ขอนอบน้อมแด่
พระผู้มีพระภาคอรหันตสัมมาสัมพุทธเจ้า
                      พระองค์นั้น
บทนำ พระวินัยปิฎก พระสุตตันตปิฎก พระอภิธรรมปิฎก ค้นพระไตรปิฎก ชาดก หนังสือธรรมะ
อ่านหน้า[ต่าง] แรกอ่านหน้า[ต่าง] ที่แล้วแสดงหมายเลขหน้า
ในกรณี :- 
   บรรทัดแรกของแต่ละหน้าอ่านหน้า[ต่าง] ถัดไปอ่านหน้า[ต่าง] สุดท้าย คลิกเพื่อเปลี่ยน ฐญ เป็นแบบดั้งเดิม
อรรถกถาเล่มที่ ๖ ภาษาบาลีอักษรไทย ที.อ. (สุมงฺคล.๓)

                           ๗. ลกฺขณสุตฺต
                      ทฺวตฺตึสมหาปุริสลกฺขณวณฺณนา
     [๑๙๙] เอวมฺเม สุตนฺติ ลกฺขณสุตฺตํ. ตตฺรายํ อนุตฺตานปทวณฺณนา:-
     ทฺวตฺตึสิมานีติ ทฺวตฺตึส อิมานิ. มหาปุริสลกฺขณานีติ มหาปุริสพฺยญฺชนานิ
มหาปุริสนิมิตฺตานิ "อยํ มหาปุริโส"ติ สญฺชานนการณานิ. "เยหิ
สมนฺนาคตสฺส มหาปุริสสฺสา"ติอาทิ มหาปทาเน วิตฺถาริตนเยเนว เวทิตพฺพํ.
     "พาหิรกาปิ อิสโย ธาเรนฺติ, โน จ โข เต ชานนฺติ อิมสฺส
กมฺมสฺส กตตฺตา อิมํ ลกฺขณํ ปฏิลภตี"ติ กสฺมา อาห. อตฺถุปฺปตฺติยา
อนุรูปตฺตา. อิทญฺหิ สุตฺตํ สอตฺถุปฺปตฺติกํ. สา ปนสฺส อตฺถุปฺปตฺติ กตฺถ
สมุฏฺฐิตา? อนฺโตคาเม มนุสฺสานํ อนฺตเร.
     ตทา กิร สาวตฺถิวาสิโน อตฺตโน อตฺตโน เคเหสุ จ เคหทฺวาเรสุ
จ สณฺฐาคาราทีสุ จ นิสีทิตฺวา กถํ สมุฏฺฐาเปสุํ "ภควโต อสีติอนุพฺยญฺชนานิ
พฺยามปฺปภา ทฺวตฺตึสมหาปุริสลกฺขณานิ, เยหิ จ ภควโต กาโย, สพฺพผาลิผุลฺโล
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม., อิ. ปชหนตฺถํ         อิ. ยถาวโต
วิย ปาริจฺฉตฺตโก, วิกสิตมิว กมลวนํ, นานารตนวิจิตฺตํ วิย สุวณฺณโตรณํ,
ตารามริจิวิกสิตมิว ๑- คคณตลํ, อิโต จิโต จ วิธาวมานา วิปฺผนฺทมานา
ฉพฺพณฺณรํสิโย มุญฺจนฺโต ๒- อติวิย โสภติ. ภควโต จ อิมินา นาม กมฺเมน
อิทํ ลกฺขณํ นิพฺพตฺตนฺติ กถิตํ นตฺถิ, ยาคุอุฬุงฺกมตฺตมฺปิ ปน กฏจฺฉุภตฺตมตฺตํ
วา ปุพฺเพ ทินฺนปจฺจยา เอวํ อุปฺปชฺชตีติ ภควตา วุตฺตํ. กึนุ โข สตฺถา
กมฺมํ อกาสิ, เยนสฺส อิมานิ ลกฺขณานิ นิพฺพตฺตนฺตี"ติ.
     อถายสฺมา อานนฺโท อนฺโตคาเม จรนฺโต อิมํ กถาสลฺลาปํ สุตฺวา
กตภตฺตกิจฺโจ วิหารํ อาคนฺตฺวา สตฺถุ วตฺตํ กตฺวา วนฺทิตฺวา ฐิโต "มยา
ภนฺเต อนฺโตคาเม เอกา กถา สุตา"ติ อาห. ตโต ภควตา "กินฺเต
อานนฺท สุตนฺ"ติ วุตฺเต สพฺพํ อาโรเจสิ. สตฺถา เถรสฺส วจนํ สุตฺวา
ปริวาเรตฺรา นิสินฺเน ภิกฺขู อามนฺเตตฺวา "ทฺวตฺตึสิมานิ ภิกฺขเว มหาปุริสสฺส
มหาปุริสลกฺขณานี"ติ ปฏิปาฏิยา ลกฺขณานิ ทสฺเสตฺวา เยน กมฺเมน ยํ
นิพฺพตฺตํ, ตสฺส ทสฺสนตฺถํ เอวมาห.
                    สุปติฏฺฐิตปาทตาลกฺขณวณฺณนา (๑)
     [๒๐๑] ปุริมํ ชาตินฺติอาทีสุ ปุพฺเพ นิวุฏฺฐกฺขนฺธา ชาตวเสน
"ชาตี"ติ วุตฺตา. ตถา ภวนวเสน "ภโว"ติ, นิวุฏฺฐวเสน อาลยฏฺเฐน วา
"นิเกโต"ติ. ติณฺณํปิ ปทานํ ปุพฺเพ นิวุฏฺฐกฺขนฺธสนฺตาเน "ฐิโต"ติ อตฺโถ.
     อิทานิ ยสฺมา ตํ ขนฺธสนฺตานํ เทวโลกาทีสุ ปวตฺตติ. ๓-
ลกฺขณนิพฺพตฺตนสมตฺถํ ปน กุสลกมฺมํ ตตฺถ น สุกรํ, มนุสฺสภูตสฺเสว ตํ สุกรํ.
ตสฺมา ยถาภูเตน ยํ กมฺมํ กตํ, ตํ ทสฺเสนฺโต ปุพฺเพ มนุสฺสภูโต สมาโนติอาทิมาห.
อการณํ วา เอตํ. หตฺถิอสฺสโคมหิสวานราทิภูโตปิ ๔- หิ มหาปุริโส
ปารมิโย ปูเรติเยว. ยสฺมา ปน เอวรูเป อตฺตภาเว ฐิเตน กตกมฺมํ น สกฺกา
สุเขน ทีเปตุํ. ตสฺมา "ปุพฺเพ มนุสฺสภูโต สมาโน"ติ อาห.
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. ตารามริจิวิโรจมิว      สี. วิสฺสชฺเชนฺโต      ฉ.ม. วตฺตติ
@ ฉ.ม. หตฺถิอสฺสมิคมหิสวานราทิภูโตปิ, อิ. หตฺถิอสฺสมิคมหิสวานราทิภูโตปิ
     ทฬฺหสมาทาโนติ ถิรคฺคหโณ. กุสเลสุ ธมฺเมสูติ ทสกุสลกมฺมปเถสุ.
อวตฺถิตสมาทาโนติ นิจฺจลคฺคหโณ อนิวตฺติตคฺคหโณ. มหาสตฺตสฺส หิ อกุสลกมฺมโต
อคฺคึ ปตฺวา กุกฺกุฏปตฺตํ วิย จิตฺตํ ปฏิกุฏฺฏติ, กุสลํ ปตฺวา วิตานํ วิย
ปสาริยติ. ตสฺมา ทฬฺหสมาทาโน โหติ อนิวตฺติตสมาทาโน. น สกฺกา เกนจิ
สมเณน วา พฺราหฺมเณน วา เทเวน วา มาเรน วา พฺรหฺมุนา วา
กุสลสมาทานํ วิสชฺชาเปตุํ.
     ตตฺริมานิ วตฺถูนิ:- ปุพฺเพ กิร มหาปุริโส กลนฺทกโยนิยํ
นิพฺพตฺติ. อถ เทเว วุฏฺเฐ โอโฆ อาคนฺตฺวา กุลาวกํ คเหตฺวา สมุทฺทเมว
ปเวเสสิ. มหาปุริโส "ปุตฺตเก นีหริสฺสามี"ติ นงฺคุฏฺฐํ เตเมตฺวา เตเมตฺวา
สมุทฺทโต อุทกํ พหิ ขิปติ. ๑- สตฺตเม ทิวเส สกฺโก อาวชฺชิตฺวา ตตฺถ อาคมฺม
"กึ กโรสี"ติ ปุจฺฉิ. โส ตสฺส อาโรเจสิ. สกฺโก มหาสมุทฺทโต อุทกสฺส
ทุนฺนีหรณียภาวํ กเถสิ. โพธิสตฺโต ตาทิเสน กุสีเตน สทฺธึ กเถตุํปิ น
วฏฺฏติ. "มา อิธ ติฏฺฐา"ติ อปสาเทติ. ๒- สกฺโก "อโนมปุริเสน คหิตคฺคหณํ
น สกฺกา วิสชฺชาเปตุนฺ"ติ ตุฏฺโฐ ตสฺส ปุตฺตเก อาเนตฺวา อทาสิ.
มหาชนกกาเลปิ มหาสมุทฺทํ ตรมาโน "กสฺมา มหาสมุทฺทํ ตรสี"ติ เทวตาย ปุฏฺโฐ
"ปารํ คนฺตฺวา กุลสนฺตเก รฏฺเฐ รชฺชํ คเหตฺวา ทานํ ทาตุํ ตรามี"ติ อาห.
ตโต เทวตาย "อยํ มหาสมุทฺโท คมฺภีโร เจว ปุถุโล จ, กทา นํ
ตริสฺสตี"ติ วุตฺเต ๓- โส อาห "ตเวโส มหาสมุทฺทสทิโส, มยฺหํ ปน อชฺฌาสยํ
อาคมฺม ขุทฺทกมาติกา วิย ขายติ. ตฺวํเยว มํ ทกฺขิสฺสสิ สมุทฺทํ ตริตฺวา
สมุทฺทปารโต ธนํ อาหริตฺวา กุลสนฺตเก รฏฺเฐ ๔- รชฺชํ คเหตฺวา ทานํ
ททมานนฺ"ติ. เทวตา "อโนมปุริเสน คหิตคฺคหณํ น สกฺกา วิสชฺชาเปตุนฺ"ติ
โพธิสตฺตํ อาลิงฺคิตฺวา หริตฺวา อุยฺยาเน นิปชฺชาเปสิ. โส ฉตฺตํ อุสฺสาเปตฺวา
ทิวเส ทิวเส ปญฺจสตสหสฺสปริจฺจาคํ กตฺวา อปรภาเค นิกฺขมฺม ปพฺพชิโต.
เอวํ มหาสตฺโต น สกฺกา เกนจิ สมเณน วา ฯเปฯ พฺรหฺมุนา วา
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. ขิปิ                ฉ.ม. อปสาเรสิ, อิ, อปสาเทสิ
@ สี. ปุฏฺโฐ                ฉ.ม. รฏฺเฐติ น ทิสฺสติ
กุสลสมาทานํ วิสชฺชาเปตุํ. เตน วุตฺตํ "ทฬฺหสมาทาโน อโหสิ กุสเลสุ ธมฺเมสุ
อวฏฺฐิตสมาทาโน"ติ ๑-.
     อิทานิ เยสุ กุสเลสุ ธมฺเมสุ อวฏฺฐิตสมาทาโน, ๑- อโหสิ เต
ทสฺเสตุํ กายสุจริเตติอาทิมาห. ทานสํวิภาเคติ เอตฺถ จ ทานเมว ทิยฺยนวเสน ทานํ,
สํวิภาคกรณวเสน สํวิภาโค. สีลสมาทาเนติ ปญฺจสีลอฏฺฐสีลทสสีลจตุปาริสุทฺธิสีล-
ปูรณกาเล. อุโปสถูปวาเสติ จาตุทฺทสิกาทิเภทสฺส อุโปสถสฺส
อุปวสนกาเล. มตฺเตยฺยตาติ มาตุยา กาตพฺพวตฺเต. เสสปเทสุปิ เอเสว นโย.
อญฺญตรญฺญตเรสุ จาติ อญฺเญสุ จ อญฺเญสุ จ เอวรูเปสุ. อธิกุสเลสูติ เอตฺถ
อตฺถิ กุสลา, อตฺถิ อธิกุสลา. สพฺเพปิ กามาวจรกุสลา กุสลา นาม, รูปาวจรา
อธิกุสลา. อุโภปิ เต กุสลา นาม, อรูปาวจรา อธิกุสลา. สพฺเพปิ เต กุสลา
นาม, สาวกปารมีปฏิลาภปจฺจยา กุสลา อธิกุสลา. เตปิ กุสลา นาม,
ปจฺเจกโพธิลาภปจฺจยา กุสลา อธิกุสลา. เตปิ กุสลา นาม, สพฺพญฺญุตญาณ-
ปฏิลาภปจฺจยา ปน กุสลา อิธ "อธิกุสลา"ติ อธิปฺเปตา. เตสุ อธิกุสเลสุ ธมฺเมสุ
ทฬฺหสมาทาโน อโหสิ อวฏฺฐิตสมาทาโน. ๑-
     กตตฺตา อุปจิตตฺตาติ เอตฺถ สกึปิ กตํ กตเมว, อภิณฺหกรเณน
ปน อุปจิตํ โหติ. อุสฺสนฺนตฺตาติ ปิณฺฑีกตํ ราสีกตํ กมฺมํ อุสฺสนฺนนฺติ วุจฺจติ.
ตสฺมา "อุสฺสนฺนตฺตา"ติ วทนฺโต มยา กตสฺส กมฺมสฺส จกฺกวาฬํ
อติสมฺพาธํ ภวคฺคํ อตินีจํ, เอวํ เม อุสฺสนฺนํ กมฺมนฺติ ทสฺเสติ. วิปุลตฺตาติ
อปฺปมาณตฺตา. อิมินา "อนนฺตํ อปฺปมาณํ มยา กตํ กมฺมนฺ"ติ ทสฺเสติ.
อธิคฺคณฺหาตีติ อธิภวติ, อญฺเญหิ เทเวหิ อติเรกํ ลภตีติ อตฺโถ. ปฏิลภตีติ
อธิคจฺฉติ.
     สพฺพาวนฺเตหิ ปาทตเลหีติ อิทํ "สมํ ปาทํ ภูมิยํ นิกฺขิปตี"ติ
เอตสฺส วิตฺถารวจนํ. ตตฺถ สพฺพาวนฺเตหีติ สพฺพปเทสวนฺเตหิ, น เอเกน
ปเทเสน ปฐมํ ผุสติ, น เอเกน ปจฺฉา, สพฺเพเหว ปาทตเลหิ สมํ ผุสติ,
สมํ อุทฺธรติ. สเจปิ หิ ตถาคโต "อเนกสตโปริสํ นรกํ อกฺกมิสฺสามี"ติ ปาทํ
@เชิงอรรถ: ๑.-๑-๑ ฉ.ม. อวตฺถิตสมาทาโน
อภิหรติ ๑- นีหรติ. ๑- ตาวเทว นินฺนฏฺฐานํ วาตปูริตา วิย กมฺมารภสฺตา
อุนฺนมิตฺวา ปฐวีสมํ โหติ. อุนฺนตํ ฐานํปิ อนฺโต ปวิสติ. "ทูเร อกฺกมิสฺสามี"ติ
ปาทํ ๒- อภินีหรนฺตสฺส สิเนรุปฺปมาโณปิ ปพฺพโต สุเสทิตเวตฺตงฺกุโร วิย
โอนมิตฺวา ปาทสมีปํ อาคจฺฉติ. ตถาหิสฺส ยมกปาฏิหาริยํ กตฺวา "ยุคนฺธรปพฺพตํ
อกฺกมิสฺสามี"ติ ปาเท อภินีหเฏ ปพฺพโต โอนมิตฺวา ปาทสมีปํ อาคโต. โสปิ
ตํ อกฺกมิตฺวา ทุติยปาเทน ตาวตึสภวนํ อกฺกมิ. น หิ จกฺกลกฺขเณน
ปติฏฺฐาตพฺพฏฺฐานํ วิสมํ ภวิตุํ สกฺโกติ. ขาณุ วา กณฺฏโก วา สกฺขรา วา
กถลา วา อุจฺจารปสฺสาวเขฬสิงฺฆาณิกาทีนิ วา ปุริมตรํ วา อปคจฺฉนฺติ,
ตตฺถ ตตฺเถว วา ปฐวึ ปวิสนฺติ. ตถาคตสฺส หิ สีลเตเชน ปุญฺญเตเชน
ธมฺมเตเชน ทสนฺนํ ปารมีนํ อานุภาเวน อยํ มหาปฐวี สมา มุทุปุปฺผาภิกิณฺณา
โหติ.
     [๒๐๒] สาครปริยนฺตนฺติ สาครสีมํ. น หิ ตสฺส รชฺชํ กาเรนฺตสฺส
อนฺตรา รุกฺโข วา ปพฺพโต วา นที วา สีมา โหติ มหาสมุทฺโทว สีมา.
เตน วุตฺตํ "สาครปริยนฺตนฺ"ติ. อขีลมนิมิตฺตมกณฺฏกนฺติ นิจฺโจรํ. โจรา หิ
ขรสมฺผสฺสฏฺเฐน ขีลา, อุปทฺทวปจฺจยฏฺเฐน นิมิตฺตา, วิชฺฌนฏฺเฐน กณฺฏกาติ
วุจฺจนฺติ. อิทฺธนฺติ สมิทฺธํ. ผีตนฺติ สพฺพสมฺปตฺติยา ผาลิผุลฺลํ. เขมนฺติ
นิพฺภยํ. สิวนฺติ นิรุปทฺทวํ. นิรพฺพุทนฺติ โจรอพฺพุทรหิตํ, ๓- คุมฺพคุมฺพํ
หุตฺวา จรนฺเตหิ โจเรหิ วิรหิตนฺติ อตฺโถ. อกฺขมฺภิโยติ ๔- อวิกฺขมฺภิโย. น นํ
โกจิ ฐานโต จาเลตุํ สกฺโกติ. ปจฺจตฺถิเกนาติ ปฏิปกฺขํ อิจฺฉนฺเตน. ปจฺจามิตฺเตนาติ
ปฏิวิรุทฺเธน อมิตฺเตน. อุภยมฺเปตํ สปตฺตเววจนํ. อพฺภนฺตเรหีติ อนฺโต
อุฏฺฐิเตหิ ราคาทีหิ.
     พาหิเรหีติ สมณาทีหิ. ตถา หิ นํ พาหิรา เทวทตฺตโกกาลิกาทโย
สมณาปิ โสณทณฺฑกูฏทณฺฑาทโย พฺราหฺมณาปิ สกฺกสทิสา เทวตาปิ สตฺต
วสฺสานิ อนุพนฺธมาโน มาโรปิ พกาทโย พฺรหฺมาโนปิ วิกฺขมฺภิตุํ นาสกฺขึสุ.
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม., อิ. อภินีหรติ   ฉ.ม., อิ. ปาทนฺติ น ทิสฺสติ
@ ฉ.ม. อพฺพุทวิรหิตํ, อิ. อพฺพุทรหิตํ   สี., อิ. อวิกฺขมฺภิโย
     เอตฺตาวตา ภควตา กมฺมญฺจ กมฺมสริกฺขกญฺจ ลกฺขณญฺจ
ลกฺขณานิสํโส จ วุตฺโต โหติ. กมฺมํ นาม สตสหสฺสกปฺปาธิกานิ จตฺตาริ อสงฺเขยฺยานิ
ทฬฺหวิริเยน หุตฺวา กตกมฺมํ. กมฺมสริกฺขกํ นาม ทเฬฺหน กตกมฺมภาวํ ๑-
สเทวโก โลโก ชานาตูติ นิพฺพตฺตํ ๒- สุปติฏฺฐิตปาทมหาปุริสลกฺขณํ. ลกฺขณํ
นาม สุปติฏฺฐิตปาทตา. ลกฺขณานิสํโส นาม ปจฺจตฺถิเกหิ อวิกฺขมฺภนียตา.
     [๒๐๓] ตตฺเถตํ วุจฺจตีติ ตตฺถ วุตฺเต กมฺมาทิเภเท อปรํปิ อิทํ
วุจฺจติ, คาถาพนฺธํ สนฺธาย วุตฺตํ. เอตา ปน คาถา โปราณกตฺเถรา
"อานนฺทตฺเถเรน ฐปิตา วณฺณนาคาถา"ติ วตฺวา คตา. อปรภาเค เถรา
"เอกปทิโก อตฺถุทฺธาโร"ติ อาหํสุ.
     ตตฺถ สจฺเจติ วจีสจฺเจ. ธมฺเมติ ทสกุสลกมฺมปถธมฺเม. ทเมติ
อินฺทฺริยทมเน. สํยเมติ สีลสํยเม. "โสเจยฺยสีลาลยูโปสเถสุ จา"ติ เอตฺถ
กายโสเจยฺยาทิ ติวิธํ โสเจยฺยํ. อาลยภูตํ สีลเมว สีลาลโย. อุโปสถกมฺมํ
อุโปสโถ. อหึสายาติ อวิหึสาย. สมตฺตมาจรีติ ๓- สกลมาจริ.
     อนุวภีติ อนุภวิ. เวยฺยญฺชนิกาติ ลกฺขณปาฐกา. ปราภิภูติ ปเร
อภิภวนสมตฺโถ. สตฺตุภีติ สปตฺเตหิ อกฺขมฺภิโย โหติ.
     น โส คจฺฉติ ชาตุ ขมฺภนนฺติ โส เอกํเสเนว อคฺคปุคฺคโล
วิกฺขมฺเภตพฺพตํ น คจฺฉติ. เอสา หิ ตสฺส ธมฺมตาติ ตสฺส หิ เอสา
ธมฺมตา อยํ สภาโว.
                      ปาทตลจกฺกลกฺขณวณฺณนา (๒)
     [๒๐๔] อุพฺเพคอุตฺตาสภยนฺติ อุพฺเพคภยญฺเจว อุตฺตาสภยญฺจ.
ตตฺถ โจรโต วา ราชโต วา ปจฺจตฺถิอสฺถิกโต วา วิโลปนพนฺธนาทินิสฺสยภยํ
อุพฺเพโค นาม, ตํมุหุตฺติกํ จณฺฑหตฺถิอสฺสาทีนิ วา อหิยกฺขาทโย วา ปฏิจฺจ
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม., อิ. กตภาวํ            ฉ.ม., อิ. นิพฺพตฺตนฺติ น ทิสฺสติ
@ ก. สมนฺตมาจริ
โลมหํสนกรํ ภยํ อุตฺตาสภยํ นาม. ตํ สพฺพํ อปนุทิตา วูปสมิตา. สํวิธาตาติ
สํวิทหิตา. กถํ สํวิทหติ? อฏวิยํ สาสงฺกฏฺฐาเนสุ ทานสาลํ กาเรตฺวา ตตฺถ
อาคเต โภเชตฺวา มนุสฺเส ทตฺวา อติวาเหติ. ตํ ฐานํ ปวิสิตุํ อสกฺโกนฺตานํ
มนุสฺเส เปเสตฺวา ปเวเสติ. นคราทีสุปิ เตสุ เตสุ ฐาเนสุ อารกฺขํ ฐเปติ,
เอวํ สํวิทหติ. สปริวารญฺจ ทานํ อทาสีติ อนฺนปานาทิ ทสวิธํ ทานวตฺถุ.
     ตตฺถ อนฺนนฺติ ยาคุภตฺตํ. ตํ เทนฺโต ๑- น ทฺวาเร ฐเปตฺวา
อทาสิ, อถโข อนฺโตนิเวสเน หริตูปลิตฺเต ฐาเน ลาชา เจว ปุปฺผานิ จ
วิกิริตฺวา อาสนํ ปญฺญเปตฺวา วิตานํ พนฺธิตฺวา คนฺธธูปาทีหิ สกฺการํ กตฺวา
ภิกฺขุสํฆํ นิสีทาเปตฺวา ยาคุํ อทาสิ. ยาคุํ เทนฺโต จ สพฺยญฺชนํ อทาสิ.
ยาคุปานาวสาเน ปาเท โธวิตฺวา เตเลน มกฺเขตฺวา นานปฺปการกํ อนนฺตํ
ขชฺชกํ ทตฺวา ปริโยสาเน อเนกสูปํ อเนกพฺยญฺชนํ ปณีตโภชนํ อทาสิ.
ปานํ เทนฺโต อมฺพปานาทิอฏฺฐวิธปานํ อทาสิ, ตํปิ ยาคุภตฺตํ ทตฺวา. วตฺถํ
เทนฺโต น สุทฺธวตฺถเมว อทาสิ, เอกปฏทุปฏาทิปโหนกํ ปน วตฺถํ ๒- ทตฺวา
สูจึปิ อทาสิ, สุตฺตํปิ อทาสิ, สุตฺตํปิ วฏฺเฏสิ, สูจิกรณฏฺฐาเน ภิกฺขูนํ
อาสนานิ ยาคุภตฺตํ ปาทมกฺขนํ ปิฏฺฐิมกฺขนํ รชนํ ปณฺฑุปลาสํ รชนโทณิกํ
อนฺตมโส จีวรรชนกมฺปิ กปฺปิยการกมฺปิ อทาสิ.
     ยานนฺติ อุปาหนํ. ตํ เทนฺโตปิ ๓- อุปาหนตฺถวิกํ อุปาหนทณฺฑกํ
มกฺขนเตลํ เหฏฺฐา วุตฺตานิ จ อนฺนาทีนิ ตสฺเสว ปริวารํ กตฺวา อทาสิ. มาลํ
เทนฺโตปิ น สุทฺธมาลเมว อทาสิ, อถโข นํ คนฺเธหิ มิสฺเสตฺวา เหฏฺฐิมานิ
จตฺตาริ ตสฺเสว ปริวารํ กตฺวา อทาสิ. โพธิเจติยอาสนโปตฺถกาทิปูชนตฺถาย
เจว เจติยฆรธูปนตฺถาย จ คนฺธํ เทนฺโตปิ น สุทฺธคนฺธเมว อทาสิ,
คนฺธปึสนกนิสทาย เจว ปกฺขิปนกภาชเนน จ สทฺธึ เหฏฺฐิมานิ ปญฺจ ตสฺส
ปริวารํ กตฺวา อทาสิ. เจติยปูชาทีนํ อตฺถาย หริตาลมโนสิลาจีนปิฏฺฐาทิวิเลปนํ
เทนฺโตปิ น สุทฺธวิเลปนเมว อทาสิ, วิเลปนภาชเนน สทฺธึ เหฏฺฐิมานิ ฉ
ตสฺส ปริวารํ กตฺวา อทาสิ. เสยฺยาติ มญฺจปีฐํ. ตํ เทนฺโตปิ น
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม., อิ. ททนฺโต       ฉ.ม. วตฺถนฺติ น ทิสฺสติ     ฉ.ม. ทเทนฺโต
สุทฺธมญฺจปีฐเมว อทาสิ. โกชวกมฺพลปจฺจตฺถรณมญฺจปฏิปาทเกหิ สทฺธึ อนฺตมโส
มกุณโสธนทณฺฑกํ ๑- เหฏฺฐิมานิ จ สตฺต ตสฺส ปริวารํ กตฺวา อทาสิ. อาวสถํ
เทนฺโตปิ น เคหมตฺตเมว อทาสิ, อถโข นํ มาลากมฺมลตากมฺมปฏิมณฺฑิตํ
สุปญฺญตฺตมญฺจปีฐํ กาเรตฺวา เหฏฺฐิมานิ อฏฺฐ ตสฺส ปริวารํ กตฺวา อทาสิ.
ปทีเปยฺยนฺติ ปทีปเตลํ. ตํ เทนฺโต เจติยงฺคเณ โพธิยงฺคเณ ธมฺมสฺสวนคฺเค
วสนเคเห โปตฺถกวาจนฏฺฐาเน จ ๒- อิมิมา ทีปํ ชาลาเปถาติ น สุทฺธเตลเมว
อทาสิ, วฏฺฏิกปลฺลกเตลภาชนาทีหิ สทฺธึ เหฏฺฐิมานิ นว ตสฺเสว ปริวารํ
กตฺวา อทาสิ. สุวิภตฺตนฺตรานีติ สุวิภตฺตอนฺตรานิ.
     ราชาโนติ อภิสิตฺตา ขตฺติยา. โภคิกาติ โภชกา. กุมาราติ
ราชกุมารา. อิธ กมฺมํ นาม สปริวารทานํ. กมฺมสริกฺขกํ นาม สปริวารํ
กตฺวา ทานํ อทาสีติ อิมินา การเณน สเทวโก โลโก ชานาตูติ นิพฺพตฺตํ
จกฺกลกฺขณํ. ลกฺขณํ นาม ตเทว จกฺกลกฺขณํ. อานิสํโส มหาปริวารตา.
     [๒๐๕] ตตฺเถตํ วุจฺจตีติ อิมา ตทตฺถปริทีปนา คาถา วุจฺจนฺติ.
ทุวิธา หิ คาถา โหติ ๓- ตทตฺถปริทีปนา วิเสสตฺถปริทีปนา จ. ตตฺถ ปาลิยํ
อาคตเมว อตฺถํ ปริทีปยมานา ๔- ตทตฺถปริทีปนา นาม. ปาลิยํ อนาคตํ
ปริทีปยมานา วิเสสตฺถปริทีปนา นาม. อิมา ปน ตทตฺถปริทีปนา. ตตฺถ ปุเรติ
ปุพฺเพ. ปุรตฺถาติ ตสฺเสว เววจนํ. ปุริมาสุ ชาตีสูติ อิมิสฺสา ชาติยา ปุพฺเพ
กตกมฺมปฏิกฺเขปทีปนํ. อุพฺเพคอุตฺตาสภยาปนูทโนติ อุพฺเพคภยสฺส เจว
อุตฺตาสภยสฺส จ อปนูทโน. อุสฺสุโกติ อธิมุตโต.
     สตปุญฺญลกฺขณนฺติ สเตน สเตน ปุญฺญกมฺเมน นิพฺพตฺตํ เอเกกลกฺขณํ.
เอวํ สนฺเต โย โกจิ พุทฺโธ ภเวยฺยาติ น โรจยึสุ, อนนฺเตสุ ปน
จกฺกวาเฬสุ สพฺเพ สตฺตา เอเกกํ กมฺมํ สตกฺขตฺตุํ กเรยฺยุํ, เอตฺตเกหิ ชเนหิ
กตกมฺมํ โพธิสตฺโต เอโกว เอเกกํ สตคุณํ กตฺวา นิพฺพตฺโต. ตสฺมา
"สตปุญฺญลกฺขโณ"ติ อิมมตฺถํ โรจยึสุ. มนุสฺสาสุรสกฺกรกฺขสาติ มนุสฺสา จ อสุรา
จ สกฺกา จ รกฺขสา จ.
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. มงฺคุลโสธนทญฺฑกํ, อิ. มกุลโสธนทณฺฑเก      ฉ.ม, อิ. จสทฺโท น ทิสฺสติ
@ ฉ.ม. โหนฺติ                       ฉ.ม. ปริทีปนา, อิ. ปริทีปิยมานา
                   อายตปณฺหิตาทิติลกฺขณวณฺณนา (๓-๕)
     [๒๐๖] อนฺตราติ ปฏิสนฺธิโต สรสจุติยา อนฺตรา. ๑- อิธ กมฺมํ
นาม ปาณาติปาตา ปฏิวิรติ. ๒- กมฺมสริกฺขกํ นาม ปาณาติปาตํ กโรนฺตา
ปทสทฺทสวนภยา อคฺคคฺคปาเทหิ อกฺกมนฺตา คนฺตฺวา ปรํ ฆาเตนฺติ. ๓- อถ เต
อิมินา การเณน เตสํ ตํ กมฺมํ ชโน ชานาตูติ อนฺโตวงฺกปาทา วา พหิวงฺกปาทา
วา อุกฺกุฏิกปาทา วา อคฺคโกณฺฑา วา ปญฺหิโกณฺฑา วา ภวนฺติ. อคฺคคฺคปาเทหิ
คนฺตฺวา ปรสฺส อมาริตภาวํ ปน ตถาคตสฺส สเทวโก โลโก อิมินา
การเณน ชานาตูติ อายตปณฺหิมหาปุริสลกฺขณํ นิพฺพตฺตติ. ตถา ปรํ ฆาเตนฺตา
อุนฺนตกาเยน คจฺฉนฺตา อญฺเญ ปสฺสิสฺสนฺตีติ โอนตา คนฺตฺวา ปรํ ฆาเตนฺติ.
อถ เต เอวมิเม คนฺตฺวา ปรํ ฆาตยึสูติ เนสนฺตํ กมฺมํ อิมินา การเณน ปโร
ชานาตูติ ขุชฺชา วา วามนกา ๔- วา ปีฐสปฺปี วา ภวนฺติ. ตถาคตสฺส ปน
เอวํ คนฺตฺวา ปเรสํ อฆาติตภาวํ อิมินา การเณน สเทวโก โลโก ชานาตูติ
พฺรหฺมูชุคตฺตมหาปุริสลกฺขณํ นิพฺพตฺตติ. ตถา ปรํ ฆาเตนฺตา อาวุธํ วา มุคฺครํ
วา คณฺหิตฺวา มุฏฺฐิกตหตฺถา ปรํ ฆาเตนฺติ. เต เอวํ เตสํ ปรสฺส ฆาติตภาวํ
อิมินา การเณน ชโน ชานาตูติ รสฺสงฺคุลี วา รสฺสหตฺถา วา วงฺกงฺคุลี วา
ผณหตฺถกา วา ภวนฺติ. ตถาคตสฺส ปน เอวํ ปเรสํ อฆาติตภาวํ สเทวโก
โลโก อิมินา การเณน ชานาตูติ ทีฆงฺคุลิมหาปุริสลกฺขณํ นิพฺพตฺตติ. อิทเมตฺถ
กมฺมสริกฺขกํ. อิทเมว ปน ลกฺขณตฺตยํ ลกฺขณํ นาม. ทีฆายุกภาโว
ลกฺขณานิสํโส.
     [๒๐๗] มรณวธภยมตฺตโนติ เอตฺถ มรณสงฺขาโต วโธ มรณวธโต, ๕-
มรณวธโต ภยํ มรณวธภยํ, ตํ อตฺตโน ชานิตฺวา. ปฏิวิรโต ปรํ มารณายาติ
ยถา มยฺหํ มรณโต ภยํ มม ชีวิตํ ปิยํ, เอวํ ปเรสมฺปีติ ญตฺวา ปรํ มรณโต
ปฏิวิรโต อโหสิ. สุจริเตนาติ สุจิณฺเณน. สคฺคมคมาสีติ สคฺคํ คโต.
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม., อิ. อนฺตเร        ฉ.ม., อิ. วิรติ
@๓. ฉ.ม., ปาเตนฺติ         ฉ.ม., อิ. วามนา      ฉ.ม. มรฌวโธ
     จวิย ปุนริธาคโตติ จวิตฺวา ปุน อิธาคโต. ทีฆปาสณฺหิโกติ
ทีฆปณฺหิโก. พฺรหฺมาว สุชูติ พฺรหฺมา วิย สุฏฺฐุ อุชุ.
     สุภุโชติ สุนฺทรภุโช. สุสูติ มหลฺลกกาเลปิ ตรุณรูโป. สุสณฺฐิโตติ
สุสณฺฐานสมฺปนฺโน มุทุตลุนงฺคุลิยสฺสาติ มุทู ตลุนา จ องฺคุลิโย อสฺส. ตีภีติ
ตีหิ. ปุริสวรคฺคลกฺขเณหีติ ปุริสวรสฺส อคฺคลกฺขเณหิ. จิรยาปนายาติ ๑- จิรํ
ยาปนาย, ทีฆายุกภาวาย.
     จิรํ ยาเปตีติ จิรํ ยาเปติ. จิรตรํ ปพฺพชติ ยทิ ตโต หีติ ยทิ
ตโต หิ จิรตรํ ยาเปติ ยทิ ปพฺพชตีติ อตฺโถ. ยาปยาติ จ วสิทฺธิภาวนายาติ
วสิปฺปตฺโต หุตฺวา อิทฺธิภาวนาย ยาเปติ.
                     สตฺตุสฺสทตาลลกฺขณวณฺณนา (๖)
     [๒๐๘] รสิตานนฺติ รสสมฺปนฺนานํ. "ขาทนียานนฺ"ติอาทีสุ ขาทนียานิ
นาม ปิฏฺฐขชฺชกาทีนิ. โภชนียานนฺติ ๒- ปญฺจ โภชนานิ. สายนียานนฺติ ๓-
สายิตพฺพานิ สปฺปินวนีตาทีนิ. เลหนียานนฺติ ๔- นิลฺเลหิตพฺพานิ ปิฏฺฐปายาสาทีนิ.
ปานานนฺติ ๕- อฏฺฐ ปานกานิ.
     อิธ กมฺมํ นาม กปฺปสตสหสฺสาธิกานิ จตฺตาริ อสงฺเขยฺยานิ ทินฺนํ
อิทํ ปณีตโภชนทานํ. กมฺมสริกฺขกํ นาม ลูขโภชเน กุจฺฉิคเต โลหิตํ สุสฺสติ,
มํสํ มิลายติ. ตสฺมา ลูขทายกา สตฺตา อิมินา การเณน เตสํ ลูขโภชนสฺส
ทินฺนภาวํ ชโน ชานาตูติ อปฺปมํสา อปฺปโลหิตา มนุสฺสเปตา วิย
ทุลฺลภนฺนปานา ภวนฺติ. ปณีตโภชเน ปน กุจฺฉิคเต มํสโลหิตํ วฑฺฒติ, ปริปุณฺณกายา
ปาสาทิกา อภิรูปา ทสฺสนียา โหนฺติ. ตสฺมา ตถาคตสฺส ทีฆรตฺตํ
ปณีตโภชนทายกตฺตํ สเทวโก โลโก อิมินา การเณน ชานาตูติ
สตฺตุสฺสทมหาปุริสลกฺขณํ นิพฺพตฺตติ. ลกฺขณํ นาม สตฺตุสฺสทลกฺขณเมว. ปณีตลาภิตา
อานิสํโส.
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม., จิรยปนายาติ    ฉ.ม., อิ. โภชนียานิ
@ ฉ.ม., อิ. สายนียานิ   ฉ.ม., อิ. เลหนียานิ   ฉ.ม., ปานานิ, อิ. ปานานิ
     [๒๐๙] ขชฺชโภชฺชมถ เลยฺยสายิยนฺติ ขชฺชกญฺจ โภชนณฺจ
เลหนียญฺจ สายนียญฺจ. อุตฺตมคฺครสทายโกติ อุตฺตโม อคฺครสทายโก,
อุตฺตมานํ วา อคฺครสานํ ทายโก.
     สตฺต จุสฺสเทติ สตฺต จ อุสฺสเท. ตทตฺถโชตกนฺติ ขชฺชโภชฺชาทิโชตกํ,
เตสํ ลาภสํวตฺตนิกนฺติ อตฺโถ. ปพฺพชฺชํปิ จาติ ปพฺพชมาโนปิ จ. ตทาธิคจฺฉตีติ
ตํ อธิคจฺฉติ. ลาภิรุตฺตมนฺติ ลาภี อุตฺตมํ.
                   กรจรณมุทุชาลตาลกฺขณวณฺณนา (๗-๘)
     [๒๑๐] ทาเนนาติอาทีสุ เอกจฺโจ ทาเนเนว สงฺคณฺหิตพฺโพ โหติ,
ตํ ทาเนน สงฺคเหสิ. ปพฺพชิตานํ ปพฺพชิตปริกฺขารํ, คิหีนํ คิหิปริกฺขารํ
อทาสิ.
     เปยฺยวชฺเชนาติ เอกจฺโจ หิ "อยํ ทาตพฺพํ ทานํ นาม เทติ,
เอเกน ปน วจเนน สพฺพํ มกฺเขตฺวา นาเสติ, กึ เอตสฺส ทานนฺ"ติ วตฺตา
โหติ. เอกจฺโจ "อยํ กิญฺจาปิ ทานํ น เทติ, กเถนฺโต ปน เตเลน วิย
มกฺเขติ. เอโส เทตุ วา มา วา, วจนเมว ตสฺส สหสฺสํ อคฺฆตี"ติ วตฺวา โหติ.
เอวรูโป ปุคฺคโล ทานํ น ปจฺจาสึสติ, ๑- ปิยวจนเมว ปจฺจาสึสติ. ตํ ปิยวจเนน
สงฺคเหสิ.
     อตฺถจริยายาติ อตฺถสํวฑฺฒนกถาย. เอกจฺโจ หิ เนว ทานํ, น
ปิยวจนํ ปจฺจาสึสติ. อตฺตโน หิตกถํ ๒- วฑฺฒิกเมว ปจฺจาสึสติ. เอวรูปํ ปุคฺคลํ
"อิทนฺเต กาตพฺพํ, อิทํ เต น กาตพฺพํ. เอวรูโป ปุคฺคโล เสวิตพฺโพ, เอวรูโป
ปุคฺคโล น เสวิตพฺโพ"ติ เอวํ อตฺถจริยาย สงฺคเหสิ.
     สมานตฺตตายาติ สมานสุขทุกฺขภาเวน. เอกจฺโจ หิ ทานาทีสุ เอกํปิ
น ปจฺจาสึสติ, เอกาสเน นิสชฺชํ, เอกปลฺลงฺเก สยนํ, เอกโต โภชนนฺติ เอวํ
สมานสุขทุกฺขตํ ปจฺจาสึสติ. ตตฺถ ชาติยา หีโน โภเคน อธิโก ทุสฺสงฺคโห
โหติ. น หิ สกฺกา เตน สทฺธึ เอกปริโภคํ ๓- กาตุํ, ตถา อกริยมาเน จ
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. ปจฺจาสีสติ เอวมุปริปิ       สี. หิตกตํ       ฉ.ม. เอกปริโภโค
โส กุชฺฌติ. โภเคน หีโน ชาติยา อธิโกปิ ทุสฺสงฺคโห โหติ. โส หิ "อหํ
ชาติมา"ติ โภคสมฺปนฺเนน สทฺธึ เอกปริโภคํ น อิจฺฉติ, ตสฺมึ กริยมาเน ๑-
กุชฺฌติ. อุโภหิปิ หีโน ปน สุสงฺคโห โหติ. น หิ โส อิตเรน สทฺธึ
เอกปริโภคํ อิจฺฉติ, น อกริยมาเน จ กุชฺฌติ. อุโภหิ สทิโสปิ สุสงฺคโหเยว.
ภิกฺขูสุ ทุสฺสีโล ทุสฺสงฺคโห โหติ. น หิ สกฺกา เตน สทฺธึ เอกปริโภคํ
กาตุํ, ตถา อกริยมาเนว กุชฺฌติ. สีลวา สุสงฺคโห โหติ. สีลวา หิ
กริยมาเนปิ ๒- อกริยมาเนปิ น กุชฺฌติ. อญฺญํ อตฺตนา สทฺธึ ปริโภคํ
อกโรนฺตมฺปิ น ปาปเกน จิตฺเตน ปสฺสติ. ปริโภโคปิ เตน สทฺธึ สุกโร
โหติ. ตสฺมา เอวรูปํ ปุคฺคลํ เอวํ สมานตฺตตาย สงฺคเหสิ.
     สุสงฺคหิตาสฺส โหนฺตีติ สุสงฺคหิตา อสฺส โหนฺติ. เทตุ วา มา
วา เทตุ, กโรตุ วา มา วา กโรตุ, สุสงฺคหิตาว โหนฺติ, น ภิชฺชนฺติ.
"ยทาสฺส ทาตพฺพํ โหติ, ตทา เทติ. อิทานิ มญฺเญ นตฺถิ, เตน น เทติ.
กึ มยํ ททมานเมว อุปฏฺฐหาม, มยํ อททนฺตํ ๓- อกโรนฺตํ น อุปฏฺฐหามา"ติ
เอวํ จินฺเตนฺติ.
     อิธ กมฺมํ นาม ทีฆรตฺตํ กตํ ทานาทิสงฺคหกมฺมํ. กมฺมสริกฺขกํ
นาม โย เอวํ อสงฺคาหโก โหติ, โส อิมินา การเณนสฺส อสงฺคาหกภาวํ
ชโน ชานาตูติ อิธ ๔- ถทฺธหตฺถปาโท เจว โหติ, วิสมฏฺฐิตสฺเสว ๕- ลกฺขโณ
จ. ตถาคตสฺส ปน ทีฆรตฺตํ สงฺคาหกภาวํ สเทวโก โลโก อิมินา การเณน
ชานาตูติ อิมานิ เทฺว ลกฺขณานิ นิพฺพตฺตนฺติ. ลกฺขณํ นาม อิทเมว
ลกฺขณทฺวยํ. สุสงฺคหิตปริชนตา อานิสํโส.
     [๒๑๑] กริยาติ กริตฺวา. จริยาติ จริตฺวา. อนวมเตนาติ
อนวญฺญาเตน. "อนมเทนา"ติปิ ๖- ปาโฐ, น อปฺปมาเทน น ทินฺเนน น
วมฺภิเตนาติ ๗- อตฺโถ.
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. อกริยมาเน    ฉ.ม. อทียมาเนปิ    ฉ.ม., อิ. อเทนฺตํ
@ ฉ.ม., อิ. อิธ สทฺโท น ทิสฺสติ   ฉ.ม. วิสมฏฺฐิตาวยวลกฺขโณ   สี. อนปวา
@เทมาติปิ    ฉ.ม. อิ. คพฺภิเตนาติ
     จวิยาติ. จวิตฺวา. อติรุจิรสุวคฺคุทสฺสเนยฺยนฺติ อติรุจิรญฺจ สุปาสาทิกํ
สุวคฺคญฺจ ๑- สุฏฺฐุ เฉกํ ทสฺสเนยฺยญฺจ ทฏฺฐพฺพยุตฺตํ. สุสุ กุมาโรติ สุฏฺฐุ
สุกุมาโร.
     ปริชนสฺส โวติ ปริชโน อสฺส โว วจนกโร. วิเธยฺโยติ
กตฺตพฺพากตฺตพฺเพสุ ยถารุจึ วิเธตพฺโพ. ๒- มหิมนฺติ มหึ อิมํ. ปิยวทู
หิตสุขตํ ชิคึสมาโนติ ปิยวโท หุตฺวา หิตญฺจ สุขญฺจ ปริเยสมาโน.
วจนปฏิกรสฺสาภิปฺปสนฺนาติ วจนปฏิกรา อสฺส อภิปฺปสนฺนา. ธมฺมานุธมฺมนฺติ
ธมฺมญฺจ อนุธมฺมญฺจ.
               อุสฺสงฺขปาทอุทฺธคฺคโลมตาลกฺขณวณฺณนา (๙-๑๐)
     [๒๑๒] อตฺถูปสหิตนฺติ อิธโลกปรโลกตฺถนิสฺสิตํ. ธมฺมูปสญฺหิตนฺติ
ทสกุสลกมฺมปถนิสฺสิตํ. พหุชนํ นิทสฺเสสีติ ๓- พหุชนสฺส นิทสฺสนกถํ ๔- กเถสิ.
ปาณีนนฺติ สตฺตานํ. "อคฺโค"ติอาทีนิ สพฺพานิ อญฺญมญฺญเววจนานิ. อิธ กมฺมํ
นาม ทีฆรตฺตํ ภาสิตา อุทฺธงฺคมนียา อตฺถูปสญฺหิตา วาจา. กมฺมสริกฺขกํ
นาม โย เอวรูปํ อุคฺคตวาจํ น ภาสติ, โส อิมินา การเณน อุคฺคตวาจาย
อภาสมานํ ชโน ชานาตูติ อโธสงฺขปาโท ๕- จ โหติ อโธนตโลโม ๖- จ.
ตถาคตสฺส ปน ทีฆรตฺตํ เอวรูปาย อุคฺคตวาจาย ภาสิตภาวํ สเทวโก โลโก
อิมินา การเณน ชานาตูติ อุสฺสงฺขปาทลกฺขณญฺจ อุทฺธคฺคโลมลกฺขณญฺจ
นิพฺพตฺตติ. ลกฺขณํ นาม อิทเมว ลกฺขณทฺวยํ. อุตฺตมภาโว อานิสํโส.
     [๒๑๓] เอรยนฺติ ภณนฺโต. พหุชนํ นิทํสยีติ พหุชนสฺส หิตํ
ทสฺเสติ. ธมฺมยาคนฺติ ธมฺมทานยญฺญํ.
     อุพฺภมุปฺปติตโลมวา สโสติ โส เอส อุทฺธคฺคตโลมวา โหติ.
ปาทคณฺฐิรหูติ ปาทโคปฺปกา อเหสุํ. สาธุสณฺฐิตาติ สุฏฺฐุ สณฺฐิตา.
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. สุวคฺคุ จ. อิ. สุวคฺคุญฺจ   ฉ.ม., อิ. ยถารุจิ วิธาตพฺโพ   ฉ.ม., อิ.
@นิทํเสสิ   ฉ.ม., อิ. นิทํสนกถํ   สี. อโธคตสงฺขปาโท   สี. อโธคตโลโม
มํสโลหิตาจิตาติ มํเสน เจว โลหิเตน จ อาจิตา. ตโจตฺถฏาติ ตเจน
ปริโยนทฺธา นิคฺคุฬฺหา. วชตีติ คจฺฉติ. อโนมนิกฺกโมติ อโนมวิหารี
เสฏฺฐวิหารี.
                      เอณิชงฺฆลกฺขณวณฺณนา (๑๑)
     [๒๑๔] สิปฺปํ วาติอาทีสุ สิปฺปํ นาม เทฺวปิ สิปฺปานิ หีนญฺจ
สิปฺปํ อุกฺกฏฺฐญฺจ สิปฺปํ. หีนํ นาม สิปฺปํ นฬการสิปฺปํ กุมฺภการสิปฺปํ
เปสการสิปฺปํ นฺหานสิปฺปํ. อุกฺกฏฺฐํ นาม สิปฺปํ เลขา มุทฺธาคณนา.
วิชฺชนฺติ ๑- อหิวิชฺชาทิ อเนกวิธา. จรณนฺติ ปญฺจสีลํ ทสสีลํ ปาฏิโมกฺขสํวรสีลํ.
กมฺมนฺติ กมฺมสฺสกตชานนปญฺญา. กิลิเสยฺยุนฺติ กิลเมยฺยุํ. อนฺเตวาสิกวตฺตํ
นาม ทุกฺขํ, ตํ เนสํ มา จิรํ อโหสีติ จินฺเตสิ.
     ราชารหานีติ รญฺโญ อนุรูปานิ หตฺถิอสฺสาทีนิ, ตานิเยว รญฺโญ
เสนาย องฺคภูตตฺตา ราชงฺคานีติ วุจฺจนฺติ, ราชูปโภคานีติ รญฺโญ
อุปโภคปริโภคภณฺฑานิ, ตานิ เจว สตฺตรตนานิ จ. ราชานุจฺฉวิกานีติ รญฺโญ
อนุจฺฉวิกานิ. เตสํเยว สพฺเพสํ อิทํ คหณํ. สมณารหานีติ สมณานํ อนุรูปานิ
ติจีวราทีนิ. ๒- สมณงฺคานีติ สมณานํ โกฏฺฐาสภูตา จตสฺโส ปริสา.
สมณูปโภคานีติ สมณานํ อุปโภคปริกฺขารา. สมณานุจฺฉวิกานีติ เตสํเยว อธิวจนํ.
     อิธ ปน กมฺมํ นาม ทีฆรตฺตํ สกฺกจฺจํ สิปฺปาทิวาจนํ. กมฺมสริกฺขกํ
นาม โย เอวํ สกฺกจฺจํ สิปฺปํ อวาเจนฺโต อนฺเตวาสิเก อุกฺกุฏิกาสนชงฺฆเปสนิกาทีหิ
กิลเมติ, ตสฺส ชงฺฆมํสํ ลิขิตฺวา ปาติตํ วิย โหติ. ตถาคตสฺส ปน สกฺกจฺจํ
วาจิตภาวํ สเทวโก โลโก อิมินา การเณน ชานาตูติ อนุปุพฺพอุคฺคตวฏฺฏิตํ
เอณิชงฺฆลกฺขณํ นิพฺพตฺตติ. ลกฺขณํ นาม อิทเมว ลกฺขณํ. อนุจฺฉวิกลาภิตา
อานิสํโส.
     [๒๑๕] ยทูปฆาตายาติ ยํ สิปฺปํ กสฺสจิ อุปฆาตาย น โหติ.
กิลิสฺสตีติ กิลมิสฺสติ. สุขุมตฺตโจตฺถฏาติ สุขมตเจน ปริโยนทฺธา. กึ ปน
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. อิ. วิชฺชา           ฉ.ม., อิ. จีวราทีนิ
อญฺเญน กมฺเมน อญฺญํ ลกฺขณํ นิพฺพตฺตตีติ. น นิพฺพตฺตติ, ยํ ปน
นิพฺพตฺตติ, ตํ อนุพฺยญฺชนํ โหติ, ตสฺมา อิธ วุตฺตํ.
                      สุขุมจฺฉวิลกฺขณวณฺณนา (๑๒)
     [๒๑๖] สมณํ วาติ สมิตปาปฏฺเฐน สมณํ. พฺราหฺมณํ วาติ
พาหิตปาปฏฺเฐน พฺราหฺมณํ.
     มหาปญฺโญติอาทีสุ มหาปญฺญาทีหิ สมนฺนาคโต โหตีติ อตฺโถ.
ตตฺรีทํ มหาปญฺญาทีนํ นานตฺตํ.
     ตตฺถ ๑- กตมา มหาปญฺญา? มหนฺเต สีลกฺขนฺเธ ปริคฺคณฺหาตีติ
มหาปญฺญา, มหนฺเต สมาธิกฺขนฺเธ ปญฺญากฺขนฺเธ วิมุตฺติกฺขนฺเธ
วิมุตฺตญาณทสฺสนกฺขนฺเธ ปริคฺคณฺหาตีติ มหาปญฺญา, มหนฺตานิ ฐานาฐานานิ มหนฺตา
วิหารสมาปตฺติโย มหนฺตานิ อริยสจฺจานิ มหนฺเต สติปฏฺฐาเน สมฺมปฺปธาเน
อิทฺธิปาเท มหนฺตานิ อินฺทฺริยานิ พลานิ โพชฺฌงฺคานิ ๒- มหนฺเต อริยมคฺเค
มหนฺตานิ สามญฺญผลานิ มหนฺตา อภิญฺญาโย มหนฺตํ ปรมตฺถํ นิพฺพานํ
ปริคฺคณฺหาตีติ มหาปญฺญา.
     กตมา ปุถุปญฺญา? ปุถุนานากฺขนฺเธสุ ญาณํ ปวตฺตตีติ ปุถุปญฺญา.
ปุถุนานาธาตูสุ ปุถุนานาอายตเนสุ ปุถุนานาปฏิจฺจสมุปฺปาเทสุ ปุถุนานาสุญฺญต-
มนุปลพฺเภสุ ปุถุนานาอตฺเถสุ ธมฺเมสุ นิรุตฺตีสุ ปฏิภาเณสุ. ปุถุนานาสีลกฺขนฺเธสุ
ปุถุนานาสมาธิปญฺญาวิมุตฺติวิมุตฺติญาณทสฺสนกฺขนฺเธสุ ปุถุนานาฐานาฐาเนสุ
ปุถุนานาวิหารสมาปตฺตีสุ ปุถุนานาอริยสจฺเจสุ ปุถุนานาสติปฏฺฐาเนสุ
สมฺมปฺปธาเนสุ อิทฺธิปาเทสุ อินฺทฺริเยสุ พเลสุ โพชฺฌงฺเคสุ ปุถุนานาอริยมคฺเคสุ
สามญฺญผเลสุ อภิญฺญาสุ ปุถุชฺชนสาธารเณ ธมฺเม สมติกฺกมฺม ปรมตฺเถ
นิพฺพาเน ญาณํ ปวตฺตตีติ ปุถุปญฺญา.
@เชิงอรรถ:  ขุ. ปฏิสมฺภิทา ๖๖๕/๕๗๐ (สยา)       ฉ.ม. โพชฺฌงฺเค
     กตมา ๑- หาสปญฺญา? อิเธกจฺโจ หาสพหุโล เวทพหุโล ตุฏฺฐิพหุโล
ปาโมชฺชพหุโล สีลํ ปริปูเรติ อินฺทฺริยสํวรํ ปริปูเรติ โภชเน มตฺตญฺญุตํ
ชาคริยานุโยคํ สีลกฺขนฺธํ ปญฺญากฺขนฺธํ วิมุตฺติกฺขนฺธํ วิมุตฺติญาณทสฺสนกฺขนฺธํ
ปริปูเรตีติ หาสปญฺญา. หาสพหุโล เวทพหุโล ตุฏฺฐิพหุโล ปามุชฺชพหุโล
ฐานาฐานํ ปฏิวิชฺฌตีติ หาสปญฺญา. หาสพหุโล วิหารสมาปตฺติโย ปริปูเรตีติ
หาสปญฺญา. หาสพหุโล อริยสจฺจานิ ปฏิวิชฺฌตีติ หาสปญฺญา. สติปฏฺฐาเน
สมฺมปฺปธาเน อิทฺธิปาเท อินฺทฺริยานิ พลานิ โพชฺฌงฺคานิ อริยมคฺคํ ภาเวตีติ
หาสปญฺญา. หาสพหุโล สามญฺญผลานิ สจฺฉิกโรตีติ หาสปญฺญา. อภิญฺญาโย
ปฏิวิชฺฌตีติ หาสปญฺญา. หาสพหุโล เวทตุฏฺฐิปาโมชฺชพหุโล ปรมตฺถํ นิพฺพานํ
สจฺฉิกโรตีติ หาสปญฺญา.
     กตมา ชวนปญฺญา? ยงฺกิญฺจิ รูปํ อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนํ ยนฺทูเร
สนฺติเก วา, สพฺพนฺตํ รูปํ อนิจฺจโต ขิปฺปํ ชวตีติ ชวนปญฺญา. ทุกฺขโต
ขิปฺปํ อนตฺตโต ขิปฺปํ ชวตีติ ชวนปญฺญา. ยากาจิ เวทนา ฯเปฯ ยงฺกิญฺจิ
วิญฺญาณํ อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนํ ฯเปฯ สพฺพนฺตํ วิญฺญาณํ อนิจฺจโต ทุกฺขโต
อนตฺตโต ขิปฺปํ ชวตีติ ชวนปญฺญา. จกฺขุํ ๒- ฯเปฯ ชรามรณํ อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนํ
อนิจฺจโต ทุกฺขโต อนตฺตโต ขิปฺปํ ชวตีติ ชวนปญฺญา. รูปํ อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนํ
อนิจฺจํ ขยฏฺเฐน ทุกฺขํ ภยฏฺเฐน อนตฺตา อสารกฏฺเฐนาติ ตุลยิตฺวา ตีเรตฺวา ๓-
วิภาวยิตฺวา วิภูตํ กตฺวา รูปนิโรเธ นิพฺพาเน ขิปฺปํ ชวตีติ ชวนปญฺญา.
เวทนา สญฺญา สงฺขารา วิญฺญาณํ จกฺขุํ ฯเปฯ ชรามรณํ อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนํ
อนิจฺจํ ขยฏฺเฐน ฯเปฯ วิภูตํ กตฺวา ชรามรณนิโรเธ นิพฺพาเน ขิปฺปํ
ชวตีติ ชวนปญฺญา. รูปํ อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนํ อนิจฺจํ สงฺขตํ ปฏิจฺจสมุปฺปนฺนํ
ขยธมฺมํ วยธมฺมํ วิราคธมฺมํ นิโรธธมฺมนฺติ ตุลยิตฺวา ตีเรตฺวา วิภาวยิตฺวา
วีภูตํ กตฺวา รูปนิโรเธ นิพฺพาเน ขิปฺปํ ชวตีติ ชวนปญฺญา. เวทนา สญฺญา
สงฺขารา วิญฺญาณํ. ๔- จกฺขุํ ฯเปฯ ชรามรณํ อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนํ ๕- อนิจฺจํ
@เชิงอรรถ:  ขุ. ปฏิสมฺภิทา ๔๕๘   ฉ.ม. จกฺขุ เอวมุปริปิ    ฉ.ม. ตีรยิตฺวา เอวมุปริปิ
@ ฉ.ม., อิ. ฯเปฯ    ฉ.ม. อยํ สทฺโท น ทิสฺสติ
สงฺขตํ ปฏิจฺจสมุปฺปนฺนํ ขยธมฺมํ วยธมฺมํ วิราคธมฺมํ นิโรธธมฺมนฺติ ตุลยิตฺวา
ตีเรตฺวา วิภาวยิตฺวา วิภูตํ กตฺวา ชรามรณนิโรเธ นิพฺพาเน ขิปฺปํ ชวตีติ
ชวนปญฺญา.
     กตมา ติกฺขปญฺญา? ขิปฺปํ กิเลเส ฉินฺทตีติ ติกฺขปญฺญา.
อุปฺปนฺนํ กามวิตกฺกํ นาธิวาเสติ. อุปฺปนฺนํ พฺยาปาทวิตกฺกํ. อุปฺปนฺนํ
วิหึสาวิตกฺกํ. อุปฺปนฺนุปฺปนฺเน ปาปเก อกุสเล ธมฺเม อุปฺปนฺนํ ราคํ โทสํ
โมหํ โกธํ อุปนาหํ มกฺขํ ปลาสํ อิสฺสํ มจฺฉริยํ มายํ สาเฐยฺยํ ถมฺภํ สารมฺภํ
มานํ อติมานํ มทํ ปมาทํ สพฺเพ กิเลเส สพฺเพ ทุจฺจริเต สพฺเพ อภิสงฺขาเร
สพฺเพ ภวคามิเก ๑- กมฺเม นาธิวาเสติ ปชหติ วิโนเทติ พฺยนฺตีกโรติ
อนาภาวงฺคเมตีติ ติกฺขปญฺญา. เอกมฺหิ อาสเน จตฺตาโร อริยมคฺคา จตฺตาริ
สามญฺญผลานิ จตสฺโส ปฏิสมฺภิทาโย ฉ จ ๒- อภิญฺญาโย อธิคตา โหนฺติ
สจฺฉิกตา ผุสิตา ๓- ปญฺญายาติ ติกฺขปญฺญา.
     กตมา นิพฺเพธิกปญฺญา. อิเธกจฺโจ สพฺพสงฺขาเรสุ อุพฺเพธพหุโล
โหติ อุตฺราสพหุโล ๔- อุกฺกณฺฐพหุโล อรติพหุโล อนภิรติพหุโล พหิมุโข น
รมติ สพฺพสงฺขาเรสุ, อนิพฺพิทฺธปุพฺพํ อปทาลิตปุพฺพํ โลภกฺขนฺธํ นิพฺพิชฺฌติ
ปทาเลตีติ นิพฺเพธิกปญฺญา. อนิพฺพิทฺธปุพฺพํ อปทาลิตปุพฺพํ โทสกฺขนฺธํ
โมหกฺขนฺธํ โกธํ อุปนาหํ ฯเปฯ สพฺเพ ภความิเก กมฺเม นิพฺพิชฺฌติ ปทาเลตีติ
นิพฺเพธิกปญฺญาติ.
     [๒๑๗] ปพฺพชิตํ อุปาสิตาติ ปณฺฑิตปพฺพชิตํ อุปสงฺกมิตฺวา
ปยิรุปาสิตา. อตฺถนฺตโรติ ยถา เอเก รนฺธคเวสิโน อุปารมฺภจิตฺตตาย โทสํ
อพฺภนฺตรํ กริตฺวา นิสามยนฺติ, เอวํ อนิสาเมตฺวา อตฺถํ อพฺภนฺตรํ กตฺวา
อตฺถยุตฺตํ กถํ นิสามยิ อุปธารยิ.
     ปฏิลาภคเตนาติ ปฏิลาภตฺถาย คเตน. อุปฺปาทนิมิตฺตโกวิทาติ
อุปฺปาเท จ นิมิตฺเต จ เฉกา. อเวจฺจ ทกฺขตีติ ญตฺวา ปสฺสิสฺสติ.
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม., อิ. ภวคามิกมฺเม          ฉ.ม., อิ. จ สทฺโท น ทิสฺสติ
@ ฉ.ม. ผสฺสิตา, อิ. ปสฺสิตา        ฉ.ม., อิ. อุตฺตาสพหุโล
     อตฺถานุสิฏฺฐีสุ ปริคฺคเหสุ จาติ เย อตฺถานุสาสเนสุ ปริคฺคหา
อตฺถานตฺถปริคฺคาหกานิ ญาณานิ, เตสูติ อตฺโถ.
                      สุวณฺณวณฺณลกฺขณวณฺณนา (๑๓)
     [๒๑๘] อกฺโกธโนติ น อนาคามิมคฺเคน โกธสฺส ปหีนตฺตา,
อถโข สเจปิ เม โกโธ อุปฺปชฺเชยฺย, ขิปฺปเมว นํ ปฏิวิโนเทยฺยนฺติ เอวํ
อโกธวสิกตฺตา. นาภิสชฺชีติ กุฏิลกุฏิลกณฺฐโก วิย ตตฺถ ตตฺถ มมฺมํ ตุทนฺโต
วิย น ลคฺคิ. น กุปฺปิ น พฺยาปชฺชีติอาทีสุ ปุพฺพุปฺปตฺติโก โกโป. ตโต
พลวตโร พฺยาปาโท. ตโต พลวตรา ปติฏฺฐิยนา. ตํ สพฺพํ อกโรนฺโต น
กุปฺปิ น พฺยาปชฺชิ น ปติฏฺฐยิ. อปฺปจฺจยนฺติ โทมนสฺสํ. ปาตฺวากาสีติ น
กายวิกาเรน วา วจีวิกาเรน วา ปากฏมกาสิ.
     อิธ กมฺมํ นาม ทีฆรตฺตํ อโกธนตา เจว สุขุมตฺถรณาทิทานญฺจ.
กมฺมสริกฺขกํ นาม โกธนสฺส หิ ฉวิวณฺโณ อาวิโล โหติ มุขํ ทุทฺทสิยํ
วตฺถจฺฉาทนสทิสญฺจ มณฺฑนํ นาม นตฺถิ. ตสฺมา โย โกธโน เจว
วตฺถจฺฉาทนานญฺจ อทาตา, โส อิมินา การเณนสฺส ชโน โกธนาทิภาวํ
ชานาตูติ ทุพฺพณฺโณ โหติ ทุสฺสณฺฐาโน. อโกธนสฺส ปน มุขํ วิโรจติ,
ฉวิวณฺโณ วิปฺปสีทติ. สตฺตา หิ จตูหิ การเณหิ ปาสาทิกา โหนฺติ อามิสทาเนน
วา วตฺถทาเนน วา สมฺมชฺชเนน วา อโกธนตาย วา. อิมินา จตฺตาริปิ
การณานิ ทีฆรตฺตํ ตถาคเตน กตาเนว. เตนสฺส อิเมสํ กตภาวํ สเทวโก
โลโก อิมินา การเณน ชานาตูติ สุวณฺณวณฺณํ มหาปุริสลกฺขณํ นิพฺพตฺตติ.
ลกฺขณํ นาม อิทเมว ลกฺขณํ. สุขุมตฺถรณาทิลาภิตา อานิสํโส.
     [๒๑๙] อภิวิสชฺชีติ อภิวิสชฺเชสิ. มหิมิว สุโร อภิวสฺสนฺติ สุโร
วุจฺจติ เทโว, มหาปฐวึ อภิวสฺสนฺโต เทโว วิย.
     สุรวรตโรริว อินฺโทติ สุรานํ วรตโร อินฺโท วิย.
     อปพฺพชฺชมิจฺฉนฺติ อปพฺพชฺชํ คิหิภาวํ อิจฺฉนฺโต. มหตึ มหินฺติ
มหนฺตึ ปฐวึ.
     อจฺฉาทนวตฺถโมกฺขปาปุรณานนฺติ อจฺฉาทนานญฺเจว วตฺถานญฺจ
อุตฺตมปาปุรณานญฺจ. ปนาโสติ วินาโส.
                   โกโสหิตวตฺถคุยฺหลกฺขณวณฺณนา (๑๔)
     [๒๒๐] มาตรํปิ ปุตฺเตน สมาเนตา อโหสีติ อิมํ กมฺมํ รชฺเช
ฐิเตน ๑- สกฺกา กาตุํ. ตสฺมา โพธิสตฺโตปิ รชฺชํ การยมาโน อนฺโตนคเร
จตุกฺกาทีสุ จตูสุ นครทฺวาเรสุ พหินคเร จตูสุ ทิสาสุ อิมํ กมฺมํ กโรถาติ
มนุสฺเส ฐเปสิ. เต มาตรํ กุหึ เม ปุตฺโต ปุตฺตํ น ปสฺสามีติ วิลปนฺตึ
ปริเยสมานํ ทิสฺวา เอหิ อมฺม ปุตฺตํ ทกฺขสีติ ตํ อาทาย คนฺตฺวา นฺหาเปตฺวา
โภเชตฺวา ปุตฺตมสฺสา ปริเยสิตฺวา ทสฺเสนฺติ. เอส นโย สพฺพตฺถ.
     อิธ กมฺมํ นาม ทีฆรตฺตํ ญาตีนํ สมงฺคิภาวกรณํ. กมฺมสริกฺขกํ
นาม ญาตโย หิ สมงฺคีภูตา อญฺญมญฺญสฺส วชฺชํ ปฏิจฺฉาเทนฺติ. กิญฺจาปิ หิ
เต กลหกาเล กลหํ กโรนฺติ, เอกสฺส ปน โทเส อุปฺปนฺเน อญฺญํ ชานาเปตุํ
น อิจฺฉนฺติ. อยํ นาม เอกสฺส โทโสติ วุตฺเต สพฺเพ อุฏฺฐหิตฺวา เกน ทิฏฺฐํ
เกน สุตํ, อมฺหากํ ญาตีสุ เอวรูปํ กตฺตา นาม นตฺถีติ. ตถาคเตน ปน ตํ
ญาติสงฺคหํ กโรนฺเตน ทีฆรตฺตํ อิทํ วชฺชปฏิจฺฉาทนกมฺมํ นาม กตํ โหติ.
อถสฺส สเทวโก โลโก อิมินา การเณน เอวรูปสฺส กมฺมสฺส กตภาวํ ชานาตูติ
โกโสหิตวตฺถคุยฺหลกฺขณํ นิพฺพตฺตติ. ลกฺขณํ นาม อิทเมว ลกฺขณํ.
ปหุตปุตฺตตา อานิสํโส.
     [๒๒๑] วตฺถฉาทิยนฺติ วตฺเถน ฉาเทตพฺพํ วตฺถคุยฺหํ.
     อมิตฺตตาปนาติ อมิตฺตาปนํ ตาปนา. คิหิสฺส ปีติชนนาติ คิหิภูตสฺส
สโต ปีติชนนา.
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. ปติฏฺฐิเตน
              ปริมณฺฑลอโนนมชณฺณุปริมสนลกฺขณวณฺณนา (๑๕-๑๖)
     [๒๒๒] สมํ ชานาตีติ "อยํ ตารุกฺขสโม อยํ โปกฺขรสาติสโม"ติ
เอวํ เตน เตน สมํ ชานาติ. สามํ ชานาตีติ สยํ ชานาติ. ปุริสํ ชานาตีติ
"อยํ เสฏฺฐสมฺมโต"ติ ปุริสํ ชานาติ. ปุริสวิเสสํ ชานาตีติ มุคฺคํ มาเสน สมํ
อกตฺวา คุณวิสิฏฺฐสฺส วิเสสํ ชานาติ. อยมิทมรหตีติ อยํ ปุริโส อิทํ นาม
ทานสกฺการํ ๑- อรหติ. ปุริสวิเสสกโร ปุเร อโหสีติ ปุริสวิเสสํ ญตฺวา การโก
อโหสิ. โย ยํ อรหติ, ตสฺเสเวตํ อทาสิ. โย หิ กหาปณารหสฺส อฑฺฒํ เทติ,
โส ปรสฺส อฑฺฒํ นาเสติ. โย เทฺว กหาปเณ เทติ, โส อตฺตโน กหาปณํ
นาเสติ. ตสฺมา อิทํ อุภยํปิ อกตฺวา โย ยํ อรหติ, ตสฺส ตเทว อทาสิ.
สทฺธาธนนฺติอาทีสุ สมฺปตฺติปฏิลาภฏฺเฐน สทฺธาทีนํ ธนภาโว เวทิตพฺโพ.
     อิธ กมฺมํ นาม ทีฆรตฺตํ ปุริสวิเสสํ ญตฺวา กตํ สมสงฺคหกมฺมํ.
กมฺมสริกฺขกํ นาม ตทสฺส กมฺมํ สเทวโก โลโก อิมินา การเณน ชานาตูติ
อิมานิ เทฺว ลกฺขณานิ นิพฺพตฺตนฺติ. ลกฺขณํ นาม อิทเมว ลกฺขณทฺวยํ.
ธนสมฺปตฺติ อานิสํโส.
     [๒๒๓] ตุลิยาติ ตุลยิตฺวา. ปฏิวิจยาติ ๒- วิจินิตฺวา. ๓- มหาชนสงฺคาหกนฺติ
มหาชนสงฺคหํ. ๔- สเมกฺขมาโนติ สมํ เปกฺขมาโน. อภินิปุณา มนุชาติ
อตินิปุณา สุขุมปญฺญา ลกฺขณปาฐกา มนุสฺสา. พหุวิวิธา คิหีนํ อรหานีติ
พหุวิวิธานิ คิหีนํ อนุจฺฉวิกานิ ปฏิลภติ. ทหโร สุสุ กุมาโรติ "อยํ ทหโร
กุมาโร ปฏิลภิสฺสตี"ติ พฺยากรึสุ. ๕- มหีปติสฺสาติ รญฺโญ.
                 สีหปุพฺพทฺธกายาทิติลกฺขณวณฺณนา (๑๗-๑๙)
     [๒๒๔] โยคกฺเขมกาโมติ โยคโต เขมกาโม. ปญฺญายาติ กมฺมสฺส
กตปญฺญาย. อิธ กมฺมํ นาม มหาชนสฺส อตฺถกามตา. กมฺมสริกฺขกํ นาม ตํ
@เชิงอรรถ:  สี. ทานํ สกฺการํ                สี. ปวิจิย
@ ฉ.ม. ปฏิวิจินิตฺวา, อิ. ปวิจินิตฺวา   ฉ.ม. มหาชนสงฺคหณํ     ฉ.ม. พฺยากํสุ
มหาชนสฺส อตฺถกามตาย วฑฺฒิกเมว ปจฺจาสึสนภาวํ ๑- สเทวโก โลโก อิมินา
การเณนสฺส ชานาตูติ อิมานิ สมนฺตปริปูรานิ อปริหีนานิ ตีณิ ลกฺขณานิ
นิพฺพตฺตนฺติ. ลกฺขณํ นาม อิทเมว ลกฺขณตฺตยํ. ธนาทีหิ เจว สทฺธาทีหิ จ
อปริหานิ อานิสํโส.
     [๒๒๕] สทฺธายาติ โอกปฺปนสทฺธาย ปสาทนสทฺธาย. สีเลนาติ
ปญฺจสีเลน ทสสีเลน. สุเตนาติ ปริยตฺติสวเนน. พุทฺธิยาติ เอเตสํ พุทฺธิยา,
"กินฺติ เอเตหิ วฑฺเฒยฺยุนฺ"ติ เอวํ จินฺเตสีติ อตฺโถ. ธมฺเมนาติ โลกิยธมฺเมน.
พหูหิ สาธุภีติ อญฺเญหิปิ พหูหิ อุตฺตมคุเณหิ. อสหานธมฺมตนฺติ อปริหานธมฺมํ. ๒-
                     รสคฺคสคฺคิตาลกฺขณวณฺณนา (๒๐)
     [๒๒๖] สมาภิวาหินิโยติ ยถา ติลผลมตฺตมฺปิ ชิวฺหคฺเค ฐปิตํ
สพฺพตฺถ ผรติ, เอวํ สมา หุตฺวา วหนฺติ. อิธ กมฺมํ นาม อโรคกรณํ ๓-
กมฺมํ. กมฺมสริกฺขกํ นาม ปาณิอาทีหิ ปหารลทฺธสฺส ตตฺถ ตตฺถ โลหิตํ
สณฺฐาติ, คณฺฐิ คณฺฐิ หุตฺวา อนฺโต จ ปุพฺพํ คณฺหาติ, อนฺโต จ ภิชฺชติ,
เอวํ โส พหุโรโค โหติ. ตถาคเตน ปน ทีฆรตฺตํ อิมํ อาโรคฺยกรณกมฺมํ ๔-
กตํ. ตทสฺส สเทวโก โลโก อิมินา การเณน ชานาตูติ อาโรคฺยกรณํ ๕-
รสคฺคสคฺคิลกฺขณํ นิพฺพตฺตติ. ลกฺขณํ นาม อิทเมว ลกฺขณํ. อปฺปาพาธตา
อานิสํโส.
     [๒๒๗] มรณวเธนาติ "เอตํ มาเรถ เอตํ ฆาเตถา"ติ เอวํ
อาณตฺเตน มรณวเธน. อุพฺพาธนายาติ พนฺธนาคารปฺปเวสเนน. โอชสาติ
อุชสาติ.
                 อภินีลเนตฺตโคปขุมลกฺขณวณฺณนา (๒๑-๒๒)
     [๒๒๘] น จ วิสฏนฺติ กกฺกฏโก วิย อกฺขีนิ นีหริตฺวา น
โกธวเสน เปกฺขิตา อโหสิ. น จ วิสาวีติ ๖- วงฺกกฺขิโกฏิยา เปกฺขิตาปิ นาโหสิ.
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. ปจฺจาสีสิตภาวํ, อิ. ปจฺจาสึสิตภาวํ   ฉ.ม. อปริหีนธมฺมํ, อิ.
@อสหานธมฺมํ   ฉ.ฉ., อิ. อวิเหฐนกมฺมํ    สี. อโรคกรณํ กมฺมํ
@ ฉ.ม., อิ. อาโรคฺยกรํ     ฉ.ม. วิสาจิ, สิ. อิ. วิสาจีตํ
น จ ปน วิเธยฺยเปกฺขิตาติ วิเธยฺยเปกฺขิตา นาม โย กุชฺฌิตฺวา ยทา นํ
ปโร โอโลเกติ, ตทา นิมฺมิเลติ น โอโลเกติ, ปุน คจฺฉนฺตํ กุชฺฌิตฺวา
โอโลเกติ, เอวรูโป นาโหสิ. "วิเตยฺยเปกฺขิตา"ติปิ ๑- ปาโฐ, อยเมวตฺโถ. อุชุํ
ตถา ปสฏมุชุมโนติ อุชุมโน หุตฺวา อุชุเปกฺขิตา โหติ, ยถา จ อุชุ, ตถา
ปสฏํ วิปุลํ วิตฺถฏํ ๒- เปกฺขิตา อโหสิ. ๓- ปิยทสฺสโนติ ปิยมเนหิ ๔- ปสฺสิตพฺโพ.
     อิธ กมฺมํ นาม ทีฆรตฺตํ มหาชนสฺส ปิยจกฺขุนา โอโลกนกมฺมํ.
กมฺมสริกฺขกํ นาม กุชฺฌิตฺวา โอโลเกนฺโต กาโณ วิย กากกฺขิ วิย โหติ,
วงฺกกฺขิ ปน อาวิลกฺขิ จ โหติเยว. ปสนฺนจิตฺตสฺส ปน โอโลกยโต อกฺขีนํ
ปญฺจวณฺโณ ปสาโท ปญฺญายติ. ตถาคโต จ ตถา โอโลเกสิ. อถสฺส ตํ
ทีฆรตฺตํ ปิยจกฺขุนา โอโลกิตภาวํ สเทวโก โลโก อิมินา การเณน ชานาตูติ
อิมานิ เนตฺตสมฺปตฺติกรานิ เทฺว มหาปุริสลกฺขณานิ นิพฺพตฺตนฺติ. ลกฺขณํ นาม
อิทเมว ลกฺขณทฺวยํ. ปิยทสฺสนตา อานิสํโส.
     [๒๒๙] อภิโยคิโนติ ลกฺขณสตฺเถ ยุตฺตา.
                      อุณฺหีสสีสลกฺขณวณฺณนา (๒๓)
     [๒๓๐] พหุชนปุพฺพงฺคโม อโหสีติ พหุชนสฺส ปุพฺพงฺคโม อโหสิ
คณเชฏฺฐโก. ตสฺส ทิฏฺฐานุคตึ อญฺเญ อาปชฺชึสุ. อิธ กมฺมํ นาม
ปุพฺพงฺคมตา. กมฺมสริกฺขกํ นาม โย ปุพฺพงฺคโม หุตฺวา ทานาทีนิ กุสลกมฺมานิ
กโรติ, โส อมงฺกุภูโต สีสํ อุกฺขิปิตฺวา ปีติปาโมชฺเชน ปริปุณฺณสีโส โหติ, ๔-
วิจรติ, มหาปุริโส จ ตถา ๕- อโหสิ. ๖- ตถาคโต จ ตถา อกาสิ. อถสฺส
สเทวโก โลโก อิมินา การเณน อิทํ ปุพฺพงฺคมกมฺมํ ชานาตูติ อุณฺหีสสีสลกฺขณํ
นิพฺพตฺตติ. ลกฺขณํ นาม อิทเมว ลกฺขณํ. มหาชนานุวตฺตนตา ๗- อานิสํโส.
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. วิเนยฺยเปกฺขิตา   ฉ.ม., วิตฺถตํ    ฉ.ม. โหติ
@ อิ. ปิยายมาเนหิ   ฉ.ม., อิ. โหติ สทฺโท น ทิสฺสติ
@ ฉ.ม. อิ. ตถา สทฺโท น ทิสฺสติ    ฉ.ม. อิ. โหติ    สี. มหาปริวารตา
     [๒๓๑] พหุชนํ เหสฺสตีติ พหุชนสฺส ภวิสฺสติ. ปฏิโภคิยาติ
เวยฺยาวจฺจกรา, เอตสฺส พหู เวยฺยาวจฺจกรา ภวิสฺสนฺตีติ อตฺโถ. อภิหรนฺติ
ตทาติ ทหรกาเลเยว ตทา เอวํ พฺยากโรนฺติ. ปฏิหารกนฺติ เวยฺยาวจฺจกรภาวํ.
วิสวีติ จิณฺณวสี.
                  เอเกกโลมตาทิลกฺขณวณฺณนา (๒๔-๒๕)
     [๒๓๒] อุปวตฺตตีติ อชฺฌาสยํ อนุวตฺตติ, อิธ กมฺมํ นาม ทีฆรตฺตํ
สจฺจกถนํ. กมฺมสริกฺขกํ นาม ทีฆรตฺตํ อเทฺวชฺฌกถาย ปริสุทฺธกถาย
กถิตภาวมสฺส สเทวโก โลโก อิมินา การเณน ชานาตูติ เอเกกโลมลกฺขณญฺจ
อุณฺณาลกฺขญฺจ นิพฺพตฺตติ ลกฺขณํ นาม อิทเมว ลกฺขณทฺวยํ. มหาชนสฺส
อชฺฌาสยานุกุเลน อนุวตฺตนตา อานิสํโส.
     [๒๓๓] เอเกกโลมูปจิตงฺควาติ เอเกเกหิ โลเมหิ อุปจิตสรีโร.
                 จตฺตาฬีสอวิรฬทนฺตลกฺขณวณฺณนา (๒๖-๒๗)
     [๒๓๔] อเภชฺชปริโสติ อภินฺทิตพฺพปริโส. อิธ กมฺมํ นาม
ทีฆรตฺตํ อปิสุณวาจาย กถนํ. กมฺมสริกฺขกํ นาม ปิสุณวาจสฺส กิร สมคฺคภาวํ
ภินฺทโต ทนฺตา อปริปุณฺณา เจว โหนฺติ วิรฬา จ. ตถาคตสฺส ปน ทีฆรตฺตํ
อปิสุณวาจตํ สเทวโก โลโก อิมินา การเณน ชานาตูติ อิทํ ลกฺขณทฺวยํ
นิพฺพตฺตติ. ลกฺขณํ นาม อิทเมว ลกฺขณทฺวยํ. อเภชฺชปริสตา อานิสํโส.
     [๒๓๕] จตุโร ทสาติ จตฺตาโร ทส จตฺตาลีสํ.
                 ปหูตชิวฺหาพฺรหฺมสฺสรลกฺขณวณฺณนา (๒๘-๒๙)
     [๒๓๖] อาเทยฺยวาโจ โหตีติ คเหตพฺพวจโน โหติ. อิธ กมฺมํ
นาม ทีฆรตฺตํ อผรุสวาทิตา. กมฺมสริกฺขกํ นาม เย ผรุสวาจา โหนฺติ, เต
อิมินา การเณน เนสํ ชิวฺหํ ปริวตฺเตตฺวา ปริวตฺเตตฺวา ผรุสวาจาย กถิตภาวํ
ชโน ชานาตูติ ถทฺธชิวฺหา วา โหนฺติ คุฬฺหชิวฺหา วา ทฺวิชิวฺหา วา มมฺมนา
วา. เย ปน ชิวฺหํ ปริวตฺเตตฺวา ปริวตฺเตตฺวา ผรุสวาจํ น วทนฺติ, เต
ถทฺธชิวฺหา วา ๑- คุฬฺหชิวฺหา วา ทฺวิชิวฺหา วา น โหนฺติ. มุทุ เนสํ ชิวฺหา
โหติ รตฺตกมฺพลวณฺณา. ตสฺมา ตถาคตสฺส ทีฆรตฺตํ ชิวฺหํ ปริวตฺเตตฺวา
ปริวตฺเตตฺวา ผรุสาย วาจาย อกถิตภาวํ สเทวโก โลโก อิมินา การเณน ชานาตูติ
ปหูตชิวฺหาลกฺขณํ นิพฺพตฺตติ. ผรุสวาจํ กเถนฺตานญฺจ สทฺโท ภิชฺชติ. เต
สทฺทเภทํ กตฺวา ผรุสวาจาย กถิตภาวํ ชโน ชานาตูติ ฉินฺนสฺสรา วา โหนฺติ
ภินฺนสฺสรา วา กากสฺสรา วา. เย ปน สรเภทกรํ ผรุสวาจํ น กเถนฺติ,
เตสํ สทฺโท มธุโร จ โหติ เปมนีโย จ. ตสฺมา ตถาคตสฺส ทีฆรตฺตํ
สทฺทเภทกราย ผรุสวาจาย อกถิตภาวํ สเทวโก โลโก อิมินา การเณน
ชานาตูติ พฺรหฺมสฺสรลกฺขณํ นิพฺพตฺตติ. ลกฺขณํ นาม อิทเมว ลกฺขณทฺวยํ.
อาเทยฺยวาจตา ๒- อานิสํโส.
     [๒๓๗] อุพฺพาธกรนฺติ อกฺโกสยุตฺตตฺตา อาพาธกรึ. พหุชนปฺปมทฺทนนฺติ
พหุชนานํ ปมทฺทนึ. อพาฬฺหํ คิรํ โส น ภณิ ผรุสนฺติ
เอตฺถ อกาโร ปรโต ภณิสทฺเทน โยเชตพฺโพ. พาฬฺหนฺติ พาฬฺหํ พลวํ
อติผรุสํ. พาฬฺหํ คิรํ โส น อภณีติ อยเมตฺถ อตฺโถ. สุสํหิตนฺติ สุฏฺฐุ
เปมสหิตํ. สขิลนฺติ มุทุกํ. วาจาติ วาจาโย. กณฺณสุขาติ กณฺณสุขาโย.
"กณฺณสุขนฺ"ติปิ ปาโฐ, ยถา กณฺณานํ สุขํ โหติ, เอวํ เอรยตีติ อตฺโถ.
เวทยิถาติ เวทยิตฺถ. พฺรหฺมสฺสรตฺตนฺติ พฺรหฺมสฺสรตํ. พหุโน พหุนฺติ พหุชนสฺส
พหุํ. "พหูนํ พหุนฺ"ติปิ ปาโฐ, พหุชนานํ พหุนฺติ อตฺโถ.
                       สีหหนุลกฺขณวณฺณนา (๓๐)
     [๒๓๘] อปฺปธํสิโย ๓- โหตีติ คุณโต วา ฐานโต วา ธํเสตุํ
จาเวตุํ อสกฺกุเณยฺโย. อิธ กมฺมํ นาม ปลาปกถาย อกถนํ. กมฺมสริกฺขกํ
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. วา สทฺโท น ทิสฺสติ   ฉ.ม., อิ. อาเทยฺยวจนตา
@ ฉ.ม., อิ. อปฺปธํสิโก
นาม เย ตํ กเถนฺติ, เต อิมินา การเณน เนสํ หนุกํ จาเลตฺวา จาเลตฺวา
ปลาปกถาย กถิตภาวํ ชโน ชานาตูติ อนฺโตปวิฏฺฐหนุกา วา วงฺกหนุกา วา
ปพฺภารหนุกา วา โหนฺติ. ตถาคโต ปน ตถา น กเถสิ. เตนสฺส หนุกํ
จาเลตฺวา จาเลตฺวา ทีฆรตฺตํ ปลาปกถาย อกถิตภาวํ สเทวโก โลโก อิมินา
การเณน ชานาตูติ สีหหนุลกฺขณํ นิพฺพตฺตติ. ลกฺขณํ นาม อิทเมว ลกฺขณํ.
อปฺปธํสิกตา อานิสํโส.
     [๒๓๙] อวิกิณฺณวจนพฺยปฺปโถ จาติ อวิกิณฺณวจนานํ วิย
ปุริมโพธิสตฺตานํ วจนปโถ ๑- อสฺสาติ อวิกิณฺณวจนพฺยปฺปโถ.
ทฺวิทุคมวรตรหนุตฺตมลตฺถาติ ทฺวีหิ ทฺวีหิ คจฺฉตีติ ทฺวิทุคโม, ทฺวีหิ ทฺวีหีติ
จตูหิ, จตุปฺปทานํ วรตรสฺส สีหสฺเสว หนุภาวํ อลตฺถาติ อตฺโถ. มนุชาธิปตีติ
มนุชานํ อธิปติ. ตถตฺโตติ ตถสภาโว.
                 สมทนฺตสุสุกฺกทาฐตาลกฺขณวณฺณนา (๓๑-๓๒)
     [๒๔๐] สุจิปริวาโรติ ปริสุทฺธปริวาโร. อิธ กมฺมํ นาม สมฺมาชีวตา. ๒-
กมฺมสริกฺขกํ นาม โย วิสเมน สํกิลิฏฺฐาชีเวน ชีวิตํ กปฺเปติ, ตสฺส ทนฺตาปิ
วิสมา โหนฺติ ทาฐาปิ กิลิฏฺฐา. ตถาคตสฺส ปน สเมน สุทฺธาชีเวน ชีวิตํ
กปฺปิตภาวํ สเทวโก โลโก อิมินา การเณน ชานาตูติ สมทนฺตลกฺขณญฺจ
สุสุกฺกทาฐาลกฺขณญฺจ นิพฺพตฺตติ. ลกฺขณํ นาม อิทเมว ลกฺขณทฺวยํ.
สุจิปริวารตา อานิสํโส.
     [๒๔๑] อวสฺสชีติ ปหาสิ. ติทิวปุรวรสโมติ ติทิวปุรวเรน สกฺเกน
สโม. ลปนชนฺติ มุขชํ, ทนฺตนฺติ อตฺโถ. ทิชสมสุกฺกสุจิโสภนทนฺโตติ เทฺว
วาเร ชาตตฺตา ทิชนามกา สุกฺกา สุจิโสภนา จ ทนฺตา อสฺสาติ ทิชสมสุกฺกสุจิ-
โสภนทนฺโต. น จ ชนปทตุทนนฺติ โย ตสฺส จกฺกวาฬปริจฺฉินฺโน ชนปโท,
ตสฺส อญฺเญน ตุทนํ ปีฬา วา อาพาโธ วา นตฺถิ. หิตมฺปิ จ พหุชนสุขญฺจ
@เชิงอรรถ:  สี. วจนํ พฺยปฺปโถ         สี., อิ. สมฺมาชีวิตา
จรนฺตีติ พหู ชนา สมานสุขทุกฺขา หุตฺวา ตสฺมึ ชนปเท อญฺญมญฺญสฺส
หิตญฺเจว สุขญฺจ จรนฺติ. วิปาโปติ วิคตปาโป. วิคตทรถกิลมโถติ
วิคตกายิกทรถกิลมโถ. มลขิลกลิกิเลเสปนุเทภีติ ราคาทิมลานญฺเจว
ราคาทิขีลานญฺจ ๑- โทสกลีนญฺจ สพฺพกิเลสานญฺจ อปนุเทภิ. ๒- เสสํ สพฺพตฺถ
อุตฺตานตฺถเมวาติ.
                       ลกฺขณสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตา.
                        -----------------



             อรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย เล่มที่ ๖ หน้า ๑๐๗-๑๓๒. http://84000.org/tipitaka/atthapali/th_line.php?B=6&A=2689&modeTY=2              The Pali Atthakatha in Roman :- http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_rm.php?B=6&A=2689&modeTY=2              อ่านอรรถกถาแปลไทย :- http://84000.org/tipitaka/attha/attha.php?b=11&i=130              เนื้อความพระไตรปิฎกฉบับหลวง :- http://84000.org/tipitaka/read/r.php?B=11&A=3182              พระไตรปิฎกฉบับบาลีอักษรไทย :- http://84000.org/tipitaka/read/pali_read.php?B=11&A=3311              The Pali Tipitaka in Roman Character :- http://84000.org/tipitaka/read/roman_read.php?B=11&A=3311              สารบัญพระไตรปิฎกเล่มที่ ๑๑ http://84000.org/tipitaka/read/?index_11

อ่านหน้า[ต่าง] แรกอ่านหน้า[ต่าง] ที่แล้วแสดงหมายเลขหน้า
ในกรณี :- 
   บรรทัดแรกของแต่ละหน้าอ่านหน้า[ต่าง] ถัดไปอ่านหน้า[ต่าง] สุดท้าย คลิกเพื่อเปลี่ยน ฐญ เป็นแบบดั้งเดิม

บันทึก ๒๖ มกราคม พ.ศ. ๒๕๖๑. การแสดงผลนี้อ้างอิงข้อมูลจากอรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย. หากพบข้อผิดพลาด กรุณาแจ้งได้ที่ [email protected]