อรรถกถาเล่มที่ ๖ ภาษาบาลีอักษรไทย
 ที.อ. (สุมงฺคล.๓)

หน้าที่ ๙๔.
                          ๖. ปาสาทิกสุตฺต
                     นิคณฺนาฏปุตฺตกาลกิริยาวณฺณนา
     [๑๖๔] เอวมฺเม สุตนฺติ ปาสาทิกสุตฺตํ. ตตฺรายํ อนุตฺตานปทวณฺณนา:-
     เวธญฺา นาม สกฺยาติ ธนุมฺหิ กตสิกฺขา เวธญฺนามกา เอเก
สกฺยา. เตสํ อมฺพวเน ปาสาเทติ เตสํ อมฺพวเน สิปฺปํ อุคฺคหณตฺถาย กโต
ทีฆปาสาโท อตฺถิ, ตตฺถ วิหรติ.
     อธุนา กาลกโตติ สมฺปติ กาลกโต. เทฺวธิกชาตาติ เทฺวธา ชาตา,
เทฺวภาคา ชาตา. ภณฺฑนาทีสุ ภณฺฑนํ ปุพฺพภาคกลโห, ตํ ทณฺฑาทานาทิวเสน
ปณฺณตฺติวีติกฺกมวเสน จ วฑฺฒิตํ กลโห. "น ตฺวํ อิมํ ธมฺมวินยํ อาชานาสี"ติ
อาทินา นเยน วิรุทฺธํ วจนํ วิวาโท. วิตุทนฺตาติ วิชฺฌนฺตา. สหิตํ เมติ มม วจนํ
อตฺถสญฺหิตํ. อธิจิณฺณนฺเต วิปราวตฺตนฺติ ยํ ตว อธิจิณฺณํ จิรกาลเสวนวเสน ๑-
ปคุณํ, ตํ มม วาทํ อาคมฺม วิปรีวตฺตํ. ๒- อาโรปิโต เต วาโทติ ตุยฺหํ อุปริ
มยา โทโส อาโรปิโต. จร วาทปฺปโมกฺขายาติ ภตฺตปุฏํ อาทาย ตํ ตํ ปูคํ ๓-
อุปสงฺกมิตฺวา วาทปฺปโมกฺขตฺถาย อุตฺตรึ ปริเยสมาโน วิจริ. นิพฺเพเธหิ วาติ
อถวา มยา อาโรปิตโทสโต อตฺตานํ โมเจหิ. สเจ ปโหสีติ สเจ สกฺโกสิ.
วโธเยวาติ มรณเมว. นาฏปุตฺติเยสูติ นาฏปุตฺตสฺส อนฺเตวาสิเกสุ. นิพฺพินฺนรูปาติ
อุกฺกณฺิตสภาวา อภิวาทนาทีนิปิ  น กโรนฺติ. วิรตฺตรูปาติ วิคตเปมา.
ปฏิวานรูปาติ เตสํ สกฺกจฺจกิริยโต นิวตฺตนสภาวา. ยถาตนฺติ ยถา ทุรกฺขาตาทิสภาเว
ธมฺมวินเย นิพฺพินฺนวิรตฺตปฏิวานรูเปหิ ภวิตพฺพํ, ตเถว ชาตาติ อตฺโถ.
ทุรกฺขาเตติ ทุกฺกถิเต. ทุปฺปเวทิเตติ ทุพฺพิญฺาปิเต. ๔- อนุปสมสํวตฺตนิเตติ
ราคาทีนํ อุปสมํ กาตุํ อสมตฺเถ. ภินฺนถูเปติ ภินฺนปติฏฺเ. ๕- เอตฺถ หิ นาฏปุตฺโตว
เนสํ ปติฏฺฏฺเน ถูโป. โส ปน ภินฺโน มโต. เตน วุตฺตํ "ภินฺนถูเป"ติ.
อปฺปฏิสรเณติ ตสฺเสว อภาเวน ปฏิสรณวิรหิเต.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. จิรกาลาเสวนวเสน    ๒ ฉ.ม. นิวตฺตํ    ๓ ฉ.ม., อิ. ปูคนฺติ น ทิสฺสติ
@๔ ฉ.ม., อิ. ทุวิญฺาปิเต      ๕ ฉ.ม. ภินฺทปฺปติฏฺเ
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๙๕.
     นนุ จายํ นาฏปุตฺโต นาฬนฺทวาสิโก, โส กสฺมา ปาวายํ
กาลกโตติ. โส กิร อุปาลินา คหปตินา ปฏิวิทฺธสจฺเจน ทสหิ คาถาหิ
ภาสิเต พุทฺธคุเณ สุตฺวา อุณฺหํ โลหิตํ ฉฑฺเฑสิ. อถ นํ อผาสุกํ คเหตฺวา
ปาวํ อคมํสุ. โส ตตฺถ กาลมกาสิ. กาลํ กุรุมาโน จ จินฺเตสิ "มม ลทฺธิ
อนิยฺยานิกา สารวิรหิตา, มยนฺตาว นฏฺา, อวเสสชโนปิ มา อปายปูรโก
อโหสิ, สเจ ปนาหํ มม "สาสนํ อนิยฺยานิกนฺ"ติ วกฺขามิ, น สทฺทหิสฺสนฺติ,
ยนฺนูนาหํ เทฺวปิ ชเน น เอกนีหาเรน อุคฺคณฺหาเปยฺยํ, เต มมจฺจเยน
อญฺมญฺ วิวทิสฺสนฺติ, สตฺถา ตํ วิวาทํ ปฏิจฺจ เอกํ ธมฺมกถํ กเถสฺสติ,
ตโต เต สาสนสฺส มหนฺตภาวํ ชานิสฺสนฺตี"ติ.
     อถ นํ เอโก อนฺเตวาสิโก อุปสงฺกมิตฺวา อาห "ภนฺเต ตุเมฺห
ทุพฺพลา, มยฺหํปิ อิมสฺมึ ธมฺเม สารํ อาจิกฺขถ, อาจริยปฺปมาณนฺ"ติ "อาวุโส
ตฺวํ มมจฺจเยน สสฺสตนฺติ คเณฺหยฺยาสี"ติ อปโรปิ อุปสงฺกมิ, ตํ อุจฺเฉทํ
คณฺหาเปสิ. เอวํ เทวปิ ชเน เอกลทฺธิเก อกตฺวา พหู นานานีหาเรน
อุคฺคณฺหาเปตฺวา กาลมกาสิ. เต ตสฺส สรีรกิจฺจํ กตฺวา สนฺนิปติตฺวา อญฺมญฺ
ปุจฺฉึสุ "กสฺสาวุโส อาจริโย สารํ อาจิกฺขี"ติ. เอโก อุฏหิตฺวา มยฺหนฺติ
อาห. กึ อาจิกฺขีติ. สสฺสตนฺติ. อปโร ตํ ปฏิพาหิตฺวา "มยฺหํ สารํ อาจิกฺขี"ติ
อาห. เอวํ สพฺเพ "มยฺหํ สารํ อาจิกฺขิ, อหํ เชฏฺโก"ติ อญฺมญฺ วิวาทํ
วฑฺเฒตฺวา อกฺโกเส เจว ปริภาเส จ หตฺถปาทปฺปหาราทีนิ จ ปวตฺเตตฺวา
เอกมคฺเคน เทฺว อคจฺฉนฺตา นานาทิสาสุ อปกฺกมึสุ. ๑-
     [๑๖๕] อถโข จุนฺโท สมณุทฺเทโสติ อยํ เถโร ธมฺมเสนาปติสฺส
กนิฏฺภาติโก. ตํ ภิกฺขู อนุปสมฺปนฺนกาเล "จุนฺโท สมณุทฺเทโส"ติ สมุทาจริตฺวา
เถรกาเลปิ ตเถว สมุทาจรึสุ. เตน วุตฺตํ "จุนฺโท สมณุทฺเทโส"ติ.
     "ปาวายํ วสฺสํ วุฏฺโ เยน สามคาโม, เยนายสฺมา อานนฺโท
เตนูปสงฺกมี"ติ กสฺมา อุปสงฺกมิ? นาฏฺปุตฺเต กิร กาลกเตปิ ชมฺพุทีเป
มนุสฺสา ตตฺถ ตตฺถ กถํ ปวตฺตยึสุ "นิคฺคณฺโ นาฏฺปุตฺโต เอโก สตฺถาติ
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม., อิ. ปกฺกมึสุ
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๙๖.
ปญฺายิตฺถ, ตสฺส กาลกิริยาย สาวกานํ เอวรูโป วิวาโท ชาโต. สมโณ ปน
โคตโม ชมฺพุทีเป จนฺโท วิย สุริโย วิย จ ปากโฏ, สาวกาปิสฺส ปากฏาเยว.
กีทิโส นุโข สมเณ โคตเม ปรินิพฺพุเต สาวกานํ วิวาโท ภวิสฺสตี"ติ. เถโร
ตํ กถํ สุตฺวา จินฺเตสิ "อิมํ กถํ คเหตฺวา ทสพลสฺส อาโรเจสฺสามิ, สตฺถา
เอตํ อตฺถุปฺปตฺตึ กตฺวา เอกํ เทสนํ กเถสฺสตี"ติ. โส นิกฺขมิตฺวา เยน
สามคาโม, เยนายสฺมา อานนฺโท เตนูปสงฺกมิ.
     สามคาโมติ สามากานํ อุสฺสนฺนตฺตา ตสฺส คามสฺส นามํ.
เยนายสฺมา อานนฺโทติ อุชุเมว ภควโต สนฺติกํ อคนฺตฺวา เยนสฺส อุปชฺฌาโย
อายสฺมา อานนฺโท เตนูปสงฺกมิ.
     พุทฺธกาเล กิร สาริปุตฺตตฺเถโร จ อานนฺทตฺเถโร จ อญฺมญฺ
มมายึสุ. สาริปุตฺตตฺเถโร "มยา กตฺตพฺพํ ๑- สตฺถุ อุปฏฺานํ กโรตี"ติ
อานนฺนทตฺเถรํ มมายิ. อานนฺทตฺเถโร "ภควโต สาวกานํ อคฺโค"ติ สาริปุตฺตตฺเถรํ
มมายิ. กุลทารเก จ ปพฺพาเชตฺวา สาริปุตฺตตฺเถรสฺส สนฺติเก อุปชฺฌํ
คณฺหาเปติ. ๒- สาริปุตฺตตฺเถโรปิ ตเถว อกาสิ. เอวํ เอกเมเกน อตฺตโน ปตฺตจีวรํ
ทตฺวา ปพฺพาเชตฺวา อุปชฺฌํ คณฺหาปิตานิ ปญฺจ ปญฺจ ภิกฺขุสตานิ อเหสุํ.
อายสฺมา อานนฺโท ปณีตานิ จีวราทีนิปิ ลภิตฺวา เถรสฺส เทติ. ๓-
                         ธมฺมรตนปูชาวณฺณนา
     เอโก กิร พฺราหฺมโณ จินฺเตสิ "พุทฺธรตนสฺส จ สํฆรตนสฺส จ
ปูชา ปญฺายติ, กถํ นุโข ธมฺมรตนํ ปูชิตํ นาม ๔- โหตี"ติ. โส ภควนฺตํ
อุปสงฺกมิตฺวา เอตมตฺถํ ปุจฺฉิ. ภควา อาห "สเจปิ พฺราหฺมณ ธมฺมรตนํ
ปูเชตุกาโม, เอกํ พหุสฺสุตํ ปูเชหี"ติ. พหุสฺสุตํ ภนฺเต อาจิกฺขถาติ. ภิกฺขุสํฆํ
ปุจฺฉาติ. โส ภิกฺขู ๕- อุปสงฺกมิตฺวา "พหุสฺสุตํ ภนฺเต อาจิกฺขถา"ติ อาห.
อานนฺทตฺเถโร พฺราหฺมณาติ. พฺราหฺมโณ เถรํ สหสฺสคฺฆนิเกน ติจีวเรน ปูเชสิ.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. กาตพฺพํ     ๒ ฉ.ม., อิ. คณฺหาเปสิ    ๓ ฉ.ม. อทาสิ
@๔ ฉ.ม. นามาติ น ทิสฺสติ                    ๕ ฉ.ม., อิ. ภิกฺขุสํฆํ
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๙๗.
เถโร ตํ คเหตฺวา ภควโต สนฺติกํ อคมาสิ. ภควา "กุโต อานนฺท ลทฺธนฺ"ติ
อาห. เอเกน ภนฺเต พฺราหฺมเณน ทินฺนํ, อิทํ ปนาหํ อายสฺมโต สาริปุตฺตสฺส
ทาตุกาโมติ. เทหิ อานนฺทาติ. จาริกํ ปกฺกนฺโต ภนฺเตติ. อาคตกาเล เทหีติ,
สิกฺขาปทํ ภนฺเต ปญฺตฺตนฺติ. กทา ปน สาริปุตฺโต อาคมิสฺสตีติ. ทสาหมตฺเตน
ภนฺเตติ. "อนุชานามิ อานนฺท ทสาหปรมํ อติเรกจีวรํ นิกฺขิปิตุนฺ"ติ สิกฺขาปทํ
ปญฺเปสึ. ๑-
     สาริปุตฺตตฺเถโรปิ ตเถว ยํ กิญฺจิ มนาปํ ลภติ, ตํ อานนฺทตฺเถรสฺส
เทติ. โส อิมํปิ อตฺตโน กนิฏฺภาติกํ เถรสฺเสว สทฺธิวิหาริกํ อทาสิ.
เตน วุตฺตํ "เยนสฺส อุปชฺฌาโย อายสฺมา อานนฺโท เตนุปสงฺกมี"ติ. เอวํ
กิรสฺส อโหสิ "อุปชฺฌโย เม มหาปญฺโ, โส อิมํ กถํ สตฺถุ อาโรเจสฺสติ,
อถ สตฺถา ตทนุรูปํ ธมฺมํ เทเสสฺสตี"ติ. กถาปาภตนฺติ กถาย มูลํ. มูลญฺหิ
"ปาภตนฺ"ติ วุจฺจติ. ยถาห:-
            อปฺปเกนาปิ เมธาวี    ปาภเตน วิจกฺขโณ
            สมุฏฺาเปติ อตฺตานํ    อณุํ อคฺคึว สนฺธมนฺติ. ๒-
     ภควนฺตํ ทสฺสนายาติ ภควนฺตํ ทสฺสนตฺถาย. กึ ปนาเนน ภควา
น ทิฏฺปุพฺโพติ. โน น ทิฏฺปุพฺโพ. อยญฺหิ อายสฺมา ทิวา นว วาเร,
รตฺตึ นว วาเรติ เอกาหํ อฏฺารส วาเร อุปฏฺานเมว คจฺฉติ. ทิวสสฺส
ปน สตวารํ วา สหสฺสวารํ วา คนฺตุกาโม สมาโนปิ น อการณา คจฺฉติ,
เอกํ ปญฺหุทฺธารํ คเหตฺวาว คจฺฉติ. โส ตํทิวสํ เตน กถาปาภเตน คนฺตุกาโม
เอวมาห.
                   อสมฺมาสมฺพุทฺธปฺปเวทิตธมฺมวินยวณฺณนา
     [๑๖๖] เอวญฺเหตํ จุนฺท โหตีติ ภควโต ๓- อานนฺทตฺเถเรน
อาโรจิเตปิ ยสฺมา น อานนฺทตฺเถโร อิมิสฺสา กถาย สามิโก, จุนฺทตฺเถโร ปน
สามิโก. โส จ ๔- ตสฺสา อาทิมชฺฌปริโยสานํ ชานาติ. ตสฺมา ภควา เตน
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม., อิ. ปญฺาเปสิ      ๒ ขุ. ชา. ๒๗/๔/๒ จุลฺลกเสฏฺิชาตกํ
@๓ ฉ.ม., อิ. ภควา         ๔ ฉ.ม., อิ. ว
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๙๘.
สทฺธึ กเถนฺโต "เอวญฺเหตํ จุนฺท โหตี"ติอาทิมาห. ตสฺสตฺโถ:- จุนฺท
เอวญฺเหตํ โหติ ทุรกฺขาตาทิสภาเว ธมฺมวินเย สาวกา เทฺวธิกชาตา ภณฺฑนาทีนิ
กตฺวา มุขสตฺตีหิ วิตุทนฺตา วิหรนฺติ.
     อิทานิ ยสฺมา อนิยฺยานิกสาสเนเนว นิยฺยานิกสาสนํ ปากฏํ โหติ,
ตสฺมา อาทิโต อนิยฺยานิกสาสนเมว ทสฺเสนฺโต อิธ จุนฺท สตฺถา จ โหติ
อสมฺมาสมฺพุทฺโธติอาทิมาห. ตตฺถ โวกฺกมฺม จ ตมฺหา ธมฺมา วตฺตตีติ น
นิรนฺตรํ ปูเรติ, โอกฺกมิตฺวา โอกฺกมิตฺวา อนฺตรนฺตรํ กตฺวา ปวตฺตตีติ ๑-
อตฺโถ. ตสฺส เต อาวุโส ลาภาติ ตสฺส ตุยฺหํ เอเต ธมฺมานุธมฺมปฏิปตฺติอาทโย
ลาภา. สุลทฺธนฺติ มนุสฺสตฺตํปิ เต สุลทฺธํ. ตถา ปฏิปชฺชตูติ เอวํ
ปฏิปชฺชตุ. ยถา เต สตฺถารา ธมฺโม เทสิโตติ เยน  เต อากาเรน สตฺถารา
ธมฺโม กถิโต. โย จ สมาทเปตีติ โย จ อาจริโย สมาทเปติ. ยญฺจ สมาทเปตีติ
ยํ จ อนฺเตวาสึ สมาทเปติ. โย จ สมาทปิโตติ โย จ เอวํ สมาทปิโต
อนฺเตวาสิโก. ยถา อาจริเยน สมาทปิตํ,  ตถตฺถาย ปฏิปชฺชติ. สพฺเพ เตติ
ตโยปิ เต. เอตฺถ หิ อาจริโย สมาทปิตตฺตา อปุญฺ ปสวติ, สมาทินฺนนฺเตวาสิโก
สมาทินฺนตฺตา, ปฏิปนฺนโก ปฏิปนฺนตฺตา. เตน วุตฺตํ "สพฺเพ เต
พหุํ อปุญฺ ปสวนฺตี"ติ. เอเตนุปาเยน สพฺพวาเรสุ อตฺโถ เวทิตพฺโพ.
     [๑๖๗] อปิเจตฺถ ายปฏิปนฺโนติ การณปฏิปนฺโน. ายํ อาราเธสฺสตีติ
การณํ นิปฺผาเทสฺสติ. วิริยํ อารภตีติ อตฺตโน ทุกฺขนิพฺพตฺตกํ วิริยํ
กโรติ. วุตฺตํ เหตํ "ทุรกฺขาเต ภิกฺขเว ธมฺมวินเย โย อารทฺธวิริโย, โส
ทุกฺขํ วิหรติ. โย กุสีโต, โส สุขํ วิหรตี"ติ.
                  สมฺมาสมฺพุทฺธปฺปเวทิตธมฺมวินยาทิวณฺณนา
     [๑๖๘] เอวํ อนิยฺยานิกสาสนํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ นิยฺยานิกสาสนํ
ทสฺเสนฺโต อิธ ปน จุนฺท สตฺถา จ โหติ สมฺมาสมฺพุทโธติอาทิมาห. ตตฺถ
นิยฺยานิโกติ มคฺคตฺถาย ผลตฺถาย จ นิยฺยาติ.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม., อิ. วตฺตติ
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๙๙.
     [๑๖๙] วิริยํ อารภตีติ อตฺตโน สุขนิปฺผาทกํ วิริยํ อารภติ.
วุตฺตญฺเหตํ "สฺวากฺขาเต ภิกฺขเว ธมฺมวินเย โย กุสีโต, โส ทุกฺขํ วิหรติ. โย
อารทฺธวิริโย, โส สุขํ วิหรตีติ.
                        สาวกานุตปฺปสตฺถุวณฺณนา
     [๑๗๐] อิติ ภควา นิยฺยานิกสาสเน สมฺมาปฏิปนฺนกสฺส กุลปุตฺตสฺส
อานิสํสํ ๑- ทสฺเสตฺวา ปุน เทสนํ วฑฺเฒนฺโต อิธ จุนฺท สตฺถา จ
โลเก อุทปาทีติอาทิมาห. ตตฺถ จ อวิญฺาปิตตฺถาติ อโพธิตตฺถา.
สพฺพสงฺคาหปทกตนฺติ สพฺพสงฺคาหปเทหิ กตํ, สพฺพสงฺคาหิกํ กตํ น โหตีติ อตฺโถ.
"สพฺพสงฺคาหปทคตนฺ"ติปิ ปาโ, น สพฺพสงฺคาหปเทสุ คตํ, น เอกสงฺคหชาตนฺติ
อตฺโถ. สปฺปาฏิหีรกตนฺติ นิยฺยานิกํ. ยาว เทวมนุสฺเสหีติ เทวโลกโต
ยาว มนุสฺสโลกา สุปฺปภาสิตํ. อนุตปฺโป โหตีติ อนุตาปกโร โหติ.
                       สาวกานนุตปฺปสตฺถุวณฺณนา
     [๑๗๑] สตฺถา จ โลเกติ ๒- อิทํ เตสํ อนุตปฺปนาการทสฺสนตฺถํ ๓-
วุตฺตํ. อนนุตปฺโป โหตีติ สตฺถารํ อาคมฺม สาวเกหิ ยํ ปตฺตพฺพํ, ตสฺส
ปตฺตตฺตา อนุตาปกโร น โหติ.
                     พฺรหฺมจริยอปริปูราทิกถาวณฺณนา
     [๑๗๒] เถโรติ ถิโร, เถรการเกหิ ธมฺเมหิ สมนฺนาคโต.
"รตฺตญฺู"ติอาทีนิ วุตฺตตฺถาเนว. เอเตหิ เจวาติ ๔- เอเตหิ เหฏฺา วุตฺเตหิ.
     [๑๗๓] ปตฺตโยคกฺเขมาติ จตูหิ โยเคหิ เขมตฺตา อรหตฺตํ อิธ
โยคกฺเขมํ นาม, ตํ ปตฺตาติ อตฺโถ. อลํ สมกฺขาตุํ สทฺธมฺมสฺสาติ สมฺมุขา
คหิตตฺตา อสฺส สทฺธมฺมํ สมฺมา อาจิกฺขิตุํ สมตฺถา.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม., อิ. ปสํสํ           ๒ ฉ.ม., อิ. สตฺถา จ โน โลเก
@๓ ฉ.ม. อนุตาปการทสฺสนตฺถํ    ๔ ฉ.ม., อิ. เจ ปีติ
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๑๐๐.
     [๑๗๔] พฺรหฺมจาริโนติ พฺรหฺมจริยวาสํ วสมานา อริยสาวกา.
กามโภคิโนติ คิหี โสตาปนฺนา. "อิทฺธญฺเจวา"ติอาทีนิ มหาปรินิพฺพาเน
วิตฺถาริตาเนว. ลาภคฺคยสคฺคปฺปตฺตนฺติ ลาภคฺคญฺเจว ยสคฺคญฺจ ปตฺตํ.
     [๑๗๕] สนฺติ โข ปน เม จุนฺท เอตรหิ เถรา ภิกฺขู สาวกาติ
สาริปุตฺตโมคฺคลฺลานาทโย เถรา. ภิกฺขุนิโยติ เขมาเถรีอุปฺปลวณฺณาเถรีอาทโย. ๑-
อุปาสกา สาวกา คิหี โอทาตวสนา ๒- พฺรหฺมจาริโนติ จิตฺตคหปติหตฺถกอาฬวกาทโย.
กามโภคิโนติ จุลฺลอนาถปิณฺฑิกมหาอนาถปิณฺฑิกาทโย. พฺรหฺมจารินิโยติ
นนฺทมาตาทโย. กามโภคินิโยติ ขุชฺชุตฺตราทโย.
     [๑๗๖] สพฺพาการสมฺปนฺนนฺติ สพฺพการณสมฺปนฺนํ. อิทเมว ตนฺติ
อิทเมว พฺรหฺมจริยํ, อิทเมว ธมฺมํ สมฺมา เหตุนา นเยน วทมาโน วเทยฺย.
     อุทฺทกสฺสุทนฺติ ๓- อุทฺทโก สุทํ. ปสฺสํ น ปสฺสตีติ ปสฺสนฺโต
น ปสฺสติ. โส กิร อิมํ ปหํ มหาชนํ ปุจฺฉิ. เตหิ "น ชานาม อาจริย
กเถหิ โน"ติ วุตฺโต โส อาห "คมฺภีโร อยํ ปญฺโห อาหารสปฺปาเย สติ
โถกํ จินฺเตตฺวา สกฺกา กเถตุนฺ"ติ. ตโต เตหิ จตฺตาโร มาเส มหาสกฺกาเร
กเต ตํ ปญฺหํ กเถนฺโต กิญฺจิ ปสฺสํ น ปสฺสตีติอาทิมาห. ตตฺถ สาธุนิสิตสฺสาติ
สุฏฺุ นิสิตสฺส ติขิณสฺส, สุนิสิตขุรสฺส กิร ตลํ ปญฺายติ, ธารา น
ปญฺายตีติ อยเมตฺถ อตฺโถ.
                        สงฺคายิตพฺพธมฺมวณฺณนา
     [๑๗๗] สงฺคมฺม สมาคมฺมาติ สงฺคนฺตฺวา สมาคนฺตฺวา. อตฺเถน
อตฺถํ พฺยญฺชเนน พฺยญฺชนนฺติ อตฺเถน สห อตฺถํ พฺยญฺชเนนปิ สห พฺยญฺชนํ
สมาเนนฺเตหีติ อตฺโถ. สงฺคายิตพฺพนฺติ วาเจตพฺพํ สชฺฌายิตพฺพํ. ยถยิทํ
พฺรหฺมจริยนฺติ ยถา อิทํ สกลํ สาสนพฺรหฺมจริยํ.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม., อิ. เขมาเถรีอุปฺปลวณฺณเถรีอาทโย.    ๒ ฉ.ม., อิ. โอทาตวตฺถวสนา
@๓ ฉ.ม. อุทฺทกาสฺสุทํ, อิ. อุทฺทกา สุทํ
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๑๐๑.
                        สญฺาเปตพฺพวิธิวณฺณนา
     [๑๗๘] ตตฺร เจติ ตตฺร สํฆมชฺเฌ, ตสฺส วา ภาสิเต. อตฺถญฺเจว
มิจฺฉา คณฺหาติ, พฺยญฺชนานิ จ มิจฺฉา โรเปตีติ "จตฺตาโร สติปฏฺานา"ติ
เอตฺถ อารมฺมณํ "สติปฏฺานนฺ"ติ อตฺถํ คณฺหาติ. "สติปฏฺานานี"ติ พฺยญฺชนํ
โรเปติ. อิมสฺส นุ โข อาวุโส อตฺถสฺสาติ "สติเยว สติปฏฺานนฺ"ติ
อตฺถสส จตฺตาโร "สติปฏฺานา"ติ กินฺนุโข อิมานิ พฺยญฺชนานิ, อุทาหุ
"จตฺตาริ สติปฏฺานานี"ติ เอตานิ วา พฺยญฺชนานิ อุปปนฺนตรานิ อลฺลีนตรานิ.
อิเมสญฺจ ๑- พฺยญฺชนานนฺติ "จตฺตาโร สติปฏฺานา"ติ พฺยญฺชนานํ "สติเยว
สติปฏฺานนฺ"ติ กึนุโข อยํ อตฺโถ, อุทาหุ "อารมฺมณํ สติปฏฺานนฺ"ติ เอโส
อตฺโถติ. อิมสฺส โข อาวุโส อตฺถสฺสาติ "อารมฺมณํ สติปฏฺานนฺ"ติ อิมสฺส
อตฺถสฺส. ยา ๒- เจว เอตานีติ ยานิเอว ๓- เอตานิ มยา วุตฺตานิ. ยา ๔- เจว
เอโสติ โย เจว เอส มยา วุตฺโต. โส เนว อุสฺสาเทตพฺโพติ ตุเมฺหหิ ตาว
สมฺมา อตฺเถ จ สมฺมา พฺยญฺชเน จ าตพฺพํ. โส ปน เนว อุสฺสาเทตพฺโพ,
น อปสาเทตพฺโพ. สญฺาเปตพฺโพติ ชานาเปตพฺโพ. ตสฺส จ อตฺถสฺาติ
"สติเยว สติปฏฺานนฺ"ติ อตฺถสฺส จ. เตสญฺจ พยฺญฺชนานนฺติ "สติปฏฺานา"ติ
พฺยญฺชนานํ. นิสนฺติยาติ นิสามนตฺถํ ธารณตฺถํ. อิมินา นเยน สพฺพวาเรสุ
อตฺโถ เวทิตพฺโพ.
     [๑๘๑] ตาทิสนฺติ ตุมฺหาทิสํ. อตฺถุเปตนฺติ อตฺเถน อุเปตํ อตฺถสฺส
วิญฺาตารํ. พฺยญฺชนุเปตนฺติ พฺยญฺชเนหิ อุเปตํ พฺยญฺชนานํ วิญฺาตารํ. เอวํ
เอตํ ภิกฺขุํ ปสํสถ. เอโส หิ ภิกฺขุ น ตุมฺหากํ สาวโก นาม, พุทฺโธ นาม
เอส จุนฺทาติ. อิติ ภควา พหุสฺสุตํ ภิกขุํ อตฺตโน าเน เปติ.
                      ปจฺจยานุญฺาตการณาทิวณฺณนา
     [๑๘๒] อิทานิ ตโตปิ อุตฺตริตรํ เทสนํ วฑฺเฒนฺโต น โว อหํ
จุนฺทาติอาทิมาห. ตตฺถ ทิฏฺธมฺมิกา อาสวา นาม อิธ โลเก ปจฺจยเหตุ
@เชิงอรรถ: ๑ อิ., ก. อิเมสํ วา, สี. อิเมสํ        ๒ ก. ยานิ, สี. ยํ
@๓ ฉ.ม. ยานิเจว, อิ. ยาเนว          ๔ อิ., ก. โย, สี. ยํ
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๑๐๒.
อุปฺปชฺชนกา อาสวา. สมฺปรายิกา อาสวา นาม ปรโลเก ภณฺฑนเหตุ
อุปฺปชฺชนกา อาสวา. สํวรายาติ ยถา เต น ปวิสนฺติ, เอวํ ปิทหนาย.
ปฏิฆาตายาติ มูลฆาเตน ปฏิหนนาย. อลํ โว ตํ ยาวเทว สีตสฺส ปฏิฆาตายาติ ตํ
ตุมฺหากํ สีตสฺส ปฏิฆาตาย สมตฺถํ. อิทํ วุตฺตํ โหติ, ยํ โว มยา จีวรํ
อนุญฺาตํ, ตํ ปารุปิตฺวา ทปฺปํ วา มานํ วา กุรุมานา วิหริสฺสถาติ น
อนุญฺาตํ, ตํ ปน ปารุปิตฺวา สีตปฏิฆาตาทีนิ กตฺวา สุขํ สมณธมฺมโยนิโส-
มนสิการํ กริสฺสถาติ อนุญฺาตํ, ยถา จ จีวรํ, เอวํ ปิณฺฑปาตาทโยปิ.
อนุปทวณฺณนา ๑- ปเนตฺถ วิสุทฺธิมคฺเค วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพา.
                         สุขลฺลิกานุโยควณฺณนา
     [๑๘๓] สุขลฺลิกานุโยคนฺติ สุขอลฺลิยนานุโยคํ, ๒- สุขเสวนาธิมุตฺตตนฺติ
อตฺโถ. สุเขตีติ สุขิตํ กโรติ. ปีเณตีติ ปีณิตํ ถูลํ กโรติ.
                       ขีณาสวอภพฺพฏฺานวณฺณนา
     [๑๘๖] อฏฺิตธมฺมาติ อฏฺิตสภาวา. ๓- ชิวฺหา โน อตฺถีติ ยํ ยํ
อิจฺฉนฺติ, ตํ ตํ กเถนฺติ, กทาจิ มคฺคํ กเถนฺติ, กทาจิ ผลํ กทาจิ นิพฺพานนฺติ
อธิปฺปาโย. ชานตาติ สพฺพญฺุตาเณน ชานนฺเตน. ปสฺสตาติ ปญฺจหิ จกฺขูหิ
ปสฺสนฺเตน. คมฺภีรเนโมติ คมฺภีรํ ภูมึ อนุปวิฏฺโ. สุนิขาโตติ สุฏฺุ นิขาโต.
เอวเมว โข อาวุโสติ เอวํ ขีณาสโว อภพฺโพ นวฏฺานานิ ๔- อชฺฌาจริตุํ.
ตสฺมึ อชฺฌาจาเร ๕- อจโล ๖- อสมฺปเวธี. ตตฺถ สญฺจิจฺจ ปาณํ ชีวิตา โวโรปนาทีสุ
โสตาปนฺนาทโยปิ อภพฺพา. สนฺนิธิการกํ กาเม ปริภุญฺชิตุนฺติ วตฺถุกาเม
จ กิเลสกาเม จ สนฺนิธึ กตฺวา ปริภุญฺชิตุํ. เสยฺยถาปิ ปุพฺเพ อาคาริกภูโตติ
ยถา ปุพฺเพ คิหิภูโต ปริภุญฺชติ, เอวํ ปริภุญฺชิตุํ อภพฺโพ.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. อนุปทสํวณฺณนา  ๒ ฉ.ม. สุขลฺลิยนานุโยคํ, อิ. สุขํ อลฺลิยนานุโยคํ
@๓ ฉ.ม., อิ. นิฏฺิตสภาวา ๔ ฉ.ม., อิ. นว านานิ  ๕ ฉ.ม. อนชฺฌาจาโร,
@อิ. อชฺฌาจาโร  ๖ อิ. อเจโล
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๑๐๓.
                         ปญฺหาพฺยากรณวณฺณนา
     [๑๘๗] อคารมชฺเฌ วสนฺตา หิ โสตาปนฺนาทโย จ ยาวชีวํ
คิหิพฺยญฺชเนน ติฏฺนฺติ. ขีณาสโว ปน อรหตฺตํ ปตฺวาว มนุสฺสภูโต ปรินิพฺพายติ
วา ปพฺพชติ วา. จาตุมฺมหาราชิกาทีสุ กามาวจรเทเวสุ มุหุตฺตํปิ น
ติฏฺติ. กสฺมา? วิเวกฏฺานสฺส อภาวา. ภุมฺมเทวตฺตภาเว ปน ิโต อรหตฺตํ
ปตฺวาปิ ติฏฺติ. ตสฺส จ ๑- วเสน อยํ ปญฺโห อาคโต. ภินฺนโทสตฺตา ปนสฺส
ภิกฺขุภาโว เวทิตพฺโพ. อตีรกนฺติ อตีรํ อปริจฺเฉทํ มหนฺตํ. โน จ โข
อนาคตนฺติ อนาคตํ ปน อทฺธานํ อารพฺภ เอวํ น ปญฺเปติ, อตีตเมว
มญฺเ สมโณ โคตโม ชานาติ, น อนาคตํ. ตถา หิสฺส อตีเต
อฑฺฒฉกฺกสตชาตกานุสฺสรณํ ๒- ปญฺายติ. อนาคเต เอวํ พหุอนุสฺสรณํ น ปญฺายตีติ
อิมมตฺถํ มญฺมานา เอวํ วเทยฺยุํ. ตยิทํ กึ สูติ อนาคเต อปญฺาปนํ กึนุโข.
กถํสูติ เกน นุ โข การเณน อชานนฺโตเยว นุ โข อนาคตํ นานุสฺสรติ,
อนนุสฺสริตุกามตาย นานุสฺสรตีติ. อญฺวิหิตเกน าณทสฺสเนนาติ ปจฺจกฺขํ
วิย กตฺวา ทสฺสนสมตฺถตาย ทสฺสนภูเตน าเณน อญฺตฺถวิหิตเกน าเณน
อญฺ อารพฺภ ปวตฺตมานํ าณทสฺสนํ สงฺคเหตพฺพํ ปญฺาเปตพฺพํ มญฺนฺติ.
เต หิ จรโต จ ติฏฺโต จ สุตฺตสฺส จ ชาครสฺส จ สตตํ สมิตํ าณทสฺสนํ
ปจฺจุปฏฺิตํ มญฺนฺติ, ตาทิสญฺจ าณํ นาม นตฺถิ. ตสฺมา ยถริว พาลา
อพฺยตฺตา, เอวํ มญฺนฺตีติ เวทิตพฺพา.
     สตานุสารีติ ปุพฺเพนิวาสานุสฺสติสมฺปยุตฺตํ. ยาวตกํ อากงฺขตีติ ยตฺตกํ
าตุํ อิจฺฉติ, ตตฺตกํ ชานิสฺสามีติ าณํ เปเสติ. ๓- อถสฺส ทุพฺพลปตฺตปุเฏ
ปกฺขิตฺตนาราโจ ๔- วิย อปฺปฏิหตํ อนิวาริตํ าณํ คจฺฉติ, เตน ยาวตกํ
อากงฺขติ ตาวตกํ อนุสฺสรติ. โพธิชนฺติ โพธิมูเล ชาตํ. าณํ อุปฺปชฺชตีติ
จตุมคฺคาณํ อุปฺปชฺชติ. อยมนฺติมา ชาตีติ เตน าเณน ชาติมูลสฺส ปหีนตฺตา
ปุน อยมนฺติมา ชาติ. นตฺถิทานิ ปุนพฺภโวติ อปรํปิ าณํ อุปฺปชฺชติ.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม., อิ. จสทฺโท น ทิสฺสตี      ๒ ฉ.ม. อฑฺฒฉฏฺ...     ๓ ฉ.ม. เปเสสิ
@๔ ฉ.ม. ปกฺขนฺทนาราโจ, อิ. ปกฺขนฺตนาราโจ
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๑๐๔.
     อนตฺถสญฺหิตนฺติ น อิธโลกตฺถํ วา ปรโลกตฺถํ วา นิสฺสิตํ. น ตํ
ตถาคโต พฺยากโรตีติ ตํ ภารตยุทฺธสีตาหรณสทิสํ อนิยฺยานิกกถํ ตถาคโต น
กเถติ. ภูตํ ตจฺฉํ อนตฺถสญฺหิตนฺติ ราชกถาทิติรจฺฉานกถํ. กาลญฺู ตถาคโต
โหตีติ กาลํ ชานาติ. สเหตุกํ สการณํ กตฺวา ยุตฺตปฺปตฺตกาเลเยว กเถติ.
     [๑๘๘] ตสฺมา ตถาคโตติ วุจฺจตีติ ยถา ยถา คทิตพฺพํ, ตถา ตเถว
คทนโต ทการสฺส ตการํ กตฺวา ตถาคโตติ วุจฺจตีติ อตฺโถ. ทิฏฺนฺติ รูปายตนํ.
สุตนฺติ สทฺทายตนํ. มุตนฺติ มุตฺวา ปตฺวาว คเหตพฺพโต คนฺธายตนํ รสายตนํ
โผฏฺพฺพายตนํ. วิญฺาตนฺติ สุขทุกฺขาทิธมฺมายตนํ. ปตฺตนฺติ ปริเยสิตฺวา วา
อปริเยสิตฺวา วา ปตฺตํ. ปริเยสิตนฺติ ปตฺตํ วา อปฺปตฺตํ วา ปริเยสิตํ.
อนุวิจริตํ มนสาติ จิตฺเตน อนุสญฺจริตํ. "ตถาคเตน อภิสมฺพุทฺธนฺ"ติ อิมินา
เอตํ ทสฺเสติ, ยญฺหิ อปริมาณาสุ โลกธาตูสุ อิมสฺส สเทวกสฺส โลกสฺส นีลํ
ปีตกนฺติอาทิ รูปารมฺมณํ จกฺขุทฺวาเร อาปาถํ อาคจฺฉติ, "อยํ สตฺโต อิมสฺมึ
ขเณ อิมํ นาม รูปารมฺมณํ ทิสฺวา สุมโน วา ทุมฺมโน วา มชฺฌตฺโต วา
ชาโต"ติ สพฺพํ ตํ ตถาคตสฺส เอวํ อภิสมฺพุทฺธํ. ตถา ยํ อปริมาณาสุ
โลกธาตูสุ อิมสฺส สเทวกสฺส โลกสฺส เภริสทฺโท มุทิงฺคสทฺโทติอาทิ
สทฺทารมฺมณํ โสตทฺวาเร อาปาถํ อาคจฺฉติ. มูลคนฺโธ ตจคนฺโธติอาทิ
คนฺธารมฺมณํ ฆานทฺวาเร อาปาถํ อาคจฺฉติ. มูลรโส ขนฺธรโสติอาทิ รสารมฺมณํ
ชิวฺหาทฺวาเร อาปาถํ อาคจฺฉติ. กกฺขฬํ มุทุกนฺติอาทิ ปวีธาตุเตโชธาตุ-
วาโยธาตุเภทํ โผฏฺพฺพารมฺมณํ กายทฺวาเร อาปาถํ อาคจฺฉติ, "อยํ สตฺโต อิมสฺมึ
ขเณ อิมํ นาม โผฏฺพฺพารมฺมณํ ผุสิตฺวา สุมโน วา ทุมฺมโน วา มชฺฌตฺโต
วา ชาโต"ติ สพฺพํ ตํ ตถาคตสฺส เอวํ อภิสมฺพุทฺธํ. ตถา ยํ อปริมาณาสุ
โลกธาตูสุ อิมสฺส สเทวกสฺส โลกสฺส สุขทุกฺขาทิเภทํ ธมฺมารมฺมณํ
มโนทฺวารสฺส อาปาถํ อาคจฺฉติ, "อยํ สตฺโต อิมสฺมึ ขเณ อิทํ นาม
ธมฺมารมฺมณํ วิชานิตฺวา สุมโน วา ทุมฺมโน วา มชฺฌตฺโต วา ชาโต"ติ
สพฺพํ ตํ ตถาคตสฺส เอวํ อภิสมฺพุทฺธํ.
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๑๐๕.
     ยญฺหิ จุนฺท อิเมสํ สตฺตานํ ทิฏฺ สุตํ มุตํ วิญฺาตํ ตตฺถ
ตถาคเตน อทิฏฺ วา อสฺสุตํ วา อมุตํ วา อวิญฺาตํ วา นตฺถิ. อิมสฺส
ปน ๑- มหาชนสฺส ปริเยสิตฺวา ปตฺตํปิ อตฺถิ, ปริเยสิตฺวา อปฺปตฺตํปิ อตฺถิ.
อปริเยสิตฺวา ปตฺตํปิ อตฺถิ, อปริเยสิตฺวา อปฺปตฺตํปิ อตฺถิ. สพฺพํปิ ตํ
ตถาคตสฺส อปฺปตฺตํ นาม นตฺถิ, าเณน อสจฺฉิกตํ นาม. "ตสฺมา ตถาคโตติ
วุจฺจตี"ติ. ยํ านํ ๒- ยถา โลเก น คตํ ตสฺส ตเถว คตตฺตา "ตถาคโต"ติ
วุจฺจติ. ปาลิยํ ปน อภิสมฺพุทฺธนฺติ วุตฺตํ, ตํ คตสทฺเทน เอกตฺถํ. อิมินา
นเยน สพฺพวาเรสุ "ตถาคโต"ติ นิคมนสฺส อตฺโถ เวทิตพฺโพ. ตสฺส ยุตฺติ
พฺรหฺมชาเล ตถาคตสทฺทวิตฺถาเร วุตฺตาเยว.
                         อพฺยากตฏฺานวณฺณนา
     [๑๘๙] เอวํ อตฺตโน อสมตํ อนุตฺตรตํ สพฺพญฺุตํ ธมฺมราชภาวํ
กเถตฺวา อิทานิ "ปุถุสมณพฺราหฺมณานํ ลทฺธีสุ มยา อญฺาตํ อทิฏฺ นาม
นตฺถิ, สพฺพํ มม าณสฺส อนฺโตเยว ปวตฺตตี"ติ สีหนาทํ นทนฺโต านํ
โข ปเนตํ จุนฺท วิชฺชตีติ อาทิมาห. ตตฺถ ตถาคโตติ สตฺโต. นเหตํ
อาวุโส อตฺถสญฺหิตนฺ อิธโลกปรโลกตฺถสญฺหิตํ น โหติ. น ธมฺมสญฺหิตนฺติ
นวโลกุตฺตรธมฺมนิสฺสิตํ น โหติ. น อาทิพฺรหฺมจริยกนฺติ สิกฺขตฺตยสงฺคหิตสฺส
สกลสาสนพฺรหฺมจริยสฺส อาทิภูตํ น โหตํ.
                         พฺยากตฏฺานวณฺณนา
     [๑๙๐] อิทิ ทุกฺขนฺติ โขติอาทีสุ ตณฺหํ เปตฺวา อวเสสา เตภูมิกา
ธมฺมา อิทํ ทุกฺขนฺติ พฺยากตํ. ตสฺเสว ทุกฺขสฺส ปภาวิกา ชนิกา ตณฺหา
ทุกฺขสมุทโยติ พฺยากตํ อุภินฺนํ อปฺปวตฺติ ทุกฺขนิโรโธติ พฺยากตํ. ทุกฺขปริชานโน
สมุทยปชหโน นิโรธสจฺฉิกรโณ อริยมคฺโค ทุกฺขนิโรธคามินีปฏิปทาติ พฺยากตํ.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. ปนสทฺโท น ทิสฺสติ        ๒ ฉ.ม., อิ. านนฺติ น ทิสฺสติ
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๑๐๖.
"เอตญฺหิ อาวุโส อตฺถสญฺหิตนฺ"ติอาทีสุ เอตํ อิธโลกปรโลกตฺถนิสฺสิตํ
นวโลกุตฺตรธมฺมนิสฺสิตํ สกลสาสนพฺรหฺมจริยสฺส อาทิ ปธานํ ปุพฺพงฺคมนฺติ
อยมตฺโถ.
                      ปุพฺพนฺตสหคตทิฏฺินิสฺสยวณฺณนา
     [๑๙๑] อิทานิ ยนฺตํ มยา น พฺยากตํ, ตํ อชานนฺเตน น
พฺยากตนฺติ มา เอวํ สญฺมกํสุ. ชานนฺโตว อหํ เอวํ "เอตสฺมึ พฺยากเตปิ
อตฺโถ นตฺถี"ติ น พฺยากรึ. ยํ ปน ยถา พฺยากาตพฺพํ, ตํ มยา พฺยากตเมวาติ
สีหนาทํ นทนฺโต ปุน เยปิ เต จุนฺทาติอาทิมาห.
     ตตฺถ ทิฏฺิโยว ทิฏฺินิสฺสยา, ทิฏฺินิสฺสิตกา ทิฏฺิคติกาติ อตฺโถ.
อิทเมว สจฺจนฺติ อิทเมว ทสฺสนํ สจฺจํ. โมฆมญฺนฺติ อญฺเสํ วจนํ โมฆํ.
อสยํกาโรติ อสยํกโต.
     [๑๙๒] ตตฺราติ เตสุ สมณพฺราหฺมเณสุ. อตฺถิ นุโข อิทํ อาวุโส
วุจฺจตีติ อาวุโส ยํ ตุเมฺหหิ สสฺสโต อตฺตา จ โลโก จาติ วุจฺจติ, อิทมตฺถิ
นุโข อุทาหุ นตฺถีติ เอวํ อหนฺเต ปุจฺฉามีติ อตฺโถ. ยญฺจ โข เต
เอวมาหํสูติ ยํ ปน เต "อิทเมว สจฺจํ โมฆมญฺนฺ"ติ วทนฺติ, ตนฺเตสํ
นานุชานามิ. ปญฺตฺติยาติ ทิฏฺิปญฺตฺติยา. สมสมนฺติ สเมน าเณน สมํ.
ยทิทํ อธิปญฺตฺตีติ ยา อยํ อธิปญฺตฺติ นาม. เอตฺถ อหเมว ภิยฺโย
อุตฺตริตโร น มยา สโม อตฺถิ. ตตฺถ ยญฺจ วุตฺตํ "ปญฺตฺติยาติ ยญฺจ
อธิปญฺตฺตี"ติ อุภยเมตํ อตฺถโต เอกํ. เภทโต หิ ปญฺตฺติ อธิปญฺตฺตีติ
ทฺวยํ โหติ. ตตฺถ ปญฺตฺติ นาม ทิฏฺิปญฺตฺติ. อธิปญฺตฺติ นาม
ขนฺธปญฺตฺติ ธาตุปญฺตฺติ อายตนปญฺตฺติ  อินฺทฺริยปญฺตฺติ สจฺจปญฺตฺติ
ปุคฺคลปญฺตฺตีติ เอวํ วุตฺตา ฉ ปญฺตฺติโย. อิธ ปน ปญฺตฺติยาติ เอตฺถาปิ
ปญฺตฺติ เจว อธิปญฺตฺติ จ อธิปฺเปตา, อธิปญฺตฺตีติ เอตฺถาปิ. ภควา หิ
ปญฺตฺติยาปิ อนุตฺตโร, อธิปญฺตฺติยาปิ อนุตฺตโร. เตนาห "อหเมว ตตฺถ
ภิยฺโย ยทิทํ อธิปญฺตฺตี"ติ.
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๑๐๗.
                      อปรนฺตสหคตทิฏินิสฺสยวณฺณนา
     [๑๙๖] ปหานายาติ ปชหนตฺถาย. ๑- สมติกฺกมายาติ ตสฺเสว เววจนํ.
เทสิตาติ กถิตา. ปญฺตฺตาติ ปิตา. สติปฏฺานภาวนาย หิ ฆนวินิพฺโภคํ
กตฺวา สพฺพธมฺเมสุ ยาถาวโต ๒- ทิฏฺเสุ "สุทฺธสงฺขารปุญฺโช ยํ นยิธ
สตฺตูปลพฺภตี"ติ สนฺนิฏฺานโต สพฺพทิฏฺินิสฺสยานํ ปหานํ โหตีติ. เตน วุตฺตํ
"ทิฏฺินิสฺสยานํ ปหานาย สมติกฺกมาย เอวํ มยา อิเม จตฺตาโร สติปฏฺานา
เทสิตา ปญฺตฺตา"ติ. เสสํ สพฺพตฺถ อุตฺตานตฺถเมวาติ.
                      ปาสาทิกสุตฺตวณฺณนา นิฏฺิตา
                          ------------


             อรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย เล่มที่ ๖ หน้า ๙๔-๑๐๗.
http://84000.org/tipitaka/atthapali/th_line.php?B=6&A=2357&pagebreak=1
             The Pali Atthakatha in Roman :-
http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_rm.php?B=6&A=2357&pagebreak=1
             อ่านอรรถกถาแปลไทย :-
http://84000.org/tipitaka/attha/attha.php?b=11&i=94
             เนื้อความพระไตรปิฎกฉบับหลวง :-
http://84000.org/tipitaka/read/r.php?B=11&A=2537
             พระไตรปิฎกฉบับบาลีอักษรไทย :-
http://84000.org/tipitaka/read/pali_read.php?B=11&A=2684
             The Pali Tipitaka in Roman Character :-
http://84000.org/tipitaka/read/roman_read.php?B=11&A=2684
             สารบัญพระไตรปิฎกเล่มที่ ๑๑
http://84000.org/tipitaka/read/?index_11