปชฺชติ, เอวํ อโยนิโส มนสิกโรโต ตสฺเสว สวิจิกิจฺฉสฺส
อโยนิโส มนสิการสฺส ถามคตตฺตา ฉนฺนํ ทิฏฺีนํ อญฺตรา ทิฏฺิ อุปฺปชฺชตีติ
วุตฺตํ โหติ. ตตฺถ สพฺพปเทสุ วาสทฺโท วิกปฺปตฺโถ. เอวํ วา เอวํ วา ทิฏฺิ
อุปฺปชฺชตีติ วุตฺตํ โหติ. อตฺถิ เม อตฺตาติ เจตฺถ สสฺสตทิฏฺิ สพฺพกาเลสุ
@เชิงอรรถ: ๑ อิ. เสเสสุปิ          ๒ โปราเณ โปตลิกา อิติ ลิขิยติ
@๓ ฉ.ม., อิ. กถํ นุ โขสฺมีติ กงฺขตีติ เวทิตพฺโพ  ๔ ฉ.ม. อาคติคติฏฺานํ
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๗๘.
อตฺตโน อตฺตโน อตฺถิตํ คณฺหาติ. สจฺจโต เถตโตติ ภูตโต จ ถิรโต จ, เอวํ ๑-
สจฺจนฺติ ภูตโต สุฏฺุ ทฬฺหภาเวนาติ วุตฺตํ โหติ. นตฺถิ เม อตฺตาติ อยมฺปน
อุจฺเฉททิฏฺิ สโต สตฺตสฺส ตตฺถ ตตฺถ วิภวคหณโต. อถวา ปุริมาปิ ตีสุ
กาเลสุ อตฺถีติ คหณโต สสฺสตทิฏฺิ, ปจฺจุปฺปนฺนเมว อตฺถีติ คณฺหนฺตี
อุจฺเฉททิฏฺิ. ปจฺฉิมาปิ อตีตานาคเตสุ นตฺถีติ คหณโต `ภสฺมนฺตา อาหุติโยติ
คหิตทิฏฺิกานํ วิย อุจฺเฉททิฏฺิ. อตีเต เอว นตฺถีติ คณฺหนฺตี
อธิจฺจสมุปฺปตฺติกสฺเสว สสฺสตทิฏฺิ.
     อตฺตนาว อตฺตานํ สญฺชานามีติ สญฺากฺขนฺธสีเสน ขนฺเธ อตฺตาติ
คเหตฺวา สญฺาย อวเสสกฺขนฺเธ สญฺชานโต อิมินา อตฺตนา อิมํ อตฺตานํ
สญฺชานามีติ โหติ. อตฺตนาว อนตฺตานนฺติ สญฺากฺขนฺธํเยว อตฺตาติ คเหตฺวา
อิตเร จ จตฺตาโร อนตฺตาติ คเหตฺวา สญฺาย เต สญฺชานโต เอวํ โหติ.
อนตฺตนาว อตฺตานนฺติ สญฺากฺขนฺธํ อนตฺตาติ อิตเร จ จตฺตาโร อตฺตาติ
คเหตฺวา สญฺาย เต สญฺชานโต เอวํ โหติ, สพฺพาปิ สสฺสตุจเฉททิฏฺิโยเยว.
     วโท เวเทยฺโยติ อาทโย ปน สสฺสตทิฏฺิยา เอว อภินิเวสาการา. ตตฺถ
วทตีติ วโท, วจีกมฺมสฺส การโกติ วุตฺตํ โหติ. เวทยตีติ เวเทยฺโย, ชานาติ
อนุภวติ จาติ วุตฺตํ โหติ. กึ เวเทตีติ. ตตฺร ตตฺร กลฺยาณปาปกานํ กมฺมานํ
วิปากํ ปฏิสํเวเทติ. ตตฺร ตตฺราติ เตสุ เตสุ โยนิคติิตินิวาสนิกาเยสุ อารมฺมเณสุ
วา. นิจฺโจติ อุปฺปาทวยรหิโต. ธุโวติ ถิโร สารภูโต. สสฺสโตติ สพฺพกาลิโก.
อวิปริณามธมฺโมติ อตฺตโน ปกติภวํ อวิชหนธมฺโม, กกณฺฏโก ๒- วิย นานาปฺปการตํ
นาปชฺชติ. สสฺสติสมนฺติ จนฺทสุริยสมุทฺทมหาปวีปพฺพตา โลกโวหาเรน สสฺสติโยติ
วุจฺจนฺติ. สสฺสตีหิ สมํ สสฺสติสมํ. ยาว สสฺสติโย ติฏฺนฺติ, ตาว ตเถว สฺสตีติ
คณฺหโต เอวํ ทิฏฺิ โหติ.
     อิทํ วุจฺจติ ภิกฺขเว ทิฏฺิคตนฺติ อาทีสุ อิทนฺติ อิทานิ วตฺตพฺพสฺส
ปจฺจกฺขนิทสฺสนํ. ทิฏฺิคตสมฺพนฺเธน จ อิทนฺติ วุตฺตํ น ทิฏฺิสมฺพนฺเธน,
เอตฺถ จ ทิฏฺิเยว ทิฏฺิคตํ คูถคตํ วิย. ทิฏฺีสุ วา คตํ อิทํ ทสฺสนํ
@เชิงอรรถ: ๖ ฉ.ม., อิ. อิทํ           ๒ โปราเณ กกณฺโกติ ลิขิยติ
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๗๙.
ทฺวาสฏฺิทิฏฺิอนฺโตคธตฺตาติปิ ทิฏฺิคตํ. ทิฏฺิยา วา คตํ ทิฏฺิคตํ. อิทญฺหิ
อตฺถิ เม อตฺตาติ อาทิ ทิฏฺิยา คมนมตฺตเมว, นตฺเถตฺถ อตฺตา วา นิจฺโจ
วา โกจีติ วุตฺตํ โหติ. สา จายํ ทิฏฺิ ทุนฺนิคฺคมนฏฺเน คหนํ. ทูรติกฺกมนฏฺเน
สปฺปฏิภยฏฺเน จ กนฺตาโร ทุพฺภิกฺขกนฺตารวาฬกนฺตาราทโย วิย. สมฺมาทิฏฺิยา
วินิวิชฺฌนฏฺเน วา วิโลมนฏฺเน วา วิสูกํ. กทาจิ สสฺสตสฺส กทาจิ อุจฺเฉทสฺส
คหณโต วิรูปํ ผนฺทิตนฺติ วิปฺผนฺทิตํ. พนฺธนฏฺเน สํโยชนํ. เตนาห
"ทิฏฺิคหนํ *- ฯเปฯ ทิฏฺิสํโยชนนฺ"ติ. ๑- อิทานิสฺส ตเมว พนฺธนตฺถํ ทสฺเสนฺโต
ทิฏฺิโยชนสํยุตฺโตติ อาทิมาห. ตตฺถายํ สงฺเขปตฺโถ, อิมินา ทิฏฺิสํโยชเนน
สํยุตโต ปุถุชฺชโน เอเตหิ ชาติอาทีหิ น ปริมุจฺจติ. กึ วา พหุนา,
สกลวฏฺฏทุกฺขโตปิ น มุจฺจตีติ.
     [๒๐] เอวํ ฉปฺปเภทํ ทิฏฺาสวํ ทสฺเสตฺวา ยสฺมา สีลพฺพตปรามาโส
กามาสวาทิวเสเนว ทสฺสิโต โหติ. กามสุขตฺถญฺหิ ภวสุขภววิสุทฺธิอตฺถญฺจ
อวิชฺชาย อภิภูตา อิโต พหิทฺธา สมณพฺราหฺมณา สีลพฺพตานิ ปรามสนฺติ,
ตสฺมา ตํ อทสฺเสตฺวา ทิฏฺิคหเณน วา ตสฺส คหิตตฺตาปิ ตํ อทสฺเสตฺวาว
อิทานิ โย ปุคฺคโล ทสฺสนาปหาตพฺเพ อาสเว ปชหติ, ตํ ทสฺเสตฺวา เตสํ
อาสวานํ ปหานํ ทสฺเสตุํ ปุพฺเพ วา อโยนิโส มนสิกโรโต ปุถุชฺชนสฺส เตสํ
อุปฺปตฺตึ ทสฺเสตฺวา อิทานิ ตพฺพิปรีตสฺส ปหานํ ทสฺเสตุํ สุตวา จ โข ภิกฺขเวติ
อาทิมาห.
     ตสฺสตฺโถ, ยาว โส อิทํ ทุกฺขนฺติ อาคจฺฉติ ตาว เหฏฺา วุตฺตนเยน
จ วุตฺตปจฺจนีกโต เวทิตพฺโพ. ปจฺจนีกนเยน ปน สพฺพากาเรน อริยธมฺมสฺส
อโกวิทอวินีตปจฺจนีกโต อยํ "สุตวา อริยสาวโก อริยธมฺมสฺส โกวิโท อริยธมฺเม
สุวินีโต"ติ เวทิตพฺโพ. อปิจ โข สิกฺขาปฺปตฺตวิปสฺสนโต ปภูติ ตาว โคตฺรภู,
ตาว ตทนุรูเปน อตฺเถน อยํ อริยสาวโกติ เวทิตพฺโพ.
     [๒๑] "โส อิทํ ทุกฺขนฺติ โยนิโย มนสิกโรตี"ติ อาทีสุ อยมฺปน
อตฺถวิภาวนา, โส จตุสจฺจกมฺมฏฺานิโก อริยาสาวโก ตณฺหาวชฺชา เตภูมิกา
@เชิงอรรถ: ๑ อภิ. สงฺคณิ. ๓๔/๓๘๑/๑๐๗ จิตฺตุปฺปาทกณฺฑ  * ปาลิ... คหณํ
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๘๐.
ขนฺธา ทุกฺขํ, ตณฺหา ทุกฺขสมุทโย, อุภินฺนํ อปฺปวตฺติ นิโรโธ, นิโรธสมฺปาปโก
มคฺโคติ เอวํ ปุพฺเพว อาจริยสนฺติเก อุคฺคหิตจตุสจฺจกมฺมฏฺาโน อปเรน สมเยน
วิปสฺสนามคฺคํ สมารุฬฺโห สมาโน เต เตภูมิเก ขนฺเธ อิทํ ทุกฺขนฺติ โยนิโส
มนสิกโรติ, อุปาเยน ปเถน สมนฺนาหรติ เจว วิปสฺสติ จ. เอตฺถ หิ ยาว
โสตาปตฺติมคฺโค, ตาว มนสิการสีเสเนว วิปสฺสนา วุตฺตา. ยา ปนายํ ตสฺเสว
ทุกฺขสฺส สมุฏฺาปิกา จ ภวิกา ตณฺหา, อยํ สมุทโยติ โยนิโส มนสิกโรติ
ยสฺมา ปน อิทํ ทุกฺขญฺจ สมุทโย จ อิทํ านํ ปตฺวา นิรุชฺฌนฺติ นปฺปวตฺตนฺติ,
ตสฺมา ยทิทํ นิพฺพานํ นาม, อยํ ทุกฺขนิโรโธติ โยนิโส มนสิกโรติ. นิโรธสมฺปาปกํ
อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ อยํ ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทาติ โยนิโส มนสิกโรติ, อุปาเยน
ปเถน สมนฺนาหรติ เจว วิปสฺสติ จ.
     ตตฺรายํ อุปาโย, อภินิเวโส นาม วฏฺเฏ โหติ, วิวฏฺเฏ นตฺถิ. ตสฺมา
"อยํ อตฺถิ อิมสฺมึ กาเย ปวีธาตุ อาโปธาตู"ติ อาทินา นเยน สกสนฺตติยํ
จตฺตาริ ภูตานิ ตทนุสาเรน อุปาทารูปานิ จ ปริคฺคเหตฺวา อยํ รูปกฺขนฺโธติ
ววตฺถเปติ, ตํ ววตฺถาปยโต อุปฺปนฺเน ตทารมฺมเณ จิตฺตเจตสิเก ธมฺเม อิเม
จตฺตาโร อรูปกฺขนฺธาติ ววตฺถเปติ, ตโต อิเม ปญฺจกฺขนฺธา ทุกฺขนฺติ ววตฺถเปติ,
เต ปน สงฺเขปโต นามญฺจ รูปญฺจาติ เทฺว ภาคา เอว โหนฺติ. อิทญฺจ
นามรูปํ สเหตุ สปจฺจยํ อุปฺปชฺชติ. ตสฺส อยํ เหตุ อยํ ปจฺจโยติ
อวิชฺชาภวตณฺหากมฺมาหาราทิเก เหตุปจฺจเยว ววตฺถาเปติ. ตโต เตสํ ปจฺจยานญฺจ
ปจฺจยุปฺปนฺนธมฺมานญฺจ ยาถาวสรสลกฺขณํ ววตฺถเปตฺวา อิเม ธมฺมา อหุตฺวา
โหนฺตีติ อนิจฺจลกฺขณํ อาโรเปติ, อุทยวยปีฬิตตฺตา ทุกฺขาติ ทุกฺขลกฺขณํ
อาโรเปติ, อวสวตฺตนโต อนตฺตาติ อนตฺตลกฺขณํ อาโรเปติ. เอวํ ตีณิ
ลกฺขณานิ อาโรเปตฺวา ปฏิปาฏิยา วิปสฺสนํ ปวตฺเตนฺโต โสตาปตฺติมคฺคํ
ปาปุณาติ.
     ตสฺมึ ขเณ จตฺตาริ สจฺจานิ เอกปฏิเวเธเนว ปฏิวิชฺฌติ, เอกาภิสมเยน
อภิสเมติ. ทุกขํ ปริญฺาปฏิเวเธน ปฏิวิชฺฌติ, สมุทยํ ปหานปฏิเวเธน, นิโรธํ
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๘๑.
สจฺฉิกิริยาปฏิเวเธน, มคฺคํ ภาวนาปฏิเวเธน. ทุกฺขญฺจ ปริญฺาภิสมเยนาภิสเมติ
ฯเปฯ มคฺคํ ภาวนาภิสมเยน อภิสเมติ, โน จ โข อญฺมญฺเน าเณน.
เอกาเณเนว หิ เอส นิโรธํ อารมฺมณโต เสสานิ กิจฺจโต ปฏิวิชฺฌติ เจว
อภิสเมติ จ. น หิ ตสฺส ตสฺมึ สมเย เอวํ โหติ "อหํ ทุกฺขํ ปริชานามี"ติ
วา ฯเปฯ "มคฺคํ ภาเวมี"ติ วาติ, อปิจ ขฺวาสฺส อารมฺมณํ กตฺวา ปฏิเวธวเสน
นิโรธํ สจฺฉิกโรโตเยว ตํ าณํ ทุกฺขปริญฺากิจฺจมฺปิ สมุทยปหานกิจฺจมฺปิ
มคฺคภาวนากิจฺจมฺปิ กโรติเยว. ตสฺส เอวํ อุปาเยน โยนิโส มนสิกโรโต ตีณิ
สํโยชนานิ ปหียนฺติ. วีสติวตฺถุกา สกฺกายทิฏฺิ, อฏฺวตฺถุกา วิจิกิจฺฉา,
"สีเลน สุทฺธิ วเตน สุทฺธี"ติ สีลพฺพตานํ ปรามสนโต สีลพฺพตปรามาโสติ.
ตตฺถ จตูสุ อาสเวสุ สกฺกายทิฏฺิสีลพฺพตปรามาสา ทิฏฺาสเวน สงฺคหิตา อาสวา
เจว สํโยชนา จ. วิจิกิจฺฉา สํโยชนเมว, น อาสโว. "ทสฺสนา ปหาตพฺพา
อาสวา"ติ เอตฺถ ปริยาปนฺนตฺตา ปน อาสวาติ.
     "อิเม วุจฺจนฺติ ฯเปฯ ปหาตพฺพา"ติ อิเม สกฺกายทิฏฺิอาทโย ทสฺสนา
ปหาตพฺพา นาม อาสวาติ ทสฺเสนฺโต อาห. อถวา ยา อยํ ฉนฺนํ ทิฏฺีนํ
อญฺตรา ทิฏฺิ อุปฺปชฺชตีติ เอวํ สรูเปเนว สกฺกายทิฏฺิ วิภตฺตา. ตํ สนฺธายาห
"อิเม วุจฺจนฺติ ภิกฺขเว"ติ. สา จ ยสฺมา สหชาตปหาเนกฏฺเหิ สทฺธึ ปหียติ.
ทิฏฺาสเว หิ ปหียมาเน ตํสหชาโต จตูสุ ทิฏฺิสมฺปยุตฺตจิตฺเตสุ กามาสโวปิ
อวิชฺชาสโวปิ ปหียติ. ปหาเนกฏฺโ ปน จตูสุ ทิฏฺิวิปฺปยุตฺเตสุ
นาคสุปณฺณาทิสมิทฺธิปตฺถนาวเสน อุปฺปชฺชมาโน ภวาสโว. เตเนว สมฺปยุตฺโต
อวิชฺชาสโวปิ. ทวีสุ โทมนสฺสจิตฺเตสุ ปาณาติปาตาทินิพฺพตฺตโก อวิชฺชาสโวปิ, ตถา
วิจิกิจฺฉาจิตฺตสมฺปยุตฺโต อวิชฺชาสโวปีติ เอวํ สพฺพตฺถาปิ อวเสสา ตโยปิ อาสวา
ปหียนฺติ. ตสฺมา พหุวจนนิทฺเทโส กโตติ เอวเมตฺถ อตฺโถ เวทิตพฺโพ. เอส
โปราณานํ อธิปฺปาโย.
     ทสฺสนา ปหาตพฺพาติ ทสฺสนํ นาม โสตาปตฺติมคฺโค, เตน ปหาตพฺพาติ
อตฺโถ. กสฺมา โสตาปตฺติมคฺโค ทสฺสนํ? ปมํ นิพฺพานทสฺสนโต. นนุ โคตฺรภู
ปมตรํ ปสฺสตีติ. โน น ปสฺสติ. ทิสฺวา กตฺตพฺพกิจฺจมฺปน น กโรติ สํโยชนานํ
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๘๒.
อปฺปหานโต. ตสฺมา ปสฺสตีติ น วตฺตพฺโพ. ยตฺถ กตฺถจิ ราชานํ ทิสฺวาปิ
ปณฺณาการํ ทตฺวา กิจฺจนิปฺผตฺติยา อทิฏฺตฺตา "อชฺชาปิ ราชานํ น ปสฺสามี"ติ
วทนฺโต คามวาสี ปุริโส เจตฺถ นิทสฺสนํ.
                       สํวราปหาตพฺพอาสววณฺณนา
     [๒๒] เอวํ ทสฺสเนน ปหาตพฺเพ อาสเว ทสฺเสตฺวา อิทานิ ตทนนฺตรํ
นิทฺทิฏฺเ สํวรา ปหาตพฺเพ ทสฺเสตุํ กตเม จ ภิกฺขเว อาสวา สํวรา ปหาตพฺพาติ
อาห. เอวํ สพฺพตฺถ สมฺพนฺโธ เวทิตพฺโพ. อิโต ปรญฺหิ อตฺถมตฺตเมว
วณฺณยิสฺสาม.
     นนุ จ ทสฺสเนน ภาวนายาติ อิเมหิ ทฺวีหิ อปหาตพฺโพ อาสโว นาม
นตฺถิ, อถ กสฺมา วิสุํ สํวราทีหิ ปหาตพฺเพ ทสฺเสตีติ. สํวราทีหิ ปุพฺพภาเค
วิกฺขมฺภิตา อาสวา จตูหิ มคฺเคหิ สมุคฺฆาตํ คจฺฉนฺติ, ตสฺมา เตสํ มคฺคานํ
ปฺพฺพภาเค อิเม ปญฺจหากาเรหิ วิกฺขมฺภนปฺปหานํ ทสฺเสนฺโต เอวมาห. ตสฺมา
โย จายํ วุตฺโต ปโม ทสฺสนมคฺโคเยว, อิทานิ ภาวนานาเมน วุจฺจิสฺสนฺติ ๑-
ตโย มคฺคา, เตสํ สพฺเพสมฺปิ อยํ ปุพฺพภาคปฏิปทาติ เวทิตพฺพา.
     ตตฺเถ อิธาติ อิมสฺมึ สาสเน. ปฏิสงฺขาติ ปฏิสงฺขาย. ตตฺรายํ สงฺขาสทฺโท
าณโกฏฺาสปญฺตฺติคณนาสุ ทิสฺสติ. "สงฺขาเยกํ ปฏิเสวตี"ติ ๒- อาทีสุ หิ าเณ
ทิสฺสติ. "ปปญฺจสญฺาสงฺขา สมุทาจรนฺตี"ติ ๓- อาทีสุ โกฏฺาเส. "เตสํ เตสํ
ธมฺมานํ สงฺขา สมญฺา"ติ ๔- อาทีสุ ปญฺตฺติยํ. "น *- สุกรํ สงฺขาตุนฺ"ติ ๕-
อาทีสุ คณนายํ. อิธ ปน าเณ ทฏฺพฺโพ.
     ปฏิสงฺขา โยนิโสติ หิ อุปาเยน ปเถน ปฏิสงฺขาย ตฺวา ปจฺจเวกฺขิตฺวาติ
อตฺโถ. เอตฺถ จ อสํวเร อาทีนวปฏิสงฺขา โยนิโส ปฏิสงฺขาติ เวทิตพฺพา. สา
จายํ "วรํ ภิกฺขเว ตตฺตาย อโยสลากาย อาทิตฺตาย สมฺปชฺชลิตาย สญฺโชติภูตาย
@เชิงอรรถ: ๑ ม. พุชฺฌิสฺสนฺติ  ๒ ม.ม. ๑๓/๑๖๘/๑๓๙ นฬกสุตฺต
@๓ ม.มู. ๑๒/๒๐๑/๑๖๙ มธุปิณฺฑิกสุตฺต
@๔ อภิ. สงฺคณิ. ๓๔/๑๓๑๓-๑๕/๒๙๗ นิกฺเขปกณฺฑ
@*-๕ ปาลิ. สุกโร, สํ. นิทาน. ๑๖/๑๒๘/๑๗๕ ปพฺพตสุตฺต
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๘๓.
จกฺขุนฺทฺริยํ สมฺปลิมฏฺ, น เตฺวว จกฺขุวิญฺเยฺเยสุ รูเปสุ อนุพฺยญฺชนโส
นิมิตฺตคฺคาโห"ติ ๑- อาทินา อาทิตฺตปริยายนเยน เวทิตพฺพา. จกฺขุนฺทฺริยสํวรสํวุโต
วิหรตีติ เอตฺถ จกฺขุเมว อินฺทฺริยํ จกฺขุนฺทฺริยํ, สํวรณโต สํวโร, ปิทหนโต
ถกนโตติ วุตฺตํ โหติ. สติยา เอตํ อธิวจนํ. จกฺขุนฺทฺริเย สํวโร
จกฺขุนฺทฺริยสํวโร. ติตฺถกาโก อาวาฏกจฺฉโป วนมหิโสติ อาทโย วิย.
     ตตฺถ กิญฺจาปิ จกฺขุนฺทฺริเย สํวโร วา อสํวโร วา นตฺถิ. น หิ
จกฺขุปสาทํ นิสฺสาย สติ วา มุฏฺสจฺจํ วา อุปฺปชฺชติ. อปิจ ยทา รูปารมฺมณํ
จกฺขุสฺส อาปาถํ อาคจฺฉติ, ตทา ภวงฺเค ทฺวิกฺขตฺตุํ อุปฺปชฺชิตฺวา นิรุทฺเธ
กิริยมโนธาตุ อาวชฺชนกิจฺจํ สาธยมานา อุปฺปชฺชิตฺวา นิรุชฺฌติ, ตโต
จกฺขุวิญฺาณํ ทสฺสนกิจฺจํ, ตโต วิปากมโนธาตุ สมฺปฏิจฺฉนฺนกิจฺจํ, ตโต
วิปากาเหตุกมโนวิญฺาณธาตุ สนฺตีรณกิจฺจํ, ตโต กิริยาเหตุกมโนวิญฺาณธาตุ
โวฏฺพฺพนกิจฺจํ ๒- สาธยมานา อุปฺปชฺชิตฺวา นิรุชฺฌติ. ตทนนฺตรํ ชวติ.
     ตตฺถาปิ เนว ภวงฺคสมเย, น อาวชฺชนาทีนํ อญฺตรสมเย สํวโร วา
อสํวโร วา อตฺถิ. ชวนกฺขเณ ปน สเจ ทุสฺสีลฺยํ วา มุฏฺสจฺจํ วา อญฺาณํ
วา อกฺขนฺติ วา โกสชฺชํ วา อุปฺปชฺชติ, อยํ อสํวโร โหติ, เอวํ โหนฺโตปิ
โส จกฺขุนฺทฺริเย อสํวโรติ วุจฺจติ. กสฺมา? ยสฺมา ตสฺมึ สติ ทฺวารมฺปิ อคุตฺตํ
โหติ, ภวงฺคมฺปิ อาวชฺชนาทีนิ วีถิจิตฺตานิปิ, ยถา กึ, ยถา นคเร จตูสุ
ทฺวาเรสุ อสํวุเตสุ กิญฺจาปิ อนฺโตฆรทฺวารโกฏฺกคพฺภาทโย สุสํวุตา, ตถาปิ
อนฺโตนคเร สพฺพํ ภณฺฑํ อรกฺขิตํ อโคปิตเมว โหติ. นครทวาเรน หิ ปวิสิตฺวา
โจรา ยทิจฺฉนฺติ, ตํ หเรยฺยุํ, ๓- เอวเมว ชวเน ทุสฺสีลฺยาทีสุ อุปฺปนฺเนสุ ตสฺมึ
อสํวเร สติ ทฺวารมฺปิ อคุตฺตํ โหติ, ภวงฺคมฺปิ อาวชฺชนาทีนิ วีถิจิตฺตานิปิ. ๔-
     ตสฺมิมฺปน สีลาทีสุ อุปฺปนฺเนสุ ทฺวารมฺปิ คุตฺตํ โหติ, ภวงฺคมฺปิ
อาวชฺชนาทีนิ วีถิจิตฺตานิปิ. ยถา กึ, ยถา นครทฺวาเรสุ สํวุเตสุ กิญฺจาปิ
อนฺโตฆราทโย อสํวุตา, ตถาปิ อนฺโตนคเร สพฺพํ ภณฺฑํ สุรกฺขิตํ สุโคปิตเมว โหติ.
@เชิงอรรถ: ๑ สํ. สฬา. ๑๘/๓๐๓/๒๑๐ สมุทฺทวคฺค: อาทิตฺตปริยายสุตฺต.
@๒ สี., อิ. โวฏฺปนกิจฺจํ  ๓ ฉ.ม., อิ. กเรยฺยุํ  ๔ ฉ.ม., อิ. วีถิจิตฺตานิปีติ
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๘๔.
นครทฺวาเรสุ หิ ปิทหิเตสุ โจรานํ ปเวโส นตฺถิ, เอวเมว ชวเน สีลาทีสุ
อุปฺปนฺเนสุ ทฺวารมฺปิ สุคุตฺตํ โหติ, ภวงฺคมฺปิ อาวชฺชนาทีนิ วีถิจิตฺตานิปิ.
ตสฺมา ชวนกฺขเณ อุปฺปชฺชมาโนปิ จกฺขุนฺทฺริยสํวโรติ วุตฺโต. อิธ จายํ
สติสํวโร อธิปฺเปโตติ เวทิตพฺโพ. จกฺขุนฺทฺริยสํวเรน สํวุโต
จกฺขุนฺทฺริยสํวรสํวุโต อุเปโตติ วุตฺตํ โหติ. ตถาหิ ปาฏิโมกฺขสํวรสํวุโตติ
อิมสฺส วิภงฺเค "อิมินา ปาฏิโมกฺขสํวเรน อุเปโป โหติ ฯเปฯ สมนฺนาคโต"ติ ๑-
วุตฺตํ ตํ เอกชฺฌํ กตฺวา จกฺขุนฺทฺริยสํวเรน สํวุโตติ เอวมตฺถโต เวทิตพฺพํ. ๒-
     อถวา สํวรีติ สํวุโต, ถเกสิ ปิทหีติ วุตฺตํ โหติ. จกฺขุนฺทฺริเย สํวรสํวุโต
จกฺขุนฺทฺริยสํวรสํวุโต, จกฺขุนฺทฺริยสํวรสญฺิตํ สติกวาฏํ จกฺขุทฺวาเร ฆรทฺวาเร
กวาฏํ วิย สํวริ ถเกสิ ปิทหีติ วุตฺตํ โหติ. อยเมว เจตฺถ อตฺโถ สุนฺทรตโร.
ตถาหิ "จกฺขุนฺทฺริยสํวรํ อสํวุตสฺส วิหรโต สํวุตสฺส วิหรโต"ติ เอตฺถ ทฺวีสุ
ปเทสุ อยเมว อตฺโถ ทิสฺสตีติ. วิหรตีติ เอวํ จกฺขุนฺทฺริยสํวรสํวุโต เยน เกนจิ
อิริยาปถวิหาเรน วิหรติ. ยญฺหิสฺสาติ อาทิมฺหิ ยํ จกฺขุนฺทฺริยสํวรํ อสฺส
ภิกฺขุโน อสํวุตสฺส อถเกตฺวา อปิทหิตฺวา วิหรนฺตสฺสาติ เอวมตฺโถ เวทิตพฺโพ.
อถวา เยการสฺส ยนฺติ อาเทโส, หิกาโร จ ปทปูรโณ, เย อสฺสาติ อตฺโถ.
     อุปฺปชฺเชยฺยุนฺติ นิพฺพตฺเตยฺยุํ. อาสวา วิฆาฏปริฬาหาติ ๓- จตฺตาโร อาสวา
จ อญฺเ จ วิฆาฏกรา กิเลสปริฬาหา วิปากปริฬาหา วา. ๔- จกฺขุทฺวาเร หิ
อิฏฺารมฺมณํ อาปาถคตํ กามสฺสาทวเสน อสฺสาทยโต อภินนฺทโต กามาสโว
อุปฺปชฺชติ, อีทิสํ อญฺสฺมิมฺปิ สุคติภเว ลภิสฺสามีติ ภวปตฺถนาย อสฺสาทยโต
ภวาสโว อุปฺปชฺชติ, สตฺโตติ วา สตฺตสฺสาติ วา คณฺหนฺตสฺส ทิฏฺาสโว
อุปฺปชฺชติ, สพฺเพเหว สหชาตํ อญฺาณํ อวิชฺชาสโวติ จตฺตาโร อาสวา
อุปฺปชฺชนฺติ. เตหิ สมฺปยุตฺตา อปเร กิเลสา วิฆาฏปริฬาหา, อายตึ วา เตสํ
วิปากา. เตปิ หิ อสํวุตสฺเสว วิหรโต อุปฺปชฺเชยฺยุนฺติ วุจฺจนฺติ.
@เชิงอรรถ: ๑ อภิ. วิภงฺค. ๓๕/๕๑๑/๒๙๖ ฌานวิภงฺค.   ๒ ฉ.ม., อิ. เวทิตพฺโพ
@๓ ฉ.ม. วิฆาตปริฬาหา เอวมุปริปิ            ๔ ฉ.ม. จ
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๘๕.
     เอวํส เตติ เอวํ อสฺส เต เอว, เอเตน อุปาเยน น โหนฺติ, โน
อญฺถาติ วุตฺตํ โหติ. เอส นโย ปฏิสงฺขา โยนิโส โสตินฺทฺริยสํวรสํวุโตติ
อาทีสุ.
     อิเม วุจฺจนฺติ อาสวา สํวรา ปหาตพฺพาติ อิเม ฉสุ ทฺวาเรสุ จตฺตาโร ๑-
กตฺวา จตุวีสติ อาสวา สํวเรน ปหาตพฺพาติ วุจฺจนฺติ. สพฺพตฺเถว เจตฺถ
สติสํวโร เอว สํวโรติ เวทิตพฺโพ.
                     ปฏิเสวนาปหาตพฺพอาสววณฺณนา
     [๒๓] ปฏิสงฺขา โยนิโส จีวรนฺติ อาทีสุ ยํ วตฺตพฺพํ, ตํ สพฺพํ
วิสุทฺธิมคฺเค สีลกถายํ วุตฺตเมว. ยญฺหิสฺสาติ ยํ จีวรปิณฺฑปาตาทีสุ วา อญฺตรํ
อสฺส. อปฏิเสวโตติ เอวํ โยนิโส อปฏิเสวนตสฺส. เสสํ วุตฺตนยเมว. เกวลํ ปนิธ
อลทฺธํ จีวราทึ ปตฺถยโต ลทฺธํ วา อสฺสาทยโต กามาสวสฺส อุปฺปตฺติ เวทิตพฺพา.
อีทิสํ อญฺสฺมิมฺปิ สมฺปตฺติภเว สุคติภเว ลภิสฺสามีติ ภวปตฺถนาย อสฺสาทยโต
ภวาสวสฺส อหํ ลภามีติ วา มยฺหํ วา อิทนฺติ อตฺตสญฺ อธิฏฺหโต ๒-
ทิฏฺาสวสฺส อุปฺปตฺติ เวทิตพฺพา. สพฺเพเหว ปน สหชาโต อวิชฺชาสโวติ เอวํ
จตุนฺนํ อาสวานํ อุปฺปตฺติ วิปากปริฬาหา ปน ๓- นวเวทนุปฺปาทนโตปิ
เวทิตพฺพา.
     อิเม วุจฺจนฺติ ภิกฺขเว อาสวา ปฏิเสวนา ปหาตพฺพาติ อิเม เอกเมกสฺมึ
ปจฺจเย จตฺตาโร จตฺตาโร กตฺวา โสฬส อาสวา อิมินา าณสํวรสงฺขาเตน
ปจฺจเวกฺขณปฏิเสวเนน ปหาตพฺพาติ วุจฺจนฺตีติ. ๔-
                     อธิวาสนาปหาตพฺพอาสววณฺณนา
     [๒๔] ปฏิสงฺขา โยนิโส ขโม โหติ สีตสฺสาติ อุปาเยน ปเถน
ปจฺจเวกฺขิตฺวา ขโม ๕- โหติ สีตสฺส สีตํ ขมติ สหติ, น อวีรปุริโส วิย
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม., อิ. จตฺตาโร จตฺตาโร   ๒ สี., อิ. อวิชหโต    ๓ ฉ.ม., อิ. จ
@๔ ฉ.ม., อิ. วุจฺจนฺติ           ๕ อิ. ขนฺตา
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๘๖.
อปฺปมตฺตเกนาปิ สีเตน จลติ กมฺปติ กมฺมฏฺานํ วิชหติ. อปิจ โข โลมสนาคตฺเถโร
วิย อนปฺปเกนาปิ สีเตน ผุฏฺโ น จลติ น กมฺปติ กมฺมฏฺานเมว
มนสิกโรติ. เถโร กิร เจติยปพฺพเต ปิยงฺคุคุหายํ ปธานฆเร วิหรนฺโต อนฺตรฏฺเก
หิมปาตสมเย โลกนฺตริยนิรเย ปจฺจเวกฺขิตฺวา กมฺมฏฺานํ อวิชหนฺโตว อพฺโภกาเส
วีตินาเมสิ. เอวํ อุณฺหาทีสุปิ อตฺถโยชนา เวทิตพฺพา.
     เกวลญฺหิ โย ภิกฺขุ อธิมตฺตมฺปิ อุณฺหํ สหติ เสฺวว เถโร วิย, อยํ
"ขโม อุณฺหสฺสา"ติ เวทิตพฺโพ. เถโร กิร คิมหสมเย ปจฺฉาภตฺตํ พหิจงฺกเม
นิสีทิ. กมฺมฏฺานํ มนสิกโรโต ๑- เสทาปิสฺส กจฺเฉหิ มุจฺจนฺติ. อถ นํ อนฺเตวาสิโก
อาห "อิธ ภนฺเต นิสีทถ, สีตโล โอกาโส"ติ. เถโร "อุณฺหภเยน เนวมฺหิ
อาวุโส อิธ นิสินฺโน"ติ อวีจิมหานิรยํ ปจฺจเวกฺขิตฺวา นิสีทิเยว. อุณฺหนฺติ
เจตฺถ อคฺคิสนฺตาโป จ เวทิตพฺโพ. สุริยสนฺตาปวเสน ปเนตํ วตฺถุ วุตฺตํ.
     โย จ เทฺว ตโย วาเร ภตฺตํ วา ปานียํ วา อลภมาโนปิ อนมตคฺเค
สํสาเร อตฺตโน ปิตฺติวิสยูปปตฺตึ ปจฺจเวกฺขิตฺวา อเวเธนฺโต กมฺมฏฺานํ น
วิชหติเยว. อธิมตฺเตหิ ฑํสมกสวาตาตปสมฺผสฺเสหิ ผุฏฺโ จาปิ ติรจฺฉานูปปตฺตึ
ปจฺจเวกฺขิตฺวา อเวเธนฺโต กมฺมฏฺานํ น วิชหติเยว. สิรึสปสมฺผสฺเสน ผุฏฺโ
จาปิ อนมตคฺเค สํสาเร สีหพฺยคฺฆาทิมุเขสุ อเนกวารํ ปริวตฺติตํ ปุพฺพตฺตภาวํ
ปจฺจเวกฺขิตฺวา อเวเธนฺโต กมฺมฏฺานํ น วิชหติเยว ปธานิยตฺเถโร วิย. อยํ
"ขโม ชิฆจฺฉาย ฯเปฯ สิรึสปสมฺผสฺสานนฺ"ติ เวทิตพฺโพ.
     เถรํ กิร ขณฺฑเวลมหาวิหาเร ๒- กณฺณิการปธานิยฆเร ๓- อริยวํสํ สุณนฺตํ
โฆรวิโส สปฺโป ฑํสิ. เถโร ชานิตฺวาปิ ปสนฺนจิตฺโต นิสินฺโน ธมฺมํเยว
สุณาติ. วิสเวโค ถทฺโธ อโหสิ. เถโร อุปสมฺปนฺนมณฺฑลํ อาทึ กตฺวา สีลํ
ปจฺจเวกฺขิตฺวา ปริสุทฺธสีโลมฺหีติ ปีตึ อุปฺปาเทสิ. สห ปีตุปฺปาทา ๔- วิสํ
นิวตฺติตฺวา ปวึ ปาวิสิ. เถโร ตตฺเถว จิตฺเตกคฺคตํ ลภิตฺวา วิปสฺสนํ วฑฺเฒตฺวา
อรหตฺตํ ปาปุณิ.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม., อิ. มนสิกโรนฺโต   ๒ ฉ.ม. ขณฺฑเจลวิหาเร, ม. ขณฺเฑ เจติยวิหาเร
@๓ ฉ.ม. กณิการปธานิยฆเร   ๔ ปุราณโปตฺถเก จิตฺตุปฺปาทาติ ทิสฺสติ. ตํ ปมาทเลขํ
@ภเวยฺย. ฏีกายญฺหิ ผรณปีติยา อุปฺปาเทน สเหวาติ วุตฺตํ.
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๘๗.
     โย ปน อกฺโกสนวเสน ทูรุตฺเต ทูรุตฺตตฺตาเยว จ ทูราคเต อปิ
อนฺติมวตฺถุสหิเต วจนปเถ สุตฺวา ขนฺติคุณํเยว ปจฺจเวกฺขิตฺวา น เวธติ
ทีฆภาณกอภยตฺเถโร วิย. อยํ "ขโม ทูรุตฺตานํ ทูราคตานํ วจนปถานนฺ"ติ
เวทิตพฺโพ.
     เถโร กิร ปจฺจยสนฺโตสภาวนารามตาย มหาอริยวํสปฏิปทํ กเถสิ, สพฺโพ
มหาคาโม อาคจฺฉติ. เถรสฺส มหาสกฺกาโร อุปฺปชฺชิ. ๑- ตํ อญฺตโร มหาเถโร
อธิวาเสตุํ อสกฺโกนฺโต ทีฆภาณโก อริยวํสํ กเถมีติ สพฺพรตฺตึ โกลาหลํ
กโรตีติ อาทีหิ อกฺโกสิ, อุโภปิ จ อตฺตโน อตฺตโน วิหารํ คจฺฉนฺตา คาวุตมตฺตํ
เอกปเถน อคมํสุ. สกลคาวุตมฺปิ โส ตํ อกฺโกสิเยว. ตโต ยตฺถ ทฺวินฺนํ
วิหารานํ มคฺโค ภิชฺชติ, ตตฺถ ตฺวา ทีฆภาณกตฺเถเร ตํ วนฺทิตฺวา "เอส
ภนฺเต ตุมฺหากํ มคฺโค"ติ อาห. โส อสุณนฺโต วิย อคมาสิ, เถโรปิ วิหารํ
คนฺตฺวา ปาเท ปกฺขาเลตฺวา นิสีทิ. ตเมนํ อนฺเตวาสิโก "กึ ภนฺเต สกลคาวุตํ
ปริภาสนฺตํ น กิญฺจิ อโวจุตฺถา"ติ. เถโร "ขนฺติเยว อาวุโส มยฺหํ ภาโร น
อกฺขนฺติ, เอกปทุทฺธาเรปิ กมฺมฏฺานวิโยคํ น ปสฺสามี"ติ อาห. เอตฺถ จ
วจนเมว วจนปโถติ เวทิตพฺโพ.
     โย ปน อุปฺปนฺนา สารีริกา เวทนา ทุกฺขาปนฏฺเน ๒- ทุกฺขา,
ทุกฺขาวหนฏฺเน ๓- ติปฺปา, ผรุสฏฺเน ขรา, ติขิณฏฺเน กฏุกา, อสฺสาทวิรหิตโต ๔-
อสาตา, มนสฺส ๕- อวฑฺฒนโต อมนาปา, ปาณหรณสมตฺถตาย ปาณหรา
อธิวาเสติเยว, น เวธติ. เอวํสภาโว โหติ จิตฺตลตาปพฺพเต ปธานิยตฺเถโร
วิย. อยํ "อุปฺปนฺนานํ ฯเปฯ อธิวาสนชาติโก"ติ เวทิตพฺโพ.
     เถรสฺส กิร รตฺตึ ปธาเนน วีตินาเมตฺวา ิตสฺส อุทรวาโต อุปฺปชฺชิ.
โส ตํ อธิวาเสตุํ อสกฺโกนฺโต อาวตฺตติ ปริวตฺตติ. ตเมนํ จงฺกมปสฺเส ิโต
ปิณฺฑปาติยตฺเถโร อาห "อาวุโส ปพฺพชิโต นาม อธิวาสนสีโล โหตี"ติ. โส
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. อุปฺปชฺชติ       ๒ ฉ.ม., อิ. ทุกฺขมนฏฺเน   ๓ ฉ.ม., อิ. พหลฏฺเน
@๔ ฉ.ม. อสฺสาทวิรหโต   ๕ ฉ.ม. มนํ
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๘๘.
"สาธุ ภนฺเต"ติ อธิวาเสตฺวา นิจฺจโลว สยิ. วาโต นาภิโต ยาว หทยํ ผาเลสิ.
เถโร เวทนํ วิกฺขมฺเภตฺวา วิปสฺสนฺโต มุหุตฺเตน อนาคามี หุตฺวา ปรินิพฺพายีติ.
     ยญฺหิสฺสาติ สีตาทีสุ ยํ กิญฺจิ เอกธมฺมํปิ อสฺส. อนธิวาสยโตติ
อนธิวาเสนฺตสฺส อขมนฺตสฺส. เสสํ วุตฺตนยเมว. อาสวุปฺปตฺติ ปเนตฺถ เอวํ เวทิตพฺพา.
สีเตน ผุฏฺสฺส อุณฺหํ ปตฺถยโต กามาสโว อุปฺปชฺชติ, เอวํ สพฺพตฺถ. นตฺถิ
โน สมฺปตฺติภเว สุคติภเว สีตํ วา อุณฺหํ วาติ ภวํ ปตฺเถนฺตสฺส ภวาสโว.
มยฺหํ สีตํ อุณฺหนฺติ คาโห ทิฏฺาสโว. สพฺเพเหว สมฺปยุตฺโต อวิชฺชาสโวติ.
     "อิเม วุจฺจนฺติ ฯเปฯ อธิวาสนา ปหาตพฺพา"ติ อิเม สีตาทีสุ เอกเมกสฺส
วเสน จตฺตาโร ๑- กตฺวา อเนเก อาสวา อิมาย ขนฺติสํวรสงฺขาตาย อธิวาสนาย
ปหาตพฺพาติ วุจฺจนฺตีติ อตฺโถ. เอตฺถ จ ยสฺมา อยํ ขนฺตี สีตาทโย ธมฺเม
อธิวาเสติ, อตฺตโน อุปริ อาโรเปตฺวา วาเสติเยว. น อสหมานา หุตฺวา
นิรสฺสติ, ๒- ตสฺมา อธิวาสนาติ วุจฺจตีติ เวทิตพฺพา.
                     ปริวชฺชนาปหาตพฺพอาสววณฺณนา
     [๒๕] ปฏิสงฺขา โยนิโส จณฺฑํ หตฺถึ ปริวชฺเชตีติ อหํ สมโณติ
จณฺฑสฺส หตฺถิสฺส อาสนฺเน น าตพฺพํ. ตโตนิทานํ หิ มรณมฺปิ สิยา
มรณมตฺตมฺปิ ทุกฺขนฺติ เอวํ อุปาเยน ปเถน ปจฺจเวกฺขิตฺวา จณฺฑํ หตฺถึ ปริวชฺเชติ
ปฏิกฺกมติ. เอส นโย สพฺพตฺถ. จณฺฑนฺติ ปทุฏฺ พาฬนฺติ วุตฺตํ โหติ. ขาณุนฺติ
ขทิรขาณุอาทึ. กณฺฏกฏฺานนฺติ กณฺฏกานํ านํ, ยตฺถ กณฺฏกา วิชฺชนฺติ, ตํ
โอกาสนฺติ วุตฺตํ โหติ. โสพฺภนฺติ สพฺพโต ฉินฺนตฏํ. ปปาตนฺติ เอกโต ฉินฺนตฏํ.
จนฺทนิกนฺติ อุจฺฉิฏฺโทกมลาทีนํ ฉฑฺฑนฏฺานํ. โอฬิคลฺลนฺติ เตสํเยว
สกทฺทมาทีนํ สนฺทโนกาสํ. ตํ ชณฺณุมตฺตมฺปิ อสุจิภริตํ โหติ, เทฺวปิ เจตานิ านานิ
อมนุสฺสทุฏฺานิ โหนฺติ, ตสฺมา ตานิ วชฺเชตพฺพานิ. อนาสเนติ เอตฺถ ปน
อยุตฺตํ อาสนํ อนาสนํ, ตํ อตฺถโต อนิยตวตฺถุกํ รโห ปฏิจฺฉนฺนาสนนฺติ
เวทิตพฺพํ. อโคจเรติ เอตฺถาปิ จ อยุตฺโต โคจโร อโคจโร, โส เวสิยาทิเภทโต
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม., อิ. จตฺตาโร จตฺตาโร   ๒ ม. นิทสฺสติ
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๘๙.
ปญฺจวิโธ. ปาปเก มิตฺเตติ ลามเก ทุสฺสีเล มิตฺตปฏิรูปเก อมิตฺเต วา. ภชนฺตนฺติ
เสวมานํ. วิญฺู สพฺรหฺมจารีติ ปณฺฑิตา พุทฺธิสมฺปนฺนา สพฺรหฺมจาริโน,
ภิกฺขูนเมตํ อธิวจนํ. เต หิ เอกกมฺมเอกุทฺเทโส สมสิกฺขาตาติ ๑- อิมํ พฺรหฺมสมานํ
จรนฺติ, ตสฺมา สพฺรหฺมจารีติ วุจฺจนฺติ. ปาปเกสุ าเนสูติ ลามเกสุ าเนสุ.
โอกปฺเปยฺยุนฺติ สทฺทเหยฺยุํ, อธิมุจฺเจยฺยุํ "อทฺธา อยมายสฺมา อกาสิ วา กริสฺสติ
วา"ติ.
     ยญฺหิสฺสาติ หตฺถิอาทีสุ ยํ กิญฺจิ เอกํปิ อสฺส. เสสํ วุตฺตนยเมว
อาสวุปฺปตฺติ ปเนตฺถ เอวํ เวทิตพฺพา. หตฺถิอาทินิทาเนน ทุกฺเขน ผุฏฺสฺส สุขํ
ปตฺถยโต กามาสโว อุปฺปชฺชติ. นตฺถิ โน สมฺปตฺติภเว สุคติภเว อีทิสํ ทุกฺขนฺติ
ภวํ ปตฺเถนฺตสฺส ภวาสโว. มํ หตฺถี มทฺทติ, มํ อสฺโสติ คาโห ทิฏฺาสโว.
สพฺเพเหว สมฺปยุตฺโต อวิชฺชาสโวติ.
     อิเม วุจฺจนฺติ ฯเปฯ ปรวชฺชนา ปหาตพฺพาติ อิเม หตฺถิอาทีสุ เอเกกสฺส
วเสน จตฺตาโร กตฺวา อเนเก อาสวา อิมินา สีลสํวรสงฺขาเตน ปริวชฺชเนน
ปหาตพฺพาติ วุจฺจนฺตีติ เวทิตพฺพา.
                      วิโนทนาปหาตพฺพอาสววณฺณนา
     [๒๖] ปฏิสงฺขา โยนิโส อุปฺปนฺนํ กามวิตกฺกํ นาธิวาเสตีติ "อิติปายํ
วิตกฺโก อกุสโล, อิติปิ สาวชฺโช, อิติปิ ทุกฺขวิปาโก, โส จ โข
อตฺตพฺยาพาธายปิ สํวตฺตตี"ติ อาทินา นเยน โยนิโส กามวิตกฺเก อาทีนวํ
ปจฺจเวกฺขิตฺวา ตสฺมึ ตสฺมึ อารมฺมเณ อุปฺปนฺนํ ชาตมภินิพฺพตฺตํ กามวิตกฺกํ
นาธิวาเสติ, จิตฺตํ อาโรเปตฺวา น วาเสติ, อพฺภนฺตเร วา น วาเสตีติปิ อตฺโถ.
     อนธิวาเสนฺโต กึ กโรติ ๒-? ปชหติ ฉฑฺเฑติ.
     กึ กจวรํ วิย ปิฏเกนาติ? น หิ, อปิจ โข นํ วิโนเทติ ตุทติ
วิชฺฌติ นีหรติ.
     กึ พลิพทฺทํ วิย ปโตเทนาติ? น หิ, อถ โข นํ พฺยนฺตีกโรติ
วิคตนฺตํ กโรติ. ยถาสฺส อนฺโตปิ นาวสิสฺสติ อนฺตมโส ภวงฺคมตฺตมฺปิ, ตถา
นํ กโรติ.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. สมสิกฺขตาติ        ๒ ฉ.ม. กโรตีติ
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๙๐.
     กถมฺปน ตํ ตถา กโรตีติ? อนภาวงฺคเมตีติ อนุ อนุ อภาวงฺคเมติ,
วิกฺขมฺภนปฺปหาเนน ยถา สุวิกฺขมฺภิโต โหติ, ตถา กโรตีติ วุตฺตํ โหติ. เอส
นโย พฺยาปาทวิหึสาวิตกฺเกสุ.
     เอตฺถ จ กามวิตกฺโกติ "โย กามปฏิสํยุตฺโต ตกฺโก วิตกฺโก มิจฺฉาสงฺกปฺโป"ติ
วิภงฺเค ๑- วุตฺโต. เอส นโย อิตเรสุ. อุปฺปนฺนุปฺปนฺเนติ อุปฺปนฺเน
อุปฺปนฺเน, อุปฺปนฺนมตฺเตเยวาติ วุตฺตํ โหติ. สกึ วา อุปฺปนฺเน วิโนเทตฺวา
ทุติยวาเร อชฺฌุเปกฺขิตา น โหติ, สตฺตกฺขตฺตุมฺปิ อุปฺปนฺนุปฺปนฺเน วิโนเทติเยว.
ปาปเก อกุสเลติ ลามกฏฺเน ปาปเก อโกสลฺลตาย ๒- อกุสเล. ธมฺเมติ เตเยว
กามวิตกฺกาทโย สพฺเพปิ วา นว มหาวิตกฺเก. ตตฺถ ตโย วุตฺตา เอว. อวเสสา
"าติวิตกฺโก ชนปทวิตกฺโก อมรวิตกฺโก ปรานุทฺทยตาปฏิสํยุตฺโต วิตกฺโก
ลาภสกฺการสิโลกปฏิสํยุตฺโต วิตกฺโก อนวญฺตฺติปฏิสํยุตฺโต วิตกฺโก"ติ ๓- อิเม ฉ.
     ยญฺหิสฺสาติ เอเตสุ วิตกฺเกสุ ยํ กิญฺจิ อสฺส. เสสํ วุตฺตนยเมว โหติ.
กามวิตกฺโก ปเนตฺถ กามาสโว เอว. ตพฺพิเสโส ภวาสโว. ตํสมุปยุตฺโต ทิฏฺาสโว.
สพฺพวิตกฺเกสุ อวิชฺชา อวิชฺชาสโวติ เอวํ อาสวุปฺปตฺติปิ เวทิตพฺพา.
     อิเม วุจฺจนฺติ ฯเปฯ วิโนทนา ปหาตพฺพาติ อิเม กามวิตกฺกาทิวเสน
วุตฺตปฺปการา อาสวา อิมินา ตสฺมึ ตสฺมึ วิตกฺเก อาทีนวปจฺจเวกฺขณสหิเตน
วิริยสํวรสงฺขาเตน วิโนทเนน ปหาตพฺพาติ วุจฺจนฺตีติ เวทิตพฺพา.
                      ภาวนาปหาตพฺพอาสววณฺณนา
     [๒๗] ปฏิสงฺขา โยนิโส สติสมฺโพชฺฌงฺคํ ภาเวตีติ อภาวนาย อาทีนวํ
ภาวนาย จ อานิสํสํ อุปาเยน ปเถน ปจฺจเวกฺขิตฺวา สติสมฺโพชฺฌงฺคํ ภาเวติ.
เอส นโย สพฺพตฺถ. เอตฺถ จ กิญฺจาปิ อิเม อุปริมคฺคตฺตยสมยสมฺภูตา
โลกุตฺตรโพชฺฌงฺคา เอว อธิปฺเปตา, ตถาปิ อาทิกมฺมิกานํ โพชฺฌงฺเคสุ อสมฺโมหตฺถํ
โลกิยโลกุตฺตรมิสฺสเกน เนสํ นเยน อตฺถวณฺณนํ กริสฺสามิ. อิธ ปน โลกิยนยํ
@เชิงอรรถ: ๑ อภิ. วิภงฺค. ๓๕/๙๑๐/๔๔๓        ๒ ม. อโกสลฺลตาย ปฏิปกฺขตาย
@๓ ขุ. มหา. ๒๙/๙๗๓/๖๑๘/ สาริปุตฺตสุตฺตนิทฺเทส (สยา)
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๙๑.
ปหาย โลกุตฺตรนโย เอว คเหตพฺโพ. ตตฺถ สติสมฺโพชฺฌงฺคนฺติ อาทินา นเยน
วุตฺตานํ สตฺตนฺนํ อาทิปทานํเยว ตาว:-
                อตฺถโต ลกฺขณาทีหิ          กมโต จ วินิจฺฉโย
                อนูนาธิกโต เจว           วิญฺาตพฺโพ วิภาวินา.
     ตตฺถ สติสมฺโพชฺฌงฺเค ตาว สรณฏฺเน สติ. สา ปเนสา
อุปฏฺานลกฺขณา อปิลาปนลกฺขณา วา. วุตฺตมฺปิ เหตํ "ยถา มหาราช รญฺโ ภณฺฑาคาริโก
รญฺโ สาปเตยฺยํ อปิลาเปติ, เอตฺตกํ มหาราช หิรญฺ, เอตฺตกํ สุวณฺณํ, เอตฺตกํ
สาปเตยฺยนฺติ, เอวเมว โข มหาราช สติ อุปฺปชฺชมานา กุสลากุสลสาวชฺชานา-
วชฺชหีนปณีตกณฺหสุกฺกสปฺปฏิภาเค ธมฺเม อปิลาเปติ. อิเม จตฺตาโร
สติปฏฺานา"ติ ๑- วิตฺถาโร. อปิลาปนรสา. กิจฺจวเสเนว หิสฺส เอตํ ลกฺขณํ เถเรน
วุตฺตํ. อสมฺโมสรสา วา. โคจราภิมุขภาวปจฺจุปฏฺานา. สติ เอว สมฺโพชฺฌงฺโค
สติสมฺโพชฺฌงฺโค, ตตฺถ โพธิยา โพธิสฺส วา องฺโคติ โพชฺฌงฺโค.
     กึ วุตฺตํ โหติ, ยา หิ อยํ ธมฺมสามคฺคี ยาย โลกิยโลกุตฺตรมคฺคกฺขเณ
อุปฺปชฺชมานาย ลีนุทฺธจฺจปติฏฺานายูหนกามสุขตฺตกิลมถานุโยคอุจฺเฉทสสฺสตาภิ-
นิเวสาทีนํ อเนเกสํ อุปทฺทวานํ ปฏิปกฺขภูตาย สติธมฺมวิจยวิริยปีติปสฺสทฺธิสมาธิ-
อุเปกฺขาสงฺขาตาย ธมฺมสามคฺคิยา อริยสาวโก พุชฺฌตีติ กตฺวา "โพธี"ติ วุจฺจติ.
พุชฺฌตีติ กิเลสสนฺตานนิทฺทาย อุฏฺหติ จตฺตาริ วา อริยสจฺจานิ ปฏิวิชฺฌติ
นิพฺพานเมว วา สจฺฉิกโรตีติ วุตฺตํ โหติ. ยถาห "สตฺต โพชฺฌงฺเค ภาเวตฺวา
อนุตฺตรํ สมฺมาสมฺโพธึ อภิสมฺพุทฺโธ"ติ. ตสฺสา ธมฺมสามคฺคีสงฺขาตาย โพธิยา
องฺโคติปิ โพชฺฌงฺโค ฌานงฺคมคฺคงฺคาทโย วิย.
     โย เจส ยถาวุตฺตปฺปการาย เอตาย ธมฺมสามคฺคิยา พุชฺฌตีติ กตฺวา
อริยสาวโก "โพธี"ติ วุจฺจติ, ตสฺส โพธิสฺส องฺโคติปิ โพชฺฌงฺโค
เสนงฺครถงฺคาทโย วิย. เตนาหุ อฏฺกถาจริยา "พุชฺฌนกสฺส ปุคฺคลสฺส องฺคาติ วา
โพชฺฌงฺคา"ติ. อปิจ "โพชฺฌงฺคา"ติ เกนฏฺเน โพชฺฌงฺคา. โพธาย สํวตฺตนฺตีติ
โพชฺฌงฺคา, พุชฺฌนฺตีติ โพชฺฌงฺคา, อนุพุชฺฌนฺตีติ โพชฺฌงฺคา, ปฏิพุชฺฌนฺตีติ
@เชิงอรรถ: ๑ มิลินฺทปญฺห. ๑๓/๓๖ สติลกฺขณปญฺห.
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๙๒.
โพชฺฌงฺคา, สมฺพุชฺฌนฺตีติ โพชฺฌงฺคา"ติ อาทินา ๑- ปฏิสมฺภิทานเยนาปิ อตฺโถ
เวทิตพฺโพ. ปสฏฺโ สุนฺทโร วา โพชฺฌงฺโคติ สมฺโพชฺฌงฺโค. เอวํ สติ เอว
สมฺโพชฺฌงฺโค สติสมฺโพชฺฌงฺโค. ตํ สติสมฺโพชฺฌงฺคํ. เอวํ ตาว เอกสฺส
อาทิปทสฺส อตฺถโต ลกฺขณาทีหิ จ วินิจฺฉโย วิญฺาตพฺโพ.
     ทุติยาทีสุ ปน จตุสจฺจธมฺเม วิจินาตีติ ธมฺมวิจโย. โส ปวิจยลกฺขโณ
โอภาสนรโส อสมฺโมหปจฺจุปฏฺาโน. วีรภาวโต วิธินา อิริยตพฺพโต จ วิริยํ.
ตํ ปคฺคหลกฺขณํ อุปตฺถมฺภรสํ อโนสีทนปจฺจุปฏฺานํ ปินยตีติ ปิติ สา ผรณลกฺขณา
ตุฏฺิลกฺขณา วา กายจิตฺตานํ ปิณนรสา เตสํเยว อุทคฺยปจฺจุปฏฺานา.
กายจิตฺตทรถปสฺสมฺภนโต ปสฺสทฺธิ. สา อุปสมลกฺขณา กายจิตฺตทรถนิมฺมถนรสา
กายจิตฺตานํ อปริผนฺทนภูตสีติภาวปจฺจุปฏฺานา. สมาธานโต สมาธิ. โส
อวิกฺเขปลกฺขโณ อวิสารลกฺขโณ วา จิตฺตเจตสิกานํ สมฺปิณฺฑนรโส
จิตฺตฏฺิติปจฺจุปฏฺาโน. อชฺฌุเปกฺขนโต อุเปกฺขา. สา ปฏิสงฺขานลกฺขณา
สมวาหิตลกฺขณา วา อูนาธิกนิวารณรสา ปกฺขปาตุปจฺเฉทนวสา วา
มชฺฌตฺตภาวปจฺจุปฏฺานา. เสสํ วุตฺตนยเมว. เอวํ เสสปทานมฺปิ อตฺถโต
ลกฺขณาทีหิ จ วินิจฺฉโย วิญฺาตพฺโพ.
     กมโตติ เอตฺถ จ "สติญฺจ ขฺวาหํ ภิกฺขเว สพฺพตฺถิกํ วทามี"ติ ๒-
วจนโต สพฺเพสํ เสสโพชฺฌงฺคานํ อุปการกตฺตา สติสมฺโพชฺฌงฺโค ปมํ วุตฺโต.
ตโต ปรํ "โส ตถา สโต วิหรนฺโต ตํ ธมฺมํ ปญฺาย ปวิจินตี"ติ ๓- อาทินา
นเยน เสสโพชฺฌงฺคานํ ปุพฺพาปริยวจเน ปโยชนํ สุตฺเตเยว วุตฺตํ. เอวเมตฺถ
กมโตปิ วินิจฺฉโย วิญฺาตพฺโพ.
     อนูนาธิกโตติ กสฺมา ปน ภควตา สตฺเตว โพชฺฌงฺคา วุตฺตา อนูนา
อนธิกาติ. ลีนุทฺธจฺจปฏิปกฺขโต สพฺพตฺถิกโต จ. เอตฺถ หิ ตโย โพชฺฌงฺคา
ลีนสฺส ปฏิปกฺขา. ยถาห "ยสฺมิญฺจ โข ภิกฺขเว สมเย ลีนํ จิตฺตํ โหติ, กาโล
ตสฺมึ สมเย ธมฺมวิจยสมฺโพชฺฌงฺคสฺส ภาวนาย, กาโล วิริยสมฺโพชฺฌงฺคสฺส
ภาวนาย, กาโล ปีติสมฺโพชฺฌงฺคสฺส ภาวนายา"ติ. ๔- ตโย อุทฺธจฺจสฺส ปฏิปกฺขา.
@เชิงอรรถ: ๑ ขุ. ปฏิ. ๓๑/๕๕๗/๔๖๓ โพชฺฌงฺคกถา (สยา)  ๒ สํ. มหา. ๑๙/๒๓๔/๑๐๒ อคฺคิสุตฺต
@๓ อภิ. วิภงฺค. ๓๕/๔๖๗/๒๗๔/ โพชฺฌงฺควิภงฺค   ๔ สํ. มหา. ๑๙/๒๓๔/๑๐๐
@โพชฺฌงฺคสํยุตฺต
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๙๓.
ยถาห "ยสฺมิญฺจ โข ภิกฺขเว สมเย อุทฺธตํ จิตฺตํ โหติ, กาโล ตสฺมึ สมเย
ปสฺสทฺธิสมฺโพชฺฌงฺคสฺส ภาวนาย, กาโล สมาธิสมฺโพชฺฌงฺคสฺส ภาวนาย, กาโล
อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺคสฺส ภาวนายา"ติ. ๑- เอโก ปเนตฺถ สพฺพตฺถิโก. ยถาห
"สติญฺจ ขฺวาหํ ภิกฺขเว สพฺพตฺถิกํ วทามี"ติ. ๒- "สพฺพตฺถกนฺ"ติปิ ปาโ,
ทฺวินฺนํปิ สพฺพตฺถ อิจฺฉิตพฺพนฺติ อตฺโถ. เอวํ ลีนุทฺธจฺจปฏิปกฺขโต สพฺพตฺถิกโต
จ สตฺเตว โพชฺฌงฺคา วุตฺตา อนูนา อนธิกาติ, เอวเมตฺถ อนูนาธิกโตปิ วินิจฺฉโย
วิญฺาตพฺโพ.
     เอวํ ตาว "สติสมฺโพชฺฌงฺคนฺ"ติ อาทินา นเยน วุตฺตานํ สตฺตนฺนํ
ปทานํเยว อตฺถวณฺณนํ ตฺวา อิทานิ ภาเวติ วิเวกนิสฺสิตนฺติ อาทีสุ เอวํ
าตพฺพา. ภาเวตีติ วฑฺเฒติ, อตฺตโน จิตฺตสนฺตาเน ปุนปฺปุนํ ชเนติ
อภินิพฺพตฺเตตีติ อตฺโถ. วิเวกนิสฺสิตนฺติ วิเวกํ นิสฺสิตํ. วิเวโกติ วิวิตฺตตา.
สฺวายํ ตทงฺควิเวโก วิกฺขมฺภนสมุจฺเฉทปฏิปสฺสทฺธินิสฺสรณวิเวโกติ ปญฺจวิโธ. ตสฺส
นานตฺตํ "อริยธมฺเม อวินีโต"ติ เอตฺถ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํ อยเมว หิ
ตตฺถ วินโยติ วุตฺโต. เอวเมตสฺมึ ปญฺจวิเธ วิเวเก.
     วิเวกนิสฺสิตนฺติ ตทงฺควิเวกนิสฺสิตํ สมุจฺเฉทวิเวกนิสฺสิตํ
นิสฺสรณวิเวกนิสฺสิตญฺจ สติสมฺโพชฺฌงฺคํ ภาเวตีติ อยมตฺโถ เวทิตพฺโพ. ตถาหิ อยํ
โพชฺฌงฺคภาวนานุยุตฺโต โยคี วิปสฺสสนากฺขเณ กิจฺจโต ตทงฺควิเวกนิสฺสิตํ
อชฺฌาสยโตนิสฺสรณวิเวกนิสฺสิตํ, มคฺคกาเล ปน กิจฺจโต สมุจฺเฉทวิเวกนิสฺสิตํ
อารมฺมณโต นิสฺสรณวิเวกนิสฺสิตํ สติสมฺโพชฺฌงฺคํ ภาเวติ.
ปญฺจวิธวิเวกนิสฺสิตนฺติปิ เอเก, เต หิ น เกวลํ พลววิปสฺสนามคฺคผลกฺขเณสุ เอว
โพชฺฌงฺเค อุทฺธรนฺติ, วิปสฺสนาปาทกกสิณชฺฌานอานาปานาสุภพฺรหฺมวิหารชฺฌาเนสุปิ.
น จ ปฏิสิทฺธา อฏฺกถาจริเยหิ. ตสฺมา เตสํ มเตน เอเตสํ ฌานานํ ปวตฺติกฺขเณ
กิจฺจโต เอวํ วิกฺขมฺภนวิเวกนิสฺสิตํ. ยถา จ "วิปสฺสนากฺขเณ อชฺฌาสยโต
นิสฺสรณวิเวกนิสฺสิตนฺ"ติ วุตฺตํ, เอวํ ปฏิปสฺสทฺธิวิเวกนิสฺสิตํปิ ภาเวตีติ
วตฺตุํ วฏฺฏติ. เอส นโย วิราคนิสฺสิตาทีสุ. วิเวกตฺถา เอว หิ วิราคาทโย.
@เชิงอรรถ: ๑ สํ. มหา. ๑๙/๒๓๔/๑๐๑ โพชฌงฺคสํยุตต   ๒ สํ. มหา. ๑๙/๒๓๔/๑๐๒
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๙๔.
     เกวลญฺเหตฺถ โวสฺสคฺโค ทุวิโธ ปริจฺจาคโวสฺสคฺโค จ
ปกฺขนฺทนโวสฺสคฺโคจาติ. ตตฺถ ปริจฺจาคโวสฺสคฺโคติ วิปสฺสนากฺขเณ จ ตทงฺควเสน
มคฺคกฺขเณ จ สมุจฺเฉทวเสน กิเลสปฺปหานํ. ปกฺขนฺทนโวสฺสคฺโคติ วิปสฺสนากฺขเณ
ตนฺนินฺนภาเวน มคฺคกฺขเณ ปน อารมฺมณกรณวเสน นิพฺพานปกฺขนฺทนํ. ตทุภยมฺปิ
อิมสฺมึ โลกิยโลกุตฺตรมิสฺสเก อตฺถวณฺณนานเย วตฺตติ. ตถาหิ อยํ
สติสมฺโพชฺฌงฺโค ยถาวุตฺเตน ปกาเรน กิเลเส ปริจฺจชติ, นิพฺพานญฺจ ปกฺขนฺทติ.
โวสฺสคฺคปริณามินฺติ อิมินา ปน สกเลน วจเนน โวสฺสคฺคตฺถํ ปริณามนฺตํ
ปริณตญฺจ ปริจฺจนฺตํ ปริปกฺกญฺจาติ อิทํ วุตฺตํ โหติ. "อยญฺหิ
โพชฺฌงฺคภาวนมนุยุตฺโต ภิกฺขุ ยถา สติสมฺโพชฺฌงฺโค กิเลสปริจฺจาคโวสฺสคฺคตฺถํ
นิพฺพานปกฺขนฺทนโวสฺสคฺคตฺถญฺจ ปริปจฺจติ ยถา จ ปริปกฺโก โหติ ตถา นํ ภาเวตี"ติ.
เอส นโย เสสโพชฺฌงฺเคสุ.
     อิธ ปน นิพฺพานํเยว สพฺพสงฺขเตหิ วิวิตฺตตฺตา วิเวโก, สพฺเพสํ
วิราคภาวโต วิราโค, นิโรธภาวโต นิโรโธติ วุตฺตํ. มคฺโค เอว จ
โวสฺสคฺคปริณามี, ตสฺมา สติสมฺโพชฺฌงฺคํ ภาเวติ วิเวกํ อารมฺมณํ กตฺวา
ปวตฺติยา วิเวกนิสฺสิตํ. ตถา วิราคนิสฺสิตํ นิโรธนิสฺสิตญฺจ. ตญฺจ โข
อริยมคฺคกฺขณุปฺปตฺติยา กิเลสานํ สมุจฺเฉทโต ปริจฺจาคภาเวน จ
นิพฺพานปกฺขนฺทนภาเวน จ ปริณตํ ปริปกฺกนฺติ อยเมว อตฺโถ ทฏฺพฺโพ.
เอส นโย เสสโพชฺฌงฺเคสุ.
     ยญฺหิสฺสาติ เอเตสุ โพชฺฌงฺเคสุ ยํ กิญฺจิ อสฺส. เสสํ วุตฺตนยเมว.
อาสวุปฺปตฺติยํ ปเนตฺถ อิเมสํ อุปริมคฺคตฺตยสมฺปยุตฺตานํ โพชฺฌงฺคานํ อภาวิตตฺตา
เย อุปฺปชฺเชยฺยุํ กามาสโว ภวาสโว อวิชฺชาสโวติ ตโย อาสวา; ภาวยโต เอวํ
อสฺส เต อาสวา น โหนฺตีติ อยนฺนโย เวทิตพฺโพ.
     อิเม วุจฺจนฺติ ฯเปฯ ภาวนา ปหาตพฺพาติ อิเม ตโย อาสวา อิมาย
มคฺคตฺตยสมฺปยุตฺตาย โพชฺฌงฺคภาวนาย ปหาตพฺพาติ วุจฺจนฺตีติ เวทิตพฺพา.
     [๒๘] อิทานิ อิเมหิ สตฺตหากาเรหิ ปหีนาสวํ ภิกฺขุํ โถเมนฺโต
อาสวปฺปหาเน จสฺส อานิสํสํ ทสฺเสนฺโต เอเตเหว จ การเณหิ อาสวปฺปหาเนน
สตฺตานํ อุสฺสุกฺกํ ชเนนฺโต ยโต โข ภิกฺขเว ฯเปฯ อนฺตมกาสิ ทุกฺขสฺสาติ
อาห. ตตฺถ ยโต โขติ สามิวจเน โตกาโร, ยสฺส โขติ วุตฺตํ โหติ. โปราณา
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๙๕.
ปน ยมฺหิ กาเลติ วณฺเณนฺติ. เย อาสวา ทสฺสนา ปหาตพฺพาติ เย อาสวา
ทสฺสเนน ปหาตพฺพา, เต ทสฺสเนเนว ปหีนา โหนฺติ, น อปฺปหีเนสุเยว
ปหีนสญฺี โหติ. เอวํ สพฺพตฺถ วิตฺถาโร.
     สพฺพาสวสํวรสํวุโตติ สพฺเพหิ อาสวปิธาเนหิ ปิหิโต, สพฺเพสํ วา
อาสวานํ ปิธาเนหิ ปิหิโต. อจฺเฉชฺชิ ตณฺหนฺติ สพฺพมฺปิ ตณฺหํ ฉินฺทิ วา
สมุจฺฉินฺทิ วา. วิวตฺตยิ สํโยฺนนฺติ ทสวิธมฺปิ สํโยชนํ ปริวตฺตยิ นิมฺมลมกาสิ.
สมฺมาติ เหตุนา การเณน. มานาภิสมยาติ มานสฺส ทสฺสนาภิสมยา ปหานาภิสมยา
จ. อรหตฺตมคฺโค หิ กิจฺจวเสน มานํ ปสฺสติ, อยมสฺส ทสฺสนาภิสมโย.
เตน ทิฏฺโ ปน โส ตาวเทว ปหียติ ทาวิเสน ทฏฺสตฺตานํ ๑- ชีวิตํ วิย.
อยมสฺส ปหานาภิสมโย.
     อนฺตมกาสิ ทุกฺขสฺสาติ เอวํ อรหตฺตมคฺเคน มานสฺส ทิฏฺตฺตา ปหีนตฺตา
จ เย อิเม "กายพนฺธนสฺส อนฺโต ชีรติ, ๒- หริตนฺตํ วา"ติ ๓- เอวํ
วุตฺตอนฺติมมริยาทนฺโต จ, "อนฺตมิทํ ภิกฺขเว ชีวิกานนฺ"ติ ๔- เอวํ วุตฺตลามกนฺโต
จ, "สกฺกาโย เอโก อนฺโต"ติ ๕- เอวํ วุตฺตโกฏฺาสนฺโต จ, "เอเสวนฺโต ทุกฺขสฺส
สพฺพปจฺจยสงฺขยา"ติ ๖- เอวํ วุตฺตโกฏนฺโต จาติ เอวํ จตฺตาโร อนฺตา, เตสุ
สพฺพสฺเสว วฏฺฏทุกฺขสฺส อทุํ จตุตฺถโกฏิสงฺขาตํ อนฺตมกาสิ, ปริจฺเฉทํ ปริวฏุมํ
อกาสิ. อนฺติมสมุสฺสยมตฺตาวเสสํ ทุกฺขมกาสีติ วุตฺตํ โหติ.
     อตฺตมนา เต ภิกฺขูติ สกมนา ตุฏฺมนา, ปีติโสมนสฺเสหิ วา สมฺปยุตฺตมนา
หุตฺวา. ภควโต ภาสิตํ อภินนฺทุนฺติ อิทํ ทุกฺขสฺส อนฺตกิริยาปริโยสานํ ภควโต
ภาสิตํ สุกถิตํ สุลปิตํ, เอวเมตํ ภควา เอวเมตํ สุคตาติ มตฺถเกน สมฺปฏิจฺฉนฺนา
อพฺภนุโมทึสูติ.
     เสสเมตฺถ ยนฺน วุตฺตํ, ตํ ปุพฺเพ วุตฺตตฺตา จ สุวิญฺเยฺยตฺตา จ น
วุตฺตํ. ตสฺมา สพฺพํ วุตฺตานุสาเรน อนุปทโส ปจฺจเวกฺขิตพฺพํ.
                    ปปญฺจสูทนิยา มชฺฌิมนิกายฏฺกถาย
                      สพฺพาสวสุตฺตวณฺณนา นิฏฺิตา.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม., อิ. ทิฏฺวิเสน ทิฏฺสตฺตานํ  ๒ วินย. จูฬ. ๗/๒๗๘/๔๓ ขุทฺทกวตฺถูนิ
@๓ ม มู. ๑๒/๓๐๔/๒๖๖    ๔ ขุ. อิติ. ๒๕/๙๑/๓๐๙ ชีวกสุตฺต สํ. ขนฺธ. ๑๗/๘๐/๗๕
@ปิณฺโฑลฺยสุตฺต  ๕ องฺ. ฉกฺก. ๒๒/๓๓๒(๖๑)/๔๔๘ (สยา)
@๖ สํ. นิทาน. ๑๖/๕๑/๘๒ ปริวีมํสนสุตฺต


             อรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย เล่มที่ ๗ หน้า ๖๖-๙๕.
http://84000.org/tipitaka/atthapali/th_line.php?B=7&A=1647&pagebreak=1
             The Pali Atthakatha in Roman :-
http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_rm.php?B=7&A=1647&pagebreak=1
             อ่านอรรถกถาแปลไทย :-
http://84000.org/tipitaka/attha/attha.php?b=12&i=10
             เนื้อความพระไตรปิฎกฉบับหลวง :-
http://84000.org/tipitaka/read/r.php?B=12&A=238
             พระไตรปิฎกฉบับบาลีอักษรไทย :-
http://84000.org/tipitaka/read/pali_read.php?B=12&A=227
             The Pali Tipitaka in Roman Character :-
http://84000.org/tipitaka/read/roman_read.php?B=12&A=227
             สารบัญพระไตรปิฎกเล่มที่ ๑๒
http://84000.org/tipitaka/read/?index_12