ขอนอบน้อมแด่
พระผู้มีพระภาคอรหันตสัมมาสัมพุทธเจ้า
                      พระองค์นั้น
บทนำ พระวินัยปิฎก พระสุตตันตปิฎก พระอภิธรรมปิฎก ค้นพระไตรปิฎก ชาดก หนังสือธรรมะ
อ่านหน้า[ต่าง] แรกอ่านหน้า[ต่าง] ที่แล้วไม่แสดงหมายเลขหน้า
ในกรณี :- 
   บรรทัดแรกของแต่ละหน้าอ่านหน้า[ต่าง] ถัดไปอ่านหน้า[ต่าง] สุดท้าย คลิกเพื่อเปลี่ยน ฐญ เป็นแบบดั้งเดิม
อรรถกถาเล่มที่ ๖ ภาษาบาลีอักษรไทย ที.อ. (สุมงฺคล.๓)

หน้าที่ ๕๙.

๕. สมฺปสาทนียสุตฺต สาริปุตฺตสีหนาทวณฺณนา [๑๔๑] เอวมฺเม สุตนฺติ สมฺปสาทนิยสุตฺตํ. ตตฺรายํ อนุตฺตานปทวณฺณนา: นาฬนฺทายนฺติ นาฬนฺทาติ เอวํนามเก นคเร, ตํ นครํ โคจรคามํ กตฺวา. ปาวาริกมฺพวเนติ ทุสฺสปาวาริกเสฏฺฐิโน อมฺพวเน. ตํ กิร ตสฺส อุยฺยานํ อโหสิ. โส ภควโต ธมฺมเทสนํ สุตฺวา ภควติ ปสนฺโน ตสฺมึ อุยฺยาเน กุฏิเลณมณฺฑปาทิปฏิมณฺฑิตํ ภควโต วิหารํ กตฺวา นิยฺยาเทสิ. ๑- โส วิหาโร ชีวกมฺพวนํ วิย "ปาวาริกมฺพวนนฺ"เตฺวว สงฺขยํ คโต, ตสฺมึ ปาวาริกมฺพวเน วิหรตีติ อตฺโถ. ภควนฺตํ เอตทโวจ "เอวํ ปสนฺโน อหํ ภนฺเต ภควตี"ติ. กสฺมา เอวํ อโวจ? อตฺตโน อุปฺปนฺนโสมนสฺสปเวทนตฺถํ. ตตฺรายํ อนุปุพฺพิกถา:- เถโร กิร ตํทิวสํ กาลสฺเสว สรีรปฏิชคฺคนํ กตฺวา สุนิวตฺถนิวาสโน ปตฺตจีวรมาทาย ปาสาทิเกหิ อภิกฺกนฺตาทีหิ เทวมนุสฺสานํ ปสาทํ อาวหนฺโต นาฬนฺทวาสีนํ หิตสุขมนุพฺรูหนฺโต ปิณฺฑาย ปวิสิตฺวา ปจฺฉาภตฺตํ ปิณฺฑปาตปฏิกฺกนฺโต วิหารํ คนฺตฺวา สตฺถุ วตฺตํ ทสฺเสตฺวา สตฺถริ คนฺธกุฏึ ปวิฏฺเฐ สตฺถารํ วนฺทิตฺวา อตฺตโน ทิวาฏฺฐานํ อคมาสิ. ตตฺถ สทฺธิวิหาริกนฺเตวาสิเกสุ วตฺตํ ทสฺเสตฺวา ปฏิกฺกนฺเตสุ ทิวาฏฺฐานํ สมฺมชฺชิตฺวา จมฺมขณฺฑํ ๒- ปญฺญเปตฺวา อุทกตุมฺพโต อุทเกน หตฺถปาเท สีตเล กตฺวา ติสนฺธิปลฺลงฺกํ อาภุชิตฺวา กาลปริจฺเฉทํ กตฺวา ผลสมาปตฺตึ สมาปชฺชิ. โส ยถาปริจฺฉินฺนกาลวเสน สมาปตฺติโต วุฏฺฐาย อตฺตโน คุเณ อนุสฺสริตุํ อารทฺโธ. อถสฺส คุเณ อนุสฺสรโต สีลํ อาปาถมาคตํ. ตโต ปฏิปาฏิยาว สมาธิปญฺญาวิมุตฺติวิมุตฺติญาณทสฺสนํ. ปฐมชฺฌานํ ฯเปฯ @เชิงอรรถ: ฉ.ม. นิยฺยาเตสิ ฉ.ม. จมฺมกฺขณฺฑํ เอวมุปริปิ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๖๐.

จตุตฺถชฺฌานํ ๑- อากาสานญฺจายตนสมาปตฺติ ฯเปฯ เนวสญฺญานาสญฺญายตนสมาปตฺติ วิปสฺสนาญาณํ ฯเปฯ ทิพฺพจกฺขุญาณํ ฯเปฯ โสตาปตฺติมคฺโค โสตาปตฺติผลํ ฯเปฯ อรหตฺตมคฺโค อรหตฺตผลํ อตฺถปฏิสมฺภิทา ธมฺมปฏิสมฺภิทา นิรุตฺติปฏิสมฺภิทา ปฏิภาณปฏิสมฺภิทา สาวกปารมีญาณํ. อิโต ปฏฺฐาย กปฺปสตสหสฺสาธิกสฺส อสงฺเขยฺยสฺส อุปริ อโนมทสฺสิพุทฺธสฺส ปาทมูเล กตอภินีหารํ อาทึ กตฺวา อตฺตโน คุเณ อนุสฺสรโต ยาว นิสินฺนปลฺลงฺกา คุณา อุปฏฺฐหึสุ. เอวํ เถโร อตฺตโน คุเณ อนุสฺสรมาโน คุณานํ ปมาณํ วา ปริจฺเฉทํ วา ทฏฺฐุํ นาสกฺขิ. โส จินฺเตสิ "มยฺหํ ตาว ปเทสญาเณ ฐิตสฺส สาวกสฺส คุณานํ ปมาณํ วา ปริจฺเฉโท วา นตฺถิ, อหํ ปน ยํ สตฺถารํ อุทฺทิสฺส ปพฺพชิโต, กีทิสา นุโข ตสฺส คุณา"ติ ทสพลสฺส คุเณ อนุสฺสริตุํ อารทฺโธ. โส ภควโต สีลํ นิสฺสาย, สมาธึ ปญฺญํ วิมุตฺตึ วิมุตฺติญาณทสฺสนํ นิสฺสาย, จตฺตาโร สติปฏฺฐาเน นิสฺสาย, ทสพลสฺส ๒- จตฺตาโร สมฺมปฺปธาเน จตฺตาโร อิทฺธิปาเท จตฺตาโร มคฺเค จตฺตาริ ผลานิ จตสฺโส ปฏิสมฺภิทา จตุโยนิปริจฺเฉทกญาณํ จตฺตาโร อริยวํเส นิสฺสาย ทสพลสฺส คุเณ อนุสฺสริตุํ อารทฺโธ. ตถา ปญจ ปธานิยงฺคานิ, ปญจงฺคิกํ สมฺมสมาธึ, ปญฺจินฺทฺริยานิ, ปญฺจ พลานิ, ปญฺจ นิสฺสรณียา ธาตุโย, ปญฺจ วิมุตฺตายตนานิ, ปญฺจ วิมุตฺติปริปาจนิยา ปญฺญา, ฉ สาราณีเย ๓- ธมฺเม, ฉ อนุสฺสติฏฺฐานานิ, ฉ คารเว, ฉ นิสฺสรณียา ๔- ธาตุโย, ฉ สตฺตวิหาเร, ฉ อนุตฺตริยานิ, ฉ นิพฺเพธภาคิยา ปญฺญา, ฉ อภิญฺญา, ฉ อสาธารณญาณานิ, สตฺต อปริหานีเย ธมฺเม, สตฺต อริยธนานิ, สตฺต โพชฺฌงฺเค, สตฺต สปฺปุริสธมฺเม, สตฺต นิชฺชรวตฺถูนิ, สตฺต ปญฺญา, สตฺต ทกฺขิเณยฺยปุคฺคเล, สตฺต ขีณาสวพลานิ, อฏฺฐ ปญฺญาปฏิลาภเหตู, อฏฺฐ สมฺมตฺตานิ, อฏฺฐ โลกธมฺมาติกฺกเม, อฏฺฐ อารพฺภวตฺถูนิ, อฏฺฐ อกฺขณเทสนา, อฏฺฐ มหาปุริสวิตกฺเก, อฏฺฐ @เชิงอรรถ: ฉ.ม. จตุตฺถชฺฌานนฺติ ปาโฐ น ทิสฺสติ ฉ.ม., อิ. ทสพลสฺสาติ ปาโฐ น ทิสฺสติ @ ฉ.ม. สารณีเย, อิ. นิสฺสารณีเย ฉ.ม. นิสฺสรณิยา, อิ. นิสฺสารณียา

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๖๑.

อภิภายตนานิ, อฏฺฐ วิโมกฺเข, นว โยนิโสมนสิการมูลเก ธมฺเม, นว ปาริสุทฺธิปธานิยงฺคานิ, นว สตฺตาวาสเทสนา, นว อาฆาตปฏิวินเย, นว ปญฺญา, ๑- นว นานตฺตานิ, นว อนุปุพฺพวิหาเร, ทส นาถกรเณ ธมฺเม, ทส กสิณายตนานิ, ทส กุสลกมฺมปเถ. ทส ตถาคตพลานิ, ทส สมฺมตฺตานิ, ทส อริยวาเส, ทส อเสกฺขธมฺเม, เอกาทส เมตฺตานิสํเส, ทฺวาทส ธมฺมจกฺกากาเร, เตรส ธุตงฺคคุเณ, จุทฺทส พุทฺธญาณานิ, ปญฺจทส วิมุตฺติปริปาจนิเย ธมฺเม, โสฬสวิธอานาปานสฺสตึ, อฏฺฐารส พุทฺธธมฺเม, เอกูนวีสติ ปจฺจเวกฺขณญาณานิ, จตุจตฺตาลีส ญาณวตฺถูนิ, ปโรปณฺณาส กุสลธมฺเม, สตฺตสตฺตติ ญาณวตฺถูนิ, จตุวีสติโกฏิสตสหสฺสสมาปตฺติโย สญฺจาริตมหาวชิรญาณํ ๒- นิสฺสาย ทสพลสฺส คุเณ อนุสฺสริตุํ อารภิ. ตสฺมึเยว จ ทิวาฏฺฐาเน นิสินฺโนเยว อุปริ "อปรํ ปน ภนฺเต เอตทานุตฺตริยนฺ"ติ อาคมิสฺสนฺติ โสฬส อปรปเวณิยธมฺมา, เตปิ นิสฺสาย อนุสฺสริตุํ อารภิ. โส "กุสลปญฺญตฺติยํ อนุตฺตโร มยฺหํ สตฺถา, อายตนปญฺญตฺติยํ อนุตฺตโร, คพฺภาวกฺกนฺติยํ อนุตฺตโร, อาเทสนาวิธาสุ อนุตฺตโร, ทสฺสนสมาปตฺติยํ อนุตฺตโร, ปุคฺคลปญฺญตฺติยํ อนุตฺตโร, ปธาเนสุ อนุตฺตโร, ปฏิปทาสุ อนุตฺตโร, ภสฺสสมาจาเร อนุตฺตโร, ปุริสสีลสมาจาเร อนุตฺตโร, อนุสาสนีวิธาสุ อนุตฺตโร, ปรปุคฺคลวิมุตฺติญาเณ อนุตฺตโร, สสฺสตวาเทสุ ๓- อนุตฺตโร, ปุพฺเพนิวาสญาเณ อนุตฺตโร, ทิพฺพจกฺขุญาเณ อนุตฺตโร, อิทฺธิวิเธสุ อนุตฺตโร, อิมินา จ อิมินา จ อนุตฺตโร"ติ เอวํ ทสพลสฺส คุเณ อนุสฺสรนฺโต ภควโต คุณานํ เนว อนฺตํ, น ปมาณํ ปสฺสิ. เถโร อตฺตโนปิ ตาว คุณานํ อนฺตํ วา ปมาณํ วา นาทฺทส, ภควโต คุณานํ กึ ปสฺสิสฺสติ. ยสฺส ยสฺส หิ ปญฺญา มหตี ญานํ วิสทํ, โส โส พุทฺธคุเณ มหนฺตโต สทฺทหติ. โลกิยมหาชโน อุกฺกาสิตฺวาปิ ขิปิตฺวาปิ "นโม พุทฺธานนฺ"ติ อตฺตโน อตฺตโน อุปนิสฺสเย ฐตฺวา พุทฺธานํ คุเณ อนุสฺสรติ. สพฺพโลกิยมหาชนโต เอโก โสตาปนฺโน พุทฺธคุเณ มหนฺตโต สทฺทหติ. @เชิงอรรถ: อิ. สญฺญา ฉ.ม....สมาปตฺติสญฺจาริตา.... อิ. สสฺสตวาเท

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๖๒.

โสตาปนฺนานํ สตโตปิ สหสฺสโตปิ เอโก สกทาคามี. สกทาคามีนํ สตโตปิ สหสฺสโตปิ เอโก อนาคามี. อนาคามีนํ สตโตปิ สหสฺสโตปิ เอโก อรหา พุทฺธคุเณ มหนฺตโต สทฺทหติ. อวเสสอรหนฺเตหิ อสีติมหาเถรา พุทฺธคุเณ มหนฺตโต สทฺทหนฺติ. อสีติมหาเถเรหิ จตฺตาโร มหาเถรา. จตูหิ มหาเถเรหิ เทฺว อคฺคสาวกา. เตสุปิ สาริปุตฺตตฺเถโร, สาริปุตฺตตฺเถรโตปิ เอโก ปจฺเจกพุทฺโธ พุทฺธคุเณ มหนฺตโต สทฺทหติ. สเจ ปน สกลจกฺกวาฬคพฺเภ สงฺฆาฏิกณฺเณน สงฺฆาฏิกณฺณํ ปหรมานา ๑- นิสินฺนา ปจฺเจกพุทฺธา พุทฺธคุเณ อนุสฺสเรยฺยุํ, เตหิ สพฺเพหิปิ เอโก สพฺพญฺญุพุทฺโธว พุทฺธคุเณ มหนฺตโต สทฺทหติ. เสยฺยถาปิ นาม มหาชโน "มหาสมุทฺโท คมฺภีโร อุตฺตาโน"ติ ชานนตฺถํ โยตฺตานิ วฏฺเฏยฺย, ตตฺถ โกจิ พฺยามปฺปมาณํ โยตฺตํ วฏฺเฏยฺย, โกจิ เทฺวพฺยามํ ฯเปฯ โกจิ ทสพฺยามํ, โกจิ วีสติพฺยามํ, โกจิ ตึสพฺยามํ, โกจิ จตฺตาลีสพฺยามํ, โกจิ ปญฺญาสพฺยามํ, โกจิ สตพฺยามํ, โกจิ สหสฺสพฺยามํ, โกจิ จตุราสีติพฺยามสหสฺสํ. เต นาวํ อารุยฺห สมุทฺทมชฺเฌ อุคฺคตปพฺพตาทิมฺหิ วา ฐตฺวา อตฺตโน อตฺตโน โยตฺตํ โอตาเรยฺยุํ, เตสุ ยสฺส โยตฺตํ พฺยามมตฺตํ, โส พฺยามมตฺตฏฐาเนเยว อุทกํ ชานาติ ฯเปฯ ยสฺส จตุราสีติพฺยามสหสฺสํ, โส จตุราสีติพฺยามสหสฺสฏฺฐาเนเยว อุทกํ ชานาติ. ปรโต อุทกํ เอตฺตกนฺติ น ชานาติ. มหาสมุทฺเท ปน น ตตฺตกญฺเญว อุทกํ, อถโข อนนฺตมปริมาณํ. จตุราสีติโยชนสหสฺสคมฺภีโร หิ มหาสมุทฺโท, เอวเมว เอกพฺยามโยตฺตโต ปฏฺฐาย นวพฺยามโยตฺเตน ญาตอุทกํ วิย โลกิยมหาชเนน ทิฏฺฐพุทฺธคุณา เวทิตพฺพา. ทสพฺยามโยตฺเตน ทสพฺยามฏฺฐาเน ญาตอุทกํ วิย โสตาปนฺเนน ทิฏฺฐพุทฺธคุณา. วีสติพฺยามโยตฺเตน วีสติพฺยามฏฺฐาเน ญาตอุทกํ วิย สกทาคามินา ทิฏฺฐพุทธคุณา. ตึสพฺยามโยตฺเตน ตึสพฺยามฏฺฐาเน ญาตอุทกํ วิย อนาคามินา ทิฏฺฐพุทฺธคุณา. จตฺตาลีสพฺยามโยตฺเตน จตฺตาลีสพฺยามฏฺฐฺาเน ญาตอุทกํ วิย อรหตา ทิฏฺฐพุทฺธคุณา. ปญฺญาสพฺยามโยตฺเตน @เชิงอรรถ: ฉ.ม. ปหริยมานา

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๖๓.

ปญฺญาสพฺยามฏฺฐาเน ญาตอุทกํ วิย อสีติมหาเถเรหิ ทิฏฺฐพุทฺธคุณา. สตพฺยามโยตฺเตน สตพฺยามฏฺฐาเน ญาตอุทกํ วิย จตูหิ มหาเถเรหิ ทิฏฺฐพุทฺธคุณา. สหสฺสพฺยามโยตฺเตน สหสฺสพฺยามฏฺฐาเน ญาตอุทกํ วิย มหาโมคฺคลฺลานตฺเถเรน ทิฏฺฐพุทฺธคุณา. จตุราสีติพฺยามสหสฺสโยตฺเตน จตุราสีติพฺยามสหสฺสฏฺฐาเน ญาตอุทกํ วิย ธมฺมเสนาปตินา สาริปุตฺตตฺเถเรน ทิฏฺฐพุทฺธคุณา. ตตฺถ ยถา โส ปุริโส มหาสมุทฺเท อุทกํ นาม น เอตฺตกํเยว, อนนฺตมปริมาณนฺติ คณฺหาติ, เอวเมว อายสฺมา สาริปุตฺโต ธมฺมนฺวเยน อนฺวยพุทฺธิยา อนุมาเนน นยคฺคาเหน สาวกปารมีญาเณ ฐตฺวา ทสพลสฺส คุเณ อนุสฺสรนฺโต "พุทฺธคุณา อนนฺตา อปริมาณา"ติ สทฺทหิ. ๑- เถเรน หิ ทิฏฺฐพุทฺธคุเณหิ ธมฺมนฺวเยน คเหตพฺพพุทฺธคุณาเยว พหุตรา. ยถากถํ วิย? ยถา อิโต นว เอโต นวาติ อฏฺฐารส โยชนานิ อวตฺถริตฺวา คจฺฉนฺติยา จนฺทภาคาย มหานทิยา เอโก ๒- ปุริโส สูจิปาเสน อุทกํ คณฺเหยฺย, สูจิปาเสน คหิตอุทกโต อคฺคหิตเมว พหุ โหติ. ยถา วาปน ปุริโส มหาปฐวิโต องฺคุลิยา ปํสุํ คณฺเหยฺย, องฺคุลิยา คหิตปํสุโต อวเสสปํสุเยว พหุ โหติ. ยถา วาปน ปุริโส มหาสมุทฺทาภิมุขึ องฺคุลึ กเรยฺย, องฺคุลิอภิมุขอุทกโต อวเสสอุทกํเยว พหุ โหติ. ยถา จ ปุริโส อากาสาภิมุขึ องฺคุลึ กเรยฺย, องฺคุลิอภิมุขอากาสโต เสสอากาสปฺปเทโสว พหุ โหติ. เอวํ เถเรน ทิฏฺฐพุทฺธคุเณหิ อทิฏฺฐา พุทฺธคุณาว พหุตราติ ๓- เวทิตพฺพา. วุตฺตมฺปิ เจตํ:- "พุทฺโธปิ พุทฺธสฺส ภเณยฺย วณฺณํ กปฺปมฺปิ เจ อญฺญมภาสมาโน. ขีเยถ กปฺโป จิรทีฆมนฺตเร วณฺโณ น ขีเยถ ตถาคตสฺสา"ติ. เอวํ เถรสฺส อตฺตโน จ สตฺถุ จ คุเณ อนุสฺสรโต ยมกมหานที มโหโฆ วิย อพฺภนฺตเร ปีติโสมนสฺสํ อวตฺถรมานํ วาโต วิย ภ ตํ, อุพฺภิชฺชิตฺวา @เชิงอรรถ: อิ. สทฺทหติ ฉ.ม., อิ. เอโก น ทิสฺสติ ฉ.ม., อิ. พหูติ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๖๔.

อุคฺคตอุทกํ วิย มหารหทํ สกลสรีรํ ปูเรสิ. ตโต เถโร ๑- "สุปฏฺฐิตา วต เม ปฏฺฐนา, สุลทฺธา เม ปพฺพชฺชา, ยฺวาหํ เอวํวิธสฺส สตฺถุ สนฺติเก ปพฺพชิโต"ติ อาวชฺชนฺตสฺส พลวตรํ ปีติโสมนสฺสํ อุปฺปชฺชิ. อถ เถโร "กสฺสาหํ อิมํ ปีติโสมนสฺสํ อาโรเจยฺยนฺ"ติ จินฺเตนฺโต อญฺโญ โกจิ สมโณ วา พฺราหฺมโณ วา เทโว วา มาโร วา พฺรหฺมา วา มม อิมํ ปสาทํ อนุจฺฉวิกํ กตฺวา ปฏิคฺคเหตุํ น สกฺขิสฺสติ, อหํ อิมํ โสมนสฺสํ สตฺถุโนว ปเวเทสฺสามิ, ๒- สตฺถาว เม ปฏิคฺคณฺหิตุํ สกฺขิสฺสติ, โส หิ ติฏฺฐตุ มม ปีติโสมนสฺสํ, มาทิสสฺส สมณสตสฺส วา สมณสหสฺสสฺส วา สมณสตสหสฺสสฺส วา โสมนสฺสํ ปเวเทนฺตสฺส สพฺเพสํ มนํ คณฺหนฺโต ปฏิคฺคเหตุํ สกฺโกติ. เสยฺยถาปิ นาม อฏฺฐารส โยชนานิ อวตฺถรมานํ คจฺฉนฺตึ จนฺทภาคํ มหานทึ กุสุมฺภา วา กนฺทรา วา สมฺปฏิจฺฉิตุํ ๓- น สกฺโกนฺติ, มหาสมุทฺโทว ตํ สมฺปฏิจฺฉติ. มหาสมุทฺโท หิ ติฏฺฐตุ จนฺทภาคา, เอวรูปานํ นทีนํ สตํปิ สหสฺสํปิ สตสหสฺสํปิ สมฺปฏิจฺฉติ, น จสฺส เตน อูนตฺตํ วา ปูรตฺตํ วา ปญฺญายติ, เอวเมว มม ๔- สตฺถา มาทิสสฺส สมณสตสฺส วา สมณสหสฺสสฺส วา สมณสตสหสฺสสฺส วา ปีติโสมนสฺสํ ปเวเทนฺตสฺส สพฺเพสํ มนํ คณฺหนฺโต ปฏิคฺคเหตุํ สกฺโกติ. เสสา สมณพฺราหฺมณาทโย จนฺทภาคํ กุสุมฺภกนฺทรา วิย มม โสมนสฺสํ สมฺปฏิจฺฉิตุํ น สกฺโกนฺติ. หนฺทาหํ มม ปีติโสมนสฺสํ สตฺถุโนว อาโรเจมีติ ปลฺลงฺกํ วินิพฺภุชิตฺวา จมฺมขณฺฑํ ปปฺโผเฏตฺวา อาทาย สายณฺหสมเย ปุปฺผานํ วณฺฑโต ฉิชฺชิตฺวา ปคฺฆรณกาเล สตฺถารํ อุปสงฺกมิตฺวา อตฺตโน โสมนสฺสํ ปเวเทนฺโต เอวํ ปสนฺโน อหํ ภนฺเตติ อาทิมาห. ตตฺถ เอวํ ปสนฺโนติ เอวํ อุปฺปนฺนสทฺโธ, เอวํ สทฺทหามีติ อตฺโถ. ภิยฺโยภิญฺญตโรติ ภิยฺยตโร อภิญฺญาโต, ภิยฺยตราภิญฺโญ วา, อุตฺตริตรญาโณติ อตฺโถ. สมฺโพธิยนฺติ สพฺพญฺญุตญาเณ อรหตฺตมคฺคญาเณ วา, อรหตฺตมคฺเคเนว หิ พุทฺธคุณา นิปฺปเทสา คหิตา โหนฺติ. เทฺว หิ อคฺคสาวกา @เชิงอรรถ: ฉ.ม. เถรสฺส ฉ.ม. ปเวเทยฺยามิ อิ. ปฏิจฺฉิตุํ @ ฉ.ม. มม น ทิสฺสติ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๖๕.

อรหตฺตมคฺเคเนว สาวกปารมีญาณํ ปฏิลภนฺติ. ปจฺเจกพุทฺโธ ๑- ปจฺเจกโพธิญาณํ. พุทฺธา สพฺพญฺญุตญาณญฺเจว สกเล จ พุทฺธคุเณ. สพฺพญฺหิ เนสํ อรหตฺตมคฺเคเนว อิชฺฌติ. ตสฺมา อรหตฺตมคฺคญาณํ สมฺโพธิ นาม โหติ. เตน อุตฺตริตโร ภควตา นตฺถิ. เตนาห "ภควตา ภิยฺโยภิญฺญตโร ยทิทํ สมฺโพธิยนฺ"ติ. [๑๔๒] โอฬาราติ ๒- เสฏฺฐา. อยญฺหิ อุฬารสทฺโท "อุฬารานิ ขาทนียานิ ขาทนฺตี"ติ ๓- อาทีสุ มธุเร อาคจฺฉติ. "อุฬาราย ขลุ ภวํ วจฺฉายโน สมณํ โคตมํ ปสํสาย ปสํสตี"ติ ๔- อาทีสุ เสฏฺเฐ. "อปฺปมาโณ อุฬาโร โอภาโส"ติ ๕- อาทีสุ วิปุเล. สฺวายมิธ เสฏฺเฐ อาคโต. เตน วุตฺตํ "โอฬาราติ เสฏฺฐา"ติ. อาสภีติ อุสภสฺส วาจาสทิสี อจลา อสมฺปเวธี. เอกํโส คหิโตติ อนุสฺสเวน วา อาจริยปรมฺปราย วา อิติกิราย วา ปิฏกสมฺปทาเนน วา อาการปริวิตกฺเกน วา ทิฏฺฐินิชฺฌานกฺขนฺติยา วา ตกฺกเหตุ วา นยเหตุ วา อกเถตฺวา ปจฺจกฺขโต ญาเณน ปฏิวิชฺฌิตฺวา วิย เอกํโส คหิโต, สนฺนิฏฺฐานกถาว คหิตาติ ๖- อตฺโถ. สีหนาโทติ เสฏฺฐนาโท, เนว ทนฺธายนฺเตน น คคฺครายนฺเตน ๗- สีเหน วิย อุตฺตมนาโท นทิโตติ อตฺโถ. กึ นุ โข เต สาริปุตฺตาติ อิมํ เทสนํ กสฺมา อารภิ. ๘- อนุโยคทาปนตฺถํ. เอกจฺโจ หิ สีหนาทํ นทิตฺวา อตฺตโน สีหนาเท อนุโยคํ ทาตุํ น สกฺโกติ, นิคฺฆํสนํ นกฺขมติ, เลเป ปติตมกฺกโฏ วิย โหติ. ยถา ธมมานํ อปริสุทฺธโลหํ ฌายิตฺวา ฌามองฺคาโร โหติ, เอวํ ฌามงฺคาโร วิย โหติ. เอโก สีหนาเท อนุโยคํ ทาปิยมาโน ทาตุํ สกฺโกติ, นิคฺฆํสนํ ขมติ, ธมมานํ นิทฺโทสชาตรูปํ วิย อธิกตรํ โสภติ, ตาทิโส เถโร. เตน นํ ภควา "อนุโยคกฺขโม อยนฺ"ติ ญตฺวา สีหนาเท อนุโยคทาปนตฺถํ อิทํปิ เทสนํ อารภิ. @เชิงอรรถ: ฉ.ม., อิ. ปจฺเจกพุทฺธา ฉ.ม., อิ. อุฬารา @ ม.มู. ๑๒/๓๖๖, มหาสจฺจกสุตฺต ม.มู. ๑๒/๒๘๘, จูฬหตฺถิปโทมสุตฺต @ สํ. มหา. ๑๙/๑๐๘๑/๓๗๑ ธมฺมจกฺกปฺปวตฺตนสุตฺต ฉ.ม., อิ. กถิตาติ @ ม. ภคฺครายนฺเตน ฉ.ม. อารภตีติ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๖๖.

ตตฺถ สพฺเพ เตติ สพฺเพ เต ตยา. เอวํสีลาติ อาทีสุ โลกิยโลกุตฺตรวเสน สีลาทีนิ ปุจฺฉติ. เตสํ วิตฺถารกถา มหาปทาเน กถิตาว. กึ ปน เต สาริปุตฺต เย เต ภวิสฺสนฺตีติ อตีตา จ ตาว นิรุทฺธา, อปณฺณตฺติกภาวํ คตา ทีปสิขา วิย นิพฺพุตา, เอวํ นิรุทฺเธ อปณฺณตฺติกภาวํ คเต ตฺวํ กถํ ชานิสฺสสิ, อนาคตพุทฺธานํ ปน คุณา กึ ๑- ตยา อตฺตโน จิตฺเตน ปริจฺฉินฺทิตฺวา วิทิตาติ ปุจฺฉนฺโต เอวมาห. กึ ปน เต สาริปุตฺต อหํ เอตรหีติ อนาคตาปิ พุทฺธา อชาตา อนิพฺพตฺตา อนุปฺปนฺนา, เตปิ กถํ ตฺวํ ชานิสฺสสิ, เตสญฺหิ ชานนํ อปเท อากาเส ปททสฺสนํ วิย โหติ. อิทานิ มยา สทฺธึ เอกวิหาเร วสสิ, เอกโต ภิกฺขาย จรสิ, ธมฺมเทสนากาเล ทกฺขิณปสฺเส นิสีทสิ, กึ ปน มยฺหํ คุณา อตฺตโน เจตสา ปริจฺฉินฺทิตฺวา วิทิตา ตยาติ อนุยุญฺชนฺโต เอวมาห. เถโร ปน ปุจฺฉิเต ปุจฺฉิเต "โน เหตํ ภนฺเต"ติ ปฏิกฺขิปติ. เถรสฺส จ วิทิตํปิ อตฺถิ อวิทิตํปิ อตฺถิ, กึ โส อตฺตโน วิทิตฏฺฐาเน ปฏิกฺเขปํ กโรติ, อวิทิตฏฺฐาเนติ. วิทิตฏฺฐาเน น กโรติ, อวิทิตฏฺฐาเนเยว กโรติ. ๒- เถโร กิร อนุโยเค อารทฺเธเยว อญฺญาสิ. น อยํ อนุโยโค สาวกปารมีญาเณ, สพฺพุตญาเณ อยํ อนุโยโคติ อตฺตโน สาวกปารมีญาเณ ปฏิกฺเขปํ อกตฺวา อวิทิตฏฺฐาเน สพฺพญฺญุตญาเณ ปฏิกฺเขปํ กโรติ. เตน อิทํปิ ทิเปติ "ภควา มยฺหํ อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนานํ พุทฺธานํ สีลสมาธิปญฺญาวิมุตฺติการณชานนสมตฺถํ สพฺพญฺญุตญาณํ นตฺถี"ติ. เอตฺถาติ เอเตสุ อตีตาทิเภเทสุ พุทฺเธสุ. อถ กิญฺจรหีติ อถ กสฺมา เอวํ ญาเณ อสติ ตยา เอวํ กถิตนฺติ วทติ. [๑๔๓] ธมฺมนฺวโยติ ธมฺมสฺส ปจฺจกฺขโต ญาณสฺส อนุโยคํ อนุคนฺตฺวา อุปฺปนฺนํ อนุมาญาณํ นยคฺคาโห วิทิโต. สาวกปารมีญาเณ ฐตฺวาว อิมินาว อากาเรน ชานามิ ภควาติ วทติ. เถรสฺส หิ นยคฺคาโห อปฺปมาโณ อปริยนฺโต. ยถา สพฺพญฺญุตญาณสฺส ปมาณํ วา ปริยนฺโต วา นตฺถิ, เอวํ @เชิงอรรถ: ฉ.ม. กินฺติ, อิ. กึติ ฉ.ม., อิ. กโรตีติ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๖๗.

ธมฺมเสนาปติโน นยคฺคาหสฺส. เตน โส "อิมินา เอวํวิโธ, อิมินา อนุตฺตโร สตฺถา"ติ ชานาติ. เถรสฺส หิ นยคฺคาโห สพฺพญฺญุตญาณคติโกเอว. อิทานิ ตํ นยคฺคาหํ ปากฏํ กาตุํ อุปมํ ๑- ทสฺเสนฺโต เสยฺยถาปิ ภนฺเตติ อาทิมาห. ตตฺถ ยสฺมา มชฺฌิมปเทเส นครสฺส ทฬฺหุทฺทาปปาการาทีนิ ๒- ถิรานิ วา โหนฺตุ ทุพฺพลานิ วา, สพฺพโส วา ปน มา โหนฺตุ, โจราสงฺกา น โหติ, ตสฺมา ตํ อคฺคเหตฺวา ปจฺจนฺติมํ นครนฺติ อาห. ทพฺหุทฺทาปนฺติ ๓- ถิรปาการปาทํ. ทฬฺหปาการโตรณนฺติ ถิรปาการญฺเจว ถิรปิฏฺฐิสงฺฆาฏญฺจ. เอกทฺวารนฺติ กสฺมา อาห. พหุทฺวาเร หิ นคเร พหูหิ ปณฺฑิตโทวาริเกหิ ภวิตพฺพํ. เอกทฺวาเร เอโกว วฏฺฏติ. เถรสฺส จ ปญฺญาย สทิโส อญฺโญ นตฺถิ. ตสฺมา อตฺตโน ปณฺฑิตภาวสฺส โอปมฺมตฺถํ เอกํเยว โทวาริกํ ทสฺเสตุํ "เอกทฺวารนฺ"ติ อาห. ปณฺฑิโตติ ปณฺฑิจฺเจน สมนฺนาคโต. พฺยตฺโตติ เวยฺยตฺติเยน สมนฺนาคโต วิสทญาโณ วา. ๔- เมธาวีติ ฐานุปฺปตฺติกปญฺญาสงฺขาตาย เมธาย สมนฺนาคโต. อนุปริยายปถนฺติ อนุปริยายนามกํ ปาการมคฺคํ. ปาการสนฺธินฺติ ทฺวินฺนํ อิฏฺฐกานํ อปคตฏฺฐานํ. ปาการวิวรนฺติ ปาการสฺส ฉินฺนฏฺฐานํ. เจตโส อุปกฺกิเลเสติ ปญฺจ นีวรณา ๕- จิตฺตํ อุปกฺกิเลเสนฺติ กิลิฏฺฐํ กโรนฺติ อุปตาเปนฺติ วิพาเธนฺติ, ตสฺมา "เจตโส อุปกฺกิเลสา"ติ วุจฺจนฺติ. ปญฺญาย ทุพฺพลีกรเณติ นีวรณา อุปฺปชฺชมานา อนุปฺปนฺนาย ปญฺญาย อุปฺปชฺชิตุํ น เทนฺติ, อุปฺปนฺนาย ปญฺญาย วฑฺฒิตุํ น เทนฺติ, ตสฺมา "ปญฺญาย ทุพฺพลีกรณา"ติ วุจฺจนฺติ. สุปฏฺฐิตจิตฺตาติ จตูสุ สติปฏฺฐาเนสุ สุฏฺฐุ อุปฏฺฐิตจิตฺตา หุตฺวา. สตฺต โพชฺฌงฺเค ยถาภูตนฺติ สตฺต โพชฺฌงฺเค ยถาสภาเวน ภาเวตฺวา. อนุตฺตรํ สมฺมาสมฺโพธินฺติ อรหตฺตํ สพฺพญฺญุตญาณํ วา ปฏิวิชฺฌึสูติ ทสฺเสติ. อปิเจตฺถ สติปฏฺฐานาติ วิปสฺสนา. โพชฺฌงฺคา มคฺโค. อนุตฺตรา สมฺมาสมฺโพธิ อรหตฺตํ. สติปฏฺฐานาติ วา วิปสฺสนา โพชฺฌงฺคมิสฺสกา. @เชิงอรรถ: ฉ.ม. อุปมาย ฉ.ม., อิ. อุทฺทาปปาการาทีนิ @ ฉ.ม., อิ. ทฬฺหุทฺธาปํ ฉ.ม., อิ. วา น ทิสฺสติ ฉ.ม. นีวรณานิ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๖๘.

สมฺมาสมฺโพธิ อรหตฺตเมว. ทีฆภาณกมหาสิวตฺเถโร ปนาห "สติปฏฺฐาเน วิปสฺสนาติ คเหตฺวา โพชฺฌงฺเค มคฺโค ๑- จ สพฺพญฺญุตญาณญฺจาติ คหิเต สุนฺทโร ปญฺโห ภเวยฺย, น ปเนวํ คหิตนฺ"ติ. อิติ เถโร สพฺพญฺญุพุทฺธานํ ๒- นีวรณปฺปหาเน สติปฏฺฐานภาวนาย สมฺโพธิยญฺจ มชฺเฌ ภินฺนสุวณฺณรชตานํ วิย นานตฺตาภาวํ ทสฺเสติ. อิธ ฐตฺวา อุปมา สํสนฺเทตพฺพา:- อายสฺมา หิ สาริปุตฺโต ปจฺจนฺตนครํ ทสฺเสติ, ๓- ปาการํ ทสฺเสสิ, ปริยายปถํ ทสฺเสสิ, ทฺวารํ ทสฺเสสิ, ปณฺฑิตโทวาริกํ ทสฺเสสิ, นครปฺปวิสนกนิกฺขมเก โอฬาริเก ปาเณ ทสฺเสสิ, โทวาริกสฺส เตสํ ปาณานํ ปากฏภาวญฺจ ทสฺเสสิ. ตตฺถ กึ เกน สทิสนฺติ เจ. นครํ วิย หิ นิพฺพานํ, ปากาโร วิย สีลํ, ปริยายปโถ วิย หิริ ๔- ทฺวารํ วิย อริยมคฺโค, ปณฺฑิตโทวาริโก วิย ธมฺมเสนาปติ, นครปฺปวิสนกนิกฺขมนก- โอฬาริกปาณา วิย อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนา พุทฺธา, โทวาริกสฺส เตสํ ปาณานํ ปากฏภาโว วิย อายสฺมโต สาริปุตฺตสฺส อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนานํ พุทฺธานํ สีลสมถาทีหิ ปากฏภาโว. เอตฺตาวตา เถเรน ภควา เอวมหํ สาวกปารมีญาเณ ฐตฺวา ธมฺมนฺวเยน นยคฺคาเหน ชานามีติ อตฺตโน สีหนาทสฺส อนุโยโค ทินฺโน โหติ. [๑๔๔] อิธาหํ ภนฺเต เยน ภควาติ อิมํ ธมฺมเทสนํ ๕- กสฺมา อารภิ? สาวกปารมีญาณสฺส นิปฺผตฺติทสฺสนตฺถํ. ๖- อยญฺเหตฺถ อธิปฺปาโย, ภควา อหํ สาวกปารมีญาณํ ปฏิลภนฺโต ปญฺจนวุติปาสณฺเฑสุ น อญฺญํ เอกมฺปิ สมณํ วา พฺราหฺมณํ วา อุปสงฺกมิตฺวา สาวกปารมีญาณํ ปฏิลภึ, ตุเมฺหเยว อุปสงฺกมิตฺวา ตุเมฺห ปยิรุปาสนฺโต ปฏิลภินฺติ ตตฺถ อิธาติ นิปาตมตฺตํ. อุปสงฺกมึ ธมฺมสฺสวนายาติ ตุเมฺห อุปสงฺกมนฺโตปิจาหํ ๗- น จีวราทิเหตุ อุปสงฺกมนฺโต, ธมฺมสฺสวนตฺถาย อุปสงฺกมนฺโต. เอวํ อุปสงฺกมิตฺวา สาวกปารมีญาณํ ปฏิลภึ. กทา ปน เถโร @เชิงอรรถ: สี., อิ. มคฺเค สี., อิ. สพฺพพุทฺธานํ ฉ.ม., อิ. ทสฺเสสิ @ สี., อิ. สมโถ ฉ.ม., อิ. เทสนํ ม. นิปฺพตฺติ... @ ฉ.ม. อุปสงฺกมนฺโต ปนาหํ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๖๙.

ธมฺมสฺสวนตฺถาย อุปสงฺกมนฺโตติ. สูกรขาตเลเณ ภาคิเนยฺยทีฆนขปริพฺพาชกสฺส เวทนาปริคฺคหสุตฺตนฺตกถิตทิวเส อุปสงฺกมนฺโต, ตทาเยว สาวกปารมีญฺาณํ ปฏิลภิ. ๑- ตํทิวสญฺหิ เถโร ตาลปณฺณํ คเหตฺวา ภควนฺตํ วีชยมาโน ๒- ฐิโต ตํ เทสนํ สุตฺวา ตตฺเถว สาวกปารมีญาณํ หตฺถคตํ อกาสิ. อุตฺตรุตฺตรํ ปณีตปณีตนฺติ อุตฺตรุตฺตรญฺเจว ปณีตปณีตญฺจ กตฺวา เทเสสิ. กณฺหสุกฺกํสปฺปฏิภาคนฺติ กณฺหญฺเญว สุกฺกญฺจ. ตญฺจ โข สปฺปฏิภาคํ สวิปกฺขํ ๓- กตฺวา. กณฺหํ ปฏิพาหิตฺวา สุกฺกํ, สกฺกํ ปฏิพาหิตฺวา กณฺหนฺติ เอวํ สปฺปฏิภาคํ กตฺวา กณฺหสุกฺกํ เทเสสิ, กญฺหํ เทเสนฺโตปิจ สอุสฺสาหํ สวิปากํ เทเสสิ, สุกฺกํ เทเสนฺโตปิ สอุสฺสาหํ สวิปากํ เทเสสิ. ตสฺมึ ธมฺเม อภิญฺญา อิเธกจฺจํ ธมฺมํ ธมฺเมสุ นิฏฺฐมคมนฺติ เอตฺถ ตสฺมึ เทสิเต ธมฺเม เอกจฺจํ ธมฺมํ นาม สาวกปารมีญาณํ สญฺชานิตฺวา ธมฺเมสุ นิฏฺฐมคมํ. กตเมสุ ธมฺเมสูติ? จตูสุ สจฺจธมฺเมสุ. เอตฺถายํ เถรสลฺลาโป, กาฬวลฺลวาสี สุมนตฺเถโร ตาว วทติ "จตูสุ สจฺจธมฺเมสุ อิทานิ นิฏฺฐคมนการณํ นตฺถิ. อสฺสชิมหาสาวกสฺส หิ ทิฏฺฐทิวเสเยว โส ปฐมมคฺเคน จตูสุ สจฺจธมฺเมสุ นิฏฺฐํ คโต, อปรภาเค สูกรขาตเลณทฺวาเร อุปริ ตีหิ มคฺเคหิ จตูสุ สจฺจธมฺเมสุ นิฏฺฐํ คโต, อิมสฺมึ ปน ฐาเน' ธมฺเมสู'ติ พุทฺธคุเณสุ นิฏฺฐํ คโต"ติ. โลกนฺตรวาสี จูฬสิวตฺเถโร ปน "สพฺพํ ตตฺเถว วตฺวา อิมสฺมึ ปน ฐาเน `ธมฺเมสู'ติ อรหตฺเต นิฏฺฐํ คโต"ติ อาห. ทีฆภาณกติปิฏกมหาสิวตฺเถโร ปน "ตเถว ปุริมวาทํ วตฺวา อิมสฺมึ ปน ฐาเน' ธมฺเมสู'ติ สาวกปารมีญาเณ นิฏฺฐํ คโต"ติ วตฺวา "พุทฺธคุณา ปน นยโต อาคตา"ติ อาห. สตฺถริ ปสีทินฺติ เอวํ สาวกปารมีญาณธมฺเมสุ นิฏฺฐํ คนฺตฺวา ภิยฺโยโส มตฺตาย "สมฺมาสมฺพุทฺโธ วต โส ภควา"ติ สตฺถริ ปสีทึ. สฺวากฺขาโต ภควตา ธมฺโมติ สุฏฺฐุ อกฺขาโต สุกถิโต นิยฺยานิโก มคฺโค ผลตฺถาย นิยฺยาติ ราคโทสโมหนิมฺมทนสมตฺโถ. @เชิงอรรถ: ฉ.ม., อิ. ปฏิลภีติ ฉ.ม. พีชมาโน, อิ. วีชมาโน สี. สวิปากํ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๗๐.

สุปฏิปนฺโน สํโฆติ พุทฺธสฺส ภควโต สาวกสํโฆปิ วงฺกาทิโทสวิรหิตํ สมฺมาปฏิปทํ ปฏิปนฺนตฺตา สุปฏิปนฺโนติ ปสนฺโนสฺมิ ภควตีติ ๑- ทสฺเสสิ. ๒- กุสลธมฺมเทสนาวณฺณนา [๑๔๕] อิทานิ ทิวาฏฺฐาเน นิสีทิตฺวา สมาปชฺชิเต โสฬส อปรปเวณิยธมฺเม ทสฺเสตุํ อปรํ ปน ภนฺเต เอตทานุตฺตริยนฺติ เทสนํ อารภิ. ตตฺถ อนุตฺตริยนฺติ อนุตฺตรภาโว. ยถา ภควา ธมฺมํ เทเสตีติ ยถา เยนากาเรน ยาย เทสนาย ภควา ธมฺมํ เทเสติ, สา ตุมฺหากํ เทสนา อนุตฺตราติ. กุสเลสุ ธมฺเมสูติ ตาย เทสนาย เทสิเตสุ กุสลธมฺเมสุปิ ภควาว อนุตฺตโรติ ทีเปติ. ยา วา สา เทสนา, ตสฺสา ภูมึ ทสฺเสนฺโตปิ "กุสเลสุ ธมฺเมสู"ติ อาห. ตตฺรีเม กุสลา ธมฺมาติ ตตฺร กุสเลสุ ธมฺเมสูติ วุตฺตปเท อิเม กุสลา ธมฺมา นามาติ เวทิตพฺพา. ตตฺถ อาโรคฺยฏฺเฐน, อนวชฺชฏฺเฐน, โกสลฺสมฺภูตฏฺเฐน, นิทฺทรถฏฺเฐน, สุขวิปากฏฺเฐนาติ ปญฺจธา กุสลํ เวทิตพฺพํ. เตสุ ชาตกปริยายํ ปตฺวา อาโรคฺยฏฺเฐน กุสลํ วฏฺฏติ. สุตฺตนฺตปริยายํ ปตฺวา อนวชฺชฏฺเฐน. อภิธมฺมปริยายํ ปตฺวา โกสลฺลสมฺภูตนิทฺทรถสุขวิปากฏฺเฐน. อิมสฺมึ ปน ฐาเน พาหิยสุตฺตนฺตปริยาเยน ๓- อนวชฺชฏฺเฐน กุสลํ ทฏฺฐพฺพํ. จตฺตาโร สติปฏฺฐานานาติ จุทฺทสวิเธน กายานุปสฺสนาสติปฏฺฐานํ, นววิเธน เวทนานุปสฺสนาสติปฏฺฐานํ, โสฬสวิเธน จิตฺตานุปสฺสนาสติปฏฺฐานํ, ปญฺจวิเธน ธมฺมานุปสฺสนาสติปฏฺฐานนฺติ เอวํ นานานเยหิ วิภชิตฺวา สมถวิปสฺสนามคฺควเสน โลกิยโลกุตฺตรมิสฺสกา จตฺตาโร สติปฏฺฐานา เทสิตา. ผลสติปฏฺฐานํ ปน อิธ อนธิปฺเปตํ. จตฺตาโร สมฺมปฺปธานาติ ปคฺคหฏฺเฐน เอกลกฺขณา, กิจฺจวเสน นานากิจฺจา. "อิธ ภิกฺขุ อนุปฺปนฺนานํ ปากปานํ อกุสลานํ ธมฺมานํ อนุปฺปาทายา"ติ ๔- อาทินา นเยน สมถวิปสฺสนา มคฺควเสน โลกิยโลกุตฺตรมิสฺสกาว จตฺตาโร สมฺมปฺปธานา เทสิตา. @เชิงอรรถ: สี. ภควาติ ฉ.ม., อิ, ทสฺเสติ ฉ.ม. พาหิติก... @ อภิ. วิ. ๓๕/๔๖๖/๒๘๐ (สฺยา)

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๗๑.

จตฺตาโร อิทฺธิปาทาติ อิชฺฌนฏฺเฐน เอกสงฺคหา, ฉนฺทาทิวเสน นานาสภาวา. "อิธ ภิกฺขุ ฉนฺทสมาธิปธานสงฺขารสมนฺนาคตํ อิทฺธิปาทํ ภาเวตี"ติ ๑- อาทินา นเยน สมถวิปสฺสนามคฺควเสน โลกิยโลกุตฺตรมิสฺสกาว จตฺตาโร อิทฺธิปาทา เทสิตา. ปญฺจินฺทฺริยานีติ อธิปเตยฺยฏฺเฐน เอกลกฺขณานิ, อธิโมกฺขาทิสภาววเสน นานาสภาวานิ. สมถวิปสฺสนามคฺควเสเนว โลกิยโลกุตฺตรมิสฺสกานิ สทฺธาทีนิ ปญฺจินฺทฺริยานิ เทสิตานิ. ปญฺจ พลานีติ อุปตฺถมฺภนฏฺเฐน วา อกมฺปิยฏฺเฐน วา เอกสงฺคหานิ, สลกฺขเณน นานาสภาวานิ. สมถวิปสฺสนามคฺควเสเนว โลกิยโลกุตฺตรมิสกานิ สทฺธาทีนิ ปญฺจ พลานิ เทสิตานิ. สตฺต โพชฺฌงฺคาติ นิยฺยานฏฺเฐน เอกสงฺคหา, อุปฏฺฐานาทินา สลกฺขเณน นานาสภาวา. สมถวิปสฺสนามคฺควเสเนว โลกิยโลกุตฺตรมิสฺสกา สตฺต โพชฺฌงฺคา เทสิตา. อริโย อฏฺฐงฺคิโก มคฺโคติ เหตุฏฺเฐน เอกสงฺคโห, ทสฺสนาทินา สลกฺขเณน นานาสภาโว. สมถวิปสฺสนามคฺควเสเนว โลกิยโลกุตฺตรมิสฺสโก อริโย อฏฺฐงฺคิโก มคฺโค เทสิโตติ อตฺโถ, อิธ ภนฺเต ภิกฺขุ อาสวานํ ขยาติ อิทํ กิมตฺถํ อารทฺธํ? สาสนสฺส ปริโยสานทสฺสนตฺถํ. สาสนสฺส หิ น เกวลํ มคฺเคเนว ปริโยสานํ โหติ, อรหตฺตผเลนปิ โหติ. ตสฺมา ตํ ทสฺเสตุํ อิทมารทฺธนฺติ เวทิตพฺพํ. เอตทานุตฺตริยํ ภนฺเต กุสเลสุ ธมฺเมสูติ ภนฺเต ยา อยํ กุสเลสุ ธมฺเมสุ เอวํ เทสนา เอตทานุตฺตริยํ. ตํ ภควาติ ตํ เทสนํ ภควา อเสสํ สกลํ อภิชานาติ. ตํ ภควโตติ ตํ เทสนํ ภควโต อเสสํ อภิชานโต. อุตฺตริอภิญฺเญยฺยํ นตฺถีติ ตทุตฺตริ อภิชานิตพฺพํ นตฺถิ, อยํ นาม อิโต อญฺโญ ธมฺโม วา ปุคฺคโล วา ยํ ภควา น ชานาตีติ อิทํ นตฺถิ. ยทภิชานํ อญฺโญ สมโณ @เชิงอรรถ: ขุ.ป. ๓๑/๖๘๒/๕๘๙ (สฺยา)

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๗๒.

วาติ ยํ ตุเมฺหหิ อนภิญฺญาตํ, ตํ อญฺโญ สมโณ วา พฺราหฺมโณ วา อภิชานนฺโต ภควตา ภิยฺโยภิญฺญตโร อสฺส, อธิกตรปญฺโญ ภเวยฺย. ยทิทํ กุสเลสุ ธมฺเมสูติ เอตฺถ ยทิทนฺติ นิปาตมตฺตํ. กุสเลสุ ธมฺเมสุ ภควตา อุตฺตริตโร นตฺถีติ อยเมตฺถ อตฺโถ. อิติ ภควาว กุสเลสุ ธมฺเมสุ อนุตฺตโรติ ทสฺเสนฺโต "อิมินาปิ การเณน เอวํ ปสนฺโน อหํ ภนฺเต ภควตี"ติ ทีเปติ. อายตนปณฺณตฺติเทสนาวณฺณนา [๑๔๖] อิโต ปเรสุ อปรํ ปนาติ อาทีสุ วิเสสมตฺตเมว วณฺณยิสฺสาม. ปุริมวารสทิสํ ปน วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํ. อายตนปณฺณตฺตีสูติ อายตนปญฺญาปนาสุ. อิทานิ ตา อายตนปญฺญตฺติโย ทสฺเสนฺโต ฉยิมานิ ภนฺเตติ อาทิมาห. อายตนกถา ปเนสา วิสุทฺธิมคฺเค วิตฺถาเรน กถิตา, เตน น ตํ วิตฺถารยิสฺสาม, ตสฺมา ตตฺถ วุตฺตนเยเนว สา วิตฺถารโต เวทิตพฺพา. เอตทานุตฺตริยํ ภนฺเต อายตนปณฺณตฺตีสูติ ยา อยํ อายตนปณฺณตฺตีสุ อชฺฌตฺติกพาหิรววฏฺฐานาทิวเสน เอวํ เทสนา, เอตทานุตฺตริยํ. เสสํ วุตฺตนยเมว. คพฺภาวกฺกนฺติเทสนาวณฺณนา [๑๔๗] คพฺภาวกฺกนฺตีสูติ คพฺโภกฺกมเนสุ. ตา คพฺภาวกฺกนฺติโย ทสฺเสนฺโต จตสฺโส อิมา ภนฺเตติ อาทิมาห. ตตฺถ อสมฺปชาโนติ อชานนฺโต สมฺมุโฬฺห หุตฺวา. มาตุกุจฺฉึ โอกฺกมตีติ ปฏิสนฺธิวเสน ปวิสติ. ฐาตีติ วสติ. นิกฺขมตีติ นิกฺขมนฺโตปิ อสมฺปชาโน สมฺมุโฬฺหว นิกฺขมติ. อยํ ปฐมาติ อยํ ปกติโลกิยมนุสฺสานํ ปฐมา คพฺภาวกฺกนฺติ. สมฺปชาโน มาตุกุจฺฉึ โอกฺกมตีติ โอกฺกมนฺโต สมฺปชาโน อสมฺมุโฬฺห หุตฺวา โอกฺกมติ. อยํ ทุติยาติ อยํ อสีติมหาสาวกานํ ๑- ทุติยา คพฺภาวกฺกนฺติ. เต หิ ปวิสนฺตาว ชานนฺติ, วสนฺตา จ นิกฺขมนฺตา จ น ชานนฺติ. @เชิงอรรถ: ฉ.ม., อิ....มหาเถรานํ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๗๓.

อยํ ตติยาติ อยํ ทฺวินฺนญฺจ อคฺคสาวกานํ ปจฺเจกโพธิสตฺตานญฺจ ตติยา คพฺภาวกฺกนฺติ. เต กิร กมฺมเชหิ วาเตหิ อโธสิรา อุทฺธํปาทา อเนกสตโปริเส ปปาเต วิย โยนิมุเข ขิตฺตา ตาลจฺฉิคฺคเลน หตฺถี วิย สมฺพาเธน โยนิมุเขน นิกฺขมมานา อนนฺตํ ทุกฺขํ ปาปุณนฺติ เตน เตสํ "มยํ นิกฺขมมฺหา"ติ สมฺปชานตา น โหติ. เอวํ ปูริตปารมีนํปิ จ สตฺตานํ เอวรูเป ฐาเน มหนฺตํ ทุกฺขํ อุปฺปชฺชตีติ อลเมว คพฺภาวาเส นิพฺพินฺทิตุํ อลํ วิรชฺชิตุํ. อยํ จตุตฺถาติ อยํ สพฺพญฺญุโพธิสตฺตานํ วเสน จตุตฺถา คพฺภาวกฺกนฺติ. สพฺพญฺญุโพธิสตฺตา หิ มาตุกุจฺฉิมฺหิ ปฏิสนฺธึ คณฺหนฺตาปิ ชานนฺติ, ตตฺถ วสนฺตาปิ ชานนฺติ, นิกฺขมนฺตาปิ ชานนฺติ, นิกฺขมนกาเลปิ จ เต กมฺมชวาตา อุทฺธํปาเท อโธสิเร กตฺวา ขิปิตุํ น สกฺโกนฺติ, เทฺว หตฺเถ ปสาเรตฺวา อกฺขีนิ อุมฺมิเลตฺวา ๑- ฐิตกาว นิกฺขมนฺติ. ภวคฺคํ อุปาทาย อวีจิอนฺตเร อญฺโญ ตีสุ กาเลสุ สมฺปชาโน นาม นตฺถิ ฐเปตฺวา สพฺพญฺญุโพธิสตฺเต. เตเนว เนสํ มาตุกุจฺฉึ โอกฺกมนกาเล จ นิภฺขมนกาเล จ ทสสหสฺสีโลกธาตุ สงฺกมฺปตีตี. ๒- เสสเมตฺถ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํ. อาเทสนวิธาเทสนาวณฺณนา [๑๔๘] อาเทสนวิธาสูติ อาเทสนโกฏฺฐาเสสุ. อิทานิ ตา อาเทสนวิธา ทสฺเสนฺโต จตสฺโส อิมาติ อาทิมาห. นิมิตฺเตน อาทิสตีติ อาคตนิมิตฺเตน วา คตินิมิตฺเตน ๓- วา ฐิตินิมิตฺเตน วา อิทํ นาม ภวิสฺสตีติ กเถติ. ตตฺรีทํ วตฺถุ: เอโก ราชา ติสฺโส มุตฺตา คเหตฺวา ปุโรหิตํ ปุจฺฉิ "กึ เม อาจริย หตฺเถ"ติ. โส อิโต จิโต จ โอโลเกสิ. เตน จ สมเยน เอกา สรพู "มกฺขิกํ คเหสฺสามี"ติ ปกฺขนฺทติ, ๔- คหณกาเล มกฺขิกา ปลาตา, โส มกฺขิกาย มุตฺตตฺตา "มุตฺตา มหาราชา"ติ อาห. มุตฺตา ตาว โหตุ, กติ มุตฺตาติ. โส ปุน นิมิตฺตํ โอโลเกสิ. อถ อวิทูเร กุกฺกุโฏ ติกฺขตฺตุํ @เชิงอรรถ: ฉ.ม., อิ. อุมฺมีเลตฺวา ฉ.ม., อิ. กมฺปติ ฉ.ม. คตนิมิตฺเตน @ ฉ.ม., อิ. ปกฺขนฺทิ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๗๔.

สทฺทํ นิจฺฉาเรสิ. พฺราหฺมโณ "ติสฺโส มหาราชา"ติ อาห. เอวํ เอกจฺโจ อาคตนิมิตฺเตน กเถติ. เอเตนูปาเยน คติฐิตินิมิตฺเตหิปิ ๑- กถนํ เวทิตพฺพํ. อมนุสฺสานนฺติ ยกฺขปิสาจาทีนํ. เทวตานนฺติ จาตุมฺมหาราชิกาทีนํ. สทฺทํ สุตฺวาติ อญฺญสฺส จิตฺตํ ญตฺวา กเถนฺตานํ สทฺทํ สุตฺวา. วิตกฺกวิปฺผารสทฺทนฺติ วิตกฺกวิปฺผารวเสน อุปฺปนฺนํ วิปฺปลปนฺตานํ สุตฺตปฺปมตฺตาทีนํ สทฺทํ. สุตฺวาติ ตํ สทฺทํ สุตฺวา. ยํ วิตกฺกยโต ตสฺส โส สทฺโท อุปฺปนฺโน, ตสฺส วเสน "เอวํปิ เต มโน"ติ อาทิสติ. มโนสงฺขารา ปณิหิตาติ จิตฺตสงฺขารา สุฏฺฐปิตา. วิตกฺเกสฺสตีติ วิตกฺกยิสฺสติ ปวตฺเตสฺสตีติ ปชานาติ. ชานนฺโต จ อาคมเนน ชานาติ, ปุพฺพภาเคน ชานาติ, อนฺโตสมาปตฺติยํ จิตฺตํ โอโลเกตฺวา ชานาติ. อาคมเนน ชานาติ นาม กสิณปริกมฺมกาเลเยว เยนากาเรน เอส กสิณภาวนํ อารทฺโธ ปฐมํ ฌานํ วา ฯเปฯ จตุตฺถํ ฌานํ วา อฏฺฐ สมาปตฺติโย วา นิพฺพตฺเตสฺสตีติ ชานาติ. ปุพฺพภาเคน ชานาติ นาม สมถวิปสฺสนาย อารทฺธาเยว ชานาติ, เยนากาเรน เอส วิปสฺสนํ อารทฺโธ โสตาปตฺติมคฺคํ วา นิพฺพตฺเตสฺสติ ฯเปฯ อรหตฺตมคฺคํ วา นิพพตฺเตสฺสตีติ ชานาติ. อนฺโตสมาปตฺติยํ จิตฺตํ โอโลเกตฺวา ชานาติ นาม เยนากาเรน อิมสฺส มโนสงฺขารา สุฏฺฐปิตา, อิมสฺส นาม จิตฺตสฺส อนนฺตรา อิมํ นาม วิตกฺกํ วิตกฺเกสฺสติ. อิโต วุฏฺฐิตสฺส เอตสฺส หานภาคิโย วา สมาธิ ภวิสฺสติ, ฐิติภาคิโย วา วิเสสภาคิโย วา นิพฺเพธภาคิโย วา อภิญฺญาโย วา นิพฺพตฺเตสฺสตีติ ชานาติ. ตตฺถ ปุถุชชโน เจโตปริยญาณลาภี ปุถุชฺชนานํเยว จิตฺตํ ชานาติ, น อริยานํ. อริเยสุปิ เหฏฺฐิโม เหฏฺฐิโม อุปริมสฺส อุปริมสฺส จิตฺตํ น ชานาติ, อุปริโม ปน เหฏฺฐิมสฺส ชานาติ. เอเตสุ จ โสตาปนฺโน โสตาปตฺติผลสมาปตฺตึ สมาปชฺชติ. สกทาคามี, อนาคามี, อรหา อรหตฺตผลสมาปตฺตึ สมาปชฺชติ. อุปริโม เหฏฺฐิมํ น สมาปชฺชติ. เตสํ หิ เหฏฺฐิมา เหฏฺฐิมา สมาปตฺติ ตตฺร @เชิงอรรถ: ฉ.ม. คตฐิตนิมิตฺเตหิปิ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๗๕.

ปวตฺติเยว โหติ. ตเถว ตํ โหตีติ อิทํ เอกํเสน ตเถว โหติ. เจโตปริยญาณวเสน ญาตญฺหิ อญฺญถาภาวิ ๑- นาม นตฺถิ. เสสํ ปุริมนเยเนว โยเชตพฺพํ. ทสฺสนสมาปตฺติเทสนาวณฺณนา [๑๔๙] อาตปฺปมนฺวายาติ อาทิ พฺรหฺมชาเล วิตฺถาริตเมว. อยํ ปเนตฺถ สงฺเขโป, อาตปฺปนฺติ วิริยํ. ตเทว ปทหิตพฺพโต ปธานํ. อนุยุญฺชิตพฺพโต อนุโยโค. อปฺปมาทนฺติ สติอวิปฺปวาสํ. สมฺมามนสิการนฺติ อนิจฺเจ อนิจฺจนฺติ อาทิวเสน ปวตฺตํ อุปายมนสิการํ. เจโตสมาธินฺติ ปฐมชฺฌานสมาธึ. อยํ ปฐมา ทสฺสนสมาปตฺตีติ อยํ ทฺวตฺตึสาการํ ปฏิกูลโต มนสิกตฺวา ปฏิกูลทสฺสนวเสน ๒- อุปฺปาทิตา ปฐมชฺฌานสมาปตฺติ ปฐมา ทสฺสนสมาปตฺติ นาม, สเจ ปน ตํ ฌานํ ปาทกํ กตฺวา โสตาปนฺโน โหติ, อยํ นิปฺปริยาเยเนว ปฐมา ทสฺสนสมาปตฺติ. อติกฺกมฺม จาติ อติกฺกมิตฺวา จ. ฉวิมํสโลหิตนฺติ ฉวิญฺจ มํสญฺจ โลหิตญฺจ. อฏฺฐึ ปจฺจเวกฺขตีติ อฏฺฐิ อฏฺฐีติ ปจฺจเวกฺขติ. อฏฺฐิ อฏฺฐีติ ปจฺจเวกฺขิตฺวา อุปฺปาทิตา อฏฺฐิอารมฺมณา ทิพฺพจกฺขุปาทกชฺฌานสมาปตฺติ ทุติยา ทสฺสนสมาปตฺติ นาม. สเจ ปน ตํ ฌานํ ปาทกํ กตฺวา สกทาคามิมคฺคํ นิพฺพตฺเตติ. อยํ นิปฺปริยาเยน ทุติยา ทสฺสนสมาปตฺติ. กาฬวลฺลวาสี สุมนตฺเถโร ปน ยาว "ตติยมคฺคา วฏฺฏตี"ติ อาห. วิญฺญาณโสตนฺติ วิญฺญาณเมว. อุภยโต อพฺโพจฺฉินฺนนฺติ ทฺวีหิปิ ภาเคหิ อจฺฉินฺนํ. อิธ โลเก ปติฏฺฐิตญฺจาติ ฉนฺทราควเสน อิมสฺมิญฺจ โลเก ปติฏฺฐิตํ ทุติยปเทปิ เอเสว นโย. กมฺมํ วา กมฺมโต อุปคจฺฉนฺตํ อิธ โลเก ปติฏฺฐิตํ. นาม กมฺมภวํ อากฑฺฒนฺตํ ปรโลเก ปติฏฺฐิตํ นาม. อิมินา กึ กถิตํ? เสกฺขปุถุชฺชนานํ เจโตปริยญาณํ กถิตํ. เสกฺขปุถุชฺชนานญฺหิ เจโตปริยญาณํ ตติยา ทสฺสนสมาปตฺติ นาม. @เชิงอรรถ: ฉ.ม., อิ. อญฺญถาภาวี ม. ปฏิกูลทสฺสนนเยน

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๗๖.

อิธ โลเก อปฺปติฏฺฐิตญฺจาติ นิจฺฉนฺทราคตฺตา อิธ โลเก จ อปฺปติฏฺฐิตํ. ทุติยปเทปิ เอเสว นโย. กมฺมํ วา กมฺมโต น อุปคจฺฉนฺตํ อิธ โลเก อปฺปติฏฺฐิตํ นาม. กมฺมภวํ อนากฑฺฒนฺตํ ปรโลเก อปฺปติฏฺฐิตนฺนาม. อิมินา กึ กถิตํ? ขีณาสวสฺส เจโตปริยญาณํ กถิตํ. ขีณาสวสฺส หิ เจโตปริยญาณํ จตุตฺถา ทสฺสสนสมาปตฺติ นาม. อปิจ ทฺวตฺตึสากาเร อารทฺธวิปสฺสนาปิ ปฐมา ทสฺสนสมาปตฺติ. อฏฺฐิอารมฺมเณ อารทฺธวิปสฺสนา ทุติยา ทสฺสนสมาปตฺติ. เสกฺขปุถุชฺชนานํ เจโตปริยญาณํ ขีณาสวสฺส เจโตปริยญาณนฺติ อิทํ ปททฺวยํ นิจฺจลเมว. อปโร นโย. ปฐมชฺฌานํ ปฐมา ทสฺสนสมาปตฺติ. ทุติยชฺฌานํ ทุติยา. ตติยชฺฌานํ ตติยา. จตุตฺถชฺฌานํ จตุตฺถา ทสฺสนสมาปตฺติ. ตถา ปฐมมคฺโค ปฐมา ทสฺสนสมาปตฺติ. ทุติยมคฺโค ทุติยา. ตติยมคฺโค ตติยา. จตุตฺถมคฺโค จตุตฺถา ทสฺสนสมาปตฺตีติ. เสสเมตฺถ ปุริมนเยเนว โยเชตพฺพํ. ปุคฺคลปณฺณตฺติเทสนาวณฺณนา [๑๕๐] ปุคฺคลปณฺณตฺตีสูติ โลกโวหารวเสน "สตฺโต ปุคฺคโล นโร โปโส"ติ เอวํ ปญฺญเปตพฺพาสุ โลกปญฺญตฺตีสุ. พุทฺธานญฺหิ เทฺว กถา สมฺมติกถา, ๑- ปรมตฺถกถาติ โปฏฐปาเท ๒- วิตฺถาริตา. ตตฺถ ปุคฺคลปณฺณตฺตีสูติ อยํ สมฺมติกถา. อิทานิ เย ปุคฺคเล ปญฺญเปนฺโต ปุคฺคลปณฺณตฺตีสุ ภควา อนุตฺตโร โหติ, เต ทสฺเสนฺโต สตฺตีเม ภนฺเต ปุคฺคลา. อุภโตภาควิมุตฺโตติ อาทิมาห. ตตฺถ อุภโตภาควิมุตฺโตติ ทฺวีหิ ภาเคหิ วิมุตฺโต, อรูปสมาปตฺติยา รูปกายโต วิมุตฺโต มคฺเคน นามกายโต. โส จตุนฺนํ อรูปสมาปตฺตีนํ เอเกกโต วุฏฺฐาย สงฺขาเร สมฺมสิตฺวา อรหตฺตปฺปตฺตานํ จตุนฺนํ, นิโรธา วุฏฺฐาย อรหตฺตปฺปตฺตอนาคามิโน จ วเสน ปญฺจวิโธ โหติ. @เชิงอรรถ: ฉ.ม., อิ. สมฺมุติกถา เอวมุปริปิ ฉ.ม. โปฏฺฐปาทสุตฺเต

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๗๗.

ปาลิ ปเนตฺถ "กตโม จ ปุคฺคโล อุภโตภาควิมุตฺโต, อิเธกจฺโจ ปุคฺคโล อฏฺฐ วิโมกฺเข กาเยน ผุสิตฺวา วิหรติ, ปญฺญาย จสฺส ทิสฺวา อาสวา ปริกฺขีณา โหนฺติ อยํ วุจฺจติ ปุคฺคโล อุภโตภาควิมุตฺโตติ." ๑- เอวํ อฏฺฐวิโมกฺขลาภิโน วเสน อาคตา. ปญฺญาวิมุตฺโตติ ปญฺญาย วิมุตฺโต, โส สุกฺขวิปสฺสโก จ, จตูหิ ฌาเนหิ วุฏฺฐาย อรหตฺตปฺปตฺตา จตฺตาโร จาติ อิเมสํ วเสน ปญฺจวิโธว โหติ. ปาลิ ปเนตฺถ อฏฺฐวิโมกฺขปฏิปกฺเขปวเสเนว อาคตา. ยถาห "นเหว โข อฏฺฐ วิโมกฺเข กาเยน ผุสิตฺวา วิหรติ, ปญฺญาย จสฺส ทิสฺวา อาสวา ปริกฺขีณา โหนฺติ. อยํ วุจฺจติ ปุคฺคโล ปญฺญาวิมุตฺโต"ติ. ๒- ผุฏฺฐนฺตํ สจฺฉิกโรตีติ กายสกฺขิ, โส ฌานผสฺสํ ปฐมํ ผุสติ, ปจฺฉา นิโรธํ นิพฺพานํ สจฺฉิกโรติ, โส โสตาปตฺติผลฏฺฐํ อาทึ กตฺวา ยาว อรหตฺตมคฺคฏฺฐา ฉพฺพิโธ โหตีติ เวทิตพฺโพ. เตเนวาห "อิเธกจฺโจ ปุคฺคโล อฏฺฐ วิโมกฺเข กาเยน ผุสิตฺวา วิหรติ, ปญฺญาย จสฺส ทิสฺวา เอกจฺเจ อาสวา ปริกฺขีณา โหนฺติ. อยํ วุจฺจติ ปุคฺคโล กายสกฺขี"ติ. ๓- ทิฏฺฐนฺตํ ปตฺโตติ ทิฏฺฐิปฺปตฺโต. ตตฺรีทํ สงฺเขปลกฺขณํ, ทุกฺขา สงฺขารา สุโข นิโรโธติ ญาตํ โหติ ทิฏฺฐํ วิทิตํ สจฺฉิกตํ ผุสิตํ ปญฺญายาติ ทิฏฺฐิปฺปตฺโต. วิตฺถารโต ปเนโสปิ กายสกฺขิ วิย ฉพฺพิโธ โหติ. เตเนวาห "อิเธกจฺโจ ปุคฺคโล อิทํ ทุกฺขนฺติ ยถาภูตํ ปชานาติ ฯเปฯ อยํ ทุกฺขนิโรธคามินีปฏิปทาติ ยถาภูตํ ปชานาติ, ตถาคตปฺปเวทิตา จสฺส ธมฺมา ปญฺญาย โวทิฏฺฐา โหนฺติ โวจริตา, ปญฺญาย จสฺส ทิสฺวา เอกจฺเจ อาสวา ปริกฺขีณา โหนฺติ. อยํ วุจฺจติ ปุคฺคโล ทิฏฺฐิปฺปตฺโต"ติ. ๔- สทฺธาวิมุตฺโตติ สทฺธาย วิมุตฺโต, โสปิ วุตฺตนเยเนว ฉพฺพิโธ โหติ. เตเนวาห "อิเธกจฺโจ ปุคฺคโล อิทํ ทุกฺขนฺติ ฯเปฯ อยํ ทุกฺขนิโรธคามินีปฏิปทาติ @เชิงอรรถ: อภิ. ปุ. ๓๖/๔๐/๑๕๒ อภิ. ปุ. ๓๖/๔๒/๑๕๒ อภิ. ปุ. ๓๖/๔๒/๑๕๒ @ อภิ. ปุ. ๓๖/๔๓/๑๔๖

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๗๘.

ยถาภูตํ ปชานาติ, ตถาคตปฺปเวทิตา จสฺส ธมฺมา ปญฺญาย โวทิฏฺฐา โหนฺติ โวจริตา, ปญฺญาย จสฺส ทิสฺวา เอกจฺเจ อาสวา ปริกฺขีณา โหนฺติ โน โข จ ยถา ทิฏฺฐิปฺปตฺตสฺส อยํ วุจฺจติ ปุคฺคโล สทฺธาวิมุตฺโตติ. ๑- เอเตสุ หิ สทฺธาวิมุตฺตสฺส ปุพฺพภาคมคฺคกฺขเณ สทฺทหนฺตสฺส วิย, โอกปฺเปนฺตสฺส วิย, อธิมุจฺจนฺตสฺส วิย จ กิเลสกฺขโย โหติ. ทิฏฺฐิปฺปตฺตสฺส ปุพฺพภาคมคฺคกฺขเณ กิเลสจฺเฉทกญาณํ อทนฺธํ ติขิณํ สูรํ หุตฺวา วหติ. ตสฺมา ยถา นาม นาติติขิเณน อสินา กทลึ ฉินฺทนฺตสฺส ฉินฺนฏฺฐานํ น มฏฺฐํ โหติ, อสิ น สีฆํ วหติ, สทฺโท สุยฺยติ, พลวตโร วายาโม กาตพฺโพ โหติ, เอวรูปา สทฺธาวิมุตฺตสฺส ปุพฺพภาคมคฺคภาวนา. ยถา ปน อตินิสิเตน อสินา กทลึ ฉินฺทนฺตสฺส ฉินฺนฏฺฐานํ มฏฺฐํ โหติ, อสิ สีฆํ วหติ, สทฺโท น สุยฺยติ, พลววายามกิจฺจํ ๒- น โหติ, เอวรูปา ปญฺญา วิมุตฺตสฺส ปุพฺพภาคมคฺคภาวนา เวทิตพฺพา. ธมฺมํ อนุสฺสรตีติ ธมฺมานุสารี. ธมฺโมติ ปญฺญา, ปญฺญาปุพฺพงฺคมํ มคฺคํ ภาเวตีติ อตฺโถ. สทฺธานุสาริมฺหิปิ เอเสว นโย. อุโภเปเต โสตาปตฺติมคฺคฏฺฐาเยว. วุตฺตมฺปิ เจตํ "ยสฺส ปุคฺคลสฺส โสตาปตฺติผลสจฺฉิกิริยาย ปฏิปนฺนสฺส ปญฺญินฺทฺริยํ อธิมตฺตํ โหติ, ปญฺญาวาหึ ปญฺญาปุพฺพงฺคมํ อริยมคฺคํ ภาเวติ. อยํ วุจฺจติ ปุคฺคโล ธมฺมานุสารี"ติ. ๓- ตถา "ยสฺส ปุคฺคลสฺส โสตาปตฺติผลสจฺฉิกิริยาย ปฏิปนฺนสฺส สทฺธินฺทฺริยํ อธิมตฺตํ โหติ, สทฺธาวาหึ สทฺธาปุพฺพงฺคมํ อริยมคฺคํ ภาเวติ. อยํ วุจฺจติ ปุคฺคโล สทฺธานุสารี"ติ. ๔- อยเมตฺถ สงฺเขโป, วิตฺถารโต ปเนสา อุภโตภาควิมุตฺตาทิกถา วิสุทฺธิมคฺเค ปญฺญาภาวนาธิกาเร วุตฺตา. ตสฺมา ตตฺถ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพา. เสสมิธาปิ ปุริมนเยเนว โยเชตพฺพํ. ปธานเทสนาวณฺณนา [๑๕๑] ปธาเนสูติ อิธ ปทหนวเสน "สตฺต โพชฺฌงฺคา ปธานา"ติ วุตฺตา. เตสํ วิตฺถารกถา มหาสติปฏฐาเน วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพา. เสสมิธาปิ ปุริมนเยเนว โยเชตพฺพํ. @เชิงอรรถ: อภิ. ปุ. ๓๖/๔๔/๑๔๖ ฉ.ม., อิ. พลวตรํ @ อภิ. ปุ. ๓๖/๔๕/๑๔๖ อภิ. ปุ. ๓๖/๔๖/๑๔๗

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๗๙.

ปฏิปทาเทสนาวณฺณนา [๑๕๒] ทุกฺขาปฏิปทาทีสุ อยํ วิตฺถารนโย:- "ตตฺถ กตมา ทุกฺขาฏิปทาทนฺธาภิญฺญา ปญฺญา, ทุกฺเขน กสิเรน สมาธึ อุปฺปาเทนฺตสฺส ทนฺธํ ตํ ฐานํ อภิชานนฺตสฺส ยา ปญฺญา ปชานนา ฯเปฯ อโมโห ธมฺมวิจโย สมฺมาทิฏฺฐิ, อยํ วุจฺจติ ทุกฺขาปฏิปทาทนฺธาภิญฺญา ปญฺญา. ตตฺถ กตมา ทุกฺขาปฏิปทาขิปฺปาภิญฺญา ปญฺญา, ทุกฺเขน กสิเรน สมาธึ อุปฺปาเทนฺตสฺส ขิปฺปํ ตํ ฐานํ อภิชานนฺตสฺส ยา ปญฺญา ปชานนา ฯเปฯ สมฺมาทิฏฺฐิ, อยํ วุจฺจติ ทุกฺขาปฏิปทาขิปฺปาภิญฺญา ปญฺญา. ตตฺถ กตมา สุขาปฏิปทาทนฺธาภิญฺญา ปญฺญา, อกิจฺเฉน อกสิเรน สมาธึ อุปฺปาเทนฺตสฺส ทนฺธํ ตํ ฐานํ อภิชานนฺตสฺส ยา ปญฺญา ปชานนา ฯเปฯ สมฺมาทิฏฺฐิ, อยํ วุจฺจติ สุขาปฏิปทาทนฺธาภิญฺญา ปญฺญา. ตตฺถ กตมา สุขาปฏิปทาขิปฺปาภิญฺญา ปญฺญา, อกิจฺเฉน อกสิเรน สมาธึ อุปฺปาเทนฺตสฺส ขิปฺปํ ตํ ฐานํ อภิชานนฺตสฺส ยา ปญฺญา ปชนนา ฯเปฯ สมฺมาทิฏฺฐิ, อยํ วุจฺจติ สุขาปฏิปทาขิปฺปาภิญฺญา ปญฺญา"ติ. ๑- อยเมตฺถ สงฺเขโป, วิตฺถาโร ปน วิสุทฺธิมคฺเค วุตฺโต. เสสมิธาปิ วุตฺตนเยเนว โยเชตพฺพํ. ภสฺสสมาจาราทิเทสนาวณฺณนา [๑๕๓] น เจว มุสาวาทุปสญฺหิตนฺติ ภสฺสสมาจาเร ฐิโตปิ กถามคฺคํ อนุปจฺฉินฺทิตฺวา กเถนฺโตปิ อิเธกจฺโจ ภิกฺขุ น เจว มุสาวาทุปสญฺหิตํ ภาสติ อฏฺฐ อนริยโวหาเร วชฺเชตฺวา อฏฺฐอริยโวหารยุตฺตเมว ภาสติ. น จ เวภูติยนฺติ ภสฺสสมาจาเร ฐิโตปิ เภทกรวาจํ น ภาสติ. น จ เปสุณิยนฺติ ตสฺสาเยเวตํ เววจนํ. เวภูติยวาจา หิ ปิยภาวสฺส สุญฺญกรณโต "เปสุณิยนฺ"ติ @เชิงอรรถ: อภิ. วิ. ๓๕/๘๓๐/๔๔๙

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๘๐.

วุจฺจติ. นามเมวสฺสา เอตนฺติ มหาสิวตฺเถโร อโวจ. น จ สารมฺภชนฺติ สารมฺภชา จ ยา วาจา, ตญฺจ น ภาสติ. "ตฺวํ ทุสฺสีโล"ติ วุตฺเต, "ตฺวํ ทุสฺสีโล ตฺวาจริโย ทุสฺสีโล"ติ วา, "ตุยฺหํ อาปตฺติ อตฺถี"ติ ๑- วุตฺเต, "อหํ ปิณฺฑาย จริตฺวา ปาฏลิปุตฺตํ คโต"ติ อาทินา นเยน พหิทฺธา วิกฺเขปกถาปวตฺตํ วา กรณุตฺตริยวาจํ น ภาสติ. ชยาเปกฺโขติ ชยปุเรกฺขาโร หุตฺวา, ยถา หตฺถโก สกฺยปุตฺโต ติตฺถิยา นาม ธมฺเมนปิ อธมฺเมนปิ เชตพฺพาติ สจฺจาลิกํ ยํกิญฺจิ ภาสติ, เอวํ ชยาเปกฺโข ชยปุเรกฺขาโร หุตฺวา น ภาสตีติ อตฺโถ. มนฺตา มนฺตา จ วาจํ ภาสตีติ เอตฺถ มนฺตาติ วุจฺจติ ปญฺญา, มนฺตาย ปญฺญาย. ปุน มนฺตาติ อุปปริกฺขิตฺวา. อิทํ วุตฺตํ โหติ, ภสฺสสมาจาเร ฐิโต ทิวสภาคํปิ กเถนฺโต ปญฺญาย อุปปริกฺขิตฺวา ยุตฺตกถเมว กเถตีติ. นิธานวตินฺติ หทเยปิ นิทหิตพฺพยุตฺตํ. กาเลนาติ ยุตฺตปฺปตฺตกาเลน ๒-. เอวํ ภาสิตา หิ วาจา อมุสา เจว โหติ อปิสุณา จ อผรุสา จ อสฐา จ อสมฺผปฺปลาปา ๓- จ. เอวรูปา จ อยํ วา จา จตุสจฺจนิสฺสิตาติปิ สิกฺขตฺตยนิสฺสิตาติปิ ทสกถาวตฺถุนิสฺสิตาติปิ เตรสธุตงฺคนิสฺสิตาติปิ สตฺตตึสโพธิปกฺขิยธมฺมนิสฺสิตาติปิ มคฺคนิสฺสิตาติปิ วุจฺจติ. เตนาห เอตทานุตฺตริยํ ภนฺเต ภสฺสสมาจาเรติ. ตํ ปุริมนเยเนว โยเชตพฺพํ. สจฺโจ จสฺส สทฺโธ จาติ สีลาจาเร ฐิโต ภิกฺขุ สจฺโจ จ ภเวยฺย สจฺจกโถ สทฺโธ จ สทฺธาสมฺปนฺโน. นนุ เหฏฺฐา สจฺจํ กถิตเมว, อิธ กสฺมา ปุน วุตฺตนฺติ. เหฏฺฐา วาจา สจฺจํ กถิตํ, สีลาจาเร ฐิโต ปน ภิกฺขุ อนฺตมโส หสนกถายปิ มุสาวาทํ น กโรตีติ ทสฺเสตุํ อิธ วุตฺตํ. อิทานิ โส ธมฺเมน สเมน ชีวิตํ กปฺเปตีติ ทสฺสนตฺถํ น จ กุหโกติ อาทิ วุตฺตํ. "กุหโก"ติ อาทีนิ พฺรหฺมชาเล วิตฺถาริตานิ. อินฺทฺริเยสุ คุตฺตทฺวาโร, โภชเน มตฺตญฺญูติ ฉสุ อินฺทฺริเยสุ คุตฺตทฺวาโร โภชเนปิ ปมาณญฺญู. สมการีติ สมจารี, กาเยน วาจาย มนสา จ กายวงฺกาทีนิ ปหาย สมํ จรตีติ อตฺโถ. ชาคริยานุโยคมนุยุตฺโตติ รตฺตินฺทิวํ @เชิงอรรถ: ฉ.ม. อตฺถิ น ทิสฺสติ อิ. ยฺตฺตกาเลน สี. อสมฺผา

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๘๑.

ฉ โกฏฺฐาเส กตฺวา "ทิวสํ จงฺกเมน นิสชฺชายา"ติ ๑- วุตฺตนเยเนว ชาคริยานุโยคํ ยุตฺตปฺปยุตฺโต วิหรติ. อตนฺทิโตติ นิตฺตนฺที กายาลสิยวิรหิโต. อารทฺธวิริโยติ กายิกวิริเยนาปิ อารทฺธวิริโย โหติ, คณสงฺคณิกํ วิโนเทตฺวา จตูสุ อิริยาปเถสุ อฏฺฐอารพฺภวตฺถุวเสน เอกวิหารี. เจตสิกวิริเยนาปิ อารทฺธวิริโย โหติ. กิเลสสงฺคณิกํ วิโนเทตฺวา ๒- อฏฺฐสมาปตฺติวเสน เอกวิหารี. อปิจ ยถา ตถา กิเลสุปฺปตฺตึ นิวาเรนฺโต เจตสิกวิริเยน อารทฺธวิริโยว โหติ. ฌายีติ อารมฺมณลกฺขณูปนิชฺฌานวเสน ฌายี. สติมาติ จิรกตาทิอนุสฺสรณสมตฺถาย สติยา สมนฺนาคโต. กลฺยาณปฏิภาโณติ วกฺกรณสมฺปนฺโน ๓- เจว โหติ ปฏิภาณสมฺปนฺโน จ. ยุตฺตปฏิภาโณ โข ปน โหติ โน มุตฺตปฏิภาโณ. สีลสมาจารสฺมิญฺหิ ฐิตภิกฺขุ มุตฺตปฏิภาโณ น โหติ, ยุตฺตปฏิภาโณ ปน โหติ วงฺคีสตฺเถโร วิย. คติมาติ คมนสมตฺถาย ปญฺญาย สมนฺนาคโต. ธิติมาติ ธารณสมตฺถาย ปญฺญาย สมนฺนาคโต. มติมาติ เอตฺถ ปน มตีติ ปญฺญาย นามเมว, ตสฺมา ปญฺญวาติ อตฺโถ. อิติ ตีหิปิ อิเมหิ ปเทหิ ปญฺญาว กถิตา. ตตฺถ เหฏฺฐา สมณธมฺมกรณวีริยํ กถิตํ, อิธ พุทฺธวจนคฺคณฺหณวีริยํ. ตถา เหฏฺฐา วิปสฺสนาปญฺญา กถิตา, อิธ พุทฺธวจนคฺคณฺหณปญฺญา. น จ กาเมสุ คิทฺโธติ วตฺถุกามกิเลสกาเมสุ อคิทฺโธ. สโต จ นิปโก จาติ อภิกฺกนฺตาทีสุ ๔- สตฺตสุ ฐาเนสุ สติยา เจว ญาเณน จ สมนฺนาคโต จเรยฺยาติ อตฺโถ. เนปกฺกนฺติ ปญฺญา, ตาย สมนฺนาคตตฺตา นิปโกติ วุตฺโต. เสสมิธาปิ ปุริมนเยเนว โยเชตพฺพํ. อนุสาสนวิธาเทสนาวณฺณนา [๑๕๔] ปจฺจตฺตํ โยนิโสมนสิการาติ อตฺตโน อุปายมนสิกาเรน. ยถานุสิฏฺฐํ ตถา ปฏิปชฺชมาโนติ ยถา มยา อนุสิฏฺฐํ อนุสาสนี ทินฺนา, ตถา ปฏิปชฺชมาโน. ติณฺณํ สญฺโญชนานํ ปริกฺขยาติ อาทิ วุตฺตตฺถเมว. เสสมิธาปิ ปุริมนเยเนว โยเชตพฺพํ. @เชิงอรรถ: อภิ. วิ. ๓๕/๕๑๙/๓๐๐ ฉ.ม. กิเลสสงฺคณิกํ ปหาย @ ฉ.ม., อิ. วากฺกรณ.... ฉ.ม., อิ. อภิกฺกนฺตปฏิกฺกนฺตาทีสุ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๘๒.

[๑๕๕] ปรปุคฺคลวิมุตฺติญาเณติ โสตาปนฺนาทีนํ ปรปุคฺคลานํ เตน เตน มคฺเคน กิเลสวิมุตฺติญาเณ. เสสมิธาปิ ปุริมนเยเนว โยเชตพฺพํ. สสฺสตวาทเทสนาวณฺณนา [๑๕๖] อมุตฺราสึ เอวํนาโนติ เอโก ปุพฺเพนิวาสํ อนุสฺสรนฺโต นามโคตฺตํ ปริยาทิยมาโน คจฺฉติ. เอโก สุทฺธกฺขนฺเธเยว อนุสฺสรติ, เอโก หิ สกฺโกติ, เอโก น สกฺโกติ. ตตฺถ โย สกฺโกติ, ตสฺส วเสน อคฺคเหตฺวา อสกฺโกนฺตสฺส วเสน คหิตํ. อสกฺโกนฺโต ปน กึ กโรติ. สุทฺธกฺขนฺเธเยว อนุสฺสรนฺโต คนฺตฺวา อเนกชาติสตสหสฺสมตฺถเก ฐตฺวา นามโคตฺตํ ปริยาทิยมาโน โอตรติ. ตํ ทสฺเสนฺโต เอวํนาโมติ อาทิมาห. โส เอวมาหาติ โส ทิฏฺฐิคติโก เอวมาห. ตตฺถ กิญฺจาปิ สสฺสโตติ วตฺวา "เต จ สตฺตา สํสรนฺตี"ติ วทนฺตสฺส วจนํ ปุพฺพาปรวิรุทฺธํ โหติ. ทิฏฺฐิคติกตฺตา ปเนส เอตํ น สลฺลกฺเขติ. ทิฏฺฐิคติกสฺส หิ ฐานํ วา นิยโม วา นตฺถิ. อิมํ คเหตฺวา อิมํ วิสชฺเชติ, อิมํ วิสชฺเชตฺวา อิมํ คณฺหาตีติ พฺรหฺมชาเล วิตฺถาริตเมเวตํ. อยํ ภนฺเต ตติโย สสฺสตวาโทติ เถโร ลาภิสฺเสว วเสน ตโย สสฺสตวาเท อาห. ภควตา ปน ตกฺกีวาทํปิ คเหตฺวา พฺรหฺมชาเล จตฺตาโร วุตฺตา. เอเตสํ ปน ติณฺณํ วาทานํ วิตฺถารกถา พฺรหฺมชาเล วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพา. เสสมิธาปิ ปุริมนเยเนว วิตฺถาเรตพฺพํ. [๑๕๗] คณนาย วาติ ปิณฺฑคณนาย. สงฺขาเนนาติ อจฺฉินฺทกวเสน มโนคณนาย. อุภยถาปิ ปิณฺฑคณนเมว ทสฺเสติ. อิทํ วุตฺตํ โหติ, วสฺสานํ สตวเสน สหสฺสวเสน สตสหสฺสวเสน โกฏิวเสน ปิณฺฑํ กตฺวาปิ เอตฺตกานิ วสฺสสตานีติ วา เอตฺตกา วสฺสโกฏิโยติ วา เอวํ สงฺขาตุํ น สกฺกา. ตุเมฺห ปน อตฺตโน ทสนฺนํ ปารมีนํ ปูริตตฺตา สพฺพญฺญุตญาณสฺส สุปฏิวิทฺธตฺตา ยสฺมา โว อนาวรณญาณํ สูรํ วหติ. ตสฺมา เทสนาญาณกุสลตํ ปุรกฺขตฺวา

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๘๓.

วสฺสคณนาย สปริยนฺตํ กตฺวา กปฺปคณนายปิ ปริจฺฉินฺทิตฺวา เอตฺตกนฺติ ทสฺเสถาติ ทีเปติ. ปาลิยตฺโถ ปเนตฺถ วุตฺตนโยเยว. เสสมิธาปิ ปุริมนเยเนว โยเชตพฺพํ. จุตูปปาตญาณเทสนาวณฺณนา [๑๕๘] เอตทานุตฺตริยํ ภนฺเต สตฺตานํ จุตูปปาตญาเณติ ภนฺเต ยาปิ อยํ สตฺตานํ จุติปฏิสนฺธิวเสน ญาณเทสนา, สาปิ ตุมฺหากํเยว อนุตฺตรา. อตีตพุทฺธาปิ เอวเมว เทเสสุํ. ๑- อนาคตาปิ เอวเมว เทเสสฺสนฺติ ๒- ตุเมฺห เตสํ อตีตานาคตพุทฺธานํ ญาเณน สํสนฺเทตฺวาว เทสยิตฺถ. "อิมินาปิ การเณน เอวํ ปสนฺโน อหํ ภนฺเต ภควตี"ติ ทีเปติ. ปาลิยตฺโถ ปเนตฺถ วิตฺถาริโตเยว. อิทฺธิวิธเทสนาวณฺณนา [๑๕๙] สาสวา สอุปธิกาติ สโทสา สอุปารมฺภา. โน อริยาติ วุจฺจตีติ อริยิทฺธีติ น วุจฺจติ. อนาสวา อนุปธิกาติ นิทฺโทสา อนุปารมฺภา. อริยาติ วุจฺจตีติ อริยิทฺธีติ วุจฺจติ. อปฺปฏิกูลสญฺญี ตตฺถ วิหรตีติ กถํ อปฺปฏิกูลสญฺญี ตตฺถ วิหรติ. ปฏิกูเล สตฺเต เมตฺตํ ผรติ, สงฺขาเร ธาตุสญฺญํ อุปสํหรติ. ยถาห "กถํ ปฏิกูเล อปฺปฏิกูลสญฺญี วิหรติ. อนิฏฺฐสฺมึ วตฺถุสฺมึ เมตฺตาย วา ผรติ, ธาตุโต วา อุปสํหรตี"ติ. ๓- ปฏิกูลสญฺญี ตตฺถ วิหรตีติ อปฺปฏิกูเล สตฺเต อสุภสญฺญํ ผรติ, สงฺขาเร อนิจฺจสญฺญํ อุปสํหรติ. ยถาห "กถํ อปฺปฏิกูเล ปฏิกูลสญฺญี วิหรติ. อิฏฺฐสฺมึ วตฺถุสฺมึ อสุภาย วา ผรติ, อนิจฺจโต วา อุปสํหรตี"ติ. ๓- เอวํ เสสปเทสุปิ อตฺโถ เวทิตพฺโพ. อุเปกฺขโก ตตฺถ วิหรตีติ อิฏฺเฐ อรชฺชนฺโต จ อนิฏฺเฐ อทูสนฺโต จ ยถา อญฺเญ อสมเปกฺขเณน โมหํ อุปฺปาเทนฺติ, เอวํ อนุปฺปาเทนฺโต ฉสุ อารมฺมเณสุ ฉฬงฺคุเปกฺขาย อุเปกฺขโก วิหรติ. เอตทานุตฺตริยํ ภนฺเต อิทฺธิวิธาสูติ ภนฺเต ยา อยํ ทฺวีสุ อิทฺธีสุ เอวํ เทสนา, เอตทานุตฺตริยํ. @เชิงอรรถ: ม. ทสฺเสสุํ ม. ทสฺเสสฺสนฺติ ๓-๓ ขุ. ป. ๓๑/๖๙๐/๕๙๙ อริยาอิทฺธิ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๘๔.

ตํ ภควาติ ตํ เทสนํ ภควา อเสสํ สกลํ อภิชานาติ. ตํ ภควโตติ ตํ เทสนํ ภควโต อเสสํ อภิชานโต. อุตฺตริ อภิญฺเญยฺยํ นตฺถีติ อุตฺตริ อภิชานิตพฺพํ นตฺถิ, อยํ นาม อิโต อญฺโญ ธมฺโม วา ปุคฺคโล วา ยํ ภควา น ชานาตีติ อิทํ นตฺถิ. ยทภิชานํ อญฺโญ สมโณ วาติ ยํ ตุเมฺหหิ อนภิญฺญาตํ ตํ อญฺโญ สมโณ วา พฺราหฺมโณ วา อภิชานนฺโต ภควตา ภิยฺโยภิญฺญตโร อสฺส, อธิกตรปญฺโญ ภเวยฺย. ยทิทํ อิทฺธิวิธาสูติ เอตฺถ ยทิทนฺติ นิปาตมตฺตํ. อิทฺธิวิธาสุ ภควตา อุตฺตริตโร นตฺถิ. อตีตพุทฺธาปิ หิ อิมาว เทฺว อิทฺธิโย เทเสสุํ. อนาคตาปิ อิมาว เทเสสฺสนติ. ตุเมฺหปิ เตสํ ญาเณน สํสนฺเทตฺวา ๑- อิมาว เทสยิตฺถ. อิติ ภควาว อิทฺธิวิธาสุ อนุตฺตโรติ ทสฺเสนฺโต "อิมินาปิ การเณน เอวํ ปสนฺโน อหํ ภนฺเต ภควตี"ติ ทีเปติ. เอตฺตาวตา เย ธมฺมเสนาปติ ทฺวาฏฺฐาเน นิสีทิตฺวา โสฬส อปราปริยธมฺเม สมฺมสิ, เตว ทสฺสิตา โหนฺติ. อญฺญถาสตฺถุคุณทสฺสนวณฺณนา [๑๖๐] อิทานิ อปเรนปิ อากาเรน ภควโต คุเณ ทสฺเสนฺโต ยนฺตํ ภนฺเตติ อาทิมาห. ตตฺถ สทฺเธน กุลปุตฺเตนาติ สทฺธา กุลปุตฺตา นาม อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนา โพธิสตฺตา. ตสฺมา ยํ สพฺพญฺญุโพธิสตฺเตน ปตฺตพฺพนฺติ วุตฺตํ โหติ. กึ ปน เตน ปตฺตพฺพํ. นว โลกุตฺตรธมฺมา. อารทฺธวิริเยนาติ อาทีสุ "วิริยํ ถาโม"ติ อาทีนิ สพฺพาเนว วิริยเววจนานิ. ตตฺถ อารทฺธวิริเยนาติ ปคฺคหิตวิริเยน. ถามวตาติ ถามสมฺปนฺเนน ถิรวิริเยน. ปุริสถาเมนาติ เตน ถามวตา ยํ ปุริสถาเมน ปตฺตพฺพนฺติ วุตฺตํ โหติ. อนนฺตรปททฺวเยปิ เอเสว นโย. ปุริสโธเรยฺหนาติ ยา อสมธุเรหิ พุทฺเธหิ วหิตพฺพา ธุรา, ตํ ธุรํ วหนสมตฺเถน มหาปุริเสน. อนุปฺปตฺตํ ตํ ภควตาติ ตํ สพฺพํ อตีตานาคตพุทฺเธหิ ปตฺตพฺพํ, ตํ ๒- สพฺพเมว อนุปฺปตฺตํ, ภควตา ๓- เอกคุโณปิ อูโน นตฺถีติ ทสฺเสติ. @เชิงอรรถ: ฉ.ม. สํสนฺทิตฺวา ฉ.ม., อิ. ตํ น ทิสฺสติ ฉ.ม., อิ. ภควโต

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๘๕.

กาเมสุ กามสุขลฺลิกานุโยคนฺติ วตฺถุกาเมสุ กามสุขานุโยคํ. ๑- ยถา อญฺเญ เกณิยชฏิลาทโย สมณพฺราหฺฆณา "โก ชานาติ ปรโลกํ. สุโข อิมิสฺสา ปริพฺพาชิกาย มุทุกาย โลมสาย พาหาย สมฺผสฺโส"ติ เตโมฬิพนฺธาหิ ๒- ปริพฺพาชิกาหิ ปริจาเรนฺติ สมฺปตฺตํ สมฺปตฺตํ รูปาทิอารมฺมณํ อนุภวมานา กามสุขมนุยุตฺตา, น เอวมนุยุตฺโตติ ทสฺเสติ. หีนนฺติ ลามกํ. คมฺมนฺติ คามวาสีนํ ธมฺมํ. โปถุชฺชนิกนฺติ ปุถุชฺชเนหิ เสวิตพฺพํ. อนริยนฺติ น นิทฺโทสํ. น วา อริเยหิ เสวิตพฺพํ. อนตฺถสญฺหิตนฺติ อนตฺถยุตฺตํ. ๓- อตฺตกิลมถานุโยคนฺติ อตฺตโน อาตาปนปริตาปนานุโยคํ. ทุกฺขนฺติ ทุกฺขยุตฺตํ, ทุกฺขมํ วา. ยถา เอเก สมณพฺราหฺมณา กามสุขลฺลิกานุโยคตํ ๔- ปริวชฺเชสฺสามาติ กายกิลมถํ อนุธาวนฺติ, ตโต มุจฺจิสฺสามาติ กามสุขํ อนุธาวนฺติ, น เอวํ ภควา. ภควา ปน อุโภ เอเต อนฺเต วชฺเชตฺวา ยา สา "อตฺถิ ภิกฺขเว มชฺฌิมา ปฏิปทา ตถาคเตน อภิสมฺพุทฺธา จกฺขุกรณี"ติ เอวํ วุตฺตา สมฺมาปฏิปตฺติ, ตเมว ปฏิปนฺโน. ตสฺมา "น จ อตฺตกิลมถานุโยคนฺ"ติ อาทิมาห. อาภิเจตสิกานนฺติ อภิเจตสิกานํ, กามาวจรจิตฺตานิ อติกฺกมิตฺวา ฐิตานนฺติ อตฺโถ. ทิฏฺฐธมฺมสุขวิหารานนฺติ อิมสฺมึเยว อตฺตภาเว สุขวิหารานํ. โปฏฺฐปาทสุตฺตนฺตสฺมิญฺหิ สปฺปีติกทุติยชฺฌานผลสมาปตฺติ กถิตา. ๕- ปาสาทิกสุตฺตนฺเต สห มคฺเคน วิปสฺสนาปาทกชฺฌานํ. ทสุตฺตรสุตฺตนฺเต จตุตฺถชฺฌานิกผลสมาปตฺติ. อิมสฺมึ สมฺปสาทนีเย ทิฏฺฐธมฺมสุขวิหารชฺฌานานิ กถิตานิ. นิกามลาภีติ ยถากามลาภี. อกิจฺฉลาภีติ อทุกฺขลาภี. อกสิรลาภีติ วิปุลลาภี. อนุโยคทานปฺปการวณฺณนา [๑๖๑] เอกีสฺสา โลกธาตุยาติ ทสสหสฺสีโลกธาตุมฺหิ. ๖- ตีณิ หิ เขตฺตานิ ชาติเขตฺตํ อาณาเขตฺตํ วิสยเขตฺตํ. ตตฺถ ชาติเขตฺตํ นาม @เชิงอรรถ: ฉ.ม. กามสุขลฺลิกานุโยคํ ฉ.ม. โมฬิพนฺธาหิ ฉ.ม. อนตฺถสํยุตฺตํ @ ฉ.ม. กามสุขลฺลิกานุโยคํ ที.สี. ๙/๔๒๙/๑๙๐ @ ฉ.ม., อิ. ทสสหสฺสีโลกธาตุยา

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๘๖.

ทสสหสฺสีโลกธาตุ. สา หิ ตถาคตสฺส มาตุ กุจฺฉึ โอกฺกมนกาเล นิกฺขมนกาเล สมฺโพธิกาเล ธมฺมจกฺกปฺปวตฺตเน อายุสํขาโรสฺสชฺชเน ปรินิพฺพาเน จ กมฺปติ. โกฏิสตสหสฺสจกฺกวาฬํ ปน อาณาเขตฺตํ นาม. อาฏานาฏิยปริตฺตโมรปริตฺตธชคฺคปริตฺตรตนปริตฺตาทีนญฺหิ เอตฺถ อาณา ปวตฺตติ. วิสยเขตฺตสฺส ปน ปริมาณํ นตฺถิ, พุทฺธานญฺหิ "ยาวตกํ ญาณํ, ตาวตกํ เญยฺยํ, ยาวตกํ เญยฺยํ, ตาวตกํ ญาณํ, ญาณปริยนฺติกํ เญยฺยํ, เญยฺยปริยนฺติกํ ญาณนฺ"ติ วจนโต อวิสโย นาม นตฺถิ. อิเมสุ ปน ตีสุ เขตฺเตสุ ฐเปตฺวา อิมํ จกฺกวาฬํ อญฺญสฺมึ จกฺกวาเฬ พุทฺธา อุปฺปชฺชนฺตีติ สุตฺตํ นตฺถิ, น อุปฺปชฺชนฺตีติ ๒- ปน อตฺถิ. ตีณิ ปิฏกานิ วินยปิฏกํ สุตฺตนฺตปิฏกํ อภิธมฺมปิฏกํ. ติสฺโส สงฺคีติโย มหากสฺสปตฺเถรสฺส สงฺคีติ, ยสตฺเถรสฺส สงฺคีติ, โมคฺคลิปุตฺตติสฺสตฺเถรสฺส สงฺคีตีติ. อิมา ติสฺโส สงฺคีติโย อารุเฬฺห เตปิฏเก พุทฺธวจเน "อิมํ จกฺกวาฬํ มุญฺจิตฺวา อญฺญตฺถ พุทฺธา อุปฺปชฺชนฺตี"ติ สุตฺตํ นตฺถิ, น อุปฺปชฺชนฺตีติ ปน อตฺถิ. อปุพฺพํ อจริมนฺติ อปุเร อปจฺฉา เอกโต น อุปฺปชฺชนฺติ, ปุเร วา ปจฺฉา วา อุปฺปชฺชนฺตีติ วุตฺตํ โหติ. ตตฺถ โพธิปลฺลงฺเก "โพธึ อปฺปตฺวา น อุฏฺฐหิสฺสามี"ติ นิสินฺนกาลโต ปฏฺฐาย ยาว มาตุ กุจฺฉิสฺมึ ปฏิสนฺธิคฺคหณํ, ตาว ปุเรติ น เวทิตพฺพํ. โพธิสตฺสสฺส หิ ปฏิสนฺธิคฺคหเณ ทสสหสฺสจกฺกวาฬกมฺปเนเนว เขตฺตปริคฺคโห กโต. อญฺญสฺส พุทฺธสฺส อุปฺปตฺติปิ นิวาริตา โหติ. ปรินิพฺพานโต ปฏฺฐาย จ ยาว สาสปมตฺตาปิ ธาตุโย ติฏฺฐนฺติ, ตาว ปจฺฉาติ น เวทิตพฺพํ. ธาตูสุ หิ ฐิตาสุ พุทฺธา ฐิตาว โหนฺติ. ตสฺมา เอตฺถนฺตเร อญฺญสฺส พุทฺธสฺส อุปฺปตฺติ นิวาริตาว โหติ. ธาตุปรินิพฺพาเน ปน ชาเต อญฺญสฺส พุทฺธสฺส อุปฺปตฺติ น นิวาริตา. @เชิงอรรถ: ฉ.ม. นุปฺปชฺชนฺติ เอวมุปริปิ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๘๗.

ติปิฏกอนฺตรธานกถา ตีณิ หิ ๑- อนฺตรธานานิ นาม ปริยตฺติอนฺตรธานํ, ปฏิเวธอนฺตรธานํ, ปฏิปตฺติอนฺตรธานนฺติ. ตตฺถ ปริยตฺตีติ ตีณิ ปิฏกานิ. ปฏิเวโธติ สจฺจปฏิเวโธ. ปฏิปตฺตีติ ปฏิปทา. ตตฺถ ปฏิเวโธ จ ปฏิปตฺติ จ โหติปิ น โหติปิ. เอกสฺมิญฺหิ กาเล ปฏิเวธกรา ภิกฺขู พหู โหนฺติ, เอส ภิกฺขุ ปุถุชฺชโนติ องฺคุลึ ปสาเรตฺวา ทสฺเสตพฺโพ โหติ. อิมสฺมึเยว ทีเป เอกวารํ ปุถุชฺชนภิกฺขุ นาม นาโหสิ. ปฏิปตฺติปูรกาปิ กทาจิ พหู โหนฺติ, กทาจิ อปฺปา โหนฺติ. ๒- อิติ ปฏิเวโธ จ ปฏิปตฺติ จ โหติปิ น โหติปิ. สาสนฏฺฐิติยา ปน ปริยตฺติ ปมาณํ. ปณฺฑิโต หิ เตปิฏกํ สุตฺวา เทฺวปิ ปูเรติ. ยถา อมฺหากํ โพธิสตฺโต อาฬารสฺส สนฺติเก ปญฺจาภิญฺญา สตฺต จ สมาปตฺติโย นิพฺพตฺเตตฺวา เนวสญฺญานาสญฺญายตนสมาปตฺติยา ปริกมฺมํ ปุจฺฉิ, โส น ชานามีติ อาห. ตโต อุทฺทกสฺส ๓- สนฺติกํ คนฺตฺวา อธิคตวิเสสํ สํสนฺทิตฺวา เนวสญฺญานาสญฺญายตนสฺส ปริกมฺมํ ปุจฺฉิ, โส อาจิกฺขิ, ตสฺส วจนสมนนฺตรเมว มหาสตฺโต ตํ ฌานํ สมฺปาเทสิ, เอวเมว ปญฺญวา ภิกฺขุ ปริยตฺตึ สุตฺวา เทฺวปิ ปูเรติ. ตสฺมา ปริยตฺติยา ฐิตาย สาสนํ ฐิตํ โหติ. ยทา ปน สา อนฺตรธายติ, ตทา ปฐมํ อภิธมฺมปิฏกํ นสฺสติ. ตตฺถ ปฏฺฐานํ สพฺพปฐมํ อนฺตรธายติ. อนุกฺกเมน ปจฺฉา ธมฺมสงฺคโห, ตสฺมึ อนฺตรหิเต อิตเรสุ ทฺวีสุ ปิฏเกสุ ฐิเตสุปิ สาสนํ ฐิตเมว โหติ. ตตฺถ สุตฺตนฺตปิฏเก อนฺตรธายมาเน ปฐมํ องฺคุตฺตรนิกาโย เอกาทสกโต ปฏฺฐาย ยาว เอกกา อนฺตรธายติ, ตทนนฺตรํ สํยุตฺตนิกาโย จกฺกเปยฺยาลโต ปฏฺฐาย ยาว โอฆตรณา อนฺตรธายติ. ตทนนฺตรํ มชฺฌิมนิกาโย อินฺทฺริยภาวนโต ปฏฺฐาย ยาว มูลปริยายา อนฺตรธายติ. ตทนนฺตรํ ทีฆนิกาโย ทสุตฺตรโต ปฏฺฐาย ยาว พฺรหฺมชาลา อนฺตรธายติ. เอกิสฺสาปิ ทฺวินฺนํปิ คาถานํ ปุจฺฉา อทฺธานํ คจฺฉติ, สาสนํ ธาเรตุํ น สกฺโกติ สภิยปุจฺฉา @เชิงอรรถ: ฉ.ม., อิ. หิ น ทิสฺสติ ฉ.ม., อิ. โหนฺติ น ทิสฺสติ ฉ.ม., อิ. อุทกสฺส

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๘๘.

อาฬวกปุจฺฉา วิย จ. เอกา กิร กสฺสปพุทฺธกาลิกา อนฺตรา สาสนํ ธาเรตุํ นาสกฺขิ. ๑- ทฺวีสุ ปน ปิฏเกสุ อนฺตรหิเตสุปิ วินยปิฏเก ฐิเต สาสนํ ติฏฺฐติ. ปริวารกฺขนฺธเกสุ อนฺตรหิเตสุ อุภโตวิภงฺเค ฐิเต ฐิตเมว โหติ. อุภโตวิภงฺเค อนฺตรหิเต มาติกายปิ ฐิตาย ฐิตเมว โหติ. มาติกาย อนฺตรหิตาย ปาฏิโมกฺขปพฺพชฺชาอุปสมฺปทาสุ ฐิตาสุ สาสนํ ติฏฺฐติ. ลิงฺคํ อทฺธานํ คจฺฉติ. เสตวตฺถสมณวํโส ปน กสฺสปพุทฺธกาลโต ปฏฺฐาย สาสนํ ธาเรตุํ นาสกฺขิ. ปฏิสมฺภิทปฺปตฺเตหิ วสฺสสหสฺสํ อฏฺฐาสิ. ฉฬภิญฺเญหิ วสฺสสหสฺสํ. เตวิชฺเชหิ วสฺสสหสฺสํ. สุกฺขวิปสฺสเกหิ วสฺสสหสฺสํ. ปาฏิโมกฺเขหิ วสฺสสหสฺสํ อฏฺฐาสิ. ปจฺฉิมกสฺส ปน สจฺจปฏิเวธโต ปจฺฉิมกสฺส สีลเภทโต จ ปฏฺฐาย สาสนํ โอสกฺกิตนฺนาม โหติ. ตโต ปฏฺฐาย อญฺญสฺส พุทฺธสฺส อุปฺปตฺติ น นิวาริตา. สาสนอนฺตรหิตวณฺณนา ตีณิ ปรินิพฺพานานิ นาม กิเลสปรินิพฺพานํ ขนฺธปรินิพฺพานํ ธาตุปรินิพฺพานนฺติ. ตตฺถ กิเลสปรินิพฺพานํ โพธิปลฺลงฺเก อโหสิ. ขนฺธปรินิพฺพานํ กุสินารายํ. ธาตุปรินิพฺพานํ อนาคเต ภวิสฺสติ. สาสนสฺส กิร โอสกฺกนกาเล อิมสฺมึ ตามฺพปณฺณิทีเป ๒- ธาตุโย สนฺนิปติตฺวา มหาเจติยํ คมิสฺสนฺติ. มหาเจติยโต นาคทีเป ราชายตนเจติยํ. ตโต มหาโพธิปลฺลงฺกํ คมิสฺสนฺติ. นาคภวนโตปิ เทวโลกโตปิ พฺรหฺมโลกโตปิ ธาตุโย มหาโพธิปลฺลงฺกเมว คมิสฺสนฺติ. สาสปมตฺตาปิ ธาตุ ๓- น อนฺตรธายิสฺสติ. ๔- สพฺพา ธาตุโย มหาโพธิปลฺลงฺเก ราสีภูตา ๕- สุวณฺณขนฺโธ วิย เอกฆนา หุตฺวา ฉพฺพณฺณา รํสิโย ๖- วิสชฺเชสฺสนฺติ. ตา ทสสหสฺสีโลกธาตุํ ผริสฺสนฺติ, ตโต ทสสหสฺสจกฺกวาฬเทวตา สนฺนิปติตฺวา "อชฺช สตฺถา ปรินิพฺพาติ, อชฺช สาสนํ โอสกฺกติ, ปจฺฉิมทสฺสนํ @เชิงอรรถ: ฉ.ม., อิ. นาสกฺขึสุ ฉ.ม., อิ. ตมฺพปณฺณิทีเป ฉ.ม., อิ. ธาตุโย @ ฉ.ม. อนฺตรา นสฺสิสฺสนฺติ, อิ. อนฺตรายํ นสฺสิสฺสติ ฉ.ม., อิ. ราสิภูตา @ ฉ.ม. ฉพฺพณฺณรสฺมิโย

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๘๙.

อิทานิ อิทํ อมฺหากนฺ"ติ ทสพลสฺส ปรินิพฺพุตทิวสโต มหนฺตตรํ การุญฺญํ กริสฺสนฺติ. ฐเปตฺวา อนาคามิขีณาสเว อวเสสา สกภาเวน สณฺฐาเรตุํ ๑- น สกฺขิสฺสนฺติ. ธาตูสุ เตโชธาตุ อุฏฺฐหิตฺวา ยาว พฺรหฺมโลกา อุคฺคจฺฉิสฺสติ. สาสปมตฺตายปิ ธาตุยา สติ เอกชาลา ๒- ภวิสฺสติ. ธาตูสุ ปริยาทานํ คตาสุ อุปจฺฉิชฺชิสฺสติ. เอวํ มหนฺตํ อานุภาวํ ทสฺเสตฺวา ธาตูสุ อนฺตรหิตาสุ สาสนํ อนฺตรหิตํ นาม โหติ. ยาว เอวํ น อนฺตรธายติ, ตาว อจริมํ นาม โหติ. เอวํ อปุพฺพํ อจริมํ อุปฺปชฺเชยฺยุํ, เนตํ ฐานํ วิชฺชติ. กสฺมา ปน อปุพฺพํ อจริมํ น อุปฺปชฺชนฺตีติ. อนจฺฉริยตฺตา. พุทฺธา หิ อจฺฉริยมนุสฺสา. ยถาห "เอกปุคฺคโล ภิกฺขเว โลเก อุปฺปชฺชมาโน อุปฺปชฺชติ อจฺฉริยมนุสฺโส. กตโม เอกปุคฺคโล, ตถาคโต อรหํ สมฺมาสมฺพุทฺโธ"ติ. ยทิ จ เทฺว วา จตฺตาโร วา อฏฺฐ วา โสฬส วา เอกโต อุปฺปชฺเชยฺยุํ, อนจฺฉริยา ภเวยฺยุํ. เอกสฺมึ หิ วิหาเร ทฺวินฺนํ เจติยานํปิ ลาภสกฺกาโร อุฬาโร น โหติ. ภิกฺขูปิ พหุตาย น อจฺฉริยา ชาตา, เอวํ พุทฺธาปิ ภเวยฺยุํ, ตสฺมา น อุปฺปชฺชนฺติ. เทสนาย จ วิเสสาภาวโต. ยญฺหิ สติปฏฺฐานาทิเภทํ ธมฺมํ เอโก เทเสสิ ๓- อญฺเญน อุปฺปชฺชิตฺวาปิ โสว เทเสตพฺโพ สิยา, ตโต อนจฺฉริโย สิยา. เอกสฺมึ ปน ธมฺมํ เทเสนฺเต เทสนาปิ อจฺฉริยา โหติ, วิวาทาภาวโต ๔- จ. พหูสุ หิ พุทฺเธสุ อุปฺปนฺเนสุ พหูนํ อาจริยานํ อนฺเตวาสิกา วิย อมฺหากํ พุทฺโธ ปาสาทิโก, อมฺหากํ พุทฺโธ มธุรสฺสโร ลาภี ปุญฺญวาติ วิวเทยฺยุํ. ตสฺมาปิ เอวํ น อุปฺปชฺชนฺติ. อปิเจตํ การณํ มิลินฺทรญฺญาปิ ปุฏฺเฐน นาคเสนตฺเถเรน วิตฺถาริตเมว. วุตฺตญฺหิ ตตฺถ:- ๕- ภนฺเต นาคเสน ภาสิตมฺปิ เหตํ ภควตา "ภควตา "อฏฺฐานเมตํ ภิกฺขเว อนวกาโส, ยํ เอกิสฺสา โลกธาตุยา เทฺว อรหนฺโต สมฺมาสมฺพุทฺธา อปุพฺพํ อจริมํ อุปฺปชฺเชยฺยํ, เนตํ ฐานํ วิชฺชตี"ติ เทสยนฺตา จ ภนฺเต นาคเสน สพฺเพปิ ตถาคตา สตฺตตึส โพธิปกฺขิเย ธมฺเม เทเสนฺติ, กถยมานา @เชิงอรรถ: ฉ.ม. สนฺธาเรตุํ, อิ. สี. สญฺฐาตุํ อิ. เอกชาโล ฉ.ม., อิ. เทเสติ @ ฉ.ม., อิ. วิวาทภาวโต มิลินฺท. ๓๑๒

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๙๐.

จ จตฺตาริ อริยสจฺจานิ กเถนฺติ, สิกฺขาเปนฺตา จ ตีสุ สิกฺขาสุ สิกฺขาเปนฺติ, อนุสาสมานา จ อปฺปมาทปฏิปตฺตึ ๑- อนุสาสนฺติ. ยทิ ภนฺเต นาคเสน สพฺเพสํปิ ตถาคตานํ เอกุทฺเทโส ๒- เอกา กถา ๓- เอกํ สิกฺขาปทํ เอกา อนุสนฺธิ, ๔- เกน การเณน เทฺว ตถาคตา เอกกฺขเณ นุปฺปชฺชนฺติ. เอเกนปิ ตาว พุทฺธุปฺปาเทน อยํ โลโก โอภาสชาโต, ยทิ ทุติโย พุทฺโธ ภเวยฺย, ทฺวินฺนํ ปภาย อยํ โลโก ภิยฺโยโส มตฺตาย โอภาสชาโต ภเวยฺย, โอวทนฺตา ๕- จ เทฺว ตถาคตา สุขํ โอวเทยฺยุํ, อนุสาสมานา จ สุขํ อนุสาเสยฺยุํ, ตตฺถ เม การณํ ทสฺเสหิ, ๖- ยถาหํ นิสฺสํสโย ภเวยฺยนฺ"ติ. อยํ มหาราช ทสสหสฺสีโลกธาตุ เอกพุทฺธธารณี, เอกสฺเสว ตถาคตสฺส คุณํ ธาเรติ, ยทิ ทุติโย พุทฺโธ อุปฺปชฺเชยฺย, นายํ ทสสหสฺสีโลกธาตุ ธาเรยฺย, จเลยฺย กมฺเปยฺย นเมยฺย โอนเมยฺย วินเมยฺย วิกิเรยฺย วิธเมยฺย วิทฺธํเสยฺย, น ฐานมุปคจฺเฉยฺย. ยถา มหาราช นาวา เอกปุริสสนฺธารณี ภเวยฺย, เอกสฺมึ ปุริเส อภิรุเฬฺห สามูปาทิกา ๗- ภเวยฺย, อถ ทุติโย ปุริโส อาคจฺเฉยฺย ตาทิโส อายุนา วณฺเณน วเยน ปมาเณน กีสถูเลน สพฺพงฺคปจฺจงฺเคน, โส ตํ นาวํ อภิรูเหยฺย, อปินุ โข ๘- สา มหาราช นาวา ทฺวินฺนมฺปิ ธาเรยฺยาติ. น หิ ภนฺเต, จเลยฺย กมฺเปยฺย นเมยฺย โอนเมยฺย วินเมยฺย วิกิเรยฺย วิธเมยฺย วิทฺธํเสยฺย, น ฐานมุปคจฺเฉยฺย โอสีเทยฺย อุทเกติ. เอวเมว โข มหาราช อยํ ทสสหสฺสีโลกธาตุ เอกพุทฺธธารณี, เอกสฺเสว ตถาคตสฺส คุณํ ธาเรติ, ยทิ ทุติโย พุทฺโธ อุปฺปชฺเชยฺย, นายํ ทสสหสฺสีโลกธาตุ ธาเรยฺย ฯเปฯ น ฐานมุปคจฺเฉยฺย. ยถา วา ปน มหาราช ปุริโส สุขิโต ๙- ยาวทตฺถํ โภชนํ ภุญฺเชยฺย ฉาเทนฺตํ ยาวกณฺฐมภิปูรยิตฺวา, โส ตโต ๑๐- ปีนิโต ปริปุณฺโณ นิรนฺตโร ตนฺทีกโต อโนนมิตทณฺฑชาโต ปุนเทว ตาวตกํ โภชนํ ภุญฺเชยฺย, อปิ นุ โข โส มหาราช ปุริโส สุขิโต ภเวยฺยาติ. น หิ ภนฺเต, สกึ ภุตฺโตว @เชิงอรรถ: ฉ.ม. อปฺปมาทปฏิปตฺติยํ ฉ.ม. เอกุทฺเทโส น ทิสฺสติ @ ฉ.ม. เอกา เทสนา เอกา กถา ฉ.ม. เอกานุสาสนี ฉ.ม. โอวทมานา @ ฉ.ม. เทเสหิ ฉ.ม. สานาวา สมุปาทิกา ฉ.ม., อิ. โข น ทิสฺสติ @ ฉ.ม., อิ. สุขิโตติ น ทิสฺสติ ๑๐ ฉ.ม., อิ. ธาโต

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๙๑.

มเรยฺยาติ, ๑- เอวเมว โข มหาราช อยํ ทสสหสฺสีโลกธาตุ เอกพุทฺธธารณี ฯเปฯ น ฐานมุปคจฺเฉยฺยาติ. กึ นุ โข ภนฺเต นาคเสน อติธมฺมภาเรน ปฐวี จลตีติ. อิธ มหาราช เทฺว สกฏา รตนปริปูริตาว ๒- ภเวยฺยุํ ยาว มุขสมา, เอกสฺส สกฏสฺส ๓- รตนํ คเหตฺวา เอกมฺหิ สกเฏ อากิเรยฺยุํ, อปิ นุ โข ตํ มหาราช สกฏํ ทฺวินฺนํปิ สกฏานํ รตนํ ธาเรยฺยาติ. น หิ ภนฺเต, นาภิปิ ตสฺส จเลยฺย, ๔- อราปิ ตสฺส ภิชฺเชยฺยุํ, เนมิปิ ตสฺส โอปเตยฺย, อกฺโขปิ ตสฺส ภิชฺเชยฺยาติ. กึ นุ โข มหาราช อติรตนภาเรน สกฏํ ภิชฺชตีติ. อาม ภนฺเตติ. เอวเมว โข มหาราช อติธมฺมภาเรน ปฐวี จลติ. อปิจ มหาราช อิมํ การณํ พุทฺธพลปริทีปนาย โอสาริตํ อญฺญํปิ ตตฺถ ปฏิรูปํ ๕- การณํ สุโณหิ, เยน การเณน เทฺว สมฺมาสมฺพุทฺธา เอกกฺขเณ นุปฺปชฺชนฺติ. ยทิ มหาราช เทฺว สมฺมาสมฺพุทฺธา เอกกฺขเณ อุปฺปชฺเชยฺยุํ, เตสํ ปริสายปิ วิวาโท อุปฺปชฺเชยฺย "ตุมฺหากํ พุทฺโธ อมฺหากํ พุทฺโธ"ติ, อุภโต ปกฺขชาตา ภเวยฺยุํ. ยถา มหาราช ทฺวินฺนํ พลวามจฺจานํ ปริสาย วิวาโท อุปฺปชฺเชยฺย "ตุมฺหากํ อมจฺโจ อมฺหากํ อมจฺโจ"ติ, อุภโต ปกฺขชาตา โหนฺติ, เอเมว โข มหาราช ยทิ เทฺว สมฺมาสมฺพุทฺธา เอกกฺขเณ อุปฺปชฺเชยฺยุํ, เตสํ ปริสายปิ วิวาโท อุปฺปชฺเชยฺย "ตุมฺหากํ พุทฺโธ อมฺหากํ พุทฺโธ"ติ, อุภโต ปกฺขชาตา ภเวยฺยุํ, อิทํ ตาว มหาราช ปฐมํ ๖- การณํ สุโณหิ, ๗- เยน การเณน เทฺว สมฺมาสมฺพุทฺธา เอกกฺขเณ นุปฺปชฺชนฺติ. อปรํปิ มหาราช อุตฺตริการณํ สุโณหิ, เยน การเณน เทฺว สมฺมาสมฺพุทฺธา เอกกฺขเณ นุปฺปชฺชนฺติ, ยทิ มหาราช เทฺว สมฺมาสมฺพุทฺธา เอกกฺขเณ อุปฺปชฺเชยฺยุํ, "อคฺโค พุทฺโธ"ติ ยํ วจนํ, ตํ มิจฺฉา ภเวยฺย, "เชฏฺโฐ พุทฺโธ"ติ, "เสฏฺโฐ พุทฺโธ"ติ, "วิสิฏฺโฐ พุทฺโธ"ติ, "อุตฺตโม พุทฺโธ"ติ, "ปวโร พุทฺโธ"ติ, "อสโม พุทฺโธ"ติ, "อสมสโม พุทฺโธ"ติ, @เชิงอรรถ: ม. ภยตฺโต วเมยฺยาติ ฉ.ม., อิ. รตนปูริตา ฉ.ม. เอกสฺมา สกฏโต @ ฉ.ม., อิ. ผเลยฺย ฉ.ม., อิ. อภิรูปํ ฉ.ม., เอกํ @ ฉ.ม. สุโณหีติ น ทิสฺสติ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๙๒.

"อปฺปฏิสโม พุทฺโธ"ติ, "อปฺปฏิภาโค พุทฺโธ"ติ, "อปฺปฏิปุคฺคโล พุทฺโธ"ติ ยํ วจนํ, ตํ มิจฺฉา ภเวยฺย. อิมํปิ โข ตฺวํ มหาราช การณํ อตฺถโต สมฺปฏิจฺฉ, เยน การเณน เทฺว สมฺมาสมฺพุทฺธา เอกกฺขเณ นุปฺปชฺชนฺติ. อปิจ โข มหาราช พุทฺธานํ ภควนฺตานํ สภาวปกติกา ๑- เอสา, ยํ เอโกเยว พุทฺโธ โลเก อุปฺปชฺชติ. กสฺมา? การณมหนฺตตฺตา ๒- สพฺพญฺญุพทฺธคุณานํ, ยํ อญฺญํปิ มหาราช มหนฺตํ โหติ, วรํ ๓- ตํ เอกํเยว โหติ. ปฐวี มหาราช มหนฺตา, ๔- สา เอกาเยว. สาคโร มหนฺโต, โส เอโกเยว. สิเนรุ คิริราชา เสฏฺโฐ ๕- มหนฺโต, โส เอโกเยว. อากาโส มหนฺโต, โส เอโกเยว. สกฺโก มหนฺโต, โส เอโกเยว. มาโร มหนฺโต, โส เอโกเยว. พฺรหฺมา ๖- มหนฺโต, โส เอโกเยว. ตถาคโต อรหํ สมฺมาสมฺพุทฺโธ มหนฺโต, โส เอโกเยว โลกสฺมึ. ยตฺถ โส อุปฺปชฺชติ ๗- ตตฺถ อญฺเญสํ โอกาโส น โหติ, ตสฺมา มหาราช ตถาคโต อรหํ สมฺมาสมฺพุทฺโธ เอโกเยว โลเก อุปฺปชฺชตีติ. สุกถิโต ภนฺเต นาคเสน ปโญฺห โอปมฺเมหิ การเณหีติ. ธมฺมสฺส จานุธมฺมนฺติ นววิธสฺส โลกุตฺตรธมฺมสฺส อนุธมฺมํ ปุพฺพภาคปฏิปทํ. สหธมฺมิโกติ สการโณ. วาทานุวาโทติ วาโทเยว. อจฺฉริยอพฺภูตวณฺณนา [๑๖๒] อายสฺมา อุทายีติ ตโย เถรา อุทายี นาม โลฬุทายี ๘- กาฬุทายี มหาอุทายีติ. อิธ มหาอุทายี อธิปฺเปโต. ตสฺส กิร อิมํ สุตฺตํ อาทิโต ปฏฺฐาย ยาว ปริโยสานา สุณนฺตสฺส อพฺภนฺตเร ปญฺจวณฺณา ปีติ อุปฺปชฺชิตฺวา ปาทปิฏฺฐิโต ปฏฺฐาย ๙- สีสมตฺถกํ คจฺฉติ, สีสมตฺถกโต ปาทปิฏฺฐึ โอคจฺฉติ, ๑๐- อุภโต ปฏฺฐาย มชฺฌํ โอตรติ, มชฺฌโต ปฏฺฐาย อุภโต @เชิงอรรถ: ฉ.ม., อิ. สภาวปกติ @ ฉ.ม. กสฺมา การณา? มหนฺตตาย, อิ. การณมหนฺตตาย @ ฉ.ม. วรนฺติ น ทิสฺสติ, อิ. วรํ ตนฺติ น ทิสฺสติ ฉ.ม. มหนฺตี @ ฉ.ม. เสฏฺโฐติ น ทิสฺสติ ฉ.ม. มหาพฺรหฺมา @ ฉ.ม., อิ. ยตฺถ เต อุปฺปชฺชนฺติ ฉ.ม., อิ. ลาฬุทายี @ ฉ.ม., อิ. ปฏฺฐายาติ น ทิสฺสติ ๑๐ ฉ.ม., อิ. อาคจฺฉติ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๙๓.

คจฺฉติ. โส นิรนฺตรํ ปีติยา ผุฏฺฐสรีโร พลวโสมนสฺเสน ทสพลสฺส คุณํ กเถนฺโต อจฺฉริยํ ภนฺเตติอาทิมาห. อปฺปิจฺฉตาติ นิตฺตณฺหตา. สนฺตุฏฺฐิตาติ จตูสุ ปจฺจเยสุ ตีหากาเรหิ สนฺโตโส. สลฺเลขตาติ สพฺพกิเลสานํ สลฺเลขิตภาโว. ยตฺร หิ นามาติ โย หิ ๑- นาม. เนวตฺตานํ ๒- ปาตุกริสฺสตีติ อตฺตโน คุเณ น อาวิกริสฺสติ. ปฏากํ ปริหเรยฺยุนฺติ "โก อเมฺหหิ สทิโส อตฺถี"ติ วทนฺตา ปฏากํ อุกฺขิปิตฺวา นาฬนฺทํ วิจเรยฺยุํ. ปสฺส โข ตฺวํ อุทายิ ตถาคตสฺส อปฺปิจฺฉตาติ ปสฺส อุทายิ ยาทิสี ตถาคตสฺส อปฺปิจฺฉตาติ เถรสฺส วจนํ สมฺปฏิจฺฉนฺโต อาห. กึ ปน ภควา เนว อตฺตานํ ปาตุกโรติ, น อตฺตโน คุณํ กเถตีติ เจ. น น กเถติ. อปฺปิจฺฉตาทีหิ กเถตพฺพํ, จีวราทิเหตุ ๓- น กเถติ. เตเนวาห "ปสฺส โข ตฺวํ อุทายิ ตถาคตสฺส อปฺปิจฺฉตา"ติอาทิ. พุชฺฌนกสตฺตํ ปน อาคมฺม เวเนยฺยวเสน กเถติ. ยถาห:- "น เม อาจริโย อตฺถิ สทิโส เม น วิชฺชติ สเทวกสฺมึ โลกสฺมึ นตฺถิ เม ปฏิปุคฺคโล"ติ. เอวํ ตถาคตสฺส คุณทีปิกา พหู คาถาปิ สุตฺตนฺตาปิ วิตฺถาเรตพฺพา. [๑๖๓] อภิกฺขณํ ภาเสยฺยาสีติ ปุนปฺปุนํ ภาเสยฺยาสิ. ปุพฺพเณฺห ๔- วา เม กถิตนฺติ มา มชฺฌนฺติกาทีสุ ๕- น กถยิตฺถ. อชฺช วา เม กถิตนฺติ มา ปรทิวสาทีสุ น กถยิตฺถาติ อตฺโถ. ปเวเทสีติ กเถสิ. อิมสฺส เวยฺยากรณสฺสาติ นิคฺคาถกตฺตา อิทํ สุตฺตํ "เวยฺยากรณนฺ"ติ วุตฺตํ. อธิวจนนฺติ นามํ. อิทํ ปน "อิติ หิทนฺ"ติ ปฏฺฐาย ปทํ สงฺคีติกาเรหิ ฐปิตํ. เสสํ สพฺพตฺถ อุตฺตานเมวาติ. อิติ สุมงฺคลวิลาสินิยา ทีฆนิกายฏฺฐกถาย สมฺปสาทนียสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตา. ------------ @เชิงอรรถ: ฉ.ม., อิ. หิ สทฺโท น ทิสฺสติ ฉ.ม., อิ. น อตฺตานํ ฉ.ม. จีวราทิเหตุํ @ ฉ.ม. ปุพฺพณฺหสมเย ฉ.ม. มชฺฌนฺหิกาทีสุ


             อรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย เล่มที่ ๖ หน้า ๕๙-๙๓. http://84000.org/tipitaka/atthapali/th_line.php?B=6&A=1460&modeTY=2&pagebreak=1              The Pali Atthakatha in Roman :- http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_rm.php?B=6&A=1460&modeTY=2&pagebreak=1              อ่านอรรถกถาแปลไทย :- http://84000.org/tipitaka/attha/attha.php?b=11&i=73              เนื้อความพระไตรปิฎกฉบับหลวง :- http://84000.org/tipitaka/read/r.php?B=11&A=2130              พระไตรปิฎกฉบับบาลีอักษรไทย :- http://84000.org/tipitaka/read/pali_read.php?B=11&A=2262              The Pali Tipitaka in Roman Character :- http://84000.org/tipitaka/read/roman_read.php?B=11&A=2262              สารบัญพระไตรปิฎกเล่มที่ ๑๑ http://84000.org/tipitaka/read/?index_11

อ่านหน้า[ต่าง] แรกอ่านหน้า[ต่าง] ที่แล้วไม่แสดงหมายเลขหน้า
ในกรณี :- 
   บรรทัดแรกของแต่ละหน้าอ่านหน้า[ต่าง] ถัดไปอ่านหน้า[ต่าง] สุดท้าย คลิกเพื่อเปลี่ยน ฐญ เป็นแบบดั้งเดิม

บันทึก ๒๖ มกราคม พ.ศ. ๒๕๖๑. การแสดงผลนี้อ้างอิงข้อมูลจากอรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย. หากพบข้อผิดพลาด กรุณาแจ้งได้ที่ [email protected]