บาลีอรรถกถาเล่มที่ ๕๓

กามาวจรกุสลวณฺณนา กามาวจรกุสลปทภาชนียวณฺณนา [๑] อิทานิ ยถานิกฺขิตฺตาย มาติกาย สงฺคหิเต ธมฺเม ปเภทโต ทสฺเสตุํ "กตเม ธมฺมา กุสลา"ติ อิทํ ปทภาชนียํ อารทฺธํ. ตตฺถ ยเทตํ "ยสฺมึ สมเย กามาวจรํ กุสลํ จิตฺตํ อุปฺปนฺนํ โหตี"ติ ปมํ กามาวจรํ กุสลํ ทสฺสิตํ, ตสฺส ตาว นิทฺเทเส ธมฺมววฏฺานวาโร สงฺคหวาโร สุญฺตวาโรติ ตโย มหาวารา โหนฺติ. เตสุ ธมฺมววฏฺานวาโร อุทฺเทสนิทฺเทสวเสน ทฺวิธา ิโต, เตสุ อุทฺเทสวารสฺส @เชิงอรรถ: ^๑ ก. สีลวินาสกา. เอวมุปริปิ ^๒ ฉ.ม. วิสุทฺธิภาวํ สมฺปตฺตา ^๓ ฉ. สํวิชฺชนํ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๐๒.

ปุจฺฉา สมยนิทฺเทโส ธมฺมุทฺเทโส อปฺปนาติ จตฺตาโร ปริจฺเฉทา. เตสุ กตเม ธมฺมา กุสลาติ อยํ ปุจฺฉา นาม. ยสฺมึ สมเย กามาวจรํ กุสลํ จิตฺตํ อุปฺปนฺนํ โหติ ฯเปฯ ตสฺมึ สมเยติ อยํ สมยนิทฺเทโส นาม. ผสฺโส โหติ ฯเปฯ อวิกฺเขโป โหตีติ อยํ ธมฺมุทฺเทโส นาม. เย วา ปน ตสฺมึ สมเย อญฺเปิ อตฺถิ ปฏิจฺจสมุปฺปนฺนา อรูปิโน ธมฺมา, อิเม ธมฺมา กุสลาติ อยํ อปฺปนา นาม. เอวํ จตูหิ ปริจฺเฉเทหิ ิตสฺส อุทฺเทสวารสฺส ยฺวายํ ปโม ปุจฺฉาปริจฺเฉโท. ตตฺถ "กตเม ธมฺมา กุสลา"ติ อยํ กเถตุกมฺยตาปุจฺฉา. ปญฺจวิธา หิ ปุจฺฉา อทิฏฺโชตนาปุจฺฉา ทิฏฺสํสนฺทนาปุจฺฉา วิมติจฺเฉทนาปุจฺฉา อนุมติปุจฺฉา กเถตุกมฺยตาปุจฺฉาติ. เอตาสํ อิทํ นานตฺตํ:- กตมา อทิฏฺโชตนาปุจฺฉา ^๑-? ปกติยา ลกฺขณํ อญฺาตํ โหติ อทิฏฺ อตุลิตํ อตีริตํ อวิภูตํ อวิภาวิตํ, ตสฺส าณาย ทสฺสนาย ตุลนาย ตีรณาย วิภูตาย ^๒- วิภาวนตฺถาย ปญฺหํ ปุจฺฉติ. อยํ อทิฏฺโชตนาปุจฺฉา. กตมา ทิฏฺสํสนฺทนาปุจฺฉา? ปกติยา ลกฺขณํ าตํ โหติ ทิฏฺ ตุลิตํ ตีริตํ วิภูตํ วิภาวิตํ, โส อญฺเหิ ปณฺฑิเตหิ สทฺธึ สํสนฺทนตฺถาย ปญฺหํ ปุจฺฉติ. อยํ ทิฏฺสํสนฺทนาปุจฺฉา. กตมา วิมติจฺเฉทนาปุจฺฉา? ปกติยา สํสยปกฺขนฺโต ^๓- โหติ วิมติปกฺขนฺโต เทฺวฬฺหกชาโต "เอวํ นุ โข, นนุ โข, กินฺนุ โข, กถนฺนุ โข"ติ, โส วิมติจฺเฉทนตฺถาย ปญฺหํ ปุจฺฉติ. อยํ วิมติจฺเฉทนาปุจฺฉา. กตมา อนุมติปุจฺฉา? ภควา ภิกฺขูนํ อนุมติยา ปญฺหํ ปุจฺฉติ "ตํ กึ มญฺถ ภิกฺขเว รูปํ นิจฺจํ วา อนิจฺจํ วา"ติ. อนิจฺจํ ภนฺเต. ยํ ปนานิจฺจํ, ทุกฺขํ วา ตํ สุขํ วาติ. ทุกฺขํ ภนฺเต. ยํ ปนานิจฺจํ ทุกฺขํ วิปริณามธมฺมํ, กลฺลํ นุ ตํ สมนุปสฺสิตุํ "เอตํ มม, เอโสหมสฺมิ, เอโส เม อตฺตา"ติ. โน เหตํ ภนฺเตติ. ^๔- อยํ อนุมติปุจฺฉา. @เชิงอรรถ: ^๑ ขุ. มหา. ๒๙/๑๕๐ (ตุวฏฺฏกสุตฺตนิทฺเทส), @ขุ. จูฬ. ๓๐/๑๒ (ปุณฺณกมาณวปญฺหานิทฺเทส) @^๒ ฉ. วิภูตตฺถาย ^๓ ฉ.ม. สํสยปกฺขนฺโท. เอวมุปริปิ @^๔ วินย. ๔/๒๑/๑๘, สํ.ข. ๑๗/๗๙/๗๒

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๐๓.

กตมา กเถตุกมฺยตาปุจฺฉา? ภควา ภิกฺขูนํ กเถตุกมฺยตาย ปญฺหํ ปุจฺฉติ "จตฺตาโรเม ภิกฺขเว สติปฏฺานา, กตเม จตฺตาโร"ติ. ^๑- อยํ กเถตุกมฺยตาปุจฺฉาติ. ตตฺถ พุทฺธานํ ปุริมา ติสฺโส ปุจฺฉา นตฺถิ, กสฺมา? พุทฺธานํ หิ ตีสุ อทฺธาสุ กิญฺจิ สงฺขตํ อทฺธาวินิมุตฺตํ วา อสงฺขตํ อทิฏฺ อนญฺาตํ อโชติตํ อตุลิตํ อตีริตํ อวิภูตํ อวิภาวิตํ นาม นตฺถิ, เตน เตสํ อทิฏฺโชตนาปุจฺฉา นตฺถิ. ยํ ปน ภควตา อตฺตโน าเณน ปฏิวิทฺธํ, ตสฺส อญฺเน สมเณน วา พฺราหฺมเณน วา เทเวน วา มาเรน วา พฺรหฺมุนา วา สทฺธึ สํสนฺทนกิจฺจํ นตฺถิ, เตนสฺส ทิฏฺสํสนฺทนา ปุจฺฉา นตฺถิ. ยสฺมา ปเนส อกถํกถี ติณฺณวิจิกิจฺโฉ สพฺพธมฺเมสุ วิหตสํสโย, เตนสฺส วิมติจฺเฉทนาปุจฺฉา นตฺถิ. อิตรา ปน เทฺว ปุจฺฉา ภควโต อตฺถิ. ตาสุ อยํ "กเถตุกมฺยตาปุจฺฉา"ติ เวทิตพฺพา. ตตฺถ "กตเม"ติ ปเทน นิทฺทิสิตพฺพธมฺเม ปุจฺฉติ, "ธมฺมา กุสลา"ติ หิ วจนมตฺเตน "กึ กตา, กึ วา กโรนฺตี"ติ น สกฺกา าตุํ. "กตเม"ติ วุตฺเต ปน เนสํ ปุฏฺภาโว ปญฺายติ, เตน วุตฺตํ "กตเมติ ปเทน นิทฺทิสิตพฺพธมฺเม ปุจฺฉตี"ติ. "ธมฺมา กุสลา"ติ ปททฺวเยน ปุจฺฉาย ปุฏฺธมฺเม ทสฺเสติ, เตสํ อตฺโถ เหฏฺา ปกาสิโตเอว. กสฺมา ปเนตฺถ มาติกาย วิย "กุสลา ธมฺมา"ติ อวตฺวา "ธมฺมา กุสลา"ติ ปทานุกฺกโม กโตติ. ปเภทโต ธมฺมานํ เทสนํ ทีเปตฺวา ปเภทวนฺตทสฺสนตฺถํ. อิมสฺมึ หิ อภิธมฺเม ธมฺมาว เทเสตพฺพา, เต จ กุสลาทีหิ ปเภเทหิ อเนกปฺปเภทา, ตสฺมา ธมฺมาเอว อิธ เทเสตพฺพา. นายํ โวหารเทสนา, เต จ อเนกปฺปเภทโต เทเสตพฺพา, น ธมฺมมตฺตโต. ปเภทโต หิ เทสนา ฆนวินิพฺโภคปฏิสมฺภิทาาณาวหา โหตีติ "กุสลา ธมฺมา"ติ เอวํ ปเภทโต ธมฺมานํ เทสนํ ทีเปตฺวา อิทานิ เย เตน ปเภเทน เทเสตพฺพา ธมฺมา, เต ทสฺเสตุํ อยํ "กตเม ธมฺมา กุสลา"ติ ปทานุกฺกโม กโตติ เวทิตพฺโพ. ปเภทวนฺเตสุ หิ ทสฺสิเตสุ ปเภโท ทสฺสิยมาโน ยุชฺชติ, สุวิญฺเยฺโย จ โหตีติ. อิทานิ ยสฺมึ สมเย กามาวจรํ กุสลํ จิตฺตนฺติ เอตฺถ:- @เชิงอรรถ: ^๑ ที.ม. ๑๐/๓๗๓/๒๔๘

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๐๔.

สมเย นิทฺทิสิ จิตฺตํ จิตฺเตน สมยํ มุนิ นิยเมตฺวาน ทีเปตุํ ธมฺเม ตตฺถ ปเภทโต. "ยสฺมึ สมเย กามาวจรํ กุสลํ จิตฺตนฺ"ติ หิ นิทฺทิสนฺโต ภควา สมเย จิตฺตํ นิทฺทิสิ. กึการณา? เตน สมยนิยมิเตน จิตฺเตน ปริโยสาเน "ตสฺมึ สมเย"ติ เอวํ สมยํ นิยมิตฺวา ^๑- อถ วิชฺชมาเนปิ สมยนานตฺเต ยสฺมึ สมเย จิตฺตํ โหติ, ตสฺมึเยว สมเย ผสฺโส โหติ เวทนา โหตีติ เอวํ ตสฺมึ จิตฺตนิยมิเต สมเย เอเต สนฺตติสมูหกิจฺจารมฺมณฆนวเสน ทุรนุโพธปฺปเภเท ผสฺสเวทนาทโย ธมฺเม โพเธตุนฺติ อตฺโถ. อิทานิ ยสฺมึ สมเยติอาทีสุ อยํ อนุปุพฺพปทวณฺณนา:- ยสฺมินฺติ อนิยมโต ภุมฺมนิทฺเทโส. สมเยติ อนิยมนิทฺทิฏฺปริทีปนํ. เอตฺตาวตา อนิยมโต สมโย นิทฺทิฏฺโ โหติ. ตตฺถ สมยสทฺโท:- สมวาเย ขเณ กาเล สมูเห เหตุทิฏฺิสุ ปฏิลาเภ ปหาเน จ ปฏิเวเธ จ ทิสฺสติ. ตถา หิสฺส "อปฺเปว นาม เสฺวปิ อุปสงฺกเมยฺยาม กาลญฺจ สมยญฺจ อุปาทายา"ติ ^๒- เอวมาทีสุ สมวาโย อตฺโถ. "เอโกว โข ภิกฺขเว ขโณ จ สมโย จ พฺรหฺมจริยวาสายา"ติอาทีสุ ^๓- ขโณ. "อุณฺหสมโย ปริฬาหสมโย"ติอาทีสุ ^๔- กาโล. "มหาสมโย ปวนสฺมินฺ"ติอาทีสุ ^๕- สมูโห. "สมโยปิ โข เต ภทฺทาลิ อปฺปฏิวิทฺโธ อโหสิ, ภควา โข สาวตฺถิยํ วิหรติ, ภควาปิ มํ ชานิสฺสติ `ภทฺทาลิ นาม ภิกฺขุ สตฺถุ สาสเน สิกฺขาย อปริปูรการี'ติ. ^๖- อยมฺปิ โข เต ภทฺทาลิ สมโย อปฺปฏิวิทฺโธ อโหสี"ติอาทีสุ ^๗- เหตุ. "เตน โข ปน สมเยน อุคฺคาหมาโน ปริพฺพาชโก สมณมุณฺฑิกาปุตฺโต ^๘- สมยปฺปวาทเก ตินฺทุกาจีเร ^๙- เอกสาลเก มลฺลิกาย อาราเม ปฏิวสตี"ติอาทีสุ ^๑๐- ทิฏฺิ. @เชิงอรรถ: ^๑ ฉ.ม. นิยเมตฺวาน ^๒ ที.สี. ๙/๔๔๗/๑๙๗ ^๓ องฺ. อฏฺก. ๒๓/๒๙/๑๘๖ @^๔ วินย. ๒/๓๕๘/๒๘๒ ^๕ ที.ม. ๑๐/๓๓๒/๒๑๖ ^๖ ก. อปริปูรีการีติ @^๗ ม.ม. ๑๓/๑๓๕/๑๑๑ ^๘ สี. สมณมณฺฑิกาปุตฺโต ^๙ ก. ติณฺฑุกาจิเร @^๑๐ ม.ม. ๑๓/๒๖๐/๒๓๔

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๐๕.

"ทิฏฺเ ธมฺเม จ โย อตฺโถ โย จตฺโถ สมฺปรายิโก อตฺถาภิสมยา ธีโร ปณฺฑิโตติ ปวุจฺจตี"ติ- อาทีสุ ^๑- ปฏิลาโภ. "สมฺมา มานาภิสมยา อนฺตมกาสิ ทุกฺขสฺสา"ติอาทีสุ ^๒- ปหานํ. "ทุกฺขสฺส ปีฬนฏฺโ สงฺขตฏฺโ สนฺตาปฏฺโ วิปริณามฏฺโ อภิสมยฏฺโ"ติอาทีสุ ^๓- ปฏิเวโธ. เอวมเนเกสุ สมเยสุ:- สมวาโย ขโณ กาโล สมูโห เหตุเยว จ เอเต ปญฺจาปิ วิญฺเยฺยา สมยา อิธ วิญฺุนา. "ยสฺมึ สมเย กามาวจรํ กุสลนฺ"ติ อิมสฺมึ หิ กุสลาธิกาเร เตสุ นวสุ สมเยสุ เอเต สมวายาทโย ปญฺจ สมยา ปณฺฑิเตน เวทิตพฺพา. เตสุ ปจฺจยสามคฺคี สมวาโย ขโณ ปน เอโก จ นวโม เยฺโย จกฺกานิ จตุโรปิ วา. ยา หิ เอสา สาธารณผลนิปฺผาทกตฺเตน สณฺิตา ปจฺจยานํ สามคฺคี, สา อิธ "สมวาโย"ติ าตพฺพา. "เอโกว โข ภิกฺขเว ขโณ จ สมโย จ พฺรหฺมจริยวาสายา"ติ ^๔- เอวํ วุตฺโต ปน นวโม ขโณ "เอโก ขโณ"ติ เวทิตพฺโพ. ยานิ วา ปเนตานิ "จตฺตาริมานิ ภิกฺขเว จกฺกานิ, เยหิ สมนฺนาคตานํ เทวมนุสฺสานํ จตุจกฺกํ ปวตฺตตี"ติ เอตฺถ ปฏิรูปเทสวาโส สปฺปุริสูปสฺสโย ^๕- อตฺตสมฺมาปณิธิ ปุพฺเพ จ กตปุญฺตาติ ^๖- จตฺตาริ จกฺกานิ วุตฺตานิ, ตานิ วา เอกชฺฌํ กตฺวา โอกาสฏฺเน "ขโณ"ติ เวทิตพฺพานิ. ^๗- ตานิ หิ จตุจกฺกานิ กุสลุปฺปตฺติยา โอกาสภูตานิ. เอวํ สมวายญฺจ ขณญฺจ ตฺวา อิตเรสุ:- ตํ ตํ อุปาทาย ปญฺตฺโต กาโล โวหารมตฺตโก ปุญฺโช ผสฺสาทิธมฺมานํ สมูโหติ วิภาวิโต. "จิตฺตกาโล รูปกาโล"ติอาทินา นเยน ธมฺเม วา "อตีโต อนาคโต"ติอาทินา นเยน ธมฺมวุตฺตึ วา "วีชกาโล องฺกุรกาโล"ติอาทินา นเยน ธมฺมปฏิปาฏึ @เชิงอรรถ: ^๑ สํ.ส. ๑๕/๑๒๙/๑๐๖ ^๒ ม.มู. ๑๒/๒๘/๑๖ ^๓ ขุ.ปฏิ. ๓๑/๘/๓๑๘ @^๔ องฺ. อฏฺก. ๒๓/๒๙/๑๘๖ ^๕ ฉ.ม. สปฺปุริสูปนิสฺสโย @^๖ องฺ. จตุกฺก. ๒๑/๓๑/๓๗ ^๗ สี. เวทิตพฺโพ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๐๖.

วา "อุปฺปาทกาโล ชรากาโล"ติอาทินา นเยน ธมฺมลกฺขณํ วา "เวทยิตกาโล ^๑- สญฺชานนกาโล"ติอาทินา นเยน ธมฺมกิจฺจํ วา "นฺหานกาโล ปานกาโล"ติอาทินา นเยน สตฺตกิจฺจํ วา "คมนกาโล านกาโล"ติอาทินา นเยน อิริยาปถํ วา "ปุพฺพโณฺห สายโณฺห ทิวา รตฺตี"ติอาทินา นเยน จนฺทิมสุริยาทิปริวตฺตนํ วา "อฑฺฒมาโส มาโส"ติอาทินา นเยน อโหรตฺตาทิสงฺขาตํ กาลสญฺจยํ วาติ เอวํ ตํ ตํ อุปาทาย ปญฺตฺโต กาโล นาม. โส ปเนส สภาวโต อวิชฺชมานตฺตา ปญฺตฺติมตฺตโกเอวาติ เวทิตพฺโพ. โย ปเนส ผสฺสเวทนาทีนํ ธมฺมานํ ปุญฺโช, โส อิธ "สมูโห"ติ วิภาวิโต. เอวํ กาลสมูเหปิ ตฺวา อิตโร ปน:- เหตูติ ปจฺจโย เจตฺถ ^๒- ตสฺส ทฺวารวเสน วา อเนกภาโวปิ วิญฺเยฺโย ปจฺจยานํ วเสน วา. เอตฺถ หิ ปจฺจโยว เหตุ นาม. ตสฺส ทฺวารานํ วา ปจฺจยานํ วา วเสน อเนกภาโว เวทิตพฺโพ. กถํ? จกฺขุทฺวาราทีสุ หิ อุปฺปชฺชมานานํ จกฺขุวิญฺาณาทีนํ จกฺขุรูปอาโลกมนสิการาทโย ปจฺจยา. มหาปกรเณ จ "เหตุปจฺจโย อารมฺมณปจฺจโย"ติ- อาทินา นเยน จตุวีสติ ปจฺจยา วุตฺตา, เตสุ เปตฺวา วิปากปจฺจยญฺจ ปจฺฉาชาตปจฺจยญฺจ เสสา กุสลธมฺมานํ ปจฺจยา โหนฺติเยว. เต สพฺเพปิ อิธ เหตูติ อธิปฺเปตา. เอวมสฺส อิมินา ทฺวารวเสน วา ปจฺจยวเสน วา อเนกภาโว เวทิตพฺโพ. เอวเมเต สมวายาทโย ปญฺจ อตฺถา อิธ สมยสทฺเทน ปริคฺคหิตาติ เวทิตพฺพา. กสฺมา ปน เอเตสุ ยงฺกิญฺจิ เอกํ อปริคฺคเหตฺวา สพฺเพสํ ปริคฺคโห กโตติ? เตน เตน ตสฺส ตสฺส อตฺถวิเสสสฺส ทีปนโต. เอเตสุ หิ สมวายสงฺขาโต สมโย อเนกเหตุโต วุตฺตึ ทีเปติ. เตน เอกการณวาโท ปฏิเสธิโต โหติ. สมวาโย จ นาม สาธารณผลนิปฺผาทเน อญฺมญฺาเปกฺโข โหติ. ตสฺมา "เอโก กตฺตา นาม นตฺถี"ติ อิมมฺปิ อตฺถํ ทีเปติ, สภาเวน หิ การเณ สติ การณนฺตราเปกฺขา อยุตฺตาติ. เอวํ เอกสฺส กสฺสจิ การกสฺส อภาวทีปเนน "สยํ กตํ สุขทุกฺขนฺ"ติอาทิ ปฏิเสธิตํ โหติ. @เชิงอรรถ: ^๑ ฉ.ม. เวทิยนกาโล ^๒ ฉ.ม. ปจฺจโยเวตฺถ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๐๗.

ตตฺถ สิยา "ยํ วุตฺตํ `อเนกเหตุโต วุตฺตึ ทีเปตี'ติ, ตํ น ยุตฺตํ. กึการณา? อสามคฺคิยํ อเหตูนํ สามคฺคิยมฺปิ อเหตุภาวาปตฺติโต, น หิ เอกสฺมึ อนฺเธ ทฏฺุํ อสกฺโกนฺเต อนฺธสตํ ปสฺสตี"ติ. โน น ยุตฺตํ. สาธารณผลนิปฺผาทกตฺเตน ^๑- หิ ิตภาโว สามคฺคี, น อเนเกสํ สโมธานมตฺตํ, น จ อนฺธานํ ทสฺสนํ นาม สาธารณผลํ. กสฺมา? อนฺธสเต สติปิ ตสฺส อภาวโต. จกฺขาทีนํ ปน ตํ สาธารณผลํ, เตสํ ภาเว ภาวโต. อสามคฺคิยํ อเหตูนมฺปิ จ สามคฺคิยํ เหตุภาโว สิทฺโธ. สฺวายํ อสามคฺคิยํ ผลาภาเวน สามคฺคิยญฺจสฺส ภาเวน เวทิตพฺโพ, จกฺขาทีนํ หิ เวกลฺเล จกฺขุวิญฺาณาทีนํ อภาโว อเวกลฺเล จ ภาโว ปจฺจกฺขสิทฺโธ โลกสฺสาติ. อยํ ตาว สมวายสงฺขาเตน สมเยน อตฺโถ ทีปิโต. โย ปเนส อฏฺหิ อกฺขเณหิ วิวชฺชิโต ^๒- นวโม ขโณ ปฏิรูปเทสวาสาทิโก จ จตุจกฺกสงฺขาโต โอกาสฏฺเน ขโณ วุตฺโต, โส มนุสฺสตฺตพุทฺธุปฺปาทสทฺธมฺมสฺสวน- สมฺมาทิฏฺีติอาทิกํ ^๓- ขณสามคฺคึ วินา นตฺถิ, มนุสฺสตฺตาทีนํ จ กาณกจฺฉโปปมาทีหิ ^๔- ทุลฺลภภาโว. อิติ ขณสฺส ทุลฺลภตฺตา สุฏฺุตรํ ขณายตฺตํ โลกุตฺตรธมฺมานํ อุปการภูตํ กุสลํ ทุลฺลภเมว. เอวเมเตสุ ขณสงฺขาโต สมโย กุสลุปฺปตฺติยา ทุลฺลภภาวํ ทีเปติ. เอวํ ทีเปนฺเตน าเนน ^๕- อธิคตขณานํ ขณายตฺตสฺส ตสฺส กุสลสฺส อนุฏฺาเนน โมฆขณํ กุรุมานานํ ปมาทวิหาโร ปฏิเสธิโต โหติ. อยํ ขณสงฺขาเตน สมเยน อตฺโถ ทีปิโต. โย ปเนตสฺส กุสลสฺส จิตฺตสฺส ปวตฺติกาโล นาม โหติ, โส อติปริตฺโต, สา จสฺส อติปริตฺตตา "ยถา จ ภิกฺขเว ตสฺส ปุริสสฺส ชโว, ยถา จ จนฺทิมสุริยานํ ชโว, ยถา จ ยา เทวตา จนฺทิมสุริยานํ ปุรโต ธาวนฺติ, ตาสํ เทวตานํ ชโว, ตโต สีฆตรํ อายุสงฺขารา ขียนฺตี"ติ ^๖- อิมสฺส สุตฺตสฺส อฏฺกถาวเสน เวทิตพฺพา. ตตฺร หิ โส รูปชีวิตินฺทฺริยสฺส ตาว ปริตฺตโก กาโล วฺตฺโต. ยาว ปจฺจฺปฺปนฺนํ ^๗- @เชิงอรรถ: ^๑ ม. สาธารณผลนิปฺผาทกฏฺเน ^๒ ฉ.ม. ปริวชฺชิโต @^๓ ฉ.ม. มนุสฺสตฺตพุทฺธุปฺปาทสทฺธมฺมฏฺิติอาทิกํ, @สี. มนุสฺสตฺตพุทฺธุปฺปาทสมฺมาทิฏฺิอาทิกํ ^๔ ม.อุ. ๑๔/๒๕๒/๒๒๐ @^๕ ฉ.ม. อเนน ^๖ สํ.นิ. ๑๖/๒๒๘/๒๕๒ ^๗ ฉ.ม. ปฏุปฺปนฺนํ, สี. ปนุปฺปนฺนํ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๐๘.

รูปํ ติฏฺติ, ตาว โสฬส จิตฺตานิ อุปฺปชฺชิตฺวา ภิชฺชนฺติ. อิติ เตสํ กาลปริตฺตตาย อุปมาปิ นตฺถิ. เตเนวาห "ยาวญฺจิทํ ภิกฺขเว อุปมาปิ น สุกรา, ยาว ลหุปริวตฺตํ จิตฺตนฺ"ติ. ^๑- เอวเมเตสุ กาลสงฺขาโต สมโย กุสลจิตฺตปฺปวตฺติกาลสฺส อติปริตฺตตํ ทีเปติ. เอวํ ทีเปนฺเตน าเนน อติปริตฺตกาลตาย วิชฺชุโตภาเสน ^๒- มุตฺตาวุณนํ วิย ทุปฺปฏิวิทฺธมิทํ จิตฺตํ, ตสฺมา เอตสฺส ปฏิเวเธ มหาอุสฺสาโห จ อาทโร จ กตฺตพฺโพติ โอวาโท ทินฺโน โหติ. อยํ กาลสงฺขาเตน สมเยน อตฺโถ ทีปิโต. สมูหสงฺขาโต ปน สมโย อเนเกสมฺปิ สหุปฺปตฺตึ ทีเปติ. ผสฺสาทีนํ หิ ธมฺมานํ ปุญฺโช "สมูโห"ติ วุตฺโต. ตสฺมิญฺจ อุปฺปชฺชมานํ จิตฺตํ สห เตหิ ธมฺเมหิ อุปฺปชฺชตีติ อเนเกสํ สหุปฺปตฺติ ทีปิตา. เอวํ ทีเปนฺเตน าเนน เอกสฺเสว ธมฺมสฺส อุปฺปตฺติ ปฏิเสธิตา โหติ, อยํ สมูหสงฺขาเตน สมเยน อตฺโถ ทีปิโต. เหตุสงฺขาโต ปน สมโย ปรายตฺตวุตฺติตํ ทีเปติ. "ยสฺมึ สมเย"ติ หิ ปทสฺส ยสฺมา "ยมฺหิ เหตุมฺหิ สติ อุปฺปนฺนํ โหตี"ติ อยมตฺโถ, ตสฺมา เหตุมฺหิ สติ ปวตฺติโต ปรายตฺตวุตฺติตา ทีปิตา. เอวํ ทีเปนฺเตน าเนน ธมฺมานํ วสวตฺติตาธิมาโน ^๓- ปฏิเสธิโต โหติ, อยํ เหตุสงฺขาเตน สมเยน อตฺโถ ทีปิโต โหติ. ตตฺถ ยสฺมึ สมเยติ กาลสงฺขาตสฺส สมยสฺส วเสน ยสฺมึ กาเลติ อตฺโถ, สมูหสงฺขาตสฺส ยสฺมึ สมูเหติ, ขณสมวายเหตุสงฺขาตานํ ยสฺมึ ขเณ สติ, ยายํ สามคฺคิยา สติ, ยมฺหิ เหตุมฺหิ สติ กามาวจรํ กุสลํ จิตฺตํ อุปฺปนฺนํ โหติ, ตสฺมึเยว สติ ผสฺสาทโยปีติ อยมตฺโถ เวทิตพฺโพ. อธิกรณํ หิ กาลสงฺขาโต สมูหสงฺขาโต จ สมโย ตตฺถ วุตฺตธมฺมานนฺติ อธิกรณวเสเนตฺถ ภุมฺมํ, ขณสมวายเหตุสงฺขาตสฺส จ สมยสฺส ภาเวน เตสํ ภาโว ลกฺขิยตีติ ภาเวนภาวลกฺขณวเสเนตฺถ ภุมฺมํ. กามาวจรนฺติ "กตเม ธมฺมา กามาวจรา, เหฏฺโต อวีจินิรยํ ปริยนฺตํ กริตฺวา อุปริโต ปรนิมฺมิตวสวตฺตี เทเว อนฺโต กริตฺวาติอาทินา ^๔- นเยน วุตฺเตสุ กามาวจรธมฺเมสุ ปริยาปนฺนํ. ตตฺรายํ วจนตฺโถ:- อุทานโต เทฺว กามา วตฺถุกาโม จ กิเลสกาโม จ. ตตฺถ กิเลสกาโม อตฺถโต ฉนฺทราโคว, วตฺถุกาโม เตภูมิกวฏฺฏํ. @เชิงอรรถ: ^๑ องฺ. เอกก. ๒๐/๔๘/๙ ^๒ ฉ.ม. วิชฺชุลโตภาเสน @^๓ ฉ.ม. สวสวตฺติตาภิมาโน ^๔ อภิ. ๓๔/๑๒๘๗/๒๙๔

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๐๙.

กิเลสกาโม เจตฺถ กาเมตีติ กาโม, อิตโร ปน กามิยตีติ กาโม. ยสฺมึ ปน ปเทเส ทุวิโธเปโส กาโม ปวตฺติวเสน อวจรติ, โส จตุนฺนํ อปายานํ มนุสฺสานํ ฉนฺนญฺจ เทวโลกานํ วเสน เอกาทสวิโธ ปเทโส "กาโม เอตฺถ อวจรตี"ติ กามาวจโร สสตฺถาวจโร วิย. ยถา หิ ยสฺมึ ปเทเส สสตฺถปุริสา อวจรนฺติ, โส วิชฺชมาเนสุปิ อญฺเสุ ทฺวิปฺปทจตุปฺปเทสุ อวจรนฺเตสุ เตสํ อภิลกฺขิตตฺตา "สสตฺถาวจโร"เตฺวว วุจฺจติ. เอวํ วิชฺชมาเนสุปิ อญฺเสุ รูปาวจราทีสุ ตตฺถ อวจรนฺเตสุ เตสํ อภิลกฺขิตตฺตา อยํ ปเทโส "กามาวจโร"เตฺวว วุจฺจติ. สฺวายํ ยถา รูปภโว รูปํ, เอวํ อุตฺตรปเท โลปํ กตฺวา "กาโม"เตฺวว วุจฺจติ. เอวมิทํ จิตฺตํ อิมสฺมึ เอกาทสปเทสสงฺขาเต กาเม อวจรตีติ กามาวจรํ. กิญฺจาปิ หิ เอตํ รูปารูปภเวสุปิ อวจรติ, ยถา ปน สงฺคาเม อวจรณโต "สงฺคามาวจโร"ติ ลทฺธนาโม นาโค นคเร จรนฺโตปิ "สงฺคามาวจโร"เตฺวว วุจฺจติ. ถลชลจรา จ พหู ปาณาทโย อถเล อชเล จ ิตาปิ "ถลจฺจรา ชลจฺจรา"เตฺวว วุจฺจนฺติ. เอวมิทํ อญฺตฺถ อวจรนฺตมฺปิ กามาวจรเมวาติ เวทิตพฺพํ. อารมฺมณกรณวเสน วา เอตฺถ กาโม อวจรตีติปิ กามาวจรํ. กามญฺเจส รูปารูปาวจเรสุปิ อวจรติ. ยถา ปน "วทตีติ วจฺโฉ, มหิยํ เสตีติ มหิโส"ติ วุตฺเต น สตฺตา ยตฺตกา วทนฺติ, มหิยํ วา เสนฺติ, สพฺเพสํ ตํ นามํ โหติ, เอวํ สมฺปทมิทํ เวทิตพฺพํ. อปิจ กามภวสงฺขาเต กาเม ปฏิสนฺธึ อวจาเรตีติปิ กามาวจรํ. กุสลนฺติ กุจฺฉิตานํ สลนาทีหิ อตฺเถหิ กุสลํ. อปิจ อาโรคฺยฏฺเน อนวชฺชฏฺเน โกสลฺยสมฺภูตฏฺเน จ กุสลํ, ยเถว หิ "กจฺจิ นุ โภโต กุสลนฺ"ติ ^๑- รูปกาเย อนาตุรตาย อเคลญฺเน นิพฺยาธิตาย อาโรคฺยฏฺเน กุสลํ วุตฺตํ. เอวํ อรูปธมฺเมว กิเลสาตุรตาย กิเลสเคลญฺสฺส จ กิเลสพฺยาธิโน จ อภาเวน อาโรคฺยฏฺเน กุสลํ เวทิตพฺพํ. กิเลสวชฺชสฺส ปน กิเลสโทสสฺส กิเลสทรถสฺส จ อภาวา อนวชฺชฏฺเน กุสลํ, โกสลฺลํ วุจฺจติ ปญฺา, โกสลฺลโต สมฺภูตตฺตา โกสลฺยสมฺภูตฏฺเน กุสลํ. @เชิงอรรถ: ^๑ ขุ.ชา. ๒๗/๑๔๖/๓๔๕, ขุ.ชา. ๒๘/๑๒๙/๕๑

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๑๐.

าณสมฺปยุตฺตํ ตาว เอวํ โหตุ, าณวิปฺปยุตฺตํ กถนฺติ? ตมฺปิ รุฬฺหิสทฺเทน กุสลเมว, ยถา หิ ตาลปณฺเณหิ อกตฺวา กิลญฺชาทีหิ กตมฺปิ ตํสริกฺขตฺตา รุฬฺหิสทฺเทน "ตาลปณฺณนฺ"เตฺวว ^๑- วุจฺจติ, เอวํ าณวิปฺปยุตฺตมฺปิ "กุสลนฺ"เตฺวว เวทิตพฺพํ. นิปฺปริยาเยน ปน าณสมฺปยุตฺตํ อาโรคฺยฏฺเน อนวชฺชฏฺเน โกสลฺยสมฺภูตฏฺเนาติ ติวิเธนาปิ "กุสลนฺ"ติ นามํ ลภติ, าณวิปฺปยุตฺตํ ทุวิเธเนว. อิติ ยญฺจ ชาตกปริยาเยน ยญฺจ พาหิรกสุตฺตปริยาเยน ยญฺจ อภิธมฺมปริยาเยน กุสลํ กถิตํ, สพฺพนฺตนฺตีหิปิ อตฺเถหิ อิมสฺมึ จิตฺเต ลพฺภติ. ตเทตํ ลกฺขณาทิวเสน อนวชฺชสุขวิปากลกฺขณํ, อกุสลวิทฺธํสนรสํ, โวทานปจฺจุปฏฺานํ, โยนิโสมนสิการปทฏฺานํ. ^๒- อนวชฺชปทฏฺานํ วา สาวชฺชปฏิปกฺขตฺตา ^๒- วา อนวชฺชลกฺขณเมว กุสลํ, โวทานภาวรสํ, อิฏฺวิปากปุจฺจุปฏฺานํ, ยถาวุตฺตปทฏฺานเมว. ลกฺขณาทีสุ หิ เตสํ เตสํ ธมฺมานํ สภาโว วา สามญฺ วา ลกฺขณํ นาม, กิจฺจํ วา สมฺปตฺติ วา รโส นาม, อุปฏฺานากาโร วา ผลํ วา ปจฺจุปฏฺานํ นาม. อาสนฺนการณํ ปทฏฺานํ นาม. อิติ ยตฺถ ยตฺถ ลกฺขณาทีนิ วกฺขาม, ตตฺถ ตตฺถ อิมินาว นเยน เตสํ นานตฺตํ เวทิตพฺพํ. จิตฺตนฺติ อารมฺมณํ จินฺเตตีติ จิตฺตํ, วิชานาตีติ อตฺโถ, ยสฺมา วา จิตฺตนฺติ สพฺพจิตฺตสาธารโณ เอส สทฺโท, ตสฺมา ยเทตฺถ โลกิยกุสลากุสลมหากิริยจิตฺตํ, ตํ ชวนวีถิวเสน อตฺตโน สนฺตานํ จิโนตีติ จิตฺตํ, วิปากํ กมฺมกิเลเสหิ จิตนฺติ จิตฺตํ, อปิจ สพฺพมฺปิ ยถานุรูปโต จิตฺตตาย จิตฺตํ, จิตฺตกรณตาย จิตฺตนฺติ เอวมฺเปตฺถ อตฺโถ เวทิตพฺโพ. ตตฺถ ยสฺมา อญฺเทว สราคํ จิตฺตํ, อญฺ สโทสํ, อญฺ สโมหํ, อญฺ กามาวจรํ, อญฺ รูปาวจราทิเภทํ, อญฺ รูปารมฺมณํ, อญฺ สทฺทาทิอารมฺมณํ, รูปารมฺมเณสุ จาปิ อญฺ นีลารมฺมณํ, อญฺ ปีตาทิอารมฺมณํ, สทฺทาทิอารมฺเณสุ เอเสว นโย. สพฺเพสุปิ เตสุ อญฺ หีนํ, อญฺ มชฺฌิมํ, อญฺ ปณีตํ. หีนาทีสุปิ อญฺ ฉนฺทาธิปเตยฺยํ, อญฺ วิริยาธิปเตยฺยํ, อญฺ จิตฺตาธิปเตยฺยํ, อญฺ วีมํสาธิปเตยฺยํ, ตสฺมาสฺส อิเมสํ สมฺปยุตฺตภูมิอารมฺมณหีนมชฺฌิมปณีตาธิปตีนํ @เชิงอรรถ: ^๑ ฉ.ม. ตาลวณฺฏนฺเตฺวว ^๒-๒ ฉ.ม. อวชฺชปฏิปกฺขตฺตา

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๑๑.

วเสน จิตฺตตา เวทิตพฺพา. กามญฺเจตฺถ เอกเมว เอตํ ^๑- จิตฺตํ น โหติ, จิตฺตานํ ปน อนฺโตคธตฺตา เอเตสุ ยงฺกิญฺจิ เอกมฺปิ จิตฺตตาย "จิตฺตนฺ"ติ วตฺตุํ วฏฺฏติ. เอวํ ตาว จิตฺตตาย จิตฺตํ. กถํ จิตฺตกรณตายาติ? โลกสฺมึ หิ จิตฺตกมฺมโต อุตฺตรึ อญฺ จิตฺตํ นาม นตฺถิ, ตสฺมิมฺปิ จรณํ นาม จิตฺตํ อติจิตฺตเมว ^๒- โหติ. ตํ กโรนฺตานํ จิตฺตการานํ "เอวํวิธานิ เอตฺถ รูปานิ กตฺตพฺพานี"ติ ^๓- จิตฺตสญฺา อุปฺปชฺชติ, ตาย จิตฺตสญฺาย เลขาคหณรญฺชนอุชฺโชตนวตฺตนาทินิปฺผาทิตา จิตฺตกิริยา อุปฺปชฺชนฺติ. ตโต จรณสงฺขาเต จิตฺเต อญฺตรํ วิจิตฺตรูปํ นิปฺผชฺชติ. ตโต "อิมสฺส รูปสฺส อุปริ อิทํ โหตุ, เหฏฺา อิทํ โหตุ, อุภยปสฺเส อิทนฺ"ติ จินฺเตตฺวา ยถาจินฺติเตน กมฺเมน ^๔- เสสจิตฺตรูปนิปฺผาทนํ โหติ. เอวํ ยงฺกิญฺจิ โลเก วิจิตฺตํ สิปฺปชาตํ, สพฺพนฺตํ จิตฺเตเนว กริยติ. เอวมิมาย กรณวิจิตฺตตาย ตสฺส ตสฺส จิตฺตสฺส นิปฺผาทกํ จิตฺตมฺปิ ตเถว จิตฺตํ โหติ. ยถาจินฺติตสฺส วา อนวเสสสฺส อภินิปฺผชฺชนโต ^๕- ตโตปิ จิตฺตเมว จิตฺตตรํ. เตนาห ภควา:- "ทิฏฺ โว ภิกฺขเว จรณํ นาม จิตฺตนฺติ. เอวมฺภนฺเต. ตมฺปิ โข ภิกฺขเว จรณํ นาม จิตฺตํ จิตฺเตเนว จินฺติตํ, เตนปิ โข ภิกฺขเว จรเณน จิตฺเตน จิตฺตญฺเว จิตฺตตรนฺ"ติ. ^๖- ตถา ยเทตํ เทวมนุสฺสนิรยติรจฺฉานเภทาสุ คตีสุ กมฺมลิงฺคสญฺาโวหาราทิเภทํ อชฺฌตฺติกํ จิตฺตํ, ตมฺปิ จิตฺตกตเมว. กายกมฺมาทิเภทํ หิ ทานสีลวิหึสาสาเถยฺยาทิ- นยปฺปวตฺตํ กุสลากุสลกมฺมํ จิตฺตนิปฺผาทิตํ กมฺมนานตฺตํ กมฺมนานตฺเตเนว จ ตาสุ ตาสุ คตีสุ หตฺถปาทกณฺณอุทรคีวมุขาทิสณฺานภินฺนํ ลิงฺคนานตฺตํ, ลิงฺคนานตฺตโต ยถาคหิตสณฺานวเสน "อยํ อิตฺถี, อยํ ปุริโส"ติ อุปฺปชฺชมานาย สญฺาย สญฺานานตฺตํ, สญฺานานตฺตโต สญฺานุรูเปน "อิตฺถี"ติ วา "ปุริโส"ติ วา โวหรนฺตานํ โวหารนานตฺตํ, โวหารนานตฺตวเสน ปน ยสฺมา "อิตฺถี ภวิสฺสามิ, ปุริโส ภวิสฺสามิ, ขตฺติโย ภวิสฺสามิ, พฺราหฺมโณ ภวิสฺสามี"ติ เอวํ ตสฺส ตสฺส อตฺตภาวสฺส ชนกกมฺมํ กริยติ, ตสฺมา โวหารนานตฺตโต กมฺมนานตฺตํ, ตํ ปเนตํ @เชิงอรรถ: ^๑ ฉ.ม. เอวํ ^๒ ม. อธิจิตฺตเมว ^๓ ฉ.ม. กาตพฺพานีติ @^๔ ฉ.ม. กเมน ^๕ ฉ.ม. อนิปฺผชฺชนโต ^๖ สํ.ข. ๑๗/๑๐๐/๑๑๙

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๑๒.

กมฺมนานตฺตํ ยถาปตฺถิตํ ภวํ นิพฺพตฺเตนฺตํ ยสฺมา คติวเสน นิพฺพตฺเตติ, ตสฺมา กมฺมนานตฺตโต คตินานตฺตํ กมฺมนานตฺเตเนว จ เตสํ เตสํ สตฺตานํ ตสฺสา ตสฺสา คติยา อปาทกทฺวิปฺปาทกาทิตา, ตสฺสา ตสฺสา อุปปตฺติยา อุจฺจนีจาทิตา, ตสฺมึ ตสฺมึ อตฺตภาเว สุวณฺณทุพฺพณฺณาทิตา, โลกธมฺเมสุ ลาภาลาภาทิตา จ ปญฺายติ. ตสฺมา สพฺพเมว ตํ เทวมนุสฺสนิรยติรจฺฉานเภทาสุ คตีสุ กมฺมลิงฺคสญฺาโวหาราทิเภทํ อชฺฌตฺติกํ จิตฺตํ จิตฺเตเนว กตนฺติ เวทิตพฺพํ. โสยมตฺโถ ^๑- อิมสฺส สงฺคีตึ อนารุฬฺหสฺส สุตฺตสฺส วเสน เวทิตพฺโพ. วุตฺตเญฺหตํ:- "กมฺมนานตฺตปุถุตฺตปฺปเภทววฏฺานวเสน ลิงฺคนานตฺตปุถุตฺตปฺปเภทววฏฺานํ ภวติ, ลิงฺคนานตฺตปุถุตฺตปฺปเภทววฏฺานวเสน สญฺานานตฺตปุถุตฺตปฺปเภทววฏฺานํ ภวติ, สญฺานานตฺตปุถุตฺตปฺปเภทววฏฺานวเสน โวหารนานตฺตปุถุตฺตปฺปเภทววฏฺานํ ภวติ, โวหารนานตฺตปุถุตฺตปฺปเภทววฏฺานวเสน กมฺมนานตฺตปุถุตฺตปฺปเภทววฏฺานํ ภวติ, กมฺมนานากรณํ ปฏิจฺจ สตฺตานํ คติยา นานากรณํ ปญฺายติ อปทา ทุวิปฺปทา จตุปฺปทา พหุปฺปทา รูปิโน อรูปิโน สญฺิโน อสญฺิโน เนวสญฺีนาสญฺิโน, กมฺมนานากรณํ ปฏิจฺจ สตฺตานํ อุปปตฺติยา นานากรณํ ปญฺายติ อุจฺจนีจตา หีนปฺปณีตตา สุคตทุคฺคตตา, กมฺมนานากรณํ ปฏิจฺจ สตฺตานํ อตฺตภาเว นานากรณํ ปญฺายติ สุวณฺณทุพฺพณฺณตา สุชาตทุชฺชาตตา สุสณฺิตทุสฺสณฺิตตา, กมฺมนานากรณํ ปฏิจฺจ สตฺตานํ โลกธมฺเม นานากรณํ ปญฺายติ ลาภาลาเภ ยสายเส นินฺทาปสํสาย สุขทุกฺเข"ติ. อปรมฺปิ วุตฺตํ:- "กมฺมโต ลิงฺคโต เจว ลิงฺคสญฺา ปวตฺตเร สญฺาโต เภทํ คจฺฉนฺติ อิตฺถายํ ปุริโสติ วา. กมฺมุนา ^๒- วตฺตตี ^๓- โลโก กมฺมุนา วตฺตตี ปชา กมฺมนิพนฺธนา สตฺตา รถสฺสาณีว ยายโต. ^๔- @เชิงอรรถ: ^๑ ฉ.ม. สฺวายมตฺโถ ^๒ สี. กมฺมนา @^๓ ฉ. วตฺตเต. เอวมุปริปิ ^๔ ม.ม. ๑๓/๔๖๐/๔๕๒

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๑๓.

กมฺเมน กิตฺตึ ลภเต ปสํสํ กมฺเมน ชานิญฺจ วธญฺจ พนฺธํ ตํ กมฺมนานากรณํ วิทิตฺวา กสฺมา วเท นตฺถิ กมฺมนฺติ โลเก. ^๑- กมฺมสฺสกา มาณว สตฺตา กมฺมทายาทา กมฺมโยนี กมฺมพนฺธู กมฺมปฏิสรณา, กมฺมํ สตฺเต วิภชติ ยทิทํ หีนปฺปณีตตายา"ติ. ^๒- เอวํ อิมาย กรณจิตฺตตาย จิตฺตสฺส จิตฺตตา เวทิตพฺพา. สพฺพานิปิ หิ เอตานิ วิจิตฺรานิ จิตฺเตเนว กตานิ. อลทฺโธกาสสฺส ปน จิตฺตสฺส, ยํ วา ปน อวเสสปจฺจยวิกลํ, ตสฺส เอกจฺจจิตฺตกรณาภาวโต ยเทตํ จิตฺเตน กตํ อชฺฌตฺติกจิตฺตํ วุตฺตํ, ตโตปิ จิตฺตเมว จิตฺตตรํ. เตนาห ภควา:- "นาหํ ภิกฺขเว อ เอกนิกายมฺปิ สมนุปสฺสามิ เอวํ จิตฺตํ, ยถยิทํ ภิกฺขเว ติรจฺฉานคตา ปาณา, เตหิปิ โข ภิกฺขเว ติรจฺฉานคเตหิ ปาเณหิ จิตฺตญฺเว จิตฺตตรนฺ"ติ. ^๓- อุปฺปนฺนํ โหตีติ เอตฺถ วตฺตมานภูตาปคโตกาสกตภูมิลทฺธวเสน อุปฺปนฺนํ นาม อเนกปฺปเภทํ, ตตฺถ สพฺพมฺปิ อุปฺปาทชราภงฺคสมงฺคีสงฺขาตํ วตฺตมานุปฺปนฺนํ นาม, อารมฺมณรสํ อนุภวิตฺวา นิรุทฺธํ อนุภูตาปคตสงฺขาตํ กุสลากุสลํ, อุปฺปาทาทิตฺตยํ อนุปตฺวา นิรุทฺธํ ภูตาปคตสงฺขาตํ เสสสงฺขตญฺจ ภูตาปคตุปฺปนฺนํ นาม, "ยานิสฺส ตานิ ปุพฺเพ กตานิ กมฺมานี"ติ ^๔- เอวมาทินา นเยน วุตฺตํ กมฺมํ อตีตมฺปิ สมานํ อญฺ วิปากํ ปฏิพาหิตฺวา อตฺตโน วิปากสฺโสกาสํ กตฺวา ิตตฺตา, ตถา กโตกาสญฺจ วิปากํ อนุปฺปนฺนมฺปิ สมานํ เอวํ กโตกาเส เอกนฺเตน อุปฺปชฺชนโต โอกาสกตุปฺปนฺนํ นาม, ตาสุ ตาสุ ภูมีสุ อสมูหตํ อกุสลํ ภูมิลทฺธุปฺปนฺนํ นาม, เอตฺถ จ ภูมิยา ภูมิลทฺธสฺส จ นานตฺตํ เวทิตพฺพํ:- ภูมีติ วิปสฺสนาย อารมฺมณภูตา เตภูมิกา ^๕- ปญฺจกฺขนฺธา. ภูมิลทฺธํ นาม เตสุ ขนฺเธสุ อุปฺปตฺติรหํ ^๖- กิเลสชาตํ. เตน เหสา ภูมิ @เชิงอรรถ: ^๑ อภิ. ๓๗/๗๘๕/๔๕๓ ^๒ ม.อุ. ๑๔/๒๘๙/๒๖๒ @^๓ สํ.ข. ๑๗/๑๐๐/๑๑๙ ^๔ ม.อุ. ๑๔/๒๔๘/๒๑๕ @^๕ ฉ.ม. เตภูมกา ^๖ ฉ.ม. อุปฺปตฺตารหํ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๑๔.

ลทฺธา นาม โหติ. ตสฺมา "ภูมิลทฺธนฺ"ติ วุจฺจติ. เอวเมเตสุ จตูสุ อุปฺปนฺเนสุ อิธ วตฺตมานุปฺปนฺนํ อธิปฺเปตํ. ตตฺรายํ วจนตฺโถ:- ปุพฺพนฺตโต อุทฺธํ อุปฺปาทาทิอภิมุขํ ปนฺนนฺติ อุปฺปนฺนํ. อุปฺปนฺนสทฺโท ปเนส อตีเต ปฏิลทฺเธ สมุฏฺิเต อวิกฺขมฺภิเต อสมุจฺฉินฺเน ขณตฺตยคเตติ อเนเกสุ อตฺเถสุ ทิสฺสติ. อยญฺหิ "เตน โข ปน ภิกฺขเว สมเยน กกุสนฺโธ ภควา อรหํ สมฺมาสมฺพุทฺโธ โลเก อุปฺปนฺโน"ติ ^๑- เอตฺถ อตีเต อาคโต. "อายสฺมโต อานนฺทสฺส อติเรกจีวรํ อุปฺปนฺนํ โหตี"ติ ^๒- เอตฺถ ปฏิลทฺเธ. "เสยฺยถาปิ ภิกฺขเว อุปฺปนฺนํ มหาเมฆํ, ตเมนํ มหาวาโต อนฺตราเยว อนฺตรธาเปตี"ติ ^๓- เอตฺถ สมุฏฺิเต. "อุปฺปนฺนํ คมิยจิตฺตํ ทุปฺปฏิวิโนทิยญฺจ, ^๔- อุปฺปนฺนุปฺปนฺเน ปาปเก อกุสเล ธมฺเม านโส อนฺตรธาเปตี"ติ ^๕- เอตฺถ อวิกฺขมฺภิเต. "อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ ภาเวนฺโต พหุลีกโรนฺโต อุปฺปนฺนุปฺปนฺเน ปาปเก อกุสเล ธมฺเม านโส อนฺตราเยว อนฺตรธาเปตี"ติ ^๖- เอตฺถ อสมุจฺฉินฺเน. "อุปฺปชฺชมานํ อุปฺปนฺนนฺติ, อามนฺตา"ติ ^๗- เอตฺถ ขณตฺตยคเต. สฺวายมิธาปิ ขณตฺตยคเตว ทฏฺพฺโพ. ตสฺมา อุปฺปนฺนํ โหตีติ เอตฺถ ขณตฺตยคตํ โหติ, วตฺตมานํ โหติ, ปจฺจุปฺปนฺนํ โหตีติ อยํ สงฺเขปตฺโถ. "จิตฺตํ อุปฺปนฺนํ โหตี"ติ เจตํ เทสนาสีสเมว, น ปน จิตฺตํ เอกกเมว อุปฺปชฺชติ. ตสฺมา ยถา "ราชา อาคโต"ติ วุตฺเต น ปริสํ ปหาย เอกโกว อาคโต, ราชปริสาย ปน สทฺธึเยว อาคโตติ ปญฺายติ, เอวมิทํ จิตฺตมฺปิ ปโรปณฺณาสกุสล- ธมฺเมหิ สทฺธึเยว อุปฺปนฺนนฺติ เวทิตพฺพํ. ปุพฺพงฺคมฏฺเน ปน "จิตฺตํ อุปฺปนฺนํ โหติ"จฺเจตํ ^๘- วุตฺตํ. โลกิยธมฺมญฺหิ ปตฺวา จิตฺตํ เชฏฺกํ จิตฺตํ ธุรํ จิตฺตํ ปุพฺพงฺคมํ โหติ, โลกุตฺตรธมฺมํ ปตฺวา ปญฺา เชฏฺิกา ปญฺา ธุรา ปญฺา ปุพฺพงฺคมา. เตเนว ภควา วินยปริยายํ ปตฺวา ปญฺหํ ปุจฺฉนฺโต "กึผสฺโสสิ, กึเวทโนสิ, กึสญฺโสิ, @เชิงอรรถ: ^๑ สํ.นิ. ๑๖/๑๔๓/๑๗๓ ^๒ วินย. ๒/๔๖๑/๒ ^๓ สํ.ม. ๑๙/๑๕๗/๔๗ @^๔ วินย. ๘/๓๒๕/๒๗๙, องฺ. ปญฺจก. ๒๒/๑๖๐ ทุปฺปฏิวิโนทยสุตฺต ^๕ วินย. ๑/๑๖๕/๙๕ @^๖ สํ.ม. ๑๙/๑๕๖/๔๗ ^๗ อภิ. ๓๙/๘๑/๑๘ ^๘ ฉ.ม. โหติจฺเจว

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๑๕.

กึเจตโนสี"ติ อปุจฺฉิตฺวา "กึจิตฺโต ตฺวํ ภิกฺขู"ติ ^๑- จิตฺตเมว ธุรํ กตฺวา ปุจฺฉติ. "อเถยฺยจิตฺโต อหํ ภควา"ติ จ วุตฺเต "อนาปตฺติ อเถยฺยผสฺสสฺสา"ติอาทีนิ อวตฺวา "อนาปตฺติ ภิกฺขุ อเถยฺยจิตฺตสฺสา"ติ ^๒- วทติ. น เกวลญฺจ วินยปริยายํ, อญฺมฺปิ ^๓- โลกิยเทสนํ เทเสนฺโต จิตฺตเมว ธุรํ กตฺวา เทเสติ. ยถาห "เย เกจิ ภิกฺขเว ธมฺมา อกุสลา อกุสลภาคิยา อกุสลปกฺขิกา, สพฺเพ เต มโนปุพฺพงฺคมา, มโน เตสํ ธมฺมานํ ปมํ อุปฺปชฺชติ. ^๔- มโนปุพฺพงฺคมา ธมฺมา มโนเสฏฺา มโนมยา มนสา เจ ปทุฏฺเน ภาสติ วา กโรติ วา ตโต นํ ทุกฺขมเนฺวติ จกฺกํว วหโต ปทํ. มโนปุพฺพงฺคมา ธมฺมา มโนเสฏฺา มโนมยา มนสา เจ ปสนฺเนน ภาสติ วา กโรติ วา ตโต นํ สุขมเนฺวติ ฉายาว อนุปายินี. ^๕- จิตฺเตน นียติ โลโก จิตฺเตน ปริกสฺสติ จิตฺตสฺส เอกธมฺมสฺส สพฺเพว วสมนฺวคู. ^๖- จิตฺตสงฺกิเลสา ภิกฺขเว สตฺตา สงฺกิลิสฺสนฺติ, จิตฺตโวทานา วิสุชฺฌนฺติ. ^๗- ปภสฺสรมิทํ ภิกฺขเว จิตฺตํ, ตญฺจ โข อาคนฺตุเกหิ อุปกฺกิเลเสหิ อุปกฺกิลิฏฺ. ^๘- จิตฺเต คหปติ อรกฺขิเต กายกมฺมมฺปิ อรกฺขิตํ โหติ, วจีกมฺมมฺปิ อรกฺขิตํ โหติ, มโนกมฺมมฺปิ อรกฺขิตํ โหติ. จิตฺเต คหปติ รกฺขิเต ฯเปฯ จิตฺเต คหปติ พฺยาปนฺเน ฯเปฯ จิตฺเต คหปติ อพฺยาปนฺเน ฯเปฯ จิตฺเต คหปติ อวสฺสุเต ฯเปฯ จิตฺเต คหปติ อนวสฺสุเต กายกมฺมมฺปิ อนวสฺสุตํ โหติ. วจีกมฺมมฺปิ อนวสฺสุตํ โหติ. มโนกมฺมมฺปิ อนวสฺสุตํ โหตี"ติ. ^๙- เอวํ โลกิยธมฺมํ ปตฺวา จิตฺตํ เชฏฺกํ โหติ, จิตฺตํ ธุรํ โหติ, จิตฺตํ ปุพฺพงฺคมํ โหตีติ เวทิตพฺพํ. อิเมสุ ปน สุตฺเตสุ เอกํ วา เทฺว วา อคฺคเหตฺวา สุตฺตานุรกฺขนตฺถาย สพฺพานิปิ คหิตานีติ เวทิตพฺพานิ. @เชิงอรรถ: ^๑ วินย. ๑/๑๕๑/๘๔ ^๒ วินย. ๑/๑๕๓/๘๖ ^๓ ม. อปรมฺปิ @^๔ องฺ. เอกก. ๒๐/๕๖/๑๐ ^๕ ขุ.ธ. ๒๕/๑-๒/๑๕ ^๖ สํ.ส. ๑๕/๖๒/๔๔ @^๗ สํ.ข. ๑๗/๑๐๐/๑๑๙ ^๘ องฺ. เอกก. ๒๐/๕๑/๙ ^๙ องฺ. ติก. ๒๐/๑๑๐/๒๕๕

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๑๖.

โลกุตฺตรธมฺมํ ปุจฺฉนฺโต ปน "กตรํ ผสฺสํ อธิคโตสิ. กตรํ เวทนํ. กตรํ สญฺ. กตรํ เจตนํ. กตรํ จิตฺตนฺ"ติ อปุจฺฉิตฺวา "กตรํ ปญฺ ตฺวํ ภิกฺขุ อธิคโตสิ. กึ ปมํ มคฺคปญฺ, อุทาหุ ทุติยํ ฯเปฯ ตติยํ ฯเปฯ จตุตฺถํ มคฺคปญฺ อธิคโตสีติ ปญฺ เชฏฺิกํ ปญฺ ธุรํ กตฺวา ปุจฺฉติ. ปญฺุตฺตรา สพฺเพ กุสลา ธมฺมา น ปริหายนฺติ. ^๑- ปญฺา ปน กิมตฺถิยา. ^๒- ปญฺวโต ภิกฺขเว อริยสาวกสฺส ตทนฺวยา สทฺธา สณฺาติ, ตทนฺวยํ วิริยํ สณฺาติ, ตทนฺวยา สติ สณฺาติ, ตทนฺวโย สมาธิ สณฺาตี"ติ ^๓- เอวมาทีนิ ปเนตฺถ สุตฺตานิ ทฏฺพฺพานิ. อิติ โลกุตฺตรธมฺมํ ปตฺวา ปญฺา เชฏฺิกา โหติ ปญฺา ธุรา โหติ ปญฺา ปุพฺพงฺคมา โหตีติ เวทิตพฺพา. อยํ ปน โลกิยเทสนา, ตสฺมา จิตฺตํ ธุรํ กตฺวา เทเสนฺโต "จิตฺตํ อุปฺปนฺนํ โหตี"ติ อาห. โสมนสฺสสหคตนฺติ สาตมธุรเวทยิตสงฺขาเตน โสมนสฺเสน สห เอกุปฺปาทาทิภาวํ คตํ. อยํ ปน สหคตสทฺโท ตพฺภาเว โวกิณฺเณ นิสฺสเย อารมฺมเณ สํสฏฺเติ อิเมสุ อตฺเถสุ ทิสฺสติ. ตตฺถ "ยายํ ตณฺหา โปโนพฺภวิกา ^๔- นนฺทิราคสหคตา"ติ ^๕- ตพฺภาเว เวทิตพฺโพ. นนฺทิราคภูตาติ อตฺโถ. "ยา ภิกฺขเว วีมํสา โกสชฺชสหคตา โกสชฺชสมฺปยุตฺตา"ติ ^๖- โวกิณฺเณ เวทิตพฺโพ. อนฺตรนฺตรา อุปฺปชฺชมาเนน โกสชฺเชน โวกิณฺณาติ อยเมตฺถ อตฺโถ. "อฏฺิกสญฺาสหคตํ สติสมฺโพชฺฌงฺคํ ภาเวตี"ติ ^๗- นิสฺสเย เวทิตพฺโพ. อฏฺิกสญฺ นิสฺสาย อฏฺิกสญฺ ภาเวตฺวา ปฏิลทฺธนฺติ อตฺโถ. "ลาภี โหติ รูปสหคตานํ วา สมาปตฺตีนํ, อรูปสหคตานํ วา"ติ ^๘- อารมฺมเณ เวทิตพฺโพ. รูปารูปารมฺมณานนฺติ อตฺโถ. "อิทํ สุขํ อิมาย ปีติยา สหคตํ โหติ สหชาตํ สํสฏฺ สมฺปยุตฺตนฺ"ติ ^๙- สํสฏฺเ. อิมสฺมึ ปเท อยเมว อตฺโถ อธิปฺเปโต. โสมนสฺสสํสฏฺ หิ อิธ โสมนสฺสสหคตนฺติ วุตฺตํ. สํสฏฺสทฺโทปิ เจส สทิเส อวสฺสุเต มิตฺตสนฺถเว สหชาเตติ จ ^๑๐- พหูสุ อตฺเถสุ ทิสฺสติ. อยญฺหิ "กิเส ถูเล จ วิวชฺเชตฺวา สํสฏฺา โยชิตา หยา"ติ ^๑๑- @เชิงอรรถ: ^๑ องฺ. อฏฺก. ๒๓/๘๓/๒๘๐, องฺ. ทสก. ๒๔/๕๘/๘๕ ^๒ ม.มู. ๑๒/๔๕๑/๔๐๓ @^๓ สํ.ม. ๑๙/๕๑๕/๑๙๕ ^๔ ฉ. โปโนภวิภา ^๕ อภิ. ๓๕/๒๐๓/๑๒๐ @^๖ สํ.ม. ๑๙/๘๓๒/๒๔๕ ^๗ สํ.ม. ๑๙/๒๓๘/๑๔๐ ^๘ อภิ. ๓๖/๓/๑๑๘ @^๙ อภิ. ๓๕/๕๗๘/๓๑๒ ^๑๐ ฉ.ม. อยํ สทฺโท น ทิสฺสติ ^๑๑ ขุ.ชา. ๒๘/๑๐๗๗ เตมิยชาตก

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๑๗.

เอตฺถ สทิเส อาคโต. "สํสฏฺาว ตุเมฺห อยฺเย วิหรถา"ติ ^๑- อวสฺสุเต. "คิหิสํสฏฺโ วิหรตี"ติ ^๒- มิตฺตสนฺถเว. "อิทํ สุขํ อิมาย ปีติยา สหคตํ โหติ สหชาตํ สํสฏฺ สมฺปยุตฺตนฺ"ติ ^๓- สหชาเต. อิธาปิ สหชาเต อธิปฺเปโต. ตตฺถ สหคตํ อสหชาตํ อสํสฏฺ อสมฺปยุตฺตํ นาม นตฺถิ, สหชาตํ ปน สํสฏฺ สมฺปยุตฺตํ โหติปิ น โหติปิ. รูปารูปธมฺเมสุ หิ เอกโต ชาเตสุ รูปํ อรูเปน สหชาตํ โหติ, น สํสฏฺ น สมฺปยุตฺตํ. ตถา อรูปํ รูเปน, รูปญฺจ รูเปน, อรูปํ ปน อรูเปน สทฺธึ นิยมโตว สหคตํ สหชาตํ สํสฏฺ สมฺปยุตฺตเมว โหตีติ ตํ สนฺธาย วุตฺตํ "โสมนสฺสสหคตนฺ"ติ. าณสมฺปยุตฺตนฺติ าเณน สมฺปยุตฺตํ, สมํ เอกุปฺปาทาทิปกาเรหิ ยุตฺตนฺติ อตฺโถ. ยํ ปเนตฺถ วตฺตพฺพํ สิยา, ตํ มาติกาวณฺณนาย เวทนาตฺติเก วุตฺตนยเมว. ตสฺมา เอกุปฺปาทา เอกนิโรธา เอกวตฺถุกา เอการมฺมณาติ อิมินา ลกฺขเณเนว ตํ สมฺปยุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํ. อุกฺกฏฺนิทฺเทโส เจส, อรูเป ปน วินาปิ เอกวตฺถุกภาวํ สมฺปโยโค ลพฺภติ. เอตฺตาวตา กึ กถิตํ? กามาวจรกุสเลสุ โสมนสฺสสหคตํ ติเหตุกํ าณสมฺปยุตฺตํ อสงฺขาริกํ มหาจิตฺตํ กถิตํ. กตเม ธมฺมา กุสลาติ หิ อนิยมิตปุจฺฉาย จตุภูมิกํ กุสลํ คหิตํ. "กามาวจรํ กุสลํ จิตฺตํ อุปฺปนฺนํ โหตี"ติ วจเนน ปน เตภูมิกํ กุสลํ ปริจฺจชิตฺวา อฏฺวิธํ กามาวจรกุสลเมว คหิตํ. "โสมนสฺสสหคตนฺ"ติ วจเนน ตโตว จตุพฺพิธํ อุเปกฺขาสหคตํ ปริจฺจชิตฺวา จตุพฺพิธํ โสมนสฺสสหคตเมว คหิตํ. "าณสมฺปยุตฺตนฺ"ติ วจเนน ตโตว ทุวิธํ าณวิปฺปยุตฺตํ ปริจฺจชิตฺวา เทฺว าณสมฺปยุตฺตาเนว คหิตานิ. อสงฺขาริกภาโว ปน อนาภฏฺตาเยว น คหิโต. กิญฺจาปิ น คหิโต, ปรโต ปน "สสงฺขาเรนา"ติ วจนโต อิธ "อสงฺขาเรนา"ติ อวุตฺเตปิ อสงฺขาริกภาโว เวทิตพฺโพ. สมฺมาสมฺพุทฺโธ หิ อาทิโตว อิทํ มหาจิตฺตํ ภาเชตฺวา ทสฺเสตุํ นิยเมตฺวาว อิมํ เทสนํ อารภีติ เอวเมตฺถ สนฺนิฏฺานํ กตนฺติ เวทิตพฺพํ. อิทานิ ตเมว จิตฺตํ อารมฺมณโต ทสฺเสตุํ "รูปารมฺมณํ วา"ติอาทิมาห. ภควา หิ อรูปธมฺเม ^๔- ทสฺเสนฺโต วตฺถุนา วา ทสฺเสติ อารมฺมเณน วา วตฺถารมฺมเณหิ @เชิงอรรถ: ^๑ วินย. ๓/๗๓๐/๔๙ ^๒ สํ.ข. ๑๗/๓/๙ ^๓ อภิ. ๓๕/๕๗๘/๓๑๒ ^๔ ฉ.ม. อรูปธมฺมํ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๑๘.

วา สรสภาเวน วา. "จกฺขุสมฺผสฺโส ฯเปฯ มโนสมฺผสฺโส. จกฺขุสมฺผสฺสชา เวทนา ฯเปฯ มโนสมฺผสฺสชา เวทนา. จกฺขุวิญฺาณํ ฯเปฯ มโนวิญฺาณนฺ"ติ- อาทีสุ หิ วตฺถุนา อรูปธมฺมา ทสฺสิตา. "รูปสญฺา ฯเปฯ ธมฺมสญฺา. รูปสญฺเจตนา ฯเปฯ ธมฺมสญฺเจตนา"ติอาทีสุ อารมฺมเณน. "จกฺขุญฺจ ปฏิจฺจ รูเป จ อุปฺปชฺชติ จกฺขุวิญฺาณํ, ติณฺณํ สงฺคติ ผสฺโส ฯเปฯ มนญฺจ ปฏิจฺจ ธมฺเม จ อุปฺปชฺชติ มโนวิญฺาณํ, ติณฺณํ สงฺคติ ผสฺโส"ติอาทีสุ ^๑- วตฺถารมฺมเณหิ. "อวิชฺชาปจฺจยา ภิกฺขเว สงฺขารา. สงฺขารปจฺจยา วิญฺาณนฺ"ติ- อาทีสุ ^๒- สรสภาเวน อรูปธมฺมา ทสฺสิตา. อิทานิ ^๓- อิมสฺมึ าเน อารมฺมเณน ทสฺเสนฺโต "รูปารมฺมณํ วา"ติอาทิมาห. ตตฺถ จตุสมุฏฺานํ อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนํ รูปเมว รูปารมฺมณํ. ทฺวิสมุฏฺาโน อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺโน สทฺโทว สทฺทารมฺมณํ. จตุสมุฏฺาโน อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺโน คนฺโธว คนฺธารมฺมณํ. จตุสมุฏฺาโน อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺโน รโสว รสารมฺมณํ. จตุสมุฏฺานํ อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนํ โผฏฺพฺพเมว โผฏฺพฺพารมฺมณํ. เอกสมุฏฺานา ทฺวิสมุฏฺานา ติสมุฏฺานา จตุสมุฏฺานา น กุโตปิ สมุฏฺิตา ^๔- อตีตานาคต- ปจฺจุปฺปนฺนา จิตฺตเจตสิกา เจว ตถา นวตฺตพฺพา จ วุตฺตาวเสสา จิตฺตโคจรสงฺขาตา ธมฺมาเยว ธมฺมารมฺมณํ. เย ปน อนาปาถคตา รูปาทโยปิ ธมฺมารมฺมณมิจฺเจว วทนฺติ, เต อิมินา สุตฺเตน ปฏิกฺขิปิตพฺพา. วุตฺตํ เหตํ:- "อิเมสํ โข อาวุโส ปญฺจนฺนํ อินฺทฺริยานํ นานาวิสยานํ นานาโคจรานํ น อญฺมญฺสฺส โคจรวิสยํ ปจฺจนุโภนฺตานํ มโน ปฏิสรณํ มโนว เนสํ โคจรวิสยํ ปจฺจนุโภตี"ติ. ^๕- เอเตสํ หิ รูปารมฺมณาทีนิ โคจรวิสโย นาม, ตานิ มเนน ปจฺจนุภวิยมานานิ รูปารมฺมณาทีนิเยวาติ อยมตฺโถ สิทฺโธ โหติ. ทิพฺพจกฺขุาณาทีนญฺจ รูปาทิอารมฺมณตฺตาติปิ อยมตฺโถ สิทฺโธเยว โหติ. อนาปาถคตาเนว หิ รูปารมฺมณาทีนิ @เชิงอรรถ: ^๑ สํ.สฬา. ๑๘/๖๐/๓๐ ^๒ สํ.นิ. ๑๖/๑/๑ @^๓ ฉ.ม. อยํ ปาโ น ทิสฺสติ ^๔ ฉ.ม. นกุโตจิสมุฏฺานา ^๕ ม.มู. ๑๒/๔๕๕/๔๐๕

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๑๙.

ทิพฺพจกฺขุาณาทีนํ อารมฺมณานิ, น จ ตานิ ธมฺมารมฺมณานิ ภวนฺตีติ วุตฺตนเยเนว อารมฺมณววฏฺานํ เวทิตพฺพํ. ตตฺถ ^๑- เอเกกํ อารมฺมณํ ทฺวีสุ ทฺวีสุ ทฺวาเรสุ อาปาถมาคจฺฉติ. รูปารมฺมณํ หิ จกฺขุปฺปสาทํ ฆเฏตฺวา ตํขเณเยว มโนทฺวาเร อาปาถมาคจฺฉติ, ภวงฺคจลนสฺส ปจฺจโย โหตีติ อตฺโถ. สทฺทคนฺธรสโผฏฺพฺพารมฺมเณสุปิ เอเสว นโย. ยถา หิ สกุโณ อากาเสนาคนฺตฺวา รุกฺขคฺเค นิลียมาโนว รุกฺขสาขญฺจ ฆเฏติ, ฉายา จสฺส ปวิยํ ปฏิหญฺติ, สาขาฆฏนฉายาผรณานิ อปุพฺพํ อจริมํ เอกกฺขเณเยว ภวนฺติ. เอวํ ปจฺจุปฺปนฺนรูปาทีนํ จกฺขุปฺปสาทาทิฆฏนญฺจ ภวงฺคจลนสมตฺถตาย มโนทฺวาเร อาปาถคมนญฺจ อปุพฺพํ อจริมํ เอกกฺขเณเยว โหติ. ตโต ภวงฺคํ วิจฺฉินฺทิตฺวา จกฺขุทฺวาราทีสุ อุปฺปนฺนานํ อาวชฺชนาทีนํ โวฏฺวนปริโยสานานํ ^๒- อนนฺตรา เตสํ อารมฺมณานํ อญฺตรสฺมึ อิทํ มหาจิตฺตํ อุปฺปชฺชติ. สุทฺธมโนทฺวาเร ปน ปสาทฆฏนกิจฺจํ นตฺถิ, ปกติยา ทิฏฺสุตฆายิตสายิตผุฏฺ- วเสนเอว เอตานิ อารมฺมณานิ อาปาถมาคจฺฉนฺติ. กถํ? อิเธกจฺโจ กตสุธากมฺมํ หริตาลมโนสิลาทิวณฺณวิจิตฺตํ ปคฺคหิตนานปฺปการธชปฏากํ มาลาทามวินทฺธํ ทีปมาลาปริกฺขิตฺตํ อติมโนรมาย สิริยา วิโรจมานํ อลงฺกตปฏิยตฺตํ มหาเจติยํ ปทกฺขิณํ กตฺวา โสฬสสุ ปาทปิฏฺิกาสุ ^๓- ปญฺจปติฏฺิเตน วนฺทิตฺวา อญฺชลึ ปคฺคยฺห โอโลเกนฺโต ^๔- พุทฺธารมฺมณํ ปีตึ คเหตฺวา ติฏฺติ. ตสฺส เอวํ เจติยํ ปสฺสิตฺวา พุทฺธารมฺมณํ ปีตึ นิพฺพตฺเตตฺวา อปรภาเค ยตฺถ กตฺถจิ คตสฺส รตฺติฏฺานทิวาฏฺาเนสุ นิสินฺนสฺส อาวชฺชมานสฺส อลงฺกตปฏิยตฺตํ มหาเจติยํ จกฺขุทฺวาเร อาปาถํ อาคตสทิสเมว โหติ, ปทกฺขิณํ กตฺวา เจติยวนฺทนกาโล วิย โหติ. เอวํ ตาว ทิฏฺวเสน รูปารมฺมณํ อาปาถมาคจฺฉติ. มธุเรน ปน สเรน ธมฺมกถิกสฺส วา ธมฺมกถํ กเถนฺตสฺส สรภาณกสฺส วา สเรน ภณนฺตสฺส สทฺทํ สุตฺวา อปรภาเค ยตฺถ กตฺถจิ นิสีทิตฺวา อาวชฺชมานสฺส ธมฺมกถา วา สรภญฺ วา โสตทฺวาเร อาปาถํ อาคตํ วิย โหติ, สาธุการํ ทตฺวา สุณนกาโล วิย โหติ. เอวํ สุตวเสน สทฺทารมฺมณํ อาปาถมาคจฺฉติ. @เชิงอรรถ: ^๑ ม. เอตฺถ ^๒ ฉ.ม. โวฏฺพฺพนปริโยสานานํ, สี. โวตฺถปนปริโยสานานํ @^๓ สี. ปาทปิิกาสุ ^๔ ฉ.ม. อุลฺโลเกนฺโต

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๒๐.

สุคนฺธํ ปน คนฺธํ วา มาลํ วา ลภิตฺวา อาสเน วา เจติเย วา คนฺธารมฺมเณน จิตฺเตน ปูชํ กตฺวา อปรภาเค ยตฺถ กตฺถจิ นิสีทิตฺวา อาวชฺชมานสฺส ตํ คนฺธารมฺมณํ ฆานทฺวาเร อาปาถํ อาคตํ วิย โหติ, ปูชากรณกาโล วิย โหติ. เอวํ ฆายิตวเสน คนฺธารมฺมณํ อาปาถมาคจฺฉติ. ปณีตํ ปน ขาทนียํ วา โภชนียํ วา สพฺรหฺมจารีหิ สทฺธึ สํวิภชิตฺวา ปริภุญฺชิตฺวา อปรภาเค ยตฺถ กตฺถจิ กุทฺรูสกาทิโภชนํ ลภิตฺวา "อสุกกาเล ปณีตโภชนํ สพฺรหฺมจารีหิ สทฺธึ สํวิภชิตฺวา ปริภุตฺตนฺ"ติ อาวชฺชมานสฺส ตํ รสารมฺมณํ ชิวฺหาทฺวาเร อาปาถํ อาคตํ วิย โหติ, ปริภุญฺชนกาโล วิย โหติ. เอวํ สายิตวเสน รสารมฺมณํ อาปาถมาคจฺฉติ. มุทุกํ ปน สุขสมฺผสฺสํ มญฺจปี วา อตฺถรณํ วา ปาปุรณํ ^๑- วา ปริภุญฺชิตฺวา อปรภาเค ยตฺถ กตฺถจิ ทุกฺขเสยฺยํ กปฺเปตฺวา "อสุกกาเล เม มุทุกํ มญฺจปี อตฺถรณํ ปาปุรณํ ปริภุตฺตนฺ"ติ อาวชฺชมานสฺส ตํ โผฏฺพฺพารมฺมณํ กายทฺวาเร อาปาถํ อาคตํ วิย โหติ, สุขสมฺผสฺสํ เวทิยนกาโล ^๒- วิย โหติ. เอวํ ผุฏฺวเสน โผฏฺพฺพารมฺมณํ อาปาถมาคจฺฉติ:- เอวํ สุทฺธมโนทฺวาเร ปสาทฆฏนกิจฺจํ นตฺถิ, ปกติยา ทิฏฺสุตฆายิตสายิตผุฏฺวเสน เอตานิ อารมฺมณานิ อาปาถมาคจฺฉนฺตีติ เวทิตพฺพานิ. อิทานิ ปกติยา ทิฏฺาทีนํ วเสน อาปาถคมเน อยมปโรปิ อฏฺกถามุตฺตโก นโย โหติ:- ทิฏฺ สุตํ อุภยสมฺพนฺธนฺติ อิเม ตาว ทิฏฺาทโย เวทิตพฺพา. ตตฺถ ทิฏฺ นาม ปญฺจทฺวารวเสน คหิตปุพฺพํ. สุตนฺติ ปจฺจกฺขโต อทิสฺวา อนุสฺสววเสน คหิตา รูปาทโยว. เอเตหิ ทฺวีหิปิ สมฺพนฺธํ อุภยสมฺพนฺธํ นาม. อิติ อิเมสมฺปิ ทิฏฺาทีนํ วเสน เอตานิ มโนทฺวาเร อาปาถมาคจฺฉนฺตีติ เวทิตพฺพานิ. ตตฺถ ทิฏฺวเสน ตาว อาปาถคมนํ เหฏฺา ปญฺจหิ นเยหิ วุตฺตเมว. เอกจฺโจ ปน สุณาติ "ภควโต ปุญฺาติสยนิพฺพตฺตํ ^๓- เอวรูปํ นาม รูปํ, อติมธุโร สทฺโท. กสฺมิญฺจิ ปเทเส เกสญฺจิ ปุปฺผานํ อติมนุญฺโ คนฺโธ. เกสญฺจิ @เชิงอรรถ: ^๑ ฉ.ม. ปาวุรณํ ^๒ ฉ.ม. เวทยิตกาโล ^๓ สี.,ม. ปุญฺาติสยผลนิพฺพตฺตํ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๒๑.

ผลานํ อติมธุโร รโส. เกสญฺจิ ปาปุรณาทีนํ อติสุโข สมฺผสฺโส"ติ. ตสฺส จกฺขุปฺปสาทาทิฆฏนํ วินา สุตมตฺตาเนว ตานิ รูปาทีนิ มโนทฺวาเร อาปาถมาคจฺฉนฺติ. อถสฺเสตํ จิตฺตํ ตสฺมึ รูเป วา สทฺเท วา ปสาทวเสน คนฺธาทีสุ อริยานํ ทาตุกามตาวเสน อญฺเหิ ทินฺเนสุ อนุโมทนาวเสน วา ปวตฺตติ. เอวํ สุตวเสน เอตานิ มโนทฺวาเร อาปาถมาคจฺฉนฺติ. อปเรน ปน ยถาวุตฺตานิ รูปาทีนิ ทิฏฺานิ วา สุตานิ วา โหนฺติ, ตสฺส "อีทิสํ รูปํ อายตึ อุปฺปชฺชนกพุทฺธสฺสาปิ ภวิสฺสตี"ติอาทินา นเยน จกฺขุปฺปสาทาทิฆฏนํ วินา ทิฏฺสุตสมฺพนฺเธเนว ตานิ มโนทฺวาเร อาปาถมาคจฺฉนฺติ. อถสฺส ^๑- เหฏฺา วุตฺตนเยเนว เตสุ อญฺตรารมฺมณํ อิทํ มหาจิตฺตํ ปวตฺตติ. เอวํ อุภยสมฺพนฺธวเสน เอตานิ มโนทฺวาเร อาปาถมาคจฺฉนฺติ. อิทมฺปิ จ มุขมตฺตเมว, สทฺธารุจิอาการปริวิตกฺกทิฏฺินิชฺฌานกฺขนฺติอาทีนํ ปน วเสน วิตฺถารโต เอเตสํ มโนทฺวาเร อาปาถูปคมนํ ^๒- เวทิตพฺพเมว. ยสฺมา ปน เอวํ อาปาถมาคจฺฉนฺตานิ ภูตานิปิ โหนฺติ อภูตานิปิ, ตสฺมา อยํ นโย อฏฺกถายํ น คหิโต. เอวํ เอเกการมฺมณํ ชวนํ ทฺวีสุ ทฺวีสุ ทฺวาเรสุ อุปฺปชฺชตีติ เวทิตพฺพํ. รูปารมฺมณํ หิ ชวนํ จกฺขุทฺวาเรปิ อุปฺปชฺชติ มโนทฺวาเรปิ. สทฺทาทิอารมฺมเณสุปิ เอเสว นโย. ตตฺถ มโนทฺวาเร อุปฺปชฺชมานํ รูปารมฺมณํ ชวนํ ทานมยํ สีลมยํ ภาวนามยนฺติ ติวิธํ โหติ. เตสุ เอเกกํ กายกมฺมํ วจีกมฺมํ มโนกมฺมนฺติ ติวิธเมว โหติ. สทฺทคนฺธรสโผฏฺพฺพธมฺมารมฺมเณสุปิ เอเสว นโย. ตตฺถ รูปํ ตาว อารมฺมณํ กตฺวา อุปฺปชฺชมานํ เอตํ มหากุสลจิตฺตํ นีลปีตโลหิตโอทาตวณฺเณสุ ปุปฺผวตฺถุธาตูสุ ^๓- อญฺตรํ สุภนิมิตฺตสงฺขาตํ อิฏฺ กนฺตํ มนาปํ รชนียํ ^๔- วณฺณํ อารมฺมณํ กตฺวา อุปฺปชฺชติ. นนุ เจตํ อิฏฺารมฺมณํ โลภสฺส วตฺถุ, กถํ เอตํ จิตฺตํ กุสลํ นาม ชาตนฺติ? นิยมิตวเสน, ปริณามิตวเสน, สมุทาจารวเสน, อาภุชิตวเสนาติ. ยสฺส หิ "กุสลเมว มยา กตฺตพฺพนฺ"ติ กุสลกรเณ @เชิงอรรถ: ^๑ ม. ตสฺส ^๒ ฉ.ม. อาปาถคมนํ ^๓ ฉ.ม. ปุปฺผวตฺถธาตูสุ ^๔ ม. รชฺชนียํ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๒๒.

จิตฺตํ นิยมิตํ โหติ, อกุสลปวตฺติโต นิวตฺเตตฺวา กุสลกรเณเยว ปริณามิตํ, อภิณฺหกรเณน กุสลสมุทาจาเรเนว สมุทาจรณํ, ^๑- ปฏิรูปเทสวาสสปฺปุริสูป- นิสฺสยสทฺธมฺมสฺสวนปุพฺเพกตปุญฺตาทีหิ จ อุปนิสฺสเยหิ โยนิโส จ อาโภโค ปวตฺตติ, ตสฺส อิมินา นิยมิตวเสน ปริณามิตวเสน สมุทาจารวเสน อาภุชิตวเสน จ กุสลํ นาม ชาตํ โหติ. อารมฺมณวเสน ปเนตฺถ โสมนสฺสสหคตภาโว เวทิตพฺโพ. อิฏฺารมฺมณสฺมึ หิ อุปฺปนฺนตฺตา เอตํ โสมนสฺสสหคตํ ชาตํ, สทฺธาพหุลตาทีนิ เจตฺถ การณานิเยว. อสฺสทฺธานํ หิ มิจฺฉาทิฏฺิกานญฺจ ^๒- เอกนฺตํ อิฏฺารมฺมณภูตํ ตถาคตรูปมฺปิ ทิสฺวา โสมนสฺสํ นุปฺปชฺชติ. เย จ กุสลุปฺปตฺติยํ ^๓- อานิสํสํ น ปสฺสนฺติ, เตสํ ปเรหิ อุสฺสาหิตานํ กุสลํ กโรนฺตานมฺปิ โสมนสฺสํ นุปฺปชฺชติ. ตสฺมา สทฺธาพหุลตา วิสุทฺธทิฏฺิตา อานิสํสทสฺสาวิตาติ เอวมฺเปตฺถ โสมนสฺสสหคตภาโว เวทิตพฺโพ. อปิจ เอกาทสธมฺมา ปีติสมฺโพชฺฌงฺคสฺส อุปฺปาทาย สํวตฺตนฺติ พุทฺธานุสฺสติ ธมฺมานุสฺสติ สํฆานุสฺสติ สีลานุสฺสติ จาคานุสฺสติ เทวตานุสฺสติ อุปสมานุสฺสติ ลูขปุคฺคลปริวชฺชนตา สินิทฺธปุคฺคลเสวนตา ปสาทนียสุตฺตนฺตปจฺจเวกฺขณตา ตทธิมุตฺตตาติ อิเมหิปิ การเณเหตฺถ โสมนสฺสสหคตภาโว เวทิตพฺโพ. อิเมสํ ปน วิตฺถาโร โพชฺฌงฺควิภงฺเค อาวีภวิสฺสติ. กมฺมโต อุปปตฺติโต อินฺทฺริยปริปากโต กิเลสทูรีภาวโตติ อิเมหิ ปเนตฺถ การเณหิ าณสมฺปยุตฺตตา เวทิตพฺพา. โย หิ ปเรสํ ธมฺมํ เทเสติ, อนวชฺชานิ สิปฺปายตนกมฺมายตนวิชฺชาฏฺานานิ สิกฺขาเปติ, ธมฺมกถิกํ สกฺการํ กตฺวา ธมฺมํ กถาเปติ, "อายตึ ปญฺวา ภวิสฺสามี"ติ ปตฺถนํ เปตฺวา ^๔- นานปฺปการํ ทานํ เทติ, ตสฺส เอวรูปํ กมฺมํ อุปนิสฺสาย กุสลํ อุปฺปชฺชมานํ าณสมฺปยุตฺตํ อุปฺปชฺชติ. อพฺยาปชฺเฌ ^๕- โลเก อุปฺปนฺนสฺส วาปิ ตสฺส ตตฺถ สุขิโน ธมฺมปทา ปฺลวนฺติ, "ทนฺโธ ภิกฺขเว สตุปฺปาโท, อถ โส สตฺโต ขิปฺปํเยว วิเสสคามี ^๖- โหตี"ติ ^๗- อิมินา นเยน อุปปตฺตึ นิสฺสายปิ อุปฺปชฺชมานํ กุสลํ าณสมฺปยุตฺตํ อุปฺปชฺชติ. ตถา อินฺทฺริยปริปากํ อุปคตานํ ปญฺาทสกปฺปตฺตานํ อินฺทฺริยปริปากํ นิสฺสายปิ กุสลํ @เชิงอรรถ: ^๑ ฉ.ม. สมุทาจริตํ ^๒ ฉ.ม. มิจฺฉาทิฏฺีนญฺจ ^๓ ฉ.ม. กุสลปฺปวตฺติยํ @^๔ ฉ.ม. ปฏฺเปตฺวา ^๕ ฉ.ม. อพฺยาปชฺเช ^๖ ก. วิเสสภาคิ @^๗ องฺ. จตุกฺก. ๒๑/๑๙๑/๒๑๐

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๒๓.

อุปฺปชฺชมานํ าณสมฺปยุตฺตํ อุปฺปชฺชติ. เยหิ ปน กิเลสา วิกฺขมฺภิตา, เตสํ กิเลสทูรีภาวํ นิสฺสายปิ อุปฺปชฺชมานํ กุสลํ าณสมฺปยุตฺตํ อุปฺปชฺชติ. วุตฺตมฺปิ เจตํ:- "โยคา เว ชายเต ภูริ อโยคา ภูริสงฺขโย เอตํ ทฺวิธา ปถํ ตฺวา ภวาย วิภวาย จ ตถตฺตานํ นิเวเสยฺย ยถา ภูริ ปวฑฺฒตี"ติ. ^๑- เอวํ กมฺมโต อุปปตฺติโต อินฺทฺริยปริปากโต กิเลสทูรีภาวโตติ อิเมหิ การเณหิ าณสมฺปยุตฺตตา เวทิตพฺพา. อปิจ สตฺต ธมฺมา ธมฺมวิจยสมฺโพชฺฌงฺคสฺส อุปฺปาทาย สํวตฺตนฺติ ปริปุจฺฉกตา วตฺถุวิสทกิริยตา อินฺทฺริยสมตฺตปฏิปาทนตา ทุปฺปญฺปุคฺคลปริวชฺชนตา ปญฺวนฺต- ปุคฺคลเสวนตา คมฺภีราณจริยปจฺจเวกฺขณตา ตทธิมุตฺตตาติ อิเมหิ การเณเหตฺถ าณสมฺปยุตฺตตา เวทิตพฺพา. อิเมสํ ปน วิตฺถาโร โพชฺฌงฺควิภงฺเค อาวีภวิสฺสติ. เอวํ าณสมฺปยุตฺตํ หุตฺวา อุปฺปนฺนญฺเจตํ อสงฺขาเรน อปฺปโยเคน อนุปายจินฺตนาย อุปฺปนฺนตฺตา อสงฺขาริกํ ^๒- นาม ชาตํ. ตยิทํ รชนียวณฺณารมฺมณํ หุตฺวา อุปฺปชฺชมานเมว ติวิเธน นิยเมน อุปฺปชฺชติ ทานมยํ วา โหติ สีลมยํ วา ภาวนามยํ วา. กถํ? ยทา หิ นีลปีตโลหิโตทาเตสุ ปุปฺผาทีสุ อญฺตรํ ลภิตฺวา วณฺณวเสน อาภุชิตฺวา "วณฺณทานํ มยฺหนฺ"ติ พุทฺธรตนาทีนิ ปูเชติ, ตทา ทานมยํ โหติ. ตตฺริทํ วตฺถุ:- ภณฺฑาคาริกสํฆมิตฺโต กิร เอกํ สุวณฺณขจิตํ วตฺถํ ลภิตฺวา "อิทมฺปิ วตฺถํ สุวณฺณวณฺณํ, สมฺมาสมฺพุทฺโธปิ สุวณฺณวณฺโณ, สุวณฺณวณฺณํ วตฺถํ สุวณฺณวณฺณสฺเสว อนุจฺฉวิกํ, อมฺหากญฺจ วณฺณทานํ ภวิสฺสตี"ติ มหาเจติเย อาโรเปสิ. เอวรูเปปิ กาเล ทานมยํ โหตีติ เวทิตพฺพํ. ยทา ปน ตถารูปเมว เทยฺยธมฺมํ ลภิตฺวา "มยฺหํ กุลวํโส กุลตนฺติ กุลปฺปเวณิ เอสา, กุลวตฺตํ เอตนฺ"ติพุทฺธรตนาทีนิ ปูเชติ, ตทา สีลมยํ โหติ. ยทา ปน ตาทิเสน วตฺถุนา รตนตฺตยปูชํ กตฺวา "อยํ วณฺโณ ขยํ คจฺฉิสฺสติ, วยํ คจฺฉิสฺสตี"ติ ขยวยํ ปฏฺเปติ, ตทา ภาวนามยํ โหติ. @เชิงอรรถ: ^๑ ขุ.ธ. ๒๕/๒๘๒/๕๖ ^๒ ฉ.ม. อสงฺขารํ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๒๔.

ทานมยํ ปน หุตฺวา วตฺตมานมฺปิ ยทา ตีณิ รตนานิ สหตฺเถน ปูเชนฺตสฺส ปวตฺตติ, ตทา กายกมฺมํ โหติ. ยทา ตีณิ รตนานิ ปูเชนฺโต ปุตฺตทารทาส- กมฺมกรโปริสาทโยปิ อาณาเปตฺวา ปูชาเปติ, ตทา วจีกมฺมํ โหติ. ยทา ตเมว วุตฺตปฺปการํ วิชฺชมานกวตฺถุํ อารพฺภ "วณฺณทานํ ทสฺสามี"ติ จินฺเตติ, ตทา มโนกมฺมํ โหติ. วินยปริยายํ ปตฺวา หิ "ทสฺสามิ กริสฺสามีติ วาจา ภินฺนา โหตี"ติ ^๑- อิมินา ลกฺขเณน ทานํ นาม โหติ. อภิธมฺมปริยายํ ปตฺวา ปน วิชฺชมานกวตฺถุํ อารพฺภ "ทสฺสามี"ติ มนสา จินฺติตกาลโต ปฏฺาย กุสลํ โหติ. อปรภาเค กาเยน วา วาจาย วา กตฺตพฺพํ กริสฺสตีติ วุตฺตํ. เอวํ ทานมยํ กายวจีมโนกมฺมวเสน ติวิธํ โหติ. ยทา ปน ตํ วุตฺตปฺปการํ วตฺถุํ ลภิตฺวา กุลวํสาทิวเสน สหตฺถา รตนตฺตยํ ปูเชติ, ตทา สีลมยํ กายกมฺมํ โหติ. ยทา กุลวํสาทิวเสเนว ปุตฺตทาราทโย อาณาเปตฺวา ปูชาเปติ, ตทา วจีกมฺมํ โหติ. ยทา "มยฺหํ กุลวํโส กุลตนฺติ กุลปฺปเวณิ เอสา, กุลวตฺตํ เอตนฺ"ติ วิชฺชมานกวตฺถุํ อารพฺภ "วณฺณทานํ ทสฺสามี"ติ จินฺเตติ, ตทา มโนกมฺมํ โหติ. เอวํ สีลมยํ กายวจีมโนกมฺมวเสน ติวิธํ โหติ. ยทา ปน ตํ วุตฺตปฺปการํ วตฺถุํ ลภิตฺวา ตีณิ รตนานิ ปูเชตฺวา จงฺกมนฺโต ขยวยํ ปฏฺเปติ, ตทา ภาวนามยํ กายกมฺมํ โหติ. วาจาย สมฺมสนํ ปฏฺเปนฺตสฺส วจีกมฺมํ โหติ. กายงฺควาจงฺคานิ อโจเปตฺวา มนสาว สมฺมสนํ ปฏฺเปนฺตสฺส มโนกมฺมเมว โหติ. เอวํ ภาวนามยํ กายวจีมโนกมฺมวเสน ติวิธํ โหติ. เอวเมตฺถ ^๒- รูปารมฺมณํ กุสลํ ติวิธปุญฺกิริยาวตฺถุวเสน นวหิ กมฺมทฺวาเรหิ ภาเชตฺวา ทสฺเสสิ ธมฺมราชา. สทฺทารมฺมณาทีสุปิ เอเสว นโย. เภริสทฺทาทีสุ หิ รชนียสทฺทํ อารมฺมณํ กตฺวา เหฏฺา วุตฺตนเยเนว ตีหิ นิยเมเหตํ กุสลํ อุปฺปชฺชติ. ตตฺถ สทฺทํ กนฺทมูลํ วิย อุปฺปาเฏตฺวา นีลุปฺปลหตฺถกํ วิย จ หตฺเถ เปตฺวา ทาตุํ นาม น สกฺกา, สวตฺถุกํ ปน กตฺวา เทนฺโต สทฺททานํ เทติ นาม. ตสฺมา ยทา "สทฺททานํ ทสฺสามี"ติ เภริมุทิงฺคาทีสุ อญฺตรตุริเยน ติณฺณํ รตนานํ @เชิงอรรถ: ^๑ วินย. ๒/๖๕๙/๑๐๐ ^๒ ฉ.ม, เอวเมตํ. เอวมุปริปิ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๒๕.

อุปหารํ กโรติ, "สทฺททานํ เม"ติ เภริอาทีนิ ปาเปติ, ธมฺมกถิกภิกฺขูนํ สรเภสชฺชเตลผาณิตาทีนิ เทติ, ธมฺมสฺสวนํ โฆเสติ, สรภญฺ ภณติ, ธมฺมกถํ กเถติ, อุปนิสินฺนกกถํ อนุโมทนกถํ กเถติ, ^๑- ตทา ทานมยํ โหติ. ยทา เอตเทว วิธานํ กุลวํสาทิวเสน วตฺตวเสน กโรติ, ตทา สีลมยํ โหติ. ยทา สพฺพเมตํ กตฺวา "อยํ เอตฺตโก สทฺโท พฺรหฺมโลกปฺปมาโณปิ หุตฺวา ขยํ คมิสฺสติ, วยํ คมิสฺสตี"ติ สมฺมสนํ ปฏฺเปติ, ตทา ภาวนามยํ โหติ. ตตฺถ ทานมยํ ตาว ยทา เภริอาทีนิ คเหตฺวา สหตฺถา อุปหารํ กโรติ, นิจฺจูปหารตฺถาย เปนฺโตปิ สหตฺถา เปติ, "สทฺททานํ เม"ติ ธมฺมสฺสวนํ โฆเสตุํ คจฺฉติ, ธมฺมกถํ สรภญฺ กาตุํ วา คจฺฉติ, ตทา กายกมฺมํ โหติ. ยทา "คจฺฉถ ตาตา, อมฺหากํ สทฺททานํ ติณฺณํ รตนานํ อุปหารํ กโรถา"ติ อาณาเปติ, "สทฺททานํ เม"ติ เจติยงฺคเณ ^๒- "อิมํ เภรึ, อิมํ มุทิงฺคํ เปถา"ติ อาณาเปติ, สยเมว ธมฺมสฺสวนํ โฆเสติ, ธมฺมกถํ กเถติ, สรภญฺ ภณติ, ตทา วจีกมฺมํ โหติ. ยทา กายงฺควาจงฺคานิ อโจเปตฺวา "สทฺททานํ ทสฺสามี"ติ วิชฺชมานกวตฺถุํ มนสา ปริจฺจชติ, ตทา มโนกมฺมํ โหติ. สีลมยมฺปิ "สทฺททานํ นาม มยฺหํ กุลวํโส กุลตนฺติ กุลปฺปเวณี"ติ เภริอาทีนิ สหตฺถา อุปหารํ กโรนฺตสฺส เภริอาทีนิ สหตฺถา เจติยงฺคณาทีสุ เปนฺตสฺส ธมฺมกถิกานํ สรเภสชฺชํ สหตฺถา ททนฺตสฺส วตฺตสีเสน ธมฺมสฺสวนโฆสนธมฺมกถากถนสรภญฺภณนตฺถาย จ คจฺฉนฺตสฺส กายกมฺมํ โหติ. "สทฺททานํ นาม อมฺหากํ กุลวํโส กุลตนฺติ กุลปฺปเวณิ, คจฺฉถ ตาตา, พุทฺธรตนาทีนํ อุปหารํ กโรถา"ติ อาณาเปนฺตสฺส กุลวํสวเสเนว อตฺตนา ธมฺมกถํ วา สรภญฺ วา กโรนฺตสฺส จ วจีกมฺมํ โหติ. "สทฺททานํ นาม มยฺหํ กุลวํโส, สทฺททานํ ทสฺสามี"ติ กายงฺควาจงฺคานิ อโจเปตฺวา มนสาว วิชฺชมานกวตฺถุํ ปริจฺจชนฺตสฺส มโนกมฺมํ โหติ. ภาวนามยมฺปิ ยทา จงฺกมนฺโต สทฺเท ขยวยํ ปฏฺเปติ, ตทา กายกมฺมํ โหติ. กายงฺคํ วา ปน อโจเปตฺวา วาจาย สมฺมสนฺตสฺส วจีกมฺมํ โหติ. กายงฺควาจงฺคานิ อโจเปตฺวา มนสาว สทฺทายตนํ สมฺมสนฺตสฺส มโนกมฺมํ โหติ. เอวํ สทฺทารมฺมณมฺปิ กุสลํ ติวิธปุญฺกิริยาวตฺถุวเสน นวหิ กมฺมทฺวาเรหิ ภาเชตฺวา ทสฺเสสิ ธมฺมราชา. @เชิงอรรถ: ^๑ ฉ. กโรติ ^๒ ฉ.ม. เจติยงฺคเณสุ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๒๖.

มูลคนฺธาทีสุปิ รชนียคนฺธํ อารมฺมณํ กตฺวา เหฏฺา วุตฺตนเยเนว ตีหิ นิยเมเหตํ กุสลํ อุปฺปชฺชติ. ตตฺถ ยทา มูลคนฺธาทีสุ ยงฺกิญฺจิ คนฺธํ ลภิตฺวา คนฺธวเสน อาภุชิตฺวา "คนฺธทานํ มยฺหนฺ"ติ พุทฺธรตนาทีนิ ปูเชติ, ตทา ทานมยํ โหตีติ สพฺพํ วณฺณทาเน วุตฺตนเยเนว วิตฺถารโต เวทิตพฺพํ. เอวํ คนฺธารมฺมณมฺปิ กุสลํ ติวิธปุญฺกิริยาวตฺถุวเสน นวหิ กมฺมทฺวาเรหิ ภาเชตฺวา ทสฺเสสิ ธมฺมราชา. มูลรสาทีสุ ปน รชนียรสํ อารมฺมณํ กตฺวา เหฏฺา วุตฺตนเยเนว ตีหิ นิยเมเหตํ กุสลํ อุปฺปชฺชติ. ตตฺถ ยทา มูลรสาทีสุ ยงฺกิญฺจิ รชนียํ รสวตฺถุํ ลภิตฺวา รสวเสน อาภุชิตฺวา "รสทานํ มยฺหนฺ"ติ เทติ ปริจฺจชติ, ตทา ทานมยํ โหตีติ สพฺพํ วณฺณทาเน วุตฺตนเยเนว วิตฺถารโต เวทิตพฺพํ. สีลมเย ปเนตฺถ "สํฆสฺส อทตฺวา ปริภุญฺชนํ นาม อมฺหากํ น อาจิณฺณนฺ"ติ ทฺวาทสนฺนํ ภิกฺขุสหสฺสานํ ทาเปตฺวา สาทุรสํ ปริภุญฺชนฺตสฺส ^๑- ทุฏฺคามณิอภยรญฺโ วตฺถุํ อาทึ กตฺวา มหาอฏฺกถาย วตฺถูนิ อาคตานิ, อยเมว วิเสโส. เอวํ รสารมฺมณมฺปิ กุสลํ ติวิธปุญฺกิริยาวตฺถุวเสเนว นวหิ กมฺมทฺวาเรหิ ภาเชตฺวา ทสฺเสสิ ธมฺมราชา. โผฏฺพฺพารมฺมเณปิ ปวีธาตุ เตโชธาตุ วาโยธาตูติ ตีณิ มหาภูตานิ โผฏฺพฺพารมฺมณํ นาม. อิมสฺมึ าเน เอเตสํ วเสน โยชนํ อกตฺวา มญฺจปีาทิวเสน กาตพฺพา, ยทา หิ มญฺจปีาทีสุ ยงฺกิญฺจิ รชนียํ โผฏฺพฺพวตฺถุํ ลภิตฺวา โผฏฺพฺพวเสน อาภุชิตฺวา "โผฏฺพฺพทานํ มยฺหนฺ"ติ เทติ ปริจฺจชติ, ตทา ทานมยํ โหตีติ สพฺพํ วณฺณทาเน วุตฺตนเยเนว วิตฺถารโต เวทิตพฺพํ. เอวํ โผฏฺพฺพารมฺมณมฺปิ กุสลํ ติวิธปุญฺกิริยาวตฺถุวเสน นวหิ กมฺมทฺวาเรหิ ภาเชตฺวา ทสฺเสสิ ธมฺมราชา. ธมฺมารมฺมเณ ปน ^๒- ฉ อชฺฌตฺติกายตนานิ, ตีณิ ลกฺขณานิ, ตโย อรูปิโน ขนฺธา, ปณฺณรส สุขุมรูปานิ, นิพฺพานปญฺตฺตีติ อิเม ธมฺมายตเน ปริยาปนฺนา จ อปริยาปนฺนา จ ธมฺมา ธมฺมารมฺมณํ นาม. อิมสฺมึ ปน าเน เอเตสํ วเสน โยชนํ อกตฺวา โอชทานปานทานชีวิตทานวเสน กาตพฺพา. โอชาทีสุ หิ รชนียํ ธมฺมารมฺมณํ อารมฺมณํ กตฺวา เหฏฺา วุตฺตนเยเนว ตีหิ นิยเมเหตํ กุสลํ อุปฺปชฺชติ. @เชิงอรรถ: ^๑ ฉ.ม. ปริภุตฺตสฺส ^๒ ฉ.ม. อยํ สทฺโท น ทิสฺสติ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๒๗.

ตตฺถ ยทา "โอชทานํ มยฺหนฺ"ติ สปฺปินวนีตาทีนิ เทติ, "ปานทานนฺ"ติ อฏฺ ปานานิ เทติ, "ชีวิตทานนฺ"ติ สลากภตฺตปกฺขิยภตฺตสํฆภตฺตาทีนิ ^๑- เทติ, อผาสุกภิกฺขูนํ เภสชฺชํ เทติ, เวชฺชํ ปจฺจุปฏฺาเปติ, ชาลํ ชาลาเปติ, ^๒- กุมินํ ^๓- วิทฺธํสาเปติ, สกุณปญฺชรํ วิทฺธํสาเปติ, พนฺธนโมกฺขํ การาเปติ, มาฆาตเภรึ จาราเปติ, ^๔- อญฺานิปิ ชีวิตปริตฺตาณตฺถํ เอวรูปานิ กมฺมานิ กโรติ, ตทา ทานมยํ โหติ. ยทา ปน "โอชทานปานทานชีวิตทานานิ มยฺหํ กุลวํโส กุลตนฺติ กุลปฺปเวณี"ติ วตฺตสีเสน โอชทานาทีนิ ปวตฺเตติ, ตทา สีลมยํ โหติ. ยทา ธมฺมารมฺมณสฺมึ ขยวยํ ปฏฺเปติ, ตทา ภาวนามยํ โหติ. ทานมยํ ปน หุตฺวา วตฺตมานมฺปิ ยทา โอชทานปานทานชีวิตทานานิ สหตฺถา เทติ, ตทา กายกมฺมํ โหติ. ยทา ปุตฺตทาราทโย อาณาเปตฺวา ทาเปติ, ตทา วจีกมฺมํ โหติ. ยทา กายงฺควาจงฺคานิ อโจเปตฺวา "โอชทานปานทานชีวิตทานวเสน วิชฺชมานกวตฺถุํ ทสฺสามี"ติ มนสา จินฺเตติ, ตทา มโนกมฺมํ โหติ. ยทา ปน วุตฺตปฺปการํ วิชฺชมานกวตฺถุํ กุลวํสาทิวเสน สหตฺถา เทติ, ตทา สีลมยํ กายกมฺมํ โหติ. ยทา กุลวํสาทิวเสเนว ปุตฺตทาราทโย อาณาเปตฺวา ทาเปติ, ตทา วจีกมฺมํ โหติ. ยทา กุลวํสาทิวเสเนว "วุตฺตปฺปการํ วิชฺชมานกวตฺถุํ ทสฺสามี"ติ มนสาว จินฺเตติ, ตทา มโนกมฺมํ โหติ. จงฺกมิตฺวา ธมฺมารมฺมเณ ขยวยํ ปฏฺเปนฺตสฺส ปน ภาวนามยํ กายกมฺมํ โหติ, กายงฺคํ อโจเปตฺวา วาจาย ขยวยํ ปฏฺเปนฺตสฺส วจีกมฺมํ โหติ, กายงฺควาจงฺคานิ อโจเปตฺวา มนสาว ธมฺมารมฺมเณ ขยวยํ ปฏฺเปนฺตสฺส มโนกมฺมํ โหติ. เอวํ ภาวนามยํ กายวจีมโนกมฺมวเสน ติวิธํ โหติ. เอวเมตฺถ ธมฺมารมฺมณมฺปิ กุสลํ ติวิธปุญฺกิริยาวตฺถุวเสน นวหิ กมฺมทฺวาเรหิ ภาเชตฺวา ทสฺเสสิ ธมฺมราชา. เอวมิทํ จิตฺตํ นานาวตฺถูสุ นานารมฺมณวเสน ทีปิตํ. อิทํ ปน เอกวตฺถุสฺมึ นานารมฺมณวเสน ลพฺภติเยว. กถํ? จตูสุ หิ ปจฺจเยสุ จีวเร ฉ อารมฺมณานิ ลพฺภนฺติ. นวรตฺตสฺส หิ จีวรสฺส วณฺโณ มนาโป ทสฺสนีโย โหติ, อิทํ วณฺณารมฺมณํ. @เชิงอรรถ: ^๑ ฉ.ม. สลากภตฺตสํฆภตฺตาทีนิ ^๒ ฉ.ม. ผาลาเปติ @^๓ ฉ.ม. กุมีนํ ^๔ ฉ.ม. จราเปติ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๒๘.

ปริโภคกาเล ปน ปฏปฏสทฺทํ กโรติ, อิทํ สทฺทารมฺมณํ. โย ตตฺถ กาฬกจฺฉกาทิคนฺโธ, ^๑- อิทํ คนฺธารมฺมณํ. รสารมฺมณํ ปน ปริโภครสวเสน กถิตํ. ยา ตตฺถ สุขสมฺผสฺสตา, อิทํ โผฏฺพฺพารมฺมณํ. จีวรํ ปฏิจฺจ อุปฺปนฺนา สุขา เวทนา, อิทํ ธมฺมารมฺมณํ. ปิณฺฑปาเต รสารมฺมณํ นิปฺปริยาเยเนว ลพฺภติ, เอวํ จตูสุ ปจฺจเยสุ นานารมฺมณวเสน โยชนํ กตฺวา ทานมยาทิเภโท เวทิตพฺโพ. อิมสฺส ปน จิตฺตสฺส อารมฺมณเมว นิพนฺธํ ^๒- วินา อารมฺมเณน อนุปฺปชฺชนโต. ทฺวารํ ปน อนิพนฺธํ. กสฺมา? กมฺมสฺส อนิพนฺธตฺตา, กมฺมสฺมิญฺหิ อนิพนฺเธ ทฺวารมฺปิ อนิพนฺธเมว โหติ. กามาวจรกุสลทฺวารกถา กายกมฺมทฺวารวณฺณนา อิมสฺส ปนตฺถสฺส ปกาสนตฺถํ อิมสฺมึ าเน มหาอฏฺกถายํ ทฺวารกถา กถิตา. ตตฺถ ตีณิ กมฺมานิ, ตีณิ กมฺมทฺวารานิ, ปญฺจ วิญฺาณานิ, ปญฺจ วิญฺาณทฺวารานิ, ฉ ผสฺสา, ฉ ผสฺสทฺวารานิ, อฏฺ อสํวรา, อฏฺ อสํวรทฺวารานิ, อฏฺ สํวรา, อฏฺ สํวรทฺวารานิ, ทส กุสลกมฺมปถา, ทส อกุสลกมฺมปถาติ อิทํ เอตฺตกํ ทฺวารกถาย มาติกาปนํ นาม. ตตฺถ กิญฺจาปิ ตีณิ กมฺมานิ ปมํ วุตฺตานิ, ตานิ ปน เปตฺวา อาทิโต ตาว ตีณิ กมฺมทฺวารานิ ภาเชตฺวา ทสฺสิตานิ. กตมานิ ตีณิ? กายกมฺมทฺวารํ วจีกมฺมทฺวารํ มโนกมฺมทฺวารนฺติ. ตตฺถ จตุพฺพิโธ กาโย อุปาทินฺนโก อาหารสมุฏฺาโน อุตุสมุฏฺาโน จิตฺตสมุฏฺาโนติ. ตตฺถ จกฺขายตนาทีนิ ชีวิตินฺทฺริยปริยนฺตานิ อฏฺ กมฺมสมุฏฺานรูปานิปิ, กมฺมสมุฏฺานาเนว จตสฺโส ธาตุโย วณฺโณ คนฺโธ รโส โอชาติ อฏฺ อุปาทินฺนกกาโย นาม. ตาเนว อฏฺ อาหารชานิ อาหารสมุฏฺานิกกาโย นาม, อฏฺ อุตุชานิ อุตุสมุฏฺานิกกาโย นาม, อฏฺ จิตตฺชานิ จิตฺตสมุฏฺานิกกาโย นาม. @เชิงอรรถ: ^๑ ม. กาฬคจฺฉกาทิคนฺโธ ^๒ ฉ.ม. นิพทฺธํ. เอวมุปริปิ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๒๙.

เตสุ กายกมฺมทฺวารนฺติ เนว อุปาทินฺนกกายสฺส นามํ, น อิตเรสํ. จิตฺตสมุฏฺาเนสุ ปน อฏฺสุ รูเปสุ เอกา วิญฺตฺติ อตฺถิ, อิทํ กายกมฺมทฺวารํ นาม, ยํ สนฺธาย วุตฺตํ "กตมนฺตํ รูปํ กายวิญฺตฺติ? ยา กุสลจิตฺตสฺส วา อกุสลจิตฺตสฺส วา อพฺยากตจิตฺตสฺส วา อภิกฺกมนฺตสฺส วา ปฏิกฺกมนฺตสฺส วา อาโลเกนฺตสฺส วา วิโลเกนฺตสฺส วา สมฺมิญฺเชนฺตสฺส ^๑- วา ปสาเรนฺตสฺส วา กายสฺส ถมฺภนา สนฺถมฺภนา สนฺถมฺภิตตฺตํ วิญฺตฺติ วิญฺาปนา วิญฺาปิตตฺตํ, อิทนฺตํ รูปํ กายวิญฺตฺตี"ติ. ^๒- "อภิกฺกมิสฺสามิ ปฏิกฺกมิสฺสามี"ติ หิ จิตฺตํ อุปฺปชฺชมานํ รูปํ สมุฏฺาเปติ. ตตฺถ ยา ปวีธาตุ อาโปธาตุ เตโชธาตุ วาโยธาตุ ตนฺนิสฺสิโต วณฺโณ คนฺโธ รโส โอชาติ อิเมสํ อฏฺนฺนํ รูปกลาปานํ อพฺภนฺตเร จิตฺตสมุฏฺานา วาโยธาตุ, สา อตฺตนา สหชาตํ รูปกายํ สนฺถมฺเภติ สณฺาเรติ ^๓- จาเลติ อภิกฺกมาเปติ ปฏิกฺกมาเปติ. ตตฺถ เอกาวชฺชนวีถิยํ สตฺตสุ ชวเนสุ ปมจิตฺตสมุฏฺิตา วาโยธาตุ อตฺตนา สหชาตํ รูปกายํ สนฺถมฺเภตุํ สณฺาเรตุํ สกฺโกติ, อปราปรํ ปน จาเลตุํ น สกฺโกติ. ทุติยาทีสุปิ เอเสว นโย. สตฺตมจิตฺเตน ปน สมุฏฺิตา วาโยธาตุ เหฏฺา ฉหิ จิตฺเตหิ สมุฏฺิตํ วาโยธาตุํ อุปตฺถมฺภนปจฺจยํ ลภิตฺวา อตฺตนา สหชาตํ รูปกายํ สนฺถมฺเภตุํ สณฺาเรตุํ จาเลตุํ อภิกฺกมาเปตุํ ปฏิกฺกมาเปตุํ อาโลกาเปตุํ วิโลกาเปตุํ สมฺมิญฺชาเปตุํ ปสาราเปตุํ สกฺโกติ, เตน คมนํ นาม ชายติ, อาคมนํ นาม ชายติ, คมนาคมนํ นาม ชายติ, "โยชนํ คโต, ทสโยชนํ คโต"ติ วตฺตพฺพตํ อาปชฺชาเปติ. ยถา หิ สตฺตหิ ยุเคหิ อากฑฺฒิตพฺเพ สกเฏ ปมยุเค ยุตฺตโคณา ยุคํ ตาว สนฺถมฺเภตุํ สณฺาเรตุํ สกฺโกนฺติ, จกฺกํ ปน นปฺปวตฺเตนฺติ. ทุติยาทีสุปิ เอเสว นโย. สตฺตมยุเค ปน โคเณ โยเชตฺวา ยทา เฉโก สารถิ ธุเร นิสีทิตฺวา โยตฺตานิ อาทาย สพฺพปุริมโต ปฏฺาย ปโตทยฏฺิยา โคเณ อาโกเฏติ. ตทา สพฺเพว เอกพลา หุตฺวา ธุรญฺจ สณฺาเรนฺติ, จกฺกานิ จ ปวตฺเตนฺติ "สกฏํ คเหตฺวา ทสโยชนํ คตา วีสติโยชนํ คตา"ติ วตฺตพฺพตํ อาปาเทนฺติ. เอวํ สมฺปทมิทํ เวทิตพฺพํ. @เชิงอรรถ: ^๑ ฉ. สมิญฺเชนฺตสฺส, ม. สมญฺฉนฺตสฺส, ก. สมฺมิญฺชนฺตสฺส. เอวมุปริปิ @^๒ อภิ. ๓๔/๖๓๕/๑๙๕ ^๓ ฉ.ม. สนฺธาเรติ. เอวมุปริปิ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๓๐.

ตตฺถ โย จิตฺตสมุฏฺานิกกาโย, น โส วิญฺตฺติ. จิตฺตสมุฏฺานาย ปน วาโยธาตุยา สหชาตํ รูปกายํ สนฺถมฺเภตุํ สณฺาเรตุํ จาเลตุํ ปจฺจโย ภวิตุํ สมตฺโถ เอโก อาการวิกาโร อตฺถิ, อยํ วิญฺตฺติ นาม. สา อฏฺ รูปานิ วิย น จิตฺตสมุฏฺานา. ยถา ปน อนิจฺจาทิเภทานํ ธมฺมานํ ชรามรณตฺตา "ชรามรณํ ภิกฺขเว อนิจฺจํ สงฺขตนฺ"ติอาทิ ^๑- วุตฺตํ, เอวํ จิตฺตสมุฏฺานานํ รูปานํ วิญฺตฺติตาย สาปิ จิตฺตสมุฏฺานา นาม โหติ. วิญฺาปนตฺตา ปเนสา วิญฺตฺตีติ วุจฺจติ. กึ วิญฺาเปตีติ? เอกํ กายิกกรณํ. จกฺขุปถสฺมึ หิ ิโต หตฺถํ วา ปาทํ วา อุกฺขิปติ, สีสํ วา ภมุกํ วา จาเลติ. อยํ หตฺถาทีนํ อากาโร จกฺขุวิญฺเยฺโย โหติ, วิญฺตฺติ ปน น จกฺขุวิญฺเยฺยา, มโนวิญฺเยฺยาเอว. จกฺขุนา หิ หตฺถวิการาทิวเสน วิปฺผนฺทมานํ วณฺณารมฺมณเมว ปสฺสติ, วิญฺตฺตึ ปน มโนทฺวาริกจิตฺเตน จินฺเตตฺวา "อิทญฺจิทญฺจ เอส กาเรติ มญฺเ"ติ ชานาติ. ยถา หิ อรญฺเ นิทาฆสมเย อุทกฏฺาเน มนุสฺสา "อิมาย สญฺาย อิธ อุทกสฺส อตฺถิภาวํ ชานิสฺสนฺตี"ติ รุกฺขคฺเค ตาลปณฺณาทีนิ พนฺธาเปนฺติ, สุราปานทฺวาเร ธชํ อุสฺสาเปนฺติ, อุจฺจํ วา ปน รุกฺขํ วาโต ปหริตฺวา จาเลติ, อนฺโตอุทเก มจฺเฉว จลนฺเต อุปริ ปุพฺพุฬกานิ อุฏฺหนฺติ, มโหฆสฺส คตมคฺคปริยนฺเต ติณปณฺณกสฏํ ^๒- อุสฺสาทิตํ ^๓- โหติ. ตตฺถ ตาลปณฺณธชสาขาจลนปุพฺพุฬกติณปณฺณกสเฏ ทิสฺวา ยถา จกฺขุนา อทิฏฺมฺปิ "เอตฺถ อุทกํ ภวิสฺสติ, สุรา ภวิสฺสติ, อยํ รุกฺโข วาเตน ปหโต ภวิสฺสติ, อนฺโตอุทเก มจฺโฉ ภวิสฺสติ, เอตฺตกํ านํ อชฺโฌตฺถริตฺวา โอโฆ คโต ภวิสฺสตี"ติ มโนวิญฺาเณน ชานาติ, เอวเมว วิญฺตฺติปิ น จกฺขุวิญฺเยฺยา, มโนวิญฺเยฺยาว. จกฺขุนา หิ หตฺถวิการาทิวเสน วิปฺผนฺทมานํ วณฺณารมฺมณเมว ปสฺสติ, วิญฺตฺตึ ปน มโนทฺวาริกจิตฺเตน จินฺเตตฺวา "อิทญฺจิทญฺจ เอส กาเรติ มญฺเ"ติ ชานาติ. น เกวลญฺเจสา วิญฺาปนโตว วิญฺตฺติ นาม, วิญฺเยฺยโตปิ ปน วิญฺตฺติเยว นาม. อยญฺหิ ปเรสํ อนฺตมโส ติรจฺฉานคตานมฺปิ ปากฏา โหติ, ตตฺถ ตตฺถ @เชิงอรรถ: ^๑ สํ.นิ. ๑๖/๒๐/๒๖ ^๒ สี. ติณปณฺณสฏํ ^๓ ฉ.ม. อุสฺสาริตํ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๓๑.

สนฺนิปติตา หิ โสณสิงฺคาลกากโคณาทโย ทณฺฑํ วา เลฑฺฑุํ วา คเหตฺวา ปหรณากาเร ทสฺสิเต "อยํ โน ปหริตุกาโม"ติ ตฺวา เยน วา เตน วา ปลายนฺติ. ปาการกุฑฺฑาทิอนฺตริกสฺส ^๑- ปน ปรสฺส อปากฏกาโลปิ อตฺถิ, กิญฺจาปิ ตสฺมึ ขเณ อปากฏา, สมฺมุขีภูตานํ ปน ปากฏตฺตา วิญฺตฺติเยว นาม โหติ. จิตฺตสมุฏฺานิกกาเย จลนฺเต ติสมุฏฺานิโก จลติ น จลตีติ. โสปิ ตเถว จลติ, ตํคติโก ตทนุวตฺติโกว โหติ. ยถา หิ อุทเก คจฺฉนฺเต อุทเก ปติตานิ สุกฺขทณฺฑกติณปณฺณาทีนิปิ อุทกคติกาเนว ภวนฺติ, ตสฺมึ คจฺฉนฺเต คจฺฉนฺติ, ติฏฺนฺเต ติฏฺนฺติ. เอวํ สมฺปทมิทํ เวทิตพฺพํ. เอวเมสาปิ จิตฺตสมุฏฺาเนสุ รูเปสุ วิญฺตฺติ กายกมฺมทฺวารํ นามาติ เวทิตพฺพา. ยา ปน ตสฺมึ ทฺวาเร สิทฺธา เจตนา, ยาย ปาณํ หนติ, ^๒- อทินฺนํ อาทิยติ, มิจฺฉาจารํ จรติ, ปาณาติปาตาทีหิ วิรมติ. อิทํ กายกมฺมํ นาม. เอวํ ปรวาทิมฺหิ สติ กาโย ทฺวารํ, ตมฺหิ ทฺวาเร สิทฺธา เจตนา กายกมฺมํ กุสลํ วา อกุสลํ วาติ เปตพฺพํ. ปรวาทิมฺหิ ปน อสติ กุสลํ วา อกุสลํ วา อพฺยากตํ วาติ ติกํ ปูเรตฺวาว เปตพฺพํ. ตตฺถ ยถา นครทฺวารํ กตฏฺาเนเยว ติฏฺติ, องฺคุลิมตฺตมฺปิ ^๓- อปราปรํ น สงฺกมติ, เตน เตน ปน ทฺวาเรน มหาชโน สญฺจรติ, เอวเมว ทฺวาเร ทฺวารํ น จรติ, ^๔- กมฺมํ ปน ตสฺมึ ตสฺมึ ทฺวาเร อุปฺปชฺชนโต จรติ. เตนาหุ โปราณา:- "ทฺวาเร จรนฺติ กมฺมานิ น ทฺวารา ทฺวารจาริโน ตสฺมา ทฺวาเรหิ กมฺมานิ อญฺมญฺ ววฏฺิตา"ติ. ตตฺถ กมฺเมนปิ ทฺวารํ นามํ ลภติ, ทฺวาเรนปิ กมฺมํ. ยถา หิ วิญฺาณาทีนํ อุปฺปชฺชนฏฺานานิ วิญฺาณทฺวารํ ผสฺสทฺวารํ อสํวรทฺวารํ สํวรทฺวารนฺติ นามํ ลภนฺติ, เอวํ กายกมฺมสฺส อุปฺปชฺชนฏฺานํ "กายกมฺมทฺวารนฺ"ติ นามํ ลภติ. วจีกมฺมมโนกมฺมทฺวาเรสุปิ เอเสว นโย. ยถา ปน ตสฺมึ ตสฺมึ รุกฺเข อธิวตฺถา เทวตา สิมฺพลิเทวตา ปลาสเทวตา ปุจิมนฺทเทวตา ผนฺทนเทวตาติ เตน เตน รุกฺเขน @เชิงอรรถ: ^๑ สี. ปาการกุฑฺฑาทิอนฺตริตสฺส, ฉ.ม. ปาการกุฏฺฏาทิอนฺตริกสฺส ^๒ ม. หนฺติ @^๓ ฉ.ม. องฺคุลมตฺตมฺปิ ^๔ ฉ.ม. สญฺจรติ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๓๒.

นามํ ลภติ, เอวเมว กายทฺวาเรน กตํ กมฺมํ กายกมฺมนฺติ ทฺวาเรน นามํ ลภติ, วจีกมฺมมโนกมฺเมสุปิ เอเสว นโย. ตตฺถ อญฺโ กาโย อญฺ กมฺมํ, กาเยน ปน กตตฺตาตํ "กายกมฺมนฺ"ติ วุจฺจติ. เตนาหุ อฏฺกถาจริยา:- "กาเยน เจ กตํ กมฺมํ กายกมฺมนฺติ วุจฺจติ กาโย จ กายกมฺมญฺจ อญฺมญฺ ววฏฺิตา. สูจิยา เจ กตํ กมฺมํ สูจิกมฺมนฺติ วุจฺจติ สูจิ จ สูจิกมฺมญฺจ อญฺมญฺ ววฏฺิตา. วาสิยา เจ กตํ กมฺมํ วาสิกมฺมนฺติ วุจฺจติ วาสิ จ วาสิกมฺมญฺจ อญฺมญฺ ววฏฺิตา. ปุริเสน เจ กตํ กมฺมํ ปุริสกมฺมนฺติ วุจฺจติ ปุริโส จ ปุริสกมฺมญฺจ อญฺมญฺ ววฏฺิตา. เอวเมวํ. กาเยน เจ กตํ กมฺมํ กายกมฺมนติ วุจฺจติ กาโย จ กายกมฺมญฺจ อญฺมญฺ ววฏฺิตา"ติ. เอวํ สนฺเต เนว ทฺวารววฏฺานํ ยุชฺชติ, น กมฺมววฏานํ. กถํ? กายวิญฺตฺติยํ หิ "ทฺวาเร จรนฺติ กมฺมานี"ติ วจนโต วจีกมฺมมฺปิ ปวตฺตติ, เตนสฺสา "กายกมฺมทฺวารนฺ"ติ ววฏฺานํ น ยุตฺตํ. กายกมฺมญฺจ วจีวิญฺตฺติยมฺปิ ปวตฺตติ, เตนสฺส "กายกมฺมนฺ"ติ ววฏฺานํ น ยุชฺชตีติ. โน น ยุชฺชติ. กสฺมา? เยภุยฺยวุตฺติตาย เจว ตพฺพหุลวุตฺติตาย จ. กายกมฺมเมว หิ เยภุยฺเยน กายวิญฺตฺติยํ ปวตฺตติ, น อิตรานีติ. ^๑- ตสฺมา กายกมฺมสฺส เยภุยฺเยน ปวตฺติโต ตสฺสา กายกมฺมทฺวารภาโว สิทฺโธ, พฺราหฺมณคามอมฺพวนนาควนาทีนํ พฺราหฺมณคามาทิภาโว วิยาติ ทฺวารววฏฺานํ ยุชฺชติ. กายกมฺมํ ปน กายทฺวาเรเยว พหุลํ ปวตฺตติ, อปฺปํ วจีทฺวาเร. ตสฺมา กายทฺวาเร พหุลํ ปวตฺติโต เอตสฺส กายกมฺมภาโว สิทฺโธ, วนจรกถูลกุมาริกาทิโคจรานํ วนจรกาทิภาโว วิยาติ เอวํ กมฺมววฏฺานมฺปิ ยุชฺชตีติ. กายกมฺมทฺวารกถา นิฏฺิตา @เชิงอรรถ: ^๑ ฉ.ม. อิติ-สทฺโท น ทิสฺสติ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๓๓.

วจีกมฺมทฺวารกถา วจีกมฺมทฺวารกถายํ ปน เจตนาวิรติสทฺทวเสน ติวิธา วาจา นาม. ตตฺถ "จตูหิ ภิกฺขเว องฺเคหิ สมนฺนาคตา วาจา สุภาสิตา โหติ, โน ทุพฺภาสิตา, อนวชฺชา จ อนนุวชฺชา จ วิญฺูนนฺ"ติ ^๑- อยํ เจตนาวาจา นาม. "ยา จตูหิ วจีทุจฺจริเตหิ อารติ วิรติ ฯเปฯ อยํ วุจฺจติ สมฺมาวาจา"ติ ^๒- อยํ วิรติวาจา นาม. "วาจา คิรา พฺยปฺปโถ อุทีรณํ โฆโส โฆสกมฺมํ วาจา วจีเภโท"ติ ^๓- อยํ สทฺทวาจา นาม. ตาสุ วจีกมฺมทฺวารนฺติ เนว เจตนาย นามํ, น วิรติยา. สหสทฺทา ปน เอกา วิญฺตฺติ อตฺถิ, อิทํ วจีกมฺมทฺวารํ นาม. ยํ สนฺธาย วุตฺตํ "กตมนฺตํ รูปํ วจีวิญฺตฺติ? ยา กุสลจิตฺตสฺส วา อกุสลจิตฺตสฺส วา อพฺยากตจิตฺตสฺส วา วาจา คิรา พฺยปฺปโถ อุทีรณํ โฆโส โฆสกมฺมํ วาจา วจีเภโท, อยํ วุจฺจติ วาจา. ยา ตาย วาจาย วิญฺตฺติ วิญฺาปนา วิญฺาปิตตฺตํ, อิทนฺตํ รูปํ วจีวิญฺตฺตี"ติ. ^๔- "อิทํ วกฺขามิ, เอตํ วกฺขามี"ติ หิ วิตกฺกยโต วิตกฺกวิปฺผารสทฺโท นาม อุปฺปชฺชติ. อยํ น โสตวิญฺเยฺโย, มโนวิญฺเยฺโยติ มหาอฏฺกถายํ อาคโต. อาคมฏฺกถาสุ ปน "วิตกฺกวิปฺผารสทฺทนฺติ วิตกฺกวิปฺผารวเสน อุปฺปนฺนํ วิปฺปลปนฺตานํ ^๕- สุตฺตปฺปมตฺตาทีนํ สทฺทํ. สุตฺวาติ ตํ สุตฺวา, ยํ วิตกฺกยโต ตสฺส โส สทฺโท อุปฺปนฺโน, ตสฺส วเสน `เอวมฺปิ เต มโน, อิตฺถมฺปิ เต มโน'ติ อาทิสตี"ติ วตฺวา วตฺถูนิปิ กถิตานิ. ปฏฺาเนปิ "จิตฺตสมุฏฺานํ สทฺทายตนํ โสตวิญฺาณสฺส อารมฺมณปจฺจเยน ปจฺจโย"ติ อาคตํ. ตสฺมา วินา วิญฺตฺติฆฏนาย อุปฺปชฺชมาโน อโสตวิญฺเยฺโย วิตกฺกวิปฺผารสทฺโท นาม นตฺถิ. "อิทํ วกฺขามิ, เอตํ วกฺขามี"ติ อุปฺปชฺชมานํ ปน จิตฺตํ ปวีธาตุ อาโปธาตุ เตโชธาตุ วาโยธาตุ วณฺโณ คนฺโธ รโส โอชาติ อฏฺ รูปานิ สมุฏฺาเปติ. เตสํ อพฺภนฺตเร จิตฺตสมุฏฺานา ปวีธาตุ อุปาทินฺนกํ ฆฏิยมานาว อุปฺปชฺชติ. เตน ปวีธาตุสงฺฆฏเนน ^๑- สเหว สทฺโท อุปฺปชฺชตีติ อยํ จิตฺตสมุฏฺาโน สทฺโท นาม. อยํ น วิญฺตฺติ, ตสฺสา ปน @เชิงอรรถ: ^๑ สํ.ส. ๑๕/๒๑๓/๒๒๘ ^๒ อภิ. ๓๕/๒๐๖/๑๒๗ ^๓ อภิ. ๓๔/๗๒๒/๒๐๖ @^๔ อภิ. ๓๔/๖๓๖/๑๙๕ ^๕ ม. วิลปนฺตานํ ^๖ ฉ.ม. ธาตุสงฺฆฏฺฏเนน

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๓๔.

จิตฺตสมุฏฺานาย ปวีธาตุยา อุปาทินฺนกฆฏนสฺส ปจฺจยภูโต เอโก อาการวิกาโร อตฺถิ. อยํ วจีวิญฺตฺติ นาม. อิโต ปรํ "สา อฏฺ รูปานิ วิย น จิตฺตสมุฏฺานา"ติ- อาทิ สพฺพํ เหฏฺา วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํ. อิธาปิ หิ "ติสฺส, ทตฺต, มิตฺตา"ติ ปกฺโกสนฺตสฺส สทฺทํ สุตฺวา วิญฺตฺตึ มโนทฺวาริกจิตฺเตน จินฺเตตฺวา "อิทญฺจิทญฺจ เอส กาเรติ มญฺเ"ติ ชานาติ. กายวิญฺตฺติ วิย จ อยมฺปิ ติรจฺฉานคตานมฺปิ ปากฏา โหติ. "เอหิ ยาหี"ติ หิ สทฺทํ สุตฺวา ติรจฺฉานคตาปิ "อิทํ นาเมส กาเรติ มญฺเ"ติ ตฺวา อาคจฺฉนฺติ เจว คจฺฉนฺติ จ. "ติสมุฏฺานิกกายํ ^๑- จาเลติ น จาเลตี"ติ อยํ ปน วาโร อิธ น ลพฺภติ. ปุริมจิตฺตสมุฏฺานาย อุปตฺถมฺภนกิจฺจมฺปิ นตฺถิ. ยา ปน ตสฺมึ วจีทฺวาเรปิ สิทฺธา เจตนา, ยาย มุสา กเถติ, เปสุญฺ กเถติ, ผรุสํ กเถติ, สมฺผํ ปลปติ, ^๒- มุสาวาทาทีหิ วิรมติ. อิทํ วจีกมฺมํ นาม. อิโต ปรํ สพฺพํ กมฺมววฏฺานํ ทฺวาร ววฏฺานญฺจ เหฏฺา วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพนฺติ. วจีกมฺมทฺวารกถา นิฏฺิตา. -------------- มโนกมฺมทฺวารกถา มโนกมฺมทฺวารกถายํ ปน กามาวจรา ทิวเสน จตุพฺพิโธ มโน มโน นาม. ตตฺถ กามาวจโร จตุปญฺาสวิโธ โหติ, รูปาวจโร ปณฺณรสวิโธ, อรูปาวจโร ทฺวาทสวิโธ, โลกุตฺตโร อฏฺวิโธติ สพฺโพปิ เอกูนนวุติวิโธ โหติ. ตตฺถ "อยํ นาม มโน มโนทฺวารํ น โหตี"ติ น วตฺตพฺโพ. ยถา หิ อยํ นาม เจตนา กมฺมํ น โหตีติ น วตฺตพฺพา, อนฺตมโส ปญฺจวิญฺาณสมฺปยุตฺตาปิ หิ เจตนา มหาปกรเณ "กมฺมนฺ"เตฺวว นิทฺทิฏฺา, เอวเมว อยํ นาม มโน มโนทฺวารํ น โหตีติ น วตฺตพฺโพติ. ^๓- เอตฺถาห:- กมฺมํ นาเมตํ กึ กโรตีติ? อายูหติ อภิสงฺขโรติ, ปิณฺฑํ กโรติ, เจเตติ กปฺเปติ ปกปฺเปตีติ, เอวํ สนฺเต ปญฺจวิญฺาณเจตนา กึ อายูหติ @เชิงอรรถ: ^๑ ก. เตสมุฏฺานิกกายํ ^๒ ก. สมฺผปฺปลาปํ ลปติ ^๓ ฉ.ม. อิติ-สทฺโท น ทิสฺสติ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๓๕.

อภิสงฺขโรติ, ปิณฺฑํ กโรติ, เจเตติ กปฺเปติ ปกปฺเปตีติ? สหชาตธมฺเม. สาปิ หิ สหชาเต สมฺปยุตฺตกฺขนฺเธ อายูหติ อภิสงฺขโรติ, ปิณฺฑํ กโรติ, เจเตติ กปฺเปติ ปกปฺเปตีติ. กึ วา อิมินา วาเทน, ^๑- สพฺพสงฺคาหิกวเสน เหตํ วุตฺตํ. อิทํ ปเนตฺถ สนฺนิฏฺานํ:- เตภูมิกกุสลากุสลวเสน ^๒- เอกูนตึสติวิโธ มโน มโนกมฺมทฺวารํ นาม. ยา ปน ตสฺมึ มโนทฺวาเร สิทฺธา เจตนา, ยาย อภิชฺฌาพฺยาปาทมิจฺฉาทสฺสนานิ เจว อนภิชฺฌาอพฺยาปาทสมฺมาทสฺสนานิ จ คณฺหาติ. อิทํ มโนกมฺมํ นาม. อิโต ปรํ สพฺพํ กมฺมววฏฺานํ ทฺวารววฏฺานญฺจ เหฏฺา วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพนฺติ. อิมานิ ตีณิ กมฺมทฺวารานิ นาม. มโนกมฺมทฺวารกถา นิฏฺิตา. ------------ กมฺมกถา อิทานิ ยานิ ตีณิ กมฺมานิ เปตฺวา อิมานิ กมฺมทฺวารานิ ทสฺสิตานิ, ตานิ อาทึ กตฺวา อวเสสสฺส ทฺวารกถาย มาติกาปนสฺส วิตฺถารกถา โหติ, ตีณิ หิ กมฺมานิ กายกมฺมํ วจีกมฺมํ มโนกมฺมนฺติ, กึ ปเนตํ กมฺมํ นามาติ? เจตนา เจว เอกจฺเจ จ เจตนาสมฺปยุตฺตกา ธมฺมา. ตตฺถ เจตนาย กมฺมภาเว อิมานิ สุตฺตานิ:- "เจตนาหํ ภิกฺขเว กมฺมํ วทามิ, เจตยิตฺวา กมฺมํ กโรติ กาเยน วาจาย มนสา. ^๓- กาเย วา หานนฺท สติ กายสญฺเจตนาเหตุ อุปฺปชฺชติ อชฺฌตฺตํ สุขทุกฺขํ. วาจาย วา อานนฺท สติ วจีสญฺเจตนาเหตุ อุปฺปชฺชติ อชฺฌตฺตํ สุขทุกฺขํ. มเน วา อานนฺท สติ มโนสญฺเจตนาเหตุ อุปฺปชฺชติ อชฺฌตฺตํ สุขทุกฺขํ. ^๔- ติวิธา ภิกฺขเว กายสญฺเจตนา อกุสลํ กายกมฺมํ ทุกฺขุทฺรยํ ทุกฺขวิปากํ, จตุพฺพิธา ภิกฺขเว วจีสญฺเจตนา อกุสลํ ฯเปฯ ติวิธา ภิกฺขเว มโนสญฺเจตนา กุสลํ มโนกมฺมํ สุขุทฺรยํ สุขวิปากํ. ^๕- สจายํ อานนฺท @เชิงอรรถ: ^๑ ม. วาเรน ^๒ ฉ.ม. เตภูมกกุสลากุสโล @^๓ องฺ. ฉกฺก. ๒๒/๖๓ นิพฺเพธิกสุตฺต, อภิ. ๓๗/๕๓๙/๓๒๘ @^๔ สํ.นิ. ๑๖/๒๕/๓๙, องฺ. จตุกฺก. ๒๑/๑๗๑/๑๘๑ @^๕ องฺ. ทสก. ๒๔/๒๑๗/๒๔๔, อภิ. ๓๗/๕๓๙/๓๒๙

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๓๖.

สมิทฺธิ โมฆปุริโส โปตลิปุตฺตสฺส ^๑- ปริพฺพาชกสฺส เอวํ ปุฏฺโ เอวํ พฺยากเรยฺย `สญฺเจตนิยํ อาวุโส โปตลิปุตฺต กมฺมํ กตฺวา กาเยน วาจาย มนสา สุขเวทนียํ สุขํ โส เวทิยติ ฯเปฯ อทุกฺขมสุขเวทนียํ อทุกฺขมสุขํ โส เวทิยตี'ติ. เอวํ พฺยากรมาโน โข อานนฺท สมิทฺธิ โมฆปุริโส โปตลิปุตฺตสฺส ปริพฺพาชกสฺส สมฺมาพฺยากรมาโน พฺยากเรยฺยา"ติ. ^๒- อิมานิ ตาว เจตนาย กมฺมภาเว สุตฺตานิ, เจตนาสมฺปยุตฺตธมฺมานํ ปน กมฺมภาโว กมฺมจตุกฺเกน ทีปิโต. วุตฺตํ เหตํ:- "จตฺตาริมานิ ภิกฺขเว กมฺมานิ ยานิ มยา สยํ อภิญฺา สจฺฉิกตฺวา ปเวทิตานิ. กตมานิ จตฺตาริ? อตฺถิ ภิกฺขเว กมฺมํ กณฺหํ กณฺหวิปากํ. อตฺถิ ภิกฺขเว กมฺมํ สุกฺกํ สุกฺกวิปากํ. อตฺถิ ภิกฺขเว กมฺมํ กณฺหสุกฺกํ กณฺหสุกฺกวิปากํ. อตฺถิ ภิกฺขเว กมฺมํ อกณฺหํ อสุกฺกํ อกณฺหอสุกฺกวิปากํ กมฺมํ กมฺมกฺขยาย สํวตฺตติ. ^๓- กตมญฺจ ภิกฺขเว กมฺมํ อกณฺหํ อสุกฺกํ อกณฺหอสุกฺกวิปากํ กมฺมํ กมฺมกฺขยาย สํวตฺตติ? ยทิทํ สตฺต โพชฺฌงฺคา สติสมฺโพชฺฌงฺโค ฯเปฯ อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺโค. อิทํ วุจฺจติ ภิกฺขเว กมฺมํ อกณฺหํ อสุกฺกํ อกณฺหอสุกฺกวิปากํ กมฺมํ กมฺมกฺขยาย สํวตฺตติ. ^๔- กตมญฺจ ภิกฺขเว กมฺมํ อกณฺหํ อสุกฺกํ อกณฺหอสุกฺกวิปากํ กมฺมํ กมฺมกฺขยาย สํวตฺตติ? อยเมว อริโย อฏฺงฺคิโก มคฺโค. เสยฺยถีทํ, สมฺมาทิฏฺิ ฯเปฯ สมฺมาสมาธิ. อิทํ วุจฺจติ ภิกฺขเว กมฺมํ อกณฺหํ อสุกฺกํ อกณฺหอสุกฺกวิปากํ กมฺมํ กมฺมกฺขยาย สํวตฺตตี"ติ. ^๔- เอวมิเม โพชฺฌงฺคมคฺคงฺคปฺปเภทโต ปณฺณรส ธมฺมา กมฺมจตุกฺเกน ทีปิตา. อภิชฺฌา พฺยาปาโท มิจฺฉาทิฏฺิ อนภิชฺฌา อพฺยาปาโท สมฺมาทิฏฺีติ อิเมหิ ปน ฉหิ สทฺธึ เอกวีสติ เจตนาสมฺปยุตฺตกา ธมฺมา เวทิตพฺพา. @เชิงอรรถ: ^๑ ฉ.ม. ปาฏลิปุตฺตสฺส, ม. โปฏลิปุตฺตสฺส ^๒ ม.อ. ๑๔/๓๐๐/๒๗๑, อภิ. ๓๗/๕๓๙/๓๒๙ @^๓ องฺ. จตุกฺก. ๒๑/๒๓๒/๒๕๘ ^๔ องฺ. จตุกฺก. ๒๑/๒๓๗/๒๖๔

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๓๗.

ตตฺถ โลกุตฺตรมคฺโค ภชาปิยมาโน กายกมฺมาทีนิ ตีณิ กมฺมานิ ภชติ. ยํ หิ กาเยน ทุสฺสีลฺยํ อชฺฌาจรติ, ตมฺหา สํวโร กายิโกติ เวทิตพฺโพ. ยํ วาจาย ทุสฺสีลฺยํ อชฺฌาจรติ, ตมฺหา สํวโร วาจสิโกติ เวทิตพฺโพ. อิติ สมฺมากมฺมนฺโต กายกมฺมํ, สมฺมาวาจา วจีกมฺมํ. เอตสฺมึ ทฺวเย คหิเต สมฺมาอาชีโว ตปฺปกฺขกตฺตา คหิโตว โหติ. ยํ ปน มเนน ทุสฺสีลฺยํ อชฺฌาจรติ, ตมฺหา สํวโร มานสิโกติ เวทิตพฺโพ. โส ทิฏฺิสงฺกปฺปวายามสติสมาธิวเสน ปญฺจวิโธ โหติ. อยํ ปญฺจวิโธปิ มโนกมฺมํ นาม. เอวํ โลกุตฺตรมคฺโค ภชาปิยมาโน ตีณิ กมฺมานิ ภชติ. อิมสฺมึ าเน ทฺวารสํสนฺทนํ นาม โหติ. กายวจีทฺวาเรสุ หิ โจปนํ ปตฺวา กมฺมปถํ อปฺปตฺตมฺปิ อตฺถิ, มโนทฺวาเร จ สมุทาจารํ ปตฺวา กมฺมปถํ อปฺปตฺตมฺปิ อตฺถิ, ตํ คเหตฺวา ตํตํทฺวารปกฺขิกเมว อกํสุ. ตตฺรายํ นโย:- โย "มิควํ คมิสฺสามี"ติ ธนุํ สชฺเชติ, ชิยํ วฏฺเฏติ, สตฺตึ นิเสติ, ภตฺตํ ภุญฺชติ, วตฺถํ ปริทหติ. เอตฺตาวตา กายทฺวาเร โจปนํ ปตฺตํ โหติ. โส อรญฺเ ทิวสํ จริตฺวา อนฺตมโส สสวิฬารมตฺตมฺปิ น ลภติ. อิทํ อกุสลํ กายกมฺมํ นาม โหติ น โหตีติ? น โหติ. กสฺมา? กมฺมปถํ อปฺปตฺตตาย, เกวลํ ปน กายทุจฺจริตํ นาม โหตีติ เวทิตพฺพํ. มจฺฉคฺคหณาทิปโยเคสุปิ เอเสว นโย. วจีทฺวาเรปิ "มิควํ คมิสฺสามิ, เวเคน ธนุอาทีนิ สชฺเชถา"ติ อาณาเปตฺวา ปุริมนเยเนว อรญฺเ กิญฺจิ อลภนฺตสฺส กิญฺจาปิ วจีทฺวาเร โจปนํ ปตฺตํ, กมฺมปถํ อปฺปตฺตตาย ปน กายกมฺมํ ^๑- น โหติ, เกวลํ วจีทุจฺจริตํ นาม โหตีติ เวทิตพฺพํ. มโนทฺวาเร ปน วธกเจตนาย อุปฺปนฺนมตฺตายเอว กมฺมปถเภโทว โหติ, โส จ โข พฺยาปาทวเสน, น ปาณาติปาตวเสน. อกุสลญฺหิ กายกมฺมํ กายวจีทฺวาเรสุ สมุฏฺาติ, น มโนทฺวาเร. ตถา อกุสลํ วจีกมฺมํ. อกุสลํ มโนกมฺมํ ปน ตีสุปิ ทฺวาเรสุ สมุฏฺาติ. ตถา กุสลานิ กายวจีมโนกมฺมานิ. กถํ? สหตฺถาปิ หิ ปาณํ หนนฺตสฺส อทินฺนํ อาทิยนฺตสฺส มิจฺฉาจารํ จรนฺตสฺส กมฺมํ กายกมฺมเมว โหติ, ทฺวารมฺปิ กายทฺวารเมว โหติ. เอวํ ตาว อกุสลํ กายกมฺมํ @เชิงอรรถ: ^๑ สี., ก. วจีกมฺมํ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๓๘.

กายทฺวาเร สมุฏฺาติ. เตหิ ปน จิตฺเตหิ สหชาตา อภิชฺฌาพฺยาปาทมิจฺฉาทิฏฺิโย เจตนาปกฺขิกา วา ภวนฺติ อพฺโพหาริกา วา. "คจฺฉ, อิตฺถนฺนามํ ชีวิตา โวโรเปหิ, อิตฺถนฺนามํ ภณฺฑํ อวหรา"ติ อาณาเปนฺตสฺส ปน กมฺมํ กายกมฺมํ โหติ, ทฺวารํ ปน วจีทฺวารํ. เอวํ อกุสลํ กายกมฺมํ วจีทฺวาเร สมุฏฺาติ. เตหิ ปน จิตฺเตหิ สหชาตา อภิชฺฌาพฺยาปาทมิจฺฉาทิฏฺิโย เจตนาปกฺขิกา วา ภวนฺติ อพฺโพหาริกา วา. เอตฺตกา ^๑- อาจริยานํ สมานฏฺกถา นาม. วิตณฺฑวาที ปนาห "อกุสลํ กายกมฺมํ มโนทฺวาเรปิ สมุฏฺาตี"ติ. โส "ตโย สงฺคเห อารุฬฺหสุตฺตํ อาหราหี"ติ วุตฺโต อิทํ กุลุมฺพสุตฺตํ ^๒- นาม อาหริ:- "ปุน จปรํ ภิกฺขเว อิเธกจฺโจ สมโณ วา พฺราหฺมโณ วา อิทฺธิมา เจโตวสิปฺปตฺโต อญฺิสฺสา กุจฺฉิคตํ คพฺภํ ปาปเกน มนสานุเปกฺขโก ^๓- โหติ `อโห วตายํ ^๔- กุจฺฉิคโต คพฺโภ น โสตฺถินา อภินิกฺขเมยฺยา'ติ, เอวํ ภิกฺขเว กุลุมฺพสฺส อุปฆาโต โหตี"ติ. อิทํ สุตฺตํ อาหริตฺวา อาห "เอวํ จินฺติตมตฺเตเยว ปนสฺสา ^๕- กุจฺฉิคโต คพฺโภ เผณปิณฺโฑ วิย วิลียติ, เอตฺถ กุโต กายงฺคโจปนํ วา วาจงฺคโจปนํ วา, มโนทฺวารสฺมึเยว ปน อิทํ อกุสลํ กายกมฺมํ สมุฏฺาตี"ติ. ตเมนํ "ตว สุตฺตสฺส อตฺถํ ตุลยิสฺสามา"ติ วตฺวา เอวํ ตุลยึสุ:- ตฺวํ อิทฺธิยา ปรูปฆาตํ วเทสิ, อิทฺธิ นาม เจสา อธิฏฺานา อิทฺธิ วิกุพฺพนา อิทฺธิ มโนมยา อิทฺธิ าณวิปฺผารา อิทฺธิ สมาธิวิปฺผารา อิทฺธิ อริยา อิทฺธิ กมฺมวิปากชา อิทฺธิ ปุญฺวโต อิทฺธิ วิชฺชามยา อิทฺธิ ตตฺถ ตตฺถ สมฺมาปโยคปจฺจยา อิชฺฌนฏฺเน อิทฺธีติ ทสวิธา. ^๖- ตตฺถ กตรํ อิทฺธึ วเทสีติ? ภาวนามยนฺติ. กึ ปน ภาวนามยาย อิทฺธิยา ปรูปฆาตกมฺมํ โหตีติ? อามนฺตา, ^๗- เอกจฺเจ อาจริยา "เอกวารํ โหตี"ติ วทนฺติ. ยถา หิ ปรํ ปหริตุกาเมน อุทกภริเต ฆเฏ @เชิงอรรถ: ^๑ สี. เอตฺติกา ^๒ ม. กุลุมฺปสุตฺตํ ^๓ ฉ.ม. มนสา อนุเปกฺขโก @^๔ ม. วตสฺสายํ ^๕ ฉ.ม. มนสา, สี. ปรสฺส @^๖ ขุ.ปฏิ. ๓๑/๙/๔๑๗ ^๗ ฉ.ม. อาม

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๓๙.

ขิตฺเต ฆโฏปิ ภิชฺชติ, อุทกมฺปิ นสฺสติ, เอวเมว ภาวนามยาย อิทฺธิยา เอกวารํ ปรูปฆาตกมฺมํ โหติ, ตโต ปฏฺาย ปน สา นสฺสตีติ. อถ นํ "ภาวนามยาย อิทฺธิยา เนว เอกวารํ, น เทฺว วาเร ปรูปฆาตกมฺมํ โหตี"ติ วตฺวา วาจาสญฺตฺตึ ^๑- อคจฺฉนฺตํ ^๒- ปุจฺฉึสุ "ภาวนามยา อิทฺธิ กึ กุสลา วา อกุสลา วา อพฺยากตา วา. สุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตา, ทุกฺขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตา, อทุกฺขมสุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตา. สวิตกฺกสวิจารา อวิตกฺกวิจารมตฺตา อวิตกฺกอวิจารา. กามาวจรา รูปาวจรา อรูปาวจรา"ติ. อิมํ ปน ปญฺหํ โย ชานาติ, โส เอวํ วกฺขติ "ภาวนามยา อิทฺธิ กุสลา วา โหติ อพฺยากตา วา, อทุกฺขมสุขเวทนียาเอว, อวิตกฺกอวิจาราเอว, รูปาวจราเอวา"ติ. โส วตฺตพฺโพ "ปาณาติปาตเจตนา กุสลาทีสุ กตรํ โกฏฺาสํ ภชตี"ติ. ชานนฺโต วกฺขติ "ปาณาติปาตเจตนา อกุสลา จ ทุกฺขเวทนียา จ สวิตกฺกสวิจารา จ กามาวจราเอวา"ติ. เอวํ สนฺเต ตว ปโญฺห เนว กุสลตฺติเกน สเมติ, น เวทนาตฺติเกน, น วิตกฺกตฺติเกน, น ภุมฺมนฺตเรนาติ. กึ ปน เอวํ มหนฺตํ สุตฺตํ นิรตฺถกนฺติ? โน นิรตฺถกํ. ตฺวํ ปนสฺส อตฺถํ น ชานาสิ, อิทฺธิมา เจโตวสิปฺปตฺโตติ เอตฺถ หิ น ภาวนามยา อิทฺธิ อธิปฺเปตา, อาถพฺพนิทฺธิ ^๓- จ ปน อธิปฺเปตา. สา หิ เอตฺถ ลพฺภมานา ลพฺภติ. สา ปน กายวจีทฺวารานิ มุญฺจิตฺวา กาตุํ น สกฺกา, อาถพฺพนิทฺธิกา หิ สตฺตาหํ อโลณกํ ภุญฺชิตฺวา ทพฺเพ อตฺถริตฺวา ปวิยํ สยมานา ตปํ จริตฺวา ^๔- สตฺตเม ทิวเส สุสานภูมึ สชฺเชตฺวา สตฺตเม ปเท ตฺวา หตฺถํ วฏฺเฏตฺวา มุเขน วิชฺชํ ปริชปฺปนฺติ, อถ เนสํ กมฺมํ สมิชฺฌติ. เอวํ อยมฺปิ อิทฺธิ กายวจีทฺวารานิ มุญฺจิตฺวา กาตุํ น สกฺกาติ "น กายกมฺมํ มโนทฺวาเร สมุฏฺาตี"ติ นิฏฺเมตฺถ คนฺตพฺพํ. หตฺถมุทฺธาย ปน มุสาวาทาทีนิ กเถนฺตสฺส กมฺมํ วจีกมฺมํ, ทฺวารํ ปน กายทฺวารํ โหติ. เอวํ อกุสลํ วจีกมฺมมฺปิ กายทฺวาเร สมุฏฺาติ. เตหิ ปน จิตฺเตหิ @เชิงอรรถ: ^๑ ฉ.ม. ตํ สญฺตฺตึ ^๒ ฉ. อาคจฺฉนฺตํ @^๓ สี. อถพฺพณิทฺธิ, ฉ. อาถพฺพณิทฺธิ ^๔ ม. ปจฺจริตฺวา

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๔๐.

สหชาตา อภิชฺฌาพฺยาปาทมิจฺฉาทิฏฺิโย เจตนาปกฺขิกา วา ภวนฺติ อพฺโพหาริกา วา. วจีเภทํ ปน กตฺวา มุสาวาทาทีนิ กเถนฺตสฺส กมฺมมฺปิ วจีกมฺมํ, ทฺวารมฺปิ วจีทฺวารเมว. เอวํ อกุสลํ วจีกมฺมํ วจีทฺวาเร สมุฏฺาติ. เตหิ ปน จิตฺเตหิ สหชาตา อภิชฺฌาพฺยาปาทมิจฺฉาทิฏฺิโย เจตนาปกฺขิกา วา ภวนฺติ อพฺโพหาริกา วา. เอตฺตกา อาจริยานํ สมานฏฺกถา นาม. วิตณฺฑวาที ปนาห "อกุสลํ วจีกมฺมํ มโนทฺวาเรปิ สมุฏฺาตี"ติ. โส "ตโย สงฺคเห อารุฬฺหสุตฺตํ อาหราหี"ติ วุตฺโต อิทํ อุโปสถกฺขนฺธกโต สุตฺตํ อาหริ:- "โย ปน ภิกฺขุ ยาวตติยํ อนุสฺสาวิยมาเน สรมาโน สนฺตึ อาปตฺตึ นาวิกเรยฺย, สมฺปชานมุสาวาทสฺส โหตี"ติ. ^๑- อิทํ สุตฺตํ อาหริตฺวา อาห "เอวํ อาปตฺตึ อนาวิกโรนฺโต ตุณฺหีภูโตว อญฺ อาปตฺตึ อาปชฺชติ, เอตฺถ กุโต กายงฺคโจปนํ วา วาจงฺคโจปนํ วา, มโนทฺวารสฺมึเยว ปน อิทํ อกุสลํ วจีกมฺมํ สมุฏฺาตี"ติ. โส วตฺตพฺโพ "กึ ปเนตํ สุตฺตํ เนยฺยตฺถํ, อุทาหุ นีตตฺถนฺ"ติ. นีตตฺถเมว มยฺหํ สุตฺตนฺติ. โส "มา เอวํ อวจ, ตุลยิสฺสามสฺส อตฺถนฺ"ติ วตฺวา เอวํ ปุจฺฉิตพฺโพ "สมฺปชานมุสาวาเท กึ โหตี"ติ. ชานนฺโต "สมฺปชานมุสาวาเท ทุกฺกฏํ โหตี"ติ วกฺขติ. ตโต วตฺตพฺโพ "วินยสฺส เทฺว มูลานิ กาโย จ วาจา จ, สมฺมาสมฺพุทฺเธน หิ สพฺพาปตฺติโย อิเมสุเยว ทฺวีสุ ทฺวาเรสุ ปญฺตฺตา, มโนทฺวาเร อาปตฺติปญฺปนํ นาม นตฺถิ, ตฺวํ อติวิย วินเย ปกตญฺู, โย สตฺถารา อปญฺตฺเต าเน อาปตฺตึ ปญฺเปสิ, สมฺมาสมฺพุทฺธํ อพฺภาจิกฺขสิ, ชินจกฺกํ ปหรสี"ติอาทิวจเนหิ นิคฺคณฺหิตฺวา อุตฺตรึ ปญฺหํ โส เอวํ ปุจฺฉิตพฺโพ "สมฺปชานมุสาวาโท กึ กิริยโต สมุฏฺาติ, อุทาหุ อกิริยโต"ติ. ชานนฺโต "กิริยโต "ติ วกฺขติ, ตโต วตฺตพฺโพ "อนาวิกโรนฺโต กตรํ กิริยํ กโรตี"ติ. อทฺธา หิ กิริยํ อปสฺสนฺโต วิฆาตํ อาปชฺชิสฺสติ, ตโต อิมสฺส สุตฺตสฺส อตฺเถน สญฺาเปตพฺโพ. อยเญฺหตฺถ อตฺโถ:- ยฺวายํ "สมฺปชานมุสาวาโท โหตี"ติ วุตฺโต, โส อาปตฺติโต กึ โหติ, กตราปตฺติ โหตีติ อตฺโถ. @เชิงอรรถ: ^๑ วินย. ๔/๑๓๔/๑๔๘

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๔๑.

ทุกฺกฏาปตฺติ โหติ, สา จ โข น มุสาวาทลกฺขเณน, ภควโต ปน วจเนน วจีทฺวาเร อกิริยสมุฏฺานา อาปตฺติ โหตีติ เวทิตพฺพา. วุตฺตมฺปิ เจตํ:- "อนาลปนฺโต มนุเชน เกนจิ วาจา คิรํ โน จ ปเร ภเณยฺย อาปชฺเชยฺย วาจสิกํ น กายิกํ ปญฺหา เมสา กุสเลหิ จินฺติตา"ติ. ^๑- เอวํ "อกุสลํ วจีกมฺมํ น มโนทฺวาเร สมุฏฺาตี"ติ นิฏฺเมตฺถ คนฺตพฺพํ. ยทา ปน อภิชฺฌาสหคเตน เจตสาว กายงฺคํ โจเปนฺโต หตฺถคฺคาหาทีนิ กโรติ, พฺยาปาทสหคเตน เจตสา ทณฺฑปรามาสาทีนิ, มิจฺฉาทิฏฺิสหคเตน เจตสา "ขนฺธสิวาทโย เสฏฺา"ติ เตสํ อภิวาทนอญฺชลิกมฺมภูตปีกปริภณฺฑาทีนิ ^๒- กโรติ, ตทา กมฺมํ มโนกมฺมํ โหติ, ทฺวารํ ปน กายทฺวารํ. เอวํ อกุสลํ มโนกมฺมํ กายทฺวาเร สมุฏฺาติ, เจตนา ปเนตฺถ อพฺโพหาริกา. ยทา ปน อภิชฺฌาสหคเตน เจตสา วาจงฺคํ โจเปนฺโต "อโห วต ยํ ปรสฺส, ตํ มมสฺสา"ติ ปรวิตฺตูปกรณํ อภิชฺฌายติ, พฺยาปาทสหคเตน เจตสา "อิเม สตฺตา หญฺนฺตุ วา วชฺฌนฺตุ ^๓- วา อุจฺฉิชฺชนฺตุ วา, มา วา อเหสุนฺ"ติ วทติ, มิจฺฉาทิฏฺิสหคเตน เจตสา "นตฺถิ ทินฺนํ, นตฺถิ ยิฏฺนฺ"ติอาทีนิ วทติ, ตทา กมฺมํ มโนกมฺมํ โหติ, ทฺวารํ ปน วจีทฺวารํ. เอวํ อกุสลํ มโนกมฺมํ วจีทฺวาเร สมุฏฺาติ, เจตนา ปเนตฺถ อพฺโพหาริกา. ยทา ปน กายงฺควาจงฺคานิ อโจเปตฺวา รโห นิสนฺโน อภิชฺฌาพฺยาปาทมิจฺฉา- ทิฏฺิสหคตานิ จิตฺตานิ อุปฺปาเทติ, ตทา กมฺมํ มโนกมฺมํ, ทฺวารมฺปิ มโนทฺวารเมว. เอวํ อกุสลํ มโนกมฺมํ มโนทฺวาเร สมุฏฺาติ. อิมสฺมึ ปน าเน เจตนาปิ เจตนาสมฺปยุตฺตกา ธมฺมาปิ มโนทฺวาเรเยว สมุฏฺหนฺติ. เอวํ อกุสลํ มโนกมฺมํ ตีสุปิ ทฺวาเรสุ สมุฏฺาตีติ เวทิตพฺพํ. @เชิงอรรถ: ^๑ วินย. ๘/๔๗๙/๔๔๑ ^๒ สี...ภูตปิณฺฑิก... ^๓ ฉ.ม. พชฺฌนฺตุ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๔๒.

ยํ ปน วุตฺตํ "ตถา กุสลานิ กายวจีมโนกมฺมานี"ติ, ตตฺรายํ นโย:- ยทา หิ เกนจิ การเณน วตฺตุํ อสกฺโกนฺโต "ปาณาติปาตา อทินฺนาทานา กาเมสุมิจฺฉาจารา ปฏิวิรมามี"ติ อิมานิ สิกฺขาปทานิ หตฺถมุทฺธาย คณฺหาติ, ตทา กมฺมํ กายกมฺมํ, ทฺวารมฺปิ กายทฺวารเมว. เอวํ กุสลํ กายกมฺมํ กายทฺวาเร สมุฏฺาติ, เตหิ จิตฺเตหิ สหคตา อนภิชฺฌาทโย เจตนาปกฺขิกา วา โหนฺติ อพฺโพหาริกา วา. ยทา ปน ตาเนว สิกฺขาปทานิ วจีเภทํ กตฺวา คณฺหาติ, ตทา กมฺมํ กายกมฺมํ, ทฺวารํ ปน วจีทฺวารํ โหติ. เอวํ กุสลํ กายกมฺมํ วจีทฺวาเร สมุฏฺาติ, เตหิ จิตฺเตหิ สหคตา อนภิชฺฌาทโย เจตนาปกฺขิกา วา โหนฺติ อพฺโพหาริกา วา. ยทา ปน เตสุ สิกฺขาปเทสุ ทียมาเนสุ กายงฺควาจงฺคานิ อโจเปตฺวา มนสาว "ปาณาติปาตา อทินฺนาทานา กาเมสุมิจฺฉาจารา ปฏิวิรมามี"ติ คณฺหาติ, ตทา กมฺมํ กายกมฺมํ, ทฺวารํ ปน มโนทฺวารํ โหติ. เอวํ กุสลํ กายกมฺมํ มโนทฺวาเร สมุฏฺาติ, เตหิ จิตฺเตหิ สหคตา อนภิชฺฌาทโย เจตนาปกฺขิกา วา โหนฺติ อพฺโพหาริกา วา. มุสาวาทา เวรมณีอาทีนิ ปน จตฺตาริ สิกฺขาปทานิ วุตฺตนเยเนว กายาทีหิ คณฺหนฺตสฺส กุสลํ วจีกมฺมํ ตีสุ ทฺวาเรสุ สมุฏฺาตีติ เวทิตพฺพํ. อิธาปิ อนภิชฺฌาทโย เจตนาปกฺขิกา วา โหนฺติ อพฺโพหาริกา วา. อนภิชฺฌาทิสหคเตหิ ปน จิตฺเตหิ กายงฺคํ โจเปตฺวา เจติยงฺคณสมฺมชฺชนคนฺธมาลา- ทิปูชนเจติยวนฺทนาทีนิ กโรนฺตสฺส กมฺมํ มโนกมฺมํ โหติ, ทฺวารํ ปน กายทฺวารํ. เอวํ กุสลํ มโนกมฺมํ กายทฺวาเร สมุฏฺาติ, เจตนา ปเนตฺถ อพฺโพหาริกา. อนภิชฺฌาสหคเตน จิตฺเตน วาจงฺคํ โจเปตฺวา "อโห วต ยํ ปรสฺส วิตฺตูปกรณํ, น ^๑- ตํ มมสฺสา"ติ อนภิชฺฌายโต อพฺยาปาทสหคเตน จิตฺเตน "สพฺเพ สตฺตา อเวรา อพฺยาปชฺฌา ^๒- อนีฆา สุขี อตฺตานํ ปริหรนฺตู"ติ วทนฺตสฺส สมฺมาทิฏฺิสหคเตน จิตฺเตน "อตฺถิ ทินฺนนฺ"ติอาทีนิ อุทาหรนฺตสฺส กมฺมํ มโนกมฺมํ โหติ, ทฺวารํ ปน วจีทฺวารํ. เอวํ กุสลํ มโนกมฺมํ วจีทฺวาเร สมุฏฺาติ, เจตนา ปเนตฺถ อพฺโพหาริกา. กายงฺควาจงฺคานิ ปน อโจเปตฺวา รโห นิสินฺนสฺส มนสาว อนภิชฺฌาทิสหคตานิ @เชิงอรรถ: ^๑ สี.,ม. น-สทฺโท น ทิสฺสติ ^๒ ฉ. อพฺยาปชฺชา, ม. อพฺยาพชฺฌา

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๔๓.

จิตฺตานิ อุปฺปาเทนฺตสฺส กมฺมํ มโนกมฺมํ, ทฺวารมฺปิ มโนทฺวารเมว. เอวํ กุสลํ มโนกมฺมํ มโนทฺวาเร สมุฏฺาติ. อิมสฺมึ ปน าเน เจตนาปิ เจตนาสมฺปยุตฺต- ธมฺมาปิ มโนทฺวาเรเยว สมุฏฺหนฺติ. ตตฺถ อาณตฺติสมุฏฺิเตสุ ปาณาติปาตอทินฺนาทาเนสุ กมฺมมฺปิ กายกมฺมํ, ทฺวารมฺปิ กมฺมวเสเนว "กายทฺวารนฺ"ติ วทนฺโต กมฺมํ รกฺขติ, ทฺวารํ ภินฺทติ นาม. หตฺถมุทฺธาสมุฏฺิเตสุ มุสาวาทาทีสุ ทฺวารมฺปิ กายทฺวารํ, กมฺมมฺปิ ทฺวารวเสเนว "กายกมฺมนฺ"ติ วทนฺโต ทฺวารํ รกฺขติ, กมฺมํ ภินฺทติ นาม. ตสฺมา "กมฺมํ รกฺขามี"ติ ทฺวารํ น ภินฺทิตพฺพํ. "ทฺวารํ รกฺขามี"ติ กมฺมํ น ภินฺทิตพฺพํ, ยถาวุตฺเตเนว ปน นเยน กมฺมญฺจ ทฺวารญฺจ เวทิตพฺพํ, เอวํ กเถนฺโต หิ เนว กมฺมํ น ทฺวารํ ภินฺทตีติ. กมฺมกถา นิฏฺิตา. ---------- อิทานิ ปญฺจ วิญฺาณานิ, ปญฺจ วิญฺาณทฺวารานีติอาทีสุ จกฺขุวิญฺาณํ โสตวิญฺาณํ ฆานวิญฺาณํ ชิวฺหาวิญฺาณํ กายวิญฺาณนฺติ อิมานิ ปญฺจ วิญฺาณานิ นาม. จกฺขุวิญฺาณทฺวารํ โสตฆานชิวฺหากายวิญฺาณทฺวารนฺติ อิมานิ ปญฺจ วิญฺาณทฺวารานิ นาม. อิเมสํ ปญฺจนฺนํ ทฺวารานํ วเสน อุปฺปนฺนา เจตนา เนว กายกมฺมํ โหติ, น วจีกมฺมํ, มโนกมฺมเมว โหตีติ เวทิตพฺพา. ^๑- จกฺขุสมฺผสฺโส โสตฆานชิวฺหากายมโนสมฺผสฺโสติ อิเม ปน ฉ สมฺผสฺสา นาม. จกฺขุสมฺผสฺสทฺวารํ โสตฆานชิวฺหากายมโนสมฺผสฺสทฺวารนฺติ อิมานิ ฉ สมฺผสฺสทฺวารานิ นาม. จกฺขุอสํวโร โสตฆานชิวฺหาปสาทกายโจปนกายอสํวโร วาจาอสํวโร มโนอสํวโรติ อิเม อฏฺ อสํวรา นาม. เต อตฺถโต ทุสฺสีลฺยํ มุฏฺสฺสจฺจํ อญฺาณํ อกฺขนฺติ โกสชฺชนฺติ อิเม ปญฺจ ธมฺมา โหนฺติ. เตสุ เอกธมฺโมปิ ปญฺจทฺวาเร โวฏฺพฺพนปริโยสาเนสุ จิตฺเตสุ นุปฺปชฺชติ, ชวนกฺขเณเยว อุปฺปชฺชติ. ชวเน อุปฺปนฺโนปิ ปญฺจทฺวาเร "อสํวโร"ติ วุจฺจติ. @เชิงอรรถ: ^๑ ก. เวทิตพฺพํ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๔๔.

จกฺขุวิญฺาณสหชาโต หิ ผสฺโส จกฺขุสมฺผสฺโส นาม, เจตนา มโนกมฺมํ นาม, ตํ จิตฺตํ มโนกมฺมทฺวารํ นาม. เอตฺถ ปญฺจวิโธ อสํวโร นตฺถิ. สมฺปฏิจฺฉนฺนสหชาโต ผสฺโส มโนสมฺผสฺโส นาม, เจตนา มโนกมฺมํ นาม, ตํ จิตฺตํ มโนกมฺมทฺวารํ นาม. เอตฺถาปิ อสํวโร นตฺถิ. สนฺตีรณโวฏฺพฺพเนสุปิ เอเสว นโย. ชวนสหชาโต ปน ผสฺโส มโนสมฺผสฺโส นาม, เจตนา มโนกมฺมํ นาม, ตํ จิตฺตํ มโนกมฺมทฺวารํ นาม. เอตฺถ อสํวโร จกฺขุอสํวโร นาม โหติ. โสตฆานชิวฺหาปสาทกายทฺวาเรสุปิ เอเสว นโย. ยทา ปน รูปาทีสุ อญฺตรารมฺมณํ มโนทฺวาริกชวนํ วินา วจีทฺวาเรน สุทฺธํ กายทฺวารสงฺขาตํ โจปนํ ปาปยมานํ อุปฺปชฺชติ, ตทา เตน จิตฺเตน สหชาโต ผสฺโส มโนสมฺผสฺโส นาม, เจตนา กายกมฺมํ นาม, ตํ ปน จิตฺตํ อพฺโพหาริกํ, โจปนสฺส อุปฺปนฺนตฺตา "มโนทฺวารนฺ"ติ สงฺขฺยํ น คจฺฉติ. เอตฺถ อสํวโร โจปนกายอสํวโร นาม. ยทา ตาทิสํเยว ชวนํ วินา กายทฺวาเรน สุทฺธํ วจีทฺวารสงฺขาตํ โจปนํ ปาปยมานํ อุปฺปชฺชติ, ตทา เตน จิตฺเตน สหชาโต ผสฺโส มโนสมฺผสฺโส นาม, เจตนา วจีกมฺมํ นาม, ตํ ปน จิตฺตํ อพฺโพหาริกํ, โจปนสฺส อุปฺปนฺนตฺตา "มโนทฺวารนฺ"ติ สงฺขฺยํ น คจฺฉติ. เอตฺถ อสํวโร วาจาอสํวโร นาม. ยทา ปน ตาทิสํ ชวนจิตฺตํ วินา กายวจีทฺวาเรหิ สุทฺธํ มโนทฺวารเมว หุตฺวา อุปฺปชฺชติ, ตทา เตน จิตฺเตน สหชาโต ผสฺโส มโนสมฺผสฺโส นาม, เจตนา มโนกมฺมํ นาม, ตํ ปน จิตฺตํ มโนกมฺมทฺวารํ นาม. เอตฺถ อสํวโร มโนอสํวโร นาม. อิติ อิเมสํ อฏฺนฺนํ อสํวรานํ วเสน จกฺขุอสํวรทฺวารํ โสตฆานชิวฺหาปสาทกายโจปนกายวาจา- มโนอสํวรทฺวารนฺติ อิมานิ อฏฺ อสํวรทฺวารานิ เวทิตพฺพานิ. จกฺขุสํวโร โสตฆานชิวฺหาปสาทกายโจปนกายวาจามโนสํวโรติ อิเม ปน อฏฺ สํวรา นาม. เต อตฺถโต สีลํ สติ าณํ ขนฺติ วิริยนฺติ อิเม ปญฺจ ธมฺมา โหนฺติ. เตสุปิ เอกธมฺโมปิ ปญฺจทฺวาเร โวฏฺพฺพนปริโยสาเนสุ จิตฺเตสุ นุปฺปชฺชติ, ชวนกฺขเณเอว อุปฺปชฺชติ. ชวเน อุปฺปนฺโนปิ ปญฺจทฺวาเร "สํวโร"ติ วุจฺจติ. ตสฺส สพฺพสฺสาปิ "จกฺขุวิญฺาณสหชาโต หิ ผสฺโส จกฺขุสมฺผสฺโส"ติ อาทินา อสํวเร

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๔๕.

วุตฺตนเยเนว อุปฺปตฺติ เวทิตพฺพา. อิติ อิเมสํ อฏฺนฺนํ สํวรานํ วเสน จกฺขุสํวรทฺวารํ ฯเปฯ มโนสํวรทฺวารนฺติ อิมานิ อฏฺ สํวรทฺวารานิ เวทิตพฺพานิ. อกุสลกมฺมปถกถา ปาณาติปาโต อทินฺนาทานํ กาเมสุมิจฺฉาจาโร มุสาวาโท ปิสุณวาจา ผรุสวาจา สมฺผปฺปลาโป อภิชฺฌา พฺยาปาโท มิจฺฉาทิฏฺีติ อิเม ปน ทส อกุสลกมฺมปถา นาม. ตตฺถ ปาณสฺส อติปาโต ^๑- ปาณาติปาโต นาม, ปาณวโธ ปาณฆาโตติ วุตฺตํ โหติ. ปาโณติ เจตฺถ โวหารโต สตฺโต, ปรมตฺถโต ชีวิตินฺทฺริยํ. ตสฺมึ ปน ปาเณ ปาณสญฺิโน ชีวิตินฺทฺริยูปจฺเฉทกอุปกฺกมสมุฏฺาปิกา กายวจีทฺวารานํ อญฺตรทฺวารปฺปวตฺตา วธกเจตนา ปาณาติปาโต. โส คุณวิรหิเตสุ ติรจฺฉานคตาทีสุ ปาเณสุ ขุทฺทเก ปาเณ อปฺปสาวชฺโช, มหาสรีเร มหาสาวชฺโช. กสฺมา? ปโยคมหนฺตตาย. ปโยคสมตฺเตปิ วตฺถุมหนฺตตาย. คุณวนฺเตสุ มนุสฺสาทีสุ อปฺปคุเณ ปาเณ อปฺปสาวชฺโช, มหาคุเณ มหาสาวชฺโช. สรีรคุณานํ ปน สมภาเว สติ กิเลสานํ อุปกฺกมานญฺจ มุทุตาย อปฺปสาวชฺโช, ติพฺพตาย มหาสาวชฺโชติ เวทิตพฺโพ. ตสฺส ปญฺจ สมฺภารา โหนฺติ ปาโณ, ปาณสญฺิตา, วธกจิตฺตํ, อุปกฺกโม, เตน มรณนฺติ. ฉ ปโยคา สาหตฺถิโก, อาณตฺติโก, นิสฺสคฺคิโย, ถาวโร, วิชฺชามโย, อิทฺธิมโยติ. อิมสฺมึ ปน อตฺเถ วิตฺถาริยมาเน อติปปญฺโจ โหติ. ตสฺมา ตํ น วิตฺถารยาม อญฺ จ เอวรูปํ, อตฺถิเกหิ ปน สมนฺตปาสาทิกวินยฏฺกถํ ^๒- โอโลเกตฺวา คเหตพฺพํ. อทินฺนสฺส อาทานํ อทินฺนาทานํ, ปรสฺส ภณฺฑหรณํ ^๓- เถยฺยํ โจริกาติ วุตฺตํ โหติ. ตตฺถ อทินฺนนฺติ ปรปริคฺคหิตํ, ยตฺถ ปโร ยถากามํ การิตํ อาปชฺชนฺโต อทณฺฑารโห อนนุวชฺโช ^๔- จ โหติ, ตสฺมึ ปน ปรปริคฺคหิเต ปรปริคฺคหิตสญฺิโน ตทาทายกอุปกฺกมสมุฏฺาปิกา เถยฺยเจตนา อทินฺนาทานํ. ตํ หีเน ปรสนฺตเก @เชิงอรรถ: ^๑ ม. อตีว ปาโต ^๒ วินย. อ. ๑/๕๓๖ (สฺยา) @^๓ ฉ.ม. ปรสฺสหรณํ ^๔ ฉ.ม. อนุปวชฺโช

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๔๖.

อปฺปสาวชฺชํ, ปณีเต มหาสาวชฺชํ. กสฺมา? วตฺถุปฺปณีตตาย. วตฺถุสมตฺเต สติ คุณาธิกานํ สนฺตเก วตฺถุสฺมึ มหาสาวชฺชํ. ตํตํคุณาธิกํ อุปาทาย ตโต ตโต หีนคุณสฺส สนฺตเก วตฺถุสฺมึ อปฺปสาวชฺชํ. ตสฺส ปญฺจ สมฺภารา โหนฺติ ปรปริคฺคหิตํ, ปรปริคฺคหิตสญฺิตา, เถยฺยจิตฺตํ, อุปกฺกโม, เตน หรณนฺติ. ฉ ปโยคา สาหตฺถิกาทโยว. เต จ โข ยถานุรูปํ เถยฺยาวหาโร ปสยฺหาวหาโร ปฏิจฺฉนฺนาวหาโร ปริกปฺปาวหาโร กุสาวหาโรติ อิเมสํ ปญฺจนฺนํ อวหารานํ วเสน ปวตฺตนฺติ อยเมตฺถ สงฺเขโป, วิตฺถาโร ปน สมนฺตปาสาทิกายํ ^๑- วุตฺโต. กาเมสุมิจฺฉาจาโรติ เอตฺถ ปน กาเมสูติ เมถุนสมาจาเรสุ. มิจฺฉาจาโรติ เอกนฺตนินฺทิโต ลามกาจาโร. ลกฺขณโต ปน อสทฺธมฺมาธิปฺปาเยน กายทฺวารปฺปวตฺตา อคมนียฏฺานวีติกฺกมเจตนา กาเมสุมิจฺฉาจาโร. ตตฺถ อคมนียฏฺานํ นาม ปุริสานํ ตาว มาตุรกฺขิตา ปิตุรกฺขิตา มาตาปิตุรกฺขิตา ภาตุรกฺขิตา ภคินีรกฺขิตา าติรกฺขิตา โคตฺตรกฺขิตา ธมฺมรกฺขิตา สารกฺขา สปริทณฺฑาติ มาตุรกฺขิตาทโย ทส, ธนกฺกีตา ฉนฺทวาสินี โภควาสินี ปฏวาสินี โอทปตฺตกินี โอภฏจุมฺพฏา, ทาสี จ ภริยา, กมฺมการี จ ภริยา, ธชาหฏา, มุหุตฺติกาติ เอตา ธนกฺกีตาทโย ทสาติ วีสติ อิตฺถิโย. อิตฺถีสุ ปน ทฺวินฺนํ สารกฺขาสปริทณฺฑานํ ทสนฺนญฺจ ธนกฺกีตาทีนนฺติ ทฺวาทสนฺนํ อิตฺถีนํ อญฺเ ปุริสา, อิทํ อคมนียฏฺานํ นาม. โส ปเนส มิจฺฉาจาโร สีลาทิคุณวิรหิเต อคมนียฏฺาเน อปฺปสาวชฺโช, สีลาทิคุณสมฺปนฺเน มหาสาวชฺโช. ตสฺส จตฺตาโร สมฺภารา อคมนียวตฺถุ, ตสฺมึ เสวนจิตฺตํ, เสวนปฺปโยโค, มคฺเคน มคฺคปฏิปตฺติอธิวาสนนฺติ. เอโก ปโยโค สาหตฺถิโกเอว. มุสาติ วิสํวาทนปุเรกฺขารสฺส อตฺถภญฺชโก วจีปโยโค กายปโยโค วา. วิสํวาทนา- ธิปฺปาเยน ปน ปรสฺส ปรวิสํวาทกกายวจีปโยคสมุฏฺาปิกา ^๒- เจตนา มุสาวาโท. อปโร นโย, มุสาติ อภูตํ อตจฺฉํ วตฺถุ. วาโทติ ตสฺส ภูตโต ตจฺฉโต วิญฺาปนํ. @เชิงอรรถ: ^๑ วินย. อ. ๑/๔๕๘ (สฺยา) @^๒ สี. ปรสฺส ปรํ วิสํวาทกา กายวจีปโยคสมุฏฺาปิกา, ฉ.ม. ปนสฺส ปรวิสํวาทก...

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๔๗.

ลกฺขณโต ปน อตถํ วตฺถุํ ตถโต ปรํ วิญฺาเปตุกามสฺส ตถาวิญฺตฺติสมุฏฺาปิกา เจตนา มุสาวาโทติ. ^๑- โส ยมตฺถํ ภญฺชติ, ตสฺส อปฺปตาย อปฺปสาวชฺโช, มหนฺตตาย มหาสาวชฺโช. อปิจ คหฏฺานํ อตฺตโน สนฺตกํ อทาตุกามตาย นตฺถีติอาทินยปฺปวตฺโต อปฺปสาวชฺโช, สกฺขินา หุตฺวา อตฺถภญฺชนตฺถํ วุตฺโต มหาสาวชฺโช. ปพฺพชิตานํ อปฺปกมฺปิ เตลํ วา สปฺปึ วา ลภิตฺวา หสฺสาธิปฺปาเยน ^๒- "อชฺช คาเม เตลํ นที มญฺเ สนฺทตี"ติ ปูรณกถานเยน ปวตฺโต อปฺปสาวชฺโช, อทิฏฺเยว ปน ทิฏฺนฺติอาทินา นเยน วทนฺตานํ มหาสาวชฺโช. ตสฺส จตฺตาโร สมฺภารา โหนฺติ อตถํ วตฺถุํ, ^๓- วิสํวาทนจิตฺตํ, ตชฺโช วายาโม, ปรสฺส ตทตฺถวิชานนนฺติ. เอโก ปโยโค สาหตฺถิโกว. โส จ กาเยน วา กายปฏิพทฺเธน วา วาจาย วา ปรวิสํวาทกกิริยากรเณน ทฏฺพฺโพ. ตาย เจ กิริยาย ปโร ตมตฺถํ ชานาติ, อยํ กิริยสมุฏฺาปิกเจตนากฺขเณเยว มุสาวาทกมฺมุนา พชฺฌติ. ยสฺมา จ ยถา กายกายปฏิพทฺธวาจาหิ ปรํ วิสํวาเทติ, ตถา "อิมสฺส อิมํ ภณาหี"ติ อาณาเปนฺโตปิ ปณฺณํ ลิขิตฺวา ปุรโต นิสฺสชฺชนฺโตปิ ^๔- "อยมตฺโถ เอวํ ทฏฺพฺโพ"ติ กุฏฺฏาทีสุ ลิขิตฺวา เปนฺโตปิ, ตสฺมา เอตฺถ อาณตฺติกนิสฺสคฺคิยถาวราปิ ปโยคา ยุชฺชนฺติ. อฏฺกถาสุ ปน อนาคตตฺตา วีมํสิตฺวา คเหตพฺพา. ปิสุณวาจาติอาทีสุ ยาย วาจาย ยสฺส ตํ วาจํ ภาสติ, ตสฺส หทเย อตฺตโน ปิยภาวํ ปรสฺส จ เปสุญฺภาวํ ^๕- กโรติ, สา ปิสุณวาจา. ยาย ปน อตฺตานมฺปิ ปรมฺปิ ผรุสํ กโรติ, ยา วาจา สยมฺปิ ผรุสา เนว กณฺณสุขา น หทยงฺคมา, อยํ ผรุสวาจา. เยน สมฺผํ ปลปติ นิรตฺถกํ, โส สมฺผปฺปลาโป. เตสํ มูลภูตา เจตนาปิ ปิสุณวาจาทินามเมว ลภติ, สาเอว จ อิธ อธิปฺเปตาติ. ตตฺถ สงฺกิลิฏฺจิตฺตสฺส ปเรสํ วา เภทาย อตฺตโน ปิยกมฺยตาย วา กายวจีปโยคสมุฏฺาปิกา เจตนา ปิสุณวาจา. สา ยสฺส เภทํ กโรติ, ตสฺส อปฺปคุณตาย อปฺปสาวชฺชา, มหาคุณตาย มหาสาวชฺชา. @เชิงอรรถ: ^๑ ฉ.ม. อิติ-สทฺโท น ทิสฺสติ ^๒ ฉ.ม. หสาธิปฺปาเยน @^๓ ฉ.ม. วตฺถุ ^๔ สี. นิสฺสชนฺโตปิ ^๕ ฉ.ม. สุญฺภาวํ, สี. ปิยสุญฺภาวํ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๔๘.

ตสฺสา จตฺตาโร สมฺภารา ภินฺทิตพฺโพ ปโร, "อิติ อิเม นานา ^๑- ภวิสฺสนฺตี"ติ เภทปุเรกฺขารตา วา "อิติ อหํ ปิโย ภวิสฺสามิ วิสฺสาสิโก"ติ ปิยกมฺยตา วา, ตชฺโช วายาโม, ตสฺส ตทตฺถวิชานนนฺติ. ปเร ปน อภินฺเน กมฺมปถเภโท นตฺถิ, ภินฺเนเอว โหติ. ปรสฺส มมฺมจฺเฉทกกายวจีปโยคสมุฏฺาปิกา เอกนฺตผรุสเจตนา ผรุสวาจา. ตสฺสา อาวีภาวตฺถมิทํ วตฺถุ:- เอโก กิร ทารโก มาตุวจนํ อนาทิยิตฺวา อรญฺ คจฺฉติ, ตํ มาตา นิวตฺเตตุํ อสกฺโกนฺตี "จณฺฑา ตํ มหิสี ^๒- อนุพนฺธตู"ติ อกฺโกสิ. อถสฺส ตเถว อรญฺเ มหิสี อุฏฺาสิ, ทารโก "ยํ มม มาตา มุเขน กเถสิ, ตํ มา โหตุ, ยํ จิตฺเตน จินฺเตสิ, ตํ โหตู"ติ สจฺจกิริยํ อกาสิ. มหิสี ตตฺเถว พทฺธา วิย อฏฺาสิ. เอวํ มมฺมจฺเฉทโกปิ ปโยโค จิตฺตสณฺหตาย ผรุสวาจา น โหติ. มาตาปิตโร หิ กทาจิ ปุตฺตเก เอวมฺปิ วทนฺติ "โจรา โว ขณฺฑาขณฺฑิกํ กโรนฺตู"ติ, อุปฺปลปตฺตมฺปิ จ เนสํ อุปริ ปตนฺตํ น อิจฺฉนฺติ. อาจริยุปชฺฌายา จ กทาจิ นิสฺสิตเก เอวํ วทนฺติ "กึ อิเม อหิริกา อโนตฺตปฺปิโน วทนฺติ, ^๓- นิกฺกฑฺฒถ ^๔- เน"ติ, อถ จ เนสํ อาคมาธิคมสมฺปตฺตึ อิจฺฉนฺติ. ยถา จ จิตฺตสณฺหตาย ผรุสวาจา น โหติ, เอวํ วจนสณฺหตาย อผรุสวาจาปิ น โหติ. น หิ มาราเปตุกามสฺส "อิมํ สุขํ สยาเปถา"ติ วจนํ อผรุสวาจา โหติ, จิตฺตผรุสตาย ปเนสา ผรุสวาจาว. สา ยํ สนฺธาย ปวตฺติตา, ตสฺส อปฺปคุณตาย อปฺปสาวชฺชา, มหาคุณตาย มหาสาวชฺชา. ตสฺสา ตโย สมฺภารา อกฺโกสิตพฺโพ ปโร, กุปิตจิตฺตํ, อกฺโกสนาติ. ^๕- อนตฺถวิญฺาปิกา กายวจีปโยคสมุฏฺาปิกา อกุสลเจตนา สมฺผปฺปลาโป. โส อาเสวนมนฺทตาย อปฺปสาวชฺโช, อาเสวนมหนฺตตาย มหาสาวชฺโช. ตสฺส เทฺว สมฺภารา ภารตยุทฺธสีตาหรณาทินิรตฺถกกถาปุเรกฺขารตา, ตถารูปีกถากถนญฺจาติ. ปเร ปน ตํ กถํ อคฺคณฺหนฺเต กมฺมปถเภโท นตฺถิ, ปเรน สมฺผปฺปลาเป คหิเตเยว โหติ. @เชิงอรรถ: ^๑ สี. วินา ^๒ ฉ.ม. มหึสี. เอวมุปริปิ @^๓ ฉ.ม. จรนฺติ ^๔ ฉ.ม. นิทฺธมถ ^๕ ฉ.ม. อกฺโกสนนฺติ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๔๙.

อภิชฺฌายตีติ อภิชฺฌา, ปรภณฺฑาภิมุขี หุตฺวา ตนฺนินฺนตาย ปวตฺตตีติ อตฺโถ. สา "อโห วต อิทํ มมสฺสา"ติ เอวํ ปรภณฺฑาภิชฺฌายนลกฺขณา. อทินฺนาทานํ วิย อปฺปสาวชฺชา มหาสาวชฺชา จ. ตสฺสา เทฺว สมฺภารา ปรภณฺฑํ, อตฺตโน ปริณามนญฺจาติ. ปรภณฺฑวตฺถุเก หิ โลเภ อุปฺปนฺเนปิ น ตาว กมฺมปถเภโท โหติ, ยาว "อโห วต อิทํ มมสฺสา"ติ อตฺตโน น ปริณาเมติ. หิตสุขํ พฺยาปาทยตีติ พฺยาปาโท, โส ปรวินาสาย มโนปโทสลกฺขโณ. ผรุสวาจา วิย อปฺปสาวชฺโช มหาสาวชฺโช จ. ตสฺส เทฺว สมฺภารา ปรสตฺโต จ ตสฺส จ วินาสจินฺตาติ. ปรสตฺตวตฺถุเก หิ โกเธ อุปฺปนฺเนปิ น ตาว กมฺมปถเภโท โหติ, ยาว "อโห วตายํ อุจฺฉิชฺเชยฺย วินสฺเสยฺยา"ติ ตสฺส วินาสํ ^๒- น จินฺเตติ. ^๓- ยถาภุจฺจคฺคหณาภาเวน มิจฺฉา ปสฺสตีติ มิจฺฉาทิฏฺิ, สา "นตฺถิ ทินฺนนฺ"ติ อาทินา นเยน วิปรีตทสฺสนลกฺขณา. สมฺผปฺปลาโป วิย อปฺปสาวชฺชา มหาสาวชฺชา จ. อปิจ อนิยตา อปฺปสาวชฺชา, นิยตา มหาสาวชฺชา. ตสฺสา เทฺว สมฺภารา วตฺถุโน จ คหิตาการวิปรีตตา, ยถา จ ตํ คณฺหาติ, ตถาภาเวน ตสฺสุปฏฺานนฺติ. ตตฺถ นตฺถิกาเหตุกอกิริยทิฏฺีหิเอว กมฺมปถเภโท โหติ, น อญฺทิฏฺีหิ. อิเมสมฺปิ ทสนฺนํ อกุสลกมฺมปถานํ ธมฺมโต โกฏฺาสโต อารมฺมณโต เวทนาโต มูลโต จาติ ปญฺจหากาเรหิ วินิจฺฉโย เวทิตพฺโพ. ตตฺถ ธมฺมโตติ เอเตสุ หิ ปฏิปาฏิยา สตฺต เจตนาธมฺมาว โหนฺติ, อภิชฺฌาทโย ตโย เจตนาสมฺปยุตฺตา. โกฏฺาสโตติ ปฏิปาฏิยา สตฺต มิจฺฉาทิฏฺิ จาติ อิเม อฏฺ กมฺมปถาเอว โหนฺติ, โน มูลานิ. อภิชฺฌาพฺยาปาทา กมฺมปถา เจว มูลานิ จ. อภิชฺฌา หิ มูลํ ปตฺวา โลโภ อกุสลมูลํ โหติ, พฺยาปาโท โทโส อกุสลมูลํ โหติ. อารมฺมณโตติ ปาณาติปาโต ชีวิตินฺทฺริยารมฺมณโต สงฺขารารมฺมโณ โหติ. อทินฺนาทานํ สตฺตารมฺมณํ วา โหติ สงฺขารารมฺมณํ วา. มิจฺฉาจาโร โผฏฺพฺพวเสน @เชิงอรรถ: ^๑ ฉ.ม. อกฺโกสนนฺติ ^๒ ฉ.ม. วินาสนํ ^๓ ฉ.ม. จินฺเตสิ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๕๐.

สงฺขารารมฺมโณ โหติ, สตฺตารมฺมโณติปิ เอเก. มุสาวาโท สตฺตารมฺมโณ วา สงฺขารารมฺมโณ วา. ตถา ปิสุณวาจา. ผรุสวาจา สตฺตารมฺมณาว. สมฺผปฺปลาโป ทิฏฺสุตมุตวิญฺาตวเสน สตฺตารมฺมโณ วา สงฺขารารมฺมโณ วา. ตถา อภิชฺฌา. พฺยาปาโท สตฺตารมฺมโณว. มิจฺฉาทิฏฺิ เตภูมิกธมฺมวเสน สงฺขารารมฺมณาว. เวทนาโตติ ปาณาติปาโต ทุกฺขเวทโน โหติ. กิญฺจาปิ หิ ราชาโน โจรํ ทิสฺวา หสมานาปิ "คจฺฉถ นํ ฆาเตถา"ติ วทนฺติ, สนฺนิฏฺาปกเจตนา ปน เนสํ ทุกฺขสมฺปยุตฺตาว โหติ. อทินฺนาทานํ ติเวทนํ, ตญฺหิ ปรภณฺฑํ ทิสฺวา หฏฺตุฏฺสฺส คณฺหโต สุขเวทนํ โหติ, ภีตภีตสฺส ^๑- คณฺหโต ทุกฺขเวทนํ. ตถา วิปากนิสฺสนฺทผลานิ ปจฺจเวกฺขนฺตสฺส, คหณกาเล มชฺฌตฺตภาเว ิตสฺส ปน คณฺหโต อทุกฺขมสุขเวทนํ โหตีติ. มิจฺฉาจาโร สุขมชฺฌตฺตวเสน ทฺวิเวทโน, สนฺนิฏฺาปกจิตฺเต ปน มชฺฌตฺตเวทโน น โหติ. มุสาวาโท อทินฺนาทาเน วุตฺตนเยเนว ติเวทโน. ตถา ปิสุณวาจา. ผรุสวาจา ทุกฺขเวทนา. สมฺผปฺปลาโป ติเวทโน. ปเรสุ หิ สาธุการํ ททนฺเตสุ ^๒- ^๓- เจลาทีนิ อุกฺขิปนฺเตสุ ^๓- หฏฺตุฏฺสฺส สีตาหรณภารตยุทฺธาทีนิ กถนกาเล โส สุขเวทโน โหติ, ปมทินฺนเวตเนน เอเกน ปจฺฉา อาคนฺตฺวา "อาทิโต ปฏฺาย กเถหี"ติ วุตฺเต "อนนุสนฺธิกํ ปกิณฺณกกถํ กเถสฺสามิ นุโข, โน"ติ โทมนสฺสิตสฺส กถนกาเล ทุกฺขเวทโน โหติ, มชฺฌตฺตสฺส กถยโต อทุกฺขมสุขเวทโน โหติ. อภิชฺฌา สุขมชฺฌตฺตวเสน ทฺวิเวทนา. ตถา มิจฺฉาทิฏฺิ. พฺยาปาโท ทุกฺขเวทโน. มูลโตติ ปาณาติปาโต โทสโมหวเสน ทฺวิมูลโก โหติ. อทินฺนาทานํ โทสโมหวเสน วา โลภโมหวเสน วา. มิจฺฉาจาโร โลภโมหวเสเนว. มุสาวาโท โทสโมหวเสน วา โลภโมหวเสน วา. ตถา ปิสุณวาจา สมฺผปฺปลาโป จ. ผรุสวาจา โทสโมหวเสน. อภิชฺฌา โมหวเสน เอกมูลา. ตถา พฺยาปาโท. มิจฺฉาทิฏฺิ โลภโมหวเสน ทฺวิมูลาติ. อกุสลกมฺมปถกถา นิฏฺิตา. @เชิงอรรถ: ^๑ ฉ.ม. ภีตตสิตสฺส ^๒ ฉ.ม. เทนฺเตสุ ^๓-๓ ฉ.ม. เจลุกฺเขปาทีนิ ขิปนฺเตสุ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๕๑.

กุสลกมฺมปถกถา ปาณาติปาตาทีหิ ปน วิรติโย อนภิชฺฌาอพฺยาปาทสมฺมาทิฏฺิโย จาติ อิเม ทส กุสลกมฺมปถา นาม. ตตฺถ ปาณาติปาตาทโย วุตฺตตฺถาเอว. ปาณาติปาตาทีหิ เอตาย วิรมนฺติ, สยํ วา วิรมติ, วิรมณมตฺตเมว วา เอตนฺติ วิรติ. ยา ปาณาติปาตา วิรมนฺตสฺส "ยา ตสฺมึ สมเย ปาณาติปาตา อารติ วิรตี"ติ ^๑- เอวํ วุตฺตา กุสลจิตฺตสมฺปยุตฺตา วิรติ, สา ปเภทโต ติวิธา โหติ สมฺปตฺตวิรติ สมาทานวิรติ สมุจฺเฉทวิรตีติ. ตตฺถ อสมาทินฺนสิกฺขาปทานํ อตฺตโน ชาติวยพาหุสจฺจาทีนิ ปจฺจเวกฺขิตฺวา "อยุตฺตํ อมฺหากํ เอวรูปํ ปาปํ กาตุนฺ"ติ สมฺปตฺตวตฺถุํ อวีติกฺกมนฺตานํ อุปฺปชฺชมานา วิรติ "สมฺปตฺตวิรตี"ติ เวทิตพฺพา. ตตฺริทํ วตฺถุํ:- สีหลทีเป จกฺกนสฺส อุปาสกสฺส ^๒- วิย. ตสฺส กิร ทหรกาเลเยว มาตุยา โรโค อุปฺปชฺชิ. เวชฺเชน จ "อลฺลสสมํสํ ลทฺธุํ วฏฺฏตี"ติ วุตฺตํ. ตโต จกฺกนสฺส ภาตา "คจฺฉ ตาต, เขตฺตํ อาหิณฺฑาหี"ติ จกฺกนํ เปเสสิ. โส ตตฺถ คโต, ตสฺมึ ปน สมเย เอโก สโส ตรุณสสฺสํ ขาทิตุํ อาคโต โหติ. โส ตํ ทิสฺวา เวเคน ธาวนฺโต วลฺลิยา พทฺโธ "กิริ กิรี"ติ สทฺทมกาสิ. จกฺกโน เตน สทฺเทน คนฺตฺวา ตํ คเหตฺวา จินฺเตสิ "มาตุ เภสชฺชํ กโรมี"ติ, ปุน จินฺเตสิ "น เมตํ ปฏิรูปํ, ยฺวาหํ ^๓- มาตุ ชีวิตการณา ปรํ ชีวิตา โวโรเปยฺยนฺ"ติ. อถ นํ "คจฺฉ อรญฺเ สเสหิ สทฺธึ ติโณทกํ ปริภุญฺชา"ติ มุญฺจิ. ภาตรา จ "กึ ตาต สโส ลทฺโธ"ติ ปุจฺฉิโต ตํ ปวตฺตึ อาโรเจสิ. ^๔- ตโต นํ ภาตา ปริภาสิ. โส มาตุ สนฺติกํ คนฺตฺวา "ยโตหํ ชาโต, นาภิชานามิ สญฺจิจฺจ ปาณํ ชีวิตา โวโรเปตา"ติ สจฺจํ วตฺวา อฏฺาสิ, ตาวเทวสฺส มาตา อโรคา อโหสิ. สมาทินฺนสิกฺขาปทานํ ปน สิกฺขาปทสมาทาเน จ ตทุตฺตริญฺจ อตฺตโน ชีวิตํ ปริจฺ- จชิตฺวา วตฺถุํ อวีติกฺกมนฺตานํ อุปฺปชฺชมานา วิรติ "สมาทานวิรตี"ติ เวทิตพฺพา, ทนฺตรวฑฺฒมานปพฺพตวาสิอุปาสกสฺส ^๕- วิย. โส กิร อมฺพริยวิหารวาสิโน ^๖- ปิงฺคลสฺส @เชิงอรรถ: ^๑ อภิ. ๓๔/๓๐๐/๘๙ ^๒ ม. ชคฺคนอุปาสกสฺส ^๓ สี. ยมหํ @^๔ ฉ.ม. อาจิกฺขิ ^๕ ฉ.ม. อุตฺตรวฑฺฒมาน........ @^๖ ม. อมฺพติสฺสวิหารวาสิโน

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๕๒.

พุทฺธรกฺขิตตฺเถรสฺส สนฺติเก สิกฺขาปทานิ คเหตฺวา เขตฺตํ กสติ. อถสฺส โคโณ นฏฺโ, โส ตํ คเวสนฺโต ทนฺตรวฑฺฒมานปพฺพตํ อารุหิ. ตตฺร นํ มหาสปฺโป อคฺคเหสิ. โส จินฺเตสิ "อิมายสฺส ติขิณวาสิยา สีสํ ฉินฺทามี"ติ, ปุน จินฺเตสิ "น เมตํ ปฏิรูปํ, ยฺวาหํ ภาวนียสฺส ครุโน สนฺติเก สิกฺขาปทานิ คเหตฺวา ภินฺเทยฺยนฺ"ติ. เอวํ ยาวตติยํ จินฺเตตฺวา "ชีวิตํ ปริจฺจชามิ, น สิกฺขาปทนฺ"ติ อํเส ปิตํ ติขิณทณฺฑวาสึ อรญฺเ ฉฑฺเฑสิ, ตาวเทว นํ มหาสปฺโป ^๑- มุญฺจิตฺวา อคมาสีติ. อริยมคฺคสมฺปยุตฺตา วิรติ สมุจฺเฉทวิรตีติ เวทิตพฺพา, ยสฺสา ^๒- อุปฺปตฺติโต ปภูติ "ปาณํ ฆาเตสฺสามา"ติ ^๓- อริยปุคฺคลานํ จิตฺตมฺปิ น อุปฺปชฺชตีติ. อิทานิ ยถา อกุสลานํ, เอวํ อิเมสมฺปิ กุสลกมฺมปถานํ ธมฺมโต โกฏฺาสโต อารมฺมณโต เวทนาโต มูลโตติ ปญฺจหากาเรหิ วินิจฺฉโย เวทิตพฺโพ. ตตฺถ ธมฺมโตติ เอเตสุ หิ ปฏิปาฏิยา สตฺต เจตนาปิ วฏฺฏนฺติ วิรติโยปิ, อนฺเต ตโย เจตนาสมฺปยุตฺตาว. โกฏฺาสโตติ ปฏิปาฏิยา สตฺต กมฺมปถาเอว, โน มูลานิ, อนฺเต ตโย กมฺมปถา เจว มูลานิ จ. อนภิชฺฌา หิ มูลํ ปตฺวา อโลโภ กุสลมูลํ โหติ, อพฺยาปาโท อโทโส กุสลมูลํ, สมฺมาทิฏฺิ อโมโห กุสลมูลํ. อารมฺมณโตติ ปาณาติปาตาทีนํ อารมฺมณาเนว เอเตสํ อารมฺมณานิ, วีติกฺ กมิตพฺพโตเยว หิ วิรติ ^๔- เวรมณี นาม โหติ. ยถา ปน นิพฺพานารมฺมโณ อริยมคฺโค กิเลเส ปชหติ, เอวํ ชีวิตินฺทฺริยาทิอารมฺมณาเปเต กมฺมปถา ปาณาติปาตาทีนิ ทุสฺสีลฺยานิ ปชหนฺตีติ เวทิตพฺพา. เวทนาโตติ สพฺเพ สุขเวทนา วา โหนฺติ มชฺฌตฺตเวทนา วา, กุสลํ ปตฺวา หิ ทุกฺขเวทนา นาม นตฺถิ. มูลโตติ ปฏิปาฏิยา สตฺต กมฺมปถา าณสมฺปยุตฺตจิตฺเตน วิรมนฺตสฺส อโลภอโทสอโมหวเสน ติมูลา โหนฺติ, าณวิปฺปยุตฺตจิตฺเตน วิรมนฺตสฺส ทฺวิมูลา. @เชิงอรรถ: ^๑ ฉ.ม. มหาวาโฬ ^๒ สี. ตสฺสา @^๓ ฉ.ม. ฆาเตสฺสามีติ ^๔ ฉ.ม. อยํ ปาโ น ทิสฺสติ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๕๓.

อนภิชฺฌา าณสมฺปยุตฺตจิตฺเตน วิรมนฺตสฺส ทฺวิมูลา โหติ, าณวิปฺปยุตฺตจิตฺเตน วิรมนฺตสฺส เอกมูลา. อโลโภ ปน อตฺตนาว อตฺตโน มูลํ น โหติ. อพฺยาปาเทปิ เอเสว นโย. สมฺมาทิฏฺิ อโลภาโทสวเสน ทฺวิมูลาวาติ อิเม ทส กุสลกมฺมปถา นาม. กมฺมปถสํสนฺทนกถา อิทานิ อิมสฺมึ าเน กมฺมปถสํสนฺทนํ นาม เวทิตพฺพํ. ปญฺจสมฺผสฺสทฺวารวเสน หิ อุปฺปนฺโน อสํวโร อกุสลํ มโนกมฺมเมว โหติ. มโนสมฺผสฺสทฺวารวเสน อุปฺปนฺโน ตีณิปิ กมฺมานิ โหนฺติ. โส หิ กายทฺวาเร โจปนํ ปตฺโต อกุสลํ กายกมฺมํ โหติ, วจีทฺวาเร อกุสลํ วจีกมฺมํ, อุภยตฺถ โจปนํ อปฺปตฺโต อกุสลํ มโนกมฺมํ โหติ. ปญฺจอสํวรทฺวารวเสน อุปฺปนฺโน อกุสลํ มโนกมฺมเมว โหติ. โจปนกายอสํวรทฺวารวเสน อุปฺปนฺโน อกุสลํ กายกมฺมเมว โหติ. วาจาอสํวรทฺวารวเสน อุปฺปนฺโน อกุสลํ วจีกมฺมเมว โหติ. มโนอสํวรทฺวารวเสน อุปฺปนฺโน อกุสลํ มโนกมฺมเมว โหติ. ติวิธํ กายทุจฺจริตํ อกุสลํ กายกมฺมเมว โหติ. จตุพฺพิธํ วจีทุจฺจริตํ อกุสลํ วจีกมฺมเมว โหติ. ติวิธํ มโนทุจฺจริตํ อกุสลํ มโนกมฺมเมว โหติ. ปญฺจสมฺผสฺสทฺวารวเสน อุปฺปนฺโน สํวโรปิ กุสลํ มโนกมฺมเมว โหติ. มโนสมฺผสฺสทฺวารวเสน อุปฺปนฺโน ปน อยมฺปิ อสํวโร วิย ตีณิปิ กมฺมานิ โหนฺติ. ปญฺจสํวรทฺวารวเสน อุปฺปนฺโนปิ กุสลํ มโนกมฺมเมว โหติ. โจปนกายสํวรทฺวารวเสน อุปฺปนฺโน กุสลํ กายกมฺมเมว โหติ. วาจาสํวรทฺวารวเสน อุปฺปนฺโน กุสลํ วจีกมฺมเมว โหติ. มโนสํวรทฺวารวเสน อุปฺปนฺโน กุสลํ มโนกมฺมเมว โหติ. ติวิธํ กายสุจริตํ กุสลํ กายกมฺมเมว โหติ. จตุพฺพิธํ วจีสุจริตํ กุสลํ วจีกมฺมเมว โหติ. ติวิธํ มโนสุจริตํ กุสลํ มโนกมฺมเมว โหติ. อกุสลํ กายกมฺมํ ปญฺจสมฺผสฺสทฺวารวเสน นุปฺปชฺชติ, มโนสมฺผสฺสทฺวารวเสเนว อุปฺปชฺชติ. ตถา อกุสลํ วจีกมฺมํ. อกุสลํ มโนกมฺมํ ปน ฉสมฺผสฺสทฺวารวเสเนว อุปฺปชฺชติ, ตํ กายวจีทฺวาเรสุ โจปนํ ปตฺตํ อกุสลํ กายกมฺมวจีกมฺมํ โหติ, โจปนํ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๕๔.

อปฺปตฺตํ อกุสลํ มโนกมฺมเมว โหติ. ยถา จ ปญฺจสมฺผสฺสทฺวารวเสน, เอวํ ปญฺจอสํวรทฺวารวเสนปิ อกุสลํ กายกมฺมํ นุปฺปชฺชติ. โจปนกายอสํวรทฺวารวเสน ปน วาจาอสํวรทฺวารวเสน จ อุปฺปชฺชติ, มโนอสํวรทฺวารวเสน นุปฺปชฺชติ. อกุสลํ วจีกมฺมมฺปิ ปญฺจอสํวรทฺวารวเสน นุปฺปชฺชติ, โจปนกายวาจาอสํวรทฺวารวเสน อุปฺปชฺชติ, มโนอสํวรทฺวารวเสน นุปฺปชฺชติ. อกุสลํ มโนกมฺมํ อฏฺอสํวรทฺวารวเสนปิ อุปฺปชฺชเตว. กุสลกายกมฺมาทีสุปิ เอเสว นโย. อยํ ปน วิเสโส, ยถา อกุสลกายกมฺมวจีกมฺมานิ มโนอสํวรทฺวารวเสน นุปฺปชฺชนฺติ, น ตถา เอตานิ. เอตานิ ปน กายงฺควาจงฺคํ อโจเปตฺวา สิกฺขาปทานิ คณฺหนฺตสฺส มโนสํวรทฺวาเรปิ อุปฺปชฺชนฺติ. เอวํ ตตฺถ กามาวจรกุสลจิตฺตํ ติวิธกมฺมทฺวารวเสน อุปฺปชฺชติ, ปญฺจวิญฺาณทฺวารวเสน นุปฺปชฺชติ, "ยมฺปิทํ จกฺขุสมฺผสฺสปจฺจยา อุปฺปชฺชติ เวทยิตํ สุขํ วา ทุกฺขํ วา อทุกฺขมสุขํ วา"ติ อิมินา ปน นเยน ฉสมฺผสฺสทฺวารวเสน อุปฺปชฺชติ, อฏฺอสํวรทฺวารวเสน นุปฺปชฺชติ, อฏฺสํวรทฺวารวเสน อุปฺปชฺชติ, ทสอกุสลกมฺมปถวเสน นุปฺปชฺชติ, ทสกุสลกมฺมปถวเสน อุปฺปชฺชติ. ตสฺมา อิทํ จิตฺตํ ติวิธกมฺมทฺวารวเสน วา อุปฺปนฺนํ โหติ ^๑- ฉสมฺผสฺสทฺวารวเสน วา อฏฺสํวรทฺวารวเสน วา ทสกุสลกมฺมปถวเสน วา, "กามาวจรํ กุสลํ จิตฺตํ อุปฺปนฺนํ โหติ ฯเปฯ รูปารมฺมณํ วา ฯเปฯ ธมฺมารมฺมณํ วา"ติ วุตฺเต สพฺพํ วุตฺตเมว โหตีติ. ทฺวารกถา นิฏฺิตา. ---------- ยํ ยํ วา ปนารพฺภาติ เอตฺถ อยํ โยชนา, เหฏฺา วุตฺเตสุ รูปารมฺมณาทีสุ รูปารมฺมณํ วา อารพฺภ, อารมฺมณํ กตฺวาติ อตฺโถ. สทฺทารมฺมณํ วา ฯเปฯ ธมฺมารมฺมณํ วา อารพฺภ อุปฺปนฺนํ โหติ. เอตฺตาวตา เอตสฺส ^๒- จิตฺตสฺส เอเตสุ อารมฺมเณสุ ยงฺกิญฺจิ เอกเมว อารมฺมณํ อนุญฺาตสทิสํ @เชิงอรรถ: ^๑ ฉ.ม. โหตุ ^๒ สี. เอกสฺส

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๕๕.

โหติ. อิทญฺจ เอกสฺมึ สมเย เอกสฺส วา ปุคฺคลสฺส รูปารมฺมณํ อารพฺภ อุปฺปนฺนํ, ปุน อญฺสฺมึ สมเย อญฺสฺส วา ปุคฺคลสฺส สทฺทาทีสุปิ อญฺตรํ อารมฺมณํ อารพฺภ อุปฺปชฺชติเอว. เอวํ อุปฺปชฺชมานสฺส จสฺส เอกสฺมึ ภเว ปมํ รูปารมฺมณํ อารพฺภ ปวตฺติ โหติ, ปจฺฉา สทฺทารมฺมณนฺติ อยมฺปิ กโม นตฺถิ. รูปาทีสุ จาปิ ปมํ นีลารมฺมณํ, ปจฺฉา ปีตารมฺมณนฺติ อยมฺปิ นิยโม นตฺถิ. อิติ อิมํ สพฺพารมฺมณตญฺเจว กมาภาวญฺจ กมาภาเวปิ จ นีลปีตาทีสุ นิยมาภาวํ ทสฺเสตุํ "ยํ ยํ วา ปนารพฺภา"ติ อาห. อิทํ วุตฺตํ โหติ:- อิเมสุ รูปาทีสุ น ยงฺกิญฺจิ เอกเมว, อถโข ยํ ยํ วา ปนารพฺภ อุปฺปนฺนํ โหติ, เอวํ อุปฺปชฺชมานมฺปิ จ "ปมํ รูปารมฺมณํ, ปจฺฉา สทฺทารมฺมณํ อารพฺภา"ติ เอวมฺปิ อนุปฺปชฺชิตฺวา ยํ ยํ วา ปนารพฺภ อุปฺปนฺนํ โหติ, ปฏิโลมโต วา อนุโลมโต วา เอกนฺตริกทฺวิกนฺตริกาทินเยน วา รูปารมฺมณาทีสุ ยํ วา ตํ วา อารมฺมณํ กตฺวา อุปฺปนฺนํ โหตีติ อตฺโถ. รูปารมฺมเณสุปิ ^๑- จ "ปมํ นีลารมฺมณํ, ปจฺฉา ปีตารมฺมณนฺ"ติ อิมินาปิ นิยเมน อนุปฺปชฺชิตฺวา ยํ ยํ วา ปนารพฺภ นีลปีตกาทีสุ รูปารมฺมเณสุ ยํ วา ตํ วา รูปารมฺมณํ อารพฺภ อุปฺปนฺนํ โหตีติ อตฺโถ. สทฺทารมฺมณาทีสุปิ เอเสว นโย. อยํ ตาว เอกา โยชนา. อยํ ปน อปรา:- รูปํ อารมฺมณํ เอตสฺสาติ รูปารมฺมณํ ฯเปฯ ธมฺโม อารมฺมณํ เอตสฺสาติ ธมฺมารมฺมณํ. อิติ รูปารมฺมณํ วา ฯเปฯ ธมฺมารมฺมณํ วา จิตฺตํ อุปฺปนฺนํ โหตีติ วตฺวา ปุน "ยํ ยํ วา ปนารพฺภา"ติ อาห. ตสฺสตฺโถ:- เอเตสุ รูปาทีสุ เหฏฺา วุตฺตนเยเนว ยํ วา ตํ วา ปนารพฺภ อุปฺปนฺนํ โหตติ. มหาอฏฺกถายํ ปน "เยวาปนเก ^๒- อภินวํ นตฺถิ, เหฏฺา คหิตเมว คหิตนฺ"ติ วตฺวา "รูปํ วา อารพฺภ ฯเปฯ ธมฺมํ วา อารพฺภ อิทํ วา อิทํ วา อารพฺภาติ กเถตุํ อิทํ วุตฺตนฺ"ติ เอตฺตกเมว อาคตํ. @เชิงอรรถ: ^๑ สี. รูปารมฺมเณปิ ^๒ สี.,ม. ยํวาปนเก

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๕๖.

กามาวจรกุสลธมฺมุทฺเทสกถา ธมฺมุทฺเทสวารผสฺสปญฺจมกราสิวณฺณนา ตสฺมึ สมเยติ อิทํ อนิยมนิทฺทิฏฺสฺส สมยสฺส นิยมโต ปฏินิทฺเทสวจนํ. ตสฺมา "ยสฺมึ สมเย กามาวจรํ กุสลํ จิตฺตํ อุปฺปนฺนํ โหติ, ตสฺมึเยว สมเย ผสฺโส โหติ ฯเปฯ อวิกฺเขโป โหตี"ติ อยมตฺโถ เวทิตพฺโพ. ตตฺถ ยเถว จิตฺตํ, เอวํ ผสฺสาทีสุปิ "ผสฺโส โหติ. กึ โหติ? กามาวจโร โหติ, กุสโล โหติ, อุปฺปนฺโน โหติ, โสมนสฺสสหคโต โหตี"ติอาทินา นเยน ลพฺภมานปทวเสน โยชนา กาตพฺพา. เวทนาย หิ "โสมนสฺสสหคตา"ติ ปญฺินฺทฺริเย จ "าณสมฺปยุตฺตนฺ"ติ น ลพฺภติ, ตสฺมา "ลพฺภมานปทวเสนา"ติ วุตฺตํ. อิทํ อฏฺกถามุตฺตกํ อาจริยานํ มตํ, น ปเนตํ สารโต ทฏฺพฺพํ. กสฺมา ปเนตฺถ ผสฺโสว ปมํ วุตฺโตติ? จิตฺตสฺส ปมาภินิปาตตฺตา. อารมฺมณสฺมึ หิ จิตฺตสฺส ปมาภินิปาโต หุตฺวา ผสฺโส อารมฺมณํ ผุสมาโน อุปฺปชฺชติ, ตสฺมา ปมํ วุตฺโต. ผสฺเสน ปน ผุสิตฺวา เวทนาย เวทิยติ, ^๑- สญฺาย สญฺชานาติ, เจตนาย เจเตติ, เตน วุตฺตํ "ผุฏฺโ ภิกฺขเว เวเทติ, ผุฏฺโ สญฺชานาติ, ผุฏฺโ เจเตตี"ติ. ^๒- อปิจ อยํ ผสฺโส นาม ยถา ปาสาทํ ปตฺวา ถมฺโภ นาม เสสทพฺพสมฺภารานํ พลวปจฺจโย, ตุลาสงฺฆาฏภิตฺติปาทกูฏโคปานสีสิงฺฆาฏกปกฺขปาสกมุขวฏฺฏิโย ถมฺภาพทฺธา ^๓- ถมฺเภ ปติฏฺิตา, เอวเมว สหชาตสมฺปยุตฺตธมฺมานํ พลวปจฺจโย โหติ. ถมฺภสทิโส หิ เอส, อวเสสา ทพฺพสมฺภารสทิสาติ ตสฺมาปิ ปมํ วุตฺโต. อิทํ ปน อการณํ, เอกจิตฺตสฺมึ หิ อุปฺปนฺนธมฺมานํ ^๔- "อยํ ปมํ อุปฺปนฺโน, อยํ ปจฺฉา"ติ อิทํ วตฺตุํ น ลพฺภา, พลวปจฺจยภาเวปิ ผสฺสสฺส การณํ น ทิสฺสติ, เทสนาวาเรเนว ผสฺโส ปมํ วุตฺโต. "เวทนา โหติ, ผสฺโส โหติ. สญฺา โหติ, ผสฺโส โหติ. เจตนา โหติ, ผสฺโส โหติ. จิตฺตํ โหติ, ผสฺโส โหติ. เวทนา โหติ, สญฺา โหติ, เจตนา โหติ, วิตกฺโก โหตี"ติ อาหริตุมฺปิ หิ วฏฺเฏยฺย, เทสนาวาเรน ปน ผสฺโสว ปมํ วุตฺโตติ เวทิตพฺโพ. ยถา เจตฺถ, เอวํ เสสธมฺเมสุปิ ปุพฺพาปรกฺกโม นาม น ปริเยสิตพฺโพ. วจนตฺถลกฺขณรสาทีหิ ปน ธมฺมาเอว ปริเยสิตพฺพา. @เชิงอรรถ: ^๑ ฉ.ม. เวทยติ ^๒ สํ. สฬา. ๑๘/๙๓/๔๖ @^๓ สี. ถมฺเภ พทฺธา, ม.ถมฺภพทฺธา, ^๔ สี. อุปฺปนฺนธมฺมา

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๕๗.

เสยฺยถีทํ:- ผุสตีติ ผสฺโส, โส อยํ ผุสนลกฺขโณ, สงฺฆฏนรโส, สนฺนิปาตปจฺจุปฏฺาโน, อาปาถคตวิสยปทฏฺาโน. อยํ หิ อรูปธมฺโมปิ สมาโน อารมฺมเณ ผุสนากาเรเนว ปวตฺตตีติ ผุสนลกฺขโณ. เอกเทเสน จ อนลฺลียมาโนปิ รูปํ วิย จกฺขุํ สทฺโท วิย จ โสตํ จิตฺตํ อารมฺมณญฺจ สงฺฆเฏตีติ สงฺฆฏนรโส, วตฺถารมฺมณสงฺฆฏนโต วา อุปฺปนฺนตฺตา สมฺปตฺติอตฺเถนปิ รเสน สงฺฆฏนรโสติ เวทิตพฺโพ. วุตฺตํ เหตํ อฏฺกถายํ "จตุภูมิกผสฺโส หิ โนผุสนลกฺขโณ นาม นตฺถิ. สงฺฆฏนรโส ปน ปญฺจทฺวาริโกว โหติ, ปญฺจทฺวาริกสฺส หิ ผุสนลกฺขโณติปิ สงฺฆฏนรโสติปิ นามํ. มโนทฺวาริกสฺส ผุสนลกฺขโณเตฺวว นามํ, น สงฺฆฏนรโส"ติ. อิทญฺจ วตฺวา อิทํ สุตฺตํ อาภฏํ "ยถา มหาราช เทฺว เมณฺฑา ยุชฺเฌยฺยุํ, เตสุ ยถา เอโก เมณฺโฑ, เอวํ จกฺขุ ทฏฺพฺพํ. ยถา ทุติโย เมณฺโฑ, เอวํ รูปํ ทฏฺพฺพํ. ยถา เตสํ สนฺนิปาโต, เอวํ ผสฺโส ทฏฺพฺโพ. เอวํ ผุสนลกฺขโณ จ ผสฺโส สงฺฆฏนรโส จ. ยถา มหาราช เทฺว ปาณี สมฺมา วฏฺเฏยฺยุํ ^๑- ฯเปฯ เทฺว ปาณี วฏฺเฏยฺยุํ. ยถา เอโก ปาณิ, เอวํ จกฺขุ ทฏฺพฺพํ. ยถา ทุติโย ปาณิ, เอวํ รูปํ ทฏฺพฺพํ. ยถา เตสํ สนฺนิปาโต, เอวํ ผสฺโส ทฏฺพฺโพ. เอวํ ผุสนลกฺขโณ จ ผสฺโส สงฺฆฏนรโส จา"ติ ^๒- วิตฺถาโร. ยถา วา "จกฺขุนา รูปํ ทิสฺวา"ติอาทีสุ ^๓- จกฺขุวิญฺาณาทีนิ จกฺขุอาทินาเมน วุตฺตานิ, เอวมิธาปิ ตานิ จกฺขุอาทินาเมเนว วุตฺตานีติ เวทิตพฺพานิ. ตสฺมา "เอวํ จกฺขุ ทฏฺพฺพนฺ"ติอาทีสุ "เอวํ จกฺขุวิญฺาณํ ทฏฺพฺพนฺ"ติ อิมินา นเยน อตฺโถ เวทิตพฺโพ. เอวํ สนฺเต จิตฺตารมฺมณสงฺฆฏนโต อิมสฺมิมฺปิ สุตฺเต กิจฺจฏฺเเนว รเสน สงฺฆฏนรโสติ สิทฺโธ โหติ. ติกสนฺนิปาตสงฺขาตสฺส ^๔- ปน อตฺตโน การณสฺส วเสน ปเวทิตตฺตา สนฺนิปาตปจฺจุปฏฺาโน. อยญฺหิ ตตฺถ ตตฺถ "ติณฺณํ สงฺคติ ผสฺโส"ติ ^๕- เอวํ การณสฺส @เชิงอรรถ: ^๑ ฉ.ม. วชฺเชยฺยุํ. เอวมุปริปิ ^๒ มิลินฺท ๘/๖๑ ^๓ อภิ. ๓๔/๑๓๕๒/๓๐๒ @^๔ ม. ติณฺณํ สนฺนิปาตสงฺขาตสฺส ^๕ สํ.นิ. ๑๖/๔๓/๖๙

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๕๘.

วเสน ปเวทิโตติ. อิมสฺส จ สุตฺตปทสฺส ติณฺณํ สงฺคติยา ผสฺโสติ อยมตฺโถ, น สงฺคติมตฺตเมว ผสฺโสติ. เอวํ ปเวทิตตฺตา ปน เตเนวากาเรน ปจฺจุปฏฺาตีติ สนฺนิปาตปจฺจุปฏฺาโนติ วุตฺโต, ผลฏฺเน ปน ปจฺจุปฏฺาเนเนส เวทนาปจฺจุปฏฺาโน นาม โหติ. เวทนํ เหส ปจฺจุปฏฺาเปติ, อุปฺปาเทตีติ อตฺโถ. อุปฺปาทิยมาโน จ ยถา พหิทฺธา อุณฺหปจฺจยาปิ ลาขาสงฺขาตธาตุนิสฺสิตา อุสฺมา อตฺตโน นิสฺสเย มุทุภาวการี โหติ, น อตฺตโน ปจฺจยภูเตปิ พหิทฺธา วีตจฺฉิตงฺคารสงฺขาเต อุณฺหภาเว. เอวํ วตฺถารมฺมณสงฺขาโต อญฺโ ปจฺจโยปิ สมาโน จิตฺตนิสฺสิตตฺตา อตฺตโน นิสฺสยภูเต จิตฺเตเยว เอส เวทนุปฺปาทโก โหติ, น อตฺตโน ปจฺจยภูเตปิ วตฺถุมฺหิ อารมฺมเณ วาติ เวทิตพฺโพ. ตชฺชาสมนฺนาหาเรน ปน อินฺทฺริเยน จ ปริกฺขิตฺเต ^๑- วิสเย อนนฺตราเยน อุปฺปชฺชนโต เอส "อาปาถคตวิสยปทฏฺาโน"ติ วุจฺจติ. เวทิยตีติ เวทนา, สา เวทยิตลกฺขณา, อนุภวนรสา อิฏฺาการสมฺโภครสา วา, เจตสิกอสฺสาทปจฺจุปฏฺานา, ปสฺสทฺธิปทฏฺานา. จตุภูมิกเวทนา หิ โนเวทยิตลกฺขณา นาม นตฺถิ. "อนุภวนรสตา ปน สุขเวทนายเมว ลพฺภตี"ติ วตฺวา ปุน ตํ วาทํ ปฏิกฺขิปิตฺวา "สุขเวทนา วา โหตุ ทุกฺขเวทนา วา อทุกฺขมสุขเวทนา วา, สพฺพา อนุภวนรสา"ติ วตฺวา อยมตฺโถ ทีปิโต. อารมฺมณรสานุภวนฏฺานํ ปตฺวา เสสสมฺปยุตฺตธมฺมา เอกเทสมตฺตกเมว อนุภวนฺติ. ผสฺสสฺส หิ ผุสนมตฺตกเมว โหติ, สญฺาย สญฺชานนมตฺตกเมว. เจตนาย เจตนามตฺตกเมว, วิญฺาณสฺส วิชานนมตฺตกเมว. เอกํสโต ปน อิสฺสรวตาย วิสวิตาย ^๒- สามิภาเวน เวทนาว อารมฺมณรสํ อนุภวติ. ราชา วิย หิ เวทนา, สูโท วิย เสสธมฺมา. ยถา สูโท นานคฺครสโภชนํ สมฺปาเทตฺวา เปฬาย ปกฺขิปิตฺวา ลญฺฉนํ ทตฺวา รญฺโ สนฺติเก โอตาเรตฺวา ลญฺฉนํ ภินฺทิตฺวา เปฬํ วิวริตฺวา สพฺพสูปพฺยญฺชเนหิ อคฺคํ ^๓- อาทาย ภาชเน ปกฺขิปิตฺวา @เชิงอรรถ: ^๑ ฉ.ม. ปริกฺขเต ^๒ ฉ.ม. วิสฺสวิตาย. เอวมุปริปิ ^๓ ฉ.ม. อคฺคคฺคํ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๕๙.

สโทสนิทฺโทสภาววีมํสนตฺถํ อชฺโฌหรติ, ตโต รญฺโ นานารสโภชนํ อุปเนติ. ^๑- ราชา อิสฺสรวตายวิสวิตาย สามี หุตฺวา อิจฺฉิติจฺฉิตํ ภุญฺชติ. ตตฺถ หิ สูทสฺส ภตฺตวีมํสนมตฺตมิว อวเสสธมฺมานํ อารมฺมณรสสฺส เอกเทสานุภวนํ. ยถา หิ สูโท ภตฺเตกเทสมตฺตเมว วีมํสติ, เอวํ เสสธมฺมาปิ อารมฺมณรเสกเทสเมว อนุภวนฺติ. ยถา ปน ราชา อิสฺสรวตาย วิสวิตาย สามี หุตฺวา ยทิจฺฉิตํ ภุญฺชติ, เอวํ เวทนาปิ อิสฺสรวตาย วิสวิตาย สามิภาเวน อารมฺมณรสํ อนุภวติ, ตสฺมา "อนุภวนรสา"ติ วุจฺจติ. ทุติเย อตฺถวิกปฺเป อยํ อิธ อธิปฺเปตา เวทนา ยถา วา ตถา วา อารมฺมณสฺส อิฏฺาการเมว สมฺภุญฺชตีติ "อิฏฺาการสมฺโภครสา"ติ วุตฺตา. เจตสิกอสฺสาทโต ปเนสา อตฺตโน สภาเวเนว อุปฏฺานํ สนฺธาย "เจตสิกอสฺสาทปจฺจุปฏานา"ติ วุตฺตา. ยสฺมา ปน ปสฺสทฺธกาโย สุขํ เวเทติ, ตสฺมา "ปสฺสทฺธิปทฏฺานา"ติ เวทิตพฺพา. นีลาทิเภทํ อารมฺมณํ สญฺชานาตีติ สญฺา, สา สญฺชานนลกฺขณา, ปจฺจาภิญฺาณรสา. จตุภูมิกสญฺา หิ โนสญฺชานนลกฺขณา นาม นตฺถิ, สพฺพา สญฺชานนลกฺขณาว. ยา ปเนตฺถ อภิญฺาเณน สญฺชานาติ, สา ปจฺจาภิญฺาณรสา นาม โหติ. ตสฺสา วฑฺฒกิสฺส ทารุมฺหิ อภิญฺาณํ กตฺวา ปุน เตน อภิญฺาเณน ตํ ปจฺจาภิญฺาณกาเล ^๒- ปุริสสฺส กาฬติลกาทีหิ อภิญฺาณํ สลฺลกฺเขตฺวา ปุน เตน อภิญฺาเณน "อสุโก นาม เอโส"ติ ตสฺส ปจฺจาภิญฺาณกาเล รญฺโ ปิลนฺธนโคปายิกภณฺฑาคาริกสฺส ^๓- ตสฺมึ ตสฺมึ ปิลนฺธเน นามปณฺณกํ พนฺธิตฺวา "อสุกปิลนฺธนํ นาม อาหรา"ติ วุตฺเต ทีปํ ชาเลตฺวา รตนคพฺภํ ปวิสิตฺวา ปณฺณกํ วาเจตฺวา ตสฺส ตสฺเสว ปิลนฺธนสฺส อาหรณกาเล จ ปวตฺติ เวทิตพฺพา. อปโร นโย:- สพฺพสงฺคาหิกวเสน หิ สญฺชานนลกฺขณา สญฺา, ปุน สญฺชานนปจฺจยนิมิตฺตกรณรสา ทารุอาทีสุ ตจฺฉกาทโย วิย, ยถาคหิตนิมิตฺตวเสน @เชิงอรรถ: ^๑ ฉ.ม. อุปนาเมติ ^๒ ฉ.ม. ปจฺจาภิชานนกาเล. เอวมุปริปิ @^๓ ฉ.ม. ปิฬนฺธนโคปกภณฺฑาคาริกสฺส

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๖๐.

อภินิเวสกรณปจฺจุปฏฺานา หตฺถิทสฺสกอนฺธา วิย, อารมฺมเณ อโนคาฬฺหวุตฺติตาย อจิรฏฺานปจฺจุปฏฺานา วา วิชฺชุ วิย, ยถาอุปฏฺิตวิสยปทฏฺานา, ติณปุริสเกสุ มิคโปตกานํ "ปุริสา"ติ อุปฺปนฺนสญฺา วิย. ยา ปเนตฺถ าณสมฺปยุตฺตา โหติ, สา สญฺา าณเมว อนุวตฺตติ สสมฺภารปวีอาทีสุ เสสธมฺมา ปวีอาทีนิ วิยาติ เวทิตพฺพา. เจตยตีติ เจตนา, สทฺธึ อตฺตนา สมฺปยุตฺตธมฺเม อารมฺมเณ อภิสนฺทหตีติ อตฺโถ. สา เจตยิตลกฺขณา, เจตนาภาวลกฺขณาติ อตฺโถ. อายูหนรสา, จตุภูมิกเจตนา หิ โนเจตยิตลกฺขณา นาม นตฺถิ, สพฺพา เจตยิตลกฺขณาว. อายูหนรสตา ปน กุสลากุสเลสุเอว โหติ. กุสลากุสลกมฺมายูหนฏฺานํ หิ ปตฺวา เสสสมฺปยุตฺตธมฺมานํ เอกเทสมตฺตกเมว กิจฺจํ โหติ, เจตนา ปน อติเรกอุสฺสาหา อติเรกวายามา ทิคุณอุสฺสาหา ทิคุณวายามา. เตนาหุ โปราณา "ถาวริยสภาวสณฺิตา จ ปเนสา เจตนา"ติ. ถาวริโยติ เขตฺตสามี วุจฺจติ. ยถา หิ เขตฺตสามิปุริโส ปญฺจปณฺณาสพลิปุริเส คเหตฺวา "ลายิสฺสามี"ติ เอกโต เขตฺตํ โอตรติ. ตสฺส อติเรโก อุสฺสาโห อติเรโก วายาโม ทิคุโณ อุสฺสาโห ทิคุโณ วายาโม โหติ, นิรนฺตรํ "คณฺหถา"ติอาทีนิ วทติ, สีมํ อาจิกฺขติ, เตสํ สุราภตฺตคนฺธมาลาทีนิ ชานาติ, มคฺคํ สมกํ หรติ. เอวํ สมฺปทมิทํ เวทิตพฺพํ. เขตฺตสามิปุริโส วิย หิ เจตนา, ปญฺจปณฺณาสพลิปุริสา วิย จิตฺตงฺควเสน อุปฺปนฺนา ปญฺจปณฺณาส กุสลา ธมฺมา, เขตฺตสามิปุริสสฺส ทิคุณุสฺสาหทิคุณวายามกรณกาโล วิย กุสลากุสลกมฺมายูหนฏฺานํ ปตฺวาว เจตนาย ทิคุณุสฺสาโห ทิคุณวายาโม โหติ. เอวมสฺสา อายูหนรสตา เวทิตพฺพา. สา ปเนสา สํวิทหนปจฺจุปฏฺานา. สํวิทหมานา หิ อยํ อุปฏฺหติ, ^๑- สกิจฺจปรกิจฺจสาธกา เชฏฺสิสฺสมหาวฑฺฒกิอาทโย วิย. ยถา หิ เชฏฺสิสฺโส อุปชฺฌายํ ทูรโตว อาคจฺฉนฺตํ ทิสฺวา สยํ อธียมาโน อิตเรปิ ทารเก อตฺตโน อตฺตโน อชฺฌยนกมฺเม ^๒- ปวตฺตยติ, ตสฺมึ อธียิตุํ อารทฺเธ เตปิ อธียนฺติ ตทนุวตฺติตาย. @เชิงอรรถ: ^๑ ฉ. อุปฏฺาติ ^๒ ม. อชฺเฌน กมฺเม

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๖๑.

ยถา จ มหาวฑฺฒกี สยํ ตจฺฉนฺโต อิตเรปิ ตจฺฉเก อตฺตโน อตฺตโน ตจฺฉนกมฺเม ปวตฺตยติ, ตสฺมึ หิ ตจฺฉิตุํ อารทฺเธ เต ตจฺฉนฺติ ตทนุวตฺติตาย. ยถา จ โยธนายโก สยํ ยุชฺฌมาโน อิตเรปิ โยเธ สมฺปหารวุตฺติยํ ปวตฺตยติ, ตสฺมึ หิ ยุชฺฌิตุํ อารทฺเธ เตปิ อนุวตฺตมานา ยุชฺฌนฺติ ตทนุวตฺติตาย, เอวเมสาปิ อตฺตโน กิจฺเจน อารมฺมเณ ปวตฺตมานา อญฺเปิ สมฺปยุตฺตธมฺเม อตฺตโน อตฺตโน กิริยาย ปวตฺเตติ, ตสฺสา หิ อตฺตโน กิจฺจํ อารทฺธาย ตํสมฺปยุตฺตาปิ อารภนฺติ. เตน วุตฺตํ "สกิจฺจปรกิจฺจสาธกา เชฏฺสิสฺสมหาวฑฺฒกิอาทโย วิยา"ติ. อจฺจายิกกมฺมานุสฺสรณาทีสุ จ ปนายํ สมฺปยุตฺตธมฺมานํ อุสฺสาหนภาเวน ปวตฺตมานา ปากฏา โหตีติ เวทิตพฺพา. "อารมฺมณํ จินฺเตตีติ จิตฺตนฺ"ติอาทินา นเยน จิตฺตสฺส วจนตฺโถ วุตฺโตเอว. ลกฺขณาทิโต ปน วิชานนลกฺขณํ จิตฺตํ, ปุพฺพงฺคมรสํ, สนฺธานปจฺจุปฏฺานํ ๑-, นามรูปปทฏฺานํ. จตุภูมิกจิตฺตํ หิ โนวิชานนลกฺขณํ นาม นตฺถิ, สพฺพํ วิชานนลกฺขณเมว. ทฺวารํ ปน ปตฺวา อารมฺมณวิภาวนฏฺาเน จิตฺตํ ปุพฺพงฺคมํ ปุเรจาริกํ โหติ. จกฺขุนา หิ ทิฏฺ รูปารมฺมณํ จิตฺเตเนว วิชานาติ ฯเปฯ มเนน วิญฺาตํ ธมฺมารมฺมณํ จิตฺเตเนว วิชานาติ. ยถา หิ นครคุตฺติโก นาม นครมชฺเฌ สิงฺฆาฏเก นิสีทิตฺวา "อยํ เนวาสิโก, อยํ อาคนฺตุโก"ติ อาคตาคตํ ชนํ อุปธาเรติ ววฏฺเปติ, เอวํ สมฺปทมิทํ ทฏฺพฺพํ. วุตฺตมฺปิ เจตํ มหาเถเรน ๒-:- "ยถา มหาราช นครคุตฺติโก นาม มชฺเฌ นคเร สิงฺฆาฏเก นิสินฺโน ปุรตฺถิมโต ทิสโต ปุริสํ อาคจฺฉนฺตํ ปสฺเสยฺย, ปจฺฉิมโต. ทกฺขิณโต. อุตฺตรโต ทิสโต ปุริสํ อาคจฺฉนฺตํ ปสฺเสยฺย, เอวเมว โข มหาราช ยํ จกฺขุนา รูปํ ปสฺสติ, ตํ วิญฺาเณน วิชานาติ. ยํ โสเตน สทฺทํ สุณาติ. ฆาเนน คนฺธํ ฆายติ. ชิวฺหาย รสํ สายติ. กาเยน โผฏฺพฺพํ ผุสติ. มนสา ธมฺมํ วิชานาติ, ตํ วิญฺาเณน วิชานาตี"ติ. ^๓- เอวํ ทฺวารํ ปตฺวา อารมฺมณวิภาวนฏฺาเน จิตฺตเมว ปุพฺพงฺคมํ ปุเรจาริกํ, ตสฺมา "ปุพฺพงฺคมรสนฺ"ติ วุจฺจติ. @เชิงอรรถ: ^๑ ฉ.ม. สนฺทหนปจฺจุปฏฺานํ. เอวมุปริปิ ^๒ สี. นาคเสนตฺเถเรน @^๓ มิลินฺท. ๑๕/๖๓

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๖๒.

ตเทตํ ปจฺฉิมํ ปจฺฉิมํ อุปฺปชฺชมานํ ปุริมํ ปุริมํ นิรนฺตรํ กตฺวา สนฺธานเมว อุปฏฺาตีติ สนฺธานปจฺจุปฏฺานํ. ปญฺจโวการภเว ปนสฺส นิยมโต นามรูปํ, จตุโวการภเว นามเมว ปทฏฺานํ. ตสฺมา "นามรูปปทฏฺานนฺ"ติ วุตฺตํ. กึ ปเนตํ จิตฺตํ ปุริมนิทฺทิฏฺจิตฺเตน สทฺธึ เอกเมว, อุทาหุ อญฺนฺติ? เอกเมว. อถ กสฺมา ปุริมนิทฺทิฏฺ ปุน วุตฺตนฺติ? อวิจาริตํ เอตํ อฏฺกถายํ. อยํ ปเนตฺถ ยุตฺติ:- ยถา หิ รูปาทีนิ อุปาทาย ปญฺตฺตา สุริยาทโย น อตฺถโต รูปาทีหิ อญฺเ โหนฺติ. เตเนว "ยสฺมึ สมเย สุริโย อุเทติ, ตสฺมึ สมเย ตสฺส เตชสงฺขาตํ รูปํ ปญฺายตี"ติ เอวํ วุจฺจมาเนปิ น รูปาทีหิ อญฺโ สุริโย นาม อตฺถิ, น ^๑- ตถา จิตฺตํ, ผสฺสาทโย ธมฺเม อุปาทาย ปญฺาปิยติ, อตฺถโต ปเนตํ เตหิ อญฺเมว. เตน "ยสฺมึ สมเย จิตฺตํ อุปฺปนฺนํ โหติ, เอกํเสเนว ตสฺมึ สมเย ผสฺสาทีหิ อตฺถโต อญฺเมว ตํ โหตี"ติ อิมสฺส อตฺถสฺส ทีปนตฺถาย เอตํ ปุน วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํ. ยถา จ "ยสฺมึ สมเย รูปูปปตฺติยา มคฺคํ ภาเวติ ฯเปฯ ปวีกสิณํ. ตสฺมึ สมเย ผสฺโส โหติ, เวทนา โหตี"ติอาทีสุ ^๒- ปน ภาเวนฺเตน ววฏฺาปิเต สมเย โย ภาเวติ, น โส อตฺถโต อุปฺปชฺชติ นาม. เตเนว ตตฺถ ยถา "ผสฺโส โหติ, เวทนา โหตี"ติ วุตฺตํ, น เอวํ "โย ภาเวติ, โส โหตี"ติ วุตฺตํ. "ยสฺมึ สมเย กามาวจรํ กุสลํ จิตฺตํ อุปฺปนฺนํ โหตี"ติอาทีสุ ปน จิตฺเตน ววฏฺาปิเต สมเย สมยววฏฺาปิตํ จิตฺตํ น ตถา อตฺถโต นุปฺปชฺชติ. ยเถว ปน ตทา ผสฺโส โหติ, เวทนา โหติ, ตถา จิตฺตมฺปิ โหตีติ อิมสฺสาปิ อตฺถสฺส ทีปนตฺถมิทํ ปุน วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํ. อิทํ ปเนตฺถ สนฺนิฏฺานํ, อุทฺเทสวาเร สงฺคณฺหนตฺถํ นิทฺเทสวาเร จ วิภชนตฺถํ. ปุริเมน หิ จิตฺตสทฺเทน เกวลํ สมโย ววฏฺาปิโต. ตสฺมึ ปน จิตฺเตน ววฏฺาปิตสมเย เย ธมฺมา โหนฺติ, เตสํ ทสฺสนตฺถํ "ผสฺโส โหตี"ติอาทิ อารทฺธํ. จิตฺตญฺจาปิ ตสฺมึ สมเย โหติเยว. ตสฺมา ตสฺสาปิ สงฺคณฺหนตฺถเมตํ ปุน วุตฺตํ. อิมสฺมึ ปน าเน เอตสฺมึ อวุจฺจมาเน "กตมํ ตสฺมึ สมเย จิตฺตนฺ"ติ น สกฺกา @เชิงอรรถ: ^๑ สี. น-สทฺโท น ทิสฺสติ ^๒ อภิ. ๓๔/๑๖๐/๕๐

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๖๓.

ภเวยฺย นิทฺเทสวาเร วิภชิตุํ, เอวมสฺส วิภชนํเอว ปริหาเยถ. ตสฺมาเยว ตสฺส นิทฺเทสวาเร วิภชนตฺถมฺปิ เอตํ ปุน วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํ. ยสฺมา วา "อุปฺปนฺนํ โหตีติ เอตฺถ จิตฺตํ อุปฺปนฺนนฺติ เอตํ เทสนาสีสเมว, น ปน จิตฺตํ เอกเมว อุปฺปชฺชตี"ติ อฏฺกถายํ วิจาริตํ. ตสฺมา "จิตฺตํ อุปฺปนฺนนฺ"ติ เอตฺถาปิ จิตฺตเมว อคฺคเหตฺวา ปโรปณฺณาสกุสลธมฺเมหิ สทฺธึเยว จิตฺตํ คหิตํ. เอวํ ตตฺถ สงฺเขปโต สพฺเพปิ จิตฺตเจตสิกธมฺเม คเหตฺวา อิธ สรูเปเนว ปเภทโต ทสฺเสตุํ "ผสฺโส โหตี"ติอาทิ อารทฺธํ. อิติ ผสฺสาทโย วิย จิตฺตมฺปิ วุตฺตเมวาติ ^๑- เวทิตพฺพํ. ธมฺมุทฺเทสวารฌานงฺคราสิวณฺณนา วิตกฺเกตีติ วิตกฺโก, วิตกฺกนํ วา วิตกฺโก, อูหนนฺติ วุตฺตํ โหติ. สฺวายํ อารมฺมเณ จิตฺตสฺส อภินิโรปนลกฺขโณ. โส หิ อารมฺมเณ จิตฺตํ อาโรเปติ. ยถา หิ โกจิ ราชวลฺลภํ าตึ วา มิตฺตํ วา นิสฺสาย ราชเคหํ อาโรหติ, เอวํ วิตกฺกํ นิสฺสาย จิตฺตํ อารมฺมณํ อาโรหติ. ตสฺมา โส อารมฺมเณ จิตฺตสฺส อภินิโรปนลกฺขโณติ วุตฺโต. นาคเสนตฺเถโร ปนาห "อาโกฏนลกฺขโณ วิตกฺโก. ยถา มหาราช เภรี อาโกฏิตา อถ ปจฺฉา อนุรวติ อนุสทฺทายติ, เอวเมว โข มหาราช ยถา อาโกฏนา, เอวํ วิตกฺโก ทฏฺพฺโพ. ยถา ปจฺฉา อนุรวนา อนุสทฺทายนา, เอวํ วิจาโร ทฏฺพฺโพ"ติ. ^๒- สฺวายํ อาหนนปริยาหนนรโส. ตถา หิ เตน โยคาวจโร อารมฺมณํ วิตกฺกาหตํ วิตกฺกปริยาหตํ กโรตีติ วุจฺจติ. อารมฺมเณ จิตฺตสฺส อานยนปจฺจุปฏฺาโน. อารมฺมเณ เตน จิตฺตํ วิจรตีติ วิจาโร, วิจารณํ วา วิจาโร, อนุสญฺจรณนฺติ วุตฺตํ โหติ. สฺวายํ อารมฺมณานุมชฺชนลกฺขโณ. ตตฺถ สหชาตานุโยชนรโส, จิตฺตสฺส อนุปฺปพนฺธปจฺจุปฏฺาโน. สนฺเตปิ จ เนสํ กตฺถจิ อวิโยเค โอฬาริกฏฺเน ปุพฺพงฺคมฏฺเน จ ฆณฺฑาภิฆาโต ^๓- วิย อภินิโรปนฏฺเน เจตโส ปมาภินิปาโต วิตกฺโก, สุขุมฏฺเน อนุมชฺชนสภาวฏฺเน จ ฆณฺฑานุรโว วิย อนุปฺปพนฺโธ @เชิงอรรถ: ^๑ ก. วตฺตพฺพเมวาติ ^๒ มิลินฺท. ๑๓-๑๔/๖๔ (โถกํ วิสทิสํ) ^๓ ฉ. ฆณฺฏาภิฆาโต

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๖๔.

วิจาโร. วิปฺผารวา เจตฺถ วิตกฺโก ปมุปฺปตฺติกาเล ปริปฺผนฺทนภูโต จิตฺตสฺส อากาเส อุปฺปติตุกามสฺส ปกฺขิโน ปกฺขวิกฺเขโป วิย ปทุมาภิมุขปาโต วิย จ คนฺธานุพนฺธเจตโส ^๑- ภมรสฺส. สนฺตวุตฺติ วิจาโร นาติปริปฺผนฺทนภาโว จิตฺตสฺส อากาเส อุปฺปติตสฺส ปกฺขิโน ปกฺขปฺปสารณํ วิย ปริพฺภมนํ วิย จ ปทุมาภิมุขปติตสฺส ภมรสฺส ปทุมสฺส อุปริภาเค. ทุกนิปาตฏฺกถายํ ^๒- ปน "อากาเส คจฺฉโต มหาสกุณสฺส อุโภหิ ปกฺเขหิ วาตํ คเหตฺวา ปกฺเข สนฺนิสีทาเปตฺวา คมนํ วิย อารมฺมเณ เจตโส อภินิโรปนภาเวน ปวตฺโต วิตกฺโก. โส หิ เอกคฺโค หุตฺวา อปฺเปติ. วาตคฺคหณตฺถํ ปกฺเข ผนฺทาปยมานสฺส คมนํ วิย อนุมชฺชนภาเวน ปวตฺโต วิจาโร. โส หิ อารมฺมณํ อนุมชฺชตี"ติ วุตฺตํ. ตํ อนุปฺปพนฺเธน ^๓- ปวตฺติยํ อติวิย ยุชฺชติ. โส ปน เนสํ วิเสโส ปมทุติยชฺฌาเนสุ ปากโฏ โหติ. อปิจ มลคฺคหิตํ กํสภาชนํ เอเกน หตฺเถน ทฬฺหํ คเหตฺวา อิตเรน หตฺเถน จุณฺณเตลวาลณฺฑุปเกน ปริมชฺชนฺตสฺส ทฬฺหํ คหณหตฺโถ วิย วิตกฺโก, ปริมชฺชนหตฺโถ วิย วิจาโร. ตถา กุมฺภการสฺส ทณฺฑปฺปหาเรน จกฺกํ ภมยิตฺวา ภาชนํ กโรนฺตสฺส อุปฺปีฬนหตฺโถ วิย วิตกฺโก, อิโต จิโต จ สญฺจรณหตฺโถ วิย วิจาโร. ตถา มณฺฑลํ กโรนฺตสฺส มชฺเฌ สนฺนิรุฬฺหิตฺวา ^๔- ิตกณฺฏโก วิย อภินิโรปโน วิตกฺโก, พหิ ปริพฺภมนกณฺฏโก วิย อนุมชฺชนฺโต ^๕- วิจาโร. ปินยตีติ ปีติ, สา สมฺปิยายนลกฺขณา, กายจิตฺตปีนนรสา ผรณรสา วา, โอทคฺยปจฺจุปฏฺานา. สา ปเนสา ขุทฺทกาปีติ ^๖- ขณิกาปีติ โอกฺกนฺติกาปีติ อุพฺเพงฺคาปีติ ^๗- ผรณาปีตีติ ปญฺจวิธา โหติ. ตตฺถ ขุทฺทกาปีติ สรีเร โลมหํสมตฺตเมว กาตุํ สกฺโกติ. ขณิกาปีติ ขเณ ขเณ วิชฺชุปฺปาทสทิสา โหติ. โอกฺกนฺติกาปีติ สมุทฺทตีรํ วีจิ วิย กายํ โอกฺกมิตฺวา โอกฺกมิตฺวา ภิชฺชติ. อุพฺเพงฺคาปีติ พลวตี โหติ, กายํ อุทฺธคฺคํ กตฺวา อากาเส ลงฺฆาปนปฺปมาณปฺปตฺตา. ตถา หิ ปุณฺณวลฺลิกวาสี มหาติสฺสตฺเถโร ปุณฺณมีทิวเส ^๘- @เชิงอรรถ: ^๑ ฉ. คนฺธานุพทฺธเจตโส ^๒ ฉ.ม. อฏฺกถายํ @^๓ ฉ.ม. อนุปฺปพนฺธเนน ^๔ ฉ. สนฺนิรุมฺภิตฺวา, ม. สนฺนิรุชฺฌิตฺวา @^๕ สี. อนุมชฺชโน, ฉ.ม. อนุมชฺชมาโน ^๖ ฉ. ขุทฺทิกาปีติ. เอวมุปริปิ @^๗ ฉ.ม. อุพฺเพคาปีติ. เอวมุปริปิ ^๘ ฉ.ม. ปุณฺณมทิวเส

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๖๕.

สายํ เจติยงฺคณํ คนฺตฺวา จนฺทาโลกํ ทิสฺวา มหาเจติยาภิมุโข หุตฺวา "อิมาย วต เวลาย จตสฺโส ปริสา มหาเจติยํ วนฺทนฺตี"ติ ปกติยา ทิฏฺารมฺมณวเสน พุทฺธารมฺมณํ อุพฺเพงฺคาปีตึ อุปฺปาเทตฺวา สุธาตเล ปหตจิตฺรเคณฺฑุโก ^๑- วิย อากาเส อุปฺปติตฺวา มหาเจติยงฺคเณเยว ปติฏฺาสิ. ^๒- ตถา คิริกณฺฑกวิหารสฺส อุปนิสฺสเย วตฺตกาลกคาเม ^๓- เอกา กุลธีตาปิ พลวพุทฺธารมฺมณาย อุพฺเพงฺคาปีติยา อากาเส ลงฺเฆสิ. ตสฺสา กิร มาตาปิตโร สายํ ธมฺมสฺสวนตฺถาย วิหารํ คจฺฉนฺตา "อมฺม ตฺวํ ครุภารา, อเมฺหหิ สทฺธึ ^๔- อกาเล วิจริตุํ น สกฺโกสิ, มยํ ตุยฺหํ ปตฺตึ กตฺวา ธมฺมํ โสสฺสามา"ติ อคมํสุ. สา คนฺตุกามาปิ เตสํ วจนํ ปฏิพาหิตุํ อสกฺโกนฺตี ฆเร โอหียิตฺวา ฆรทฺวาเร ตฺวา จนฺทาโลเกน คิริกณฺฑเก อากาสเจติยงฺคณํ โอโลเกนฺตี เจติยสฺส ทีปปูชํ อทฺทส จตสฺโส จ ปริสา มาลาคนฺธาทีหิ เจติยปูชํ กตฺวา ปทกฺขิณํ กโรนฺติโย. ภิกฺขุสํฆสฺส จ คณสชฺฌายสทฺทํ อสฺโสสิ. อถสฺสา "ธญฺา วติเม มนุสฺสา, เย วิหารํ คนฺตฺวา เอวรูเป เจติยงฺคเณ อนุสญฺจริตุํ เอวรูปญฺจ มธุรํ ธมฺมกถํ โสตุํ ลภนฺตี"ติ มุตฺตราสิสทิสํ เจติยํ ปสฺสนฺติยาเอว อุพฺเพงฺคาปีติ อุทปาทิ, สา อากาเส ลงฺฆิตฺวา มาตาปิตูนํ ปุริมตรํเยว อากาเสน ^๔- เจติยงฺคเณ โอรุยฺห เจติยํ วนฺทิตฺวา ธมฺมํ สุณมานา อฏฺาสิ. อถ นํ มาตาปิตโร อาคนฺตฺวา "อมฺม ตฺวํ กตเรน มคฺเคน อาคตาสี"ติ ปุจฺฉึสุ. สา "อากาเสน อาคตามฺหิ, น มคฺเคนา"ติ วตฺวา "อมฺม อากาเสน นาม ขีณาสวา สญฺจรนฺติ, ตฺวํ กถํ อาคตาสี"ติ วุตฺตา ^๖- อาห "มยฺหํ จนฺทาโลเกน เจติยํ โอโลเกนฺติยา ิตาย พุทฺธารมฺมณา พลวปีติ อุปฺปชฺชติ, อถาหํ เนว อตฺตโน ิตภาวํ วา นิสินฺนภาวํ วา อญฺาสึ, คหิตนิมิตฺเตเนว ปน อากาสํ ลงฺฆิตฺวา เจติยงฺคเณ ปติฏฺิตามฺหี"ติ. เอวํ อุพฺเพงฺคาปีติ อากาเส ลงฺฆาปนปฺปมาณา โหติ. @เชิงอรรถ: ^๑ สี. ปหฏจิตฺรเภณฺฑุโก ^๒ ฉ.ม. อฏฺาสิ ^๓ ม. วตฺตคาลกคาเม @^๔ ฉ.ม. อเมฺหหิ สทฺธินฺติ ปาโ น ทิสฺสติ ^๕ ฉ.ม. อากาสโต ^๖ ฉ.ม. ปุฏฺา

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๖๖.

ผรณาปีติยา ปน อุปฺปนฺนาย สกลสรีรํ ผริตฺวา ^๑- ปูริตวตฺถิ วิย มหตา อุทโกเฆน ปกฺขนฺทปพฺพตกุจฺฉิ วิย จ อนุปริปฺผุฏํ โหติ. สา ปเนสา ปญฺจวิธา ปีติ คพฺภํ คณฺหนฺตี ปริปากํ คจฺฉนฺตี ทุวิธํ ปสฺสทฺธึ ปริปูเรติ กายปสฺสทฺธิญฺจ จิตฺตปสฺสทฺธิญฺจ, ปสฺสทฺธิ คพฺภํ คณฺหนฺตี ปริปากํ คจฺฉนฺตี ทุวิธมฺปิ สุขํ ปริปูเรติ กายิกญฺจ เจตสิกญฺจ, สุขํ คพฺภํ คณฺหนฺตํ ปริปากํ คจฺฉนฺตํ ติวิธํ สมาธึ ปริปูเรติ ขณิกสมาธึ อุปจารสมาธึ อปฺปนาสมาธินฺติ. ตาสุ เปตฺวา อปฺปนาสมาธิปูริกํ อิตรา เทฺวปิ อิธ ยุชฺชนฺติ. สุขยตีติ สุขํ, ยสฺสุปฺปชฺชติ, ตํ สุขิตํ กโรตีติ อตฺโถ. สุฏฺุ วา ขาทติ, ขนติ จ กายจิตฺตาพาธนฺติ สุขํ, โสมนสฺสเวทนาเยตํ นามํ. ตสฺส ลกฺขณาทีนิ เวทนาปเท วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพานิ. อปโร นโย:- สาตลกฺขณํ สุขํ, สมฺปยุตฺตานํ อุปพฺรูหนรสํ, อนุคฺคหณปจฺจุปฏฺานํ. สติปิ จ เนสํ ปีติสุขานํ กตฺถจิ อวิปฺปโยเค ^๒- อิฏฺารมฺมณปฏิลาภตุฏฺิ ปีติ, ปฏิลทฺธรสานุภวนํ สุขํ. ยตฺถ ปีติ, ตตฺถ สุขํ, ยตฺถ สุขํ, ตตฺถ น นิยมโต ปีติ. สงฺขารกฺขนฺธสงฺคหิตา ปีติ, เวทนากฺขนฺธสงฺคหิตํ สุขํ. กนฺตารขินฺนสฺส วนนฺตูทกนฺตทสฺสนสวเน ^๓- วิย ปีติ, วนจฺฉายาปเวสนอุทกปริโภเคสุ วิย สุขํ. ยถา หิ ปุริโส มหากนฺตารมคฺคํ ปฏิปนฺโน ฆมฺมปเรโต ตสิโต ปิปาสิโต ปฏิปเถ ปุริสํ ทิสฺวา "กตฺถ ปานียํ อตฺถี"ติ ปุจฺเฉยฺย, โส "อฏวึ อุตฺตริตฺวาว ชาตสฺสรวนสณฺโฑ อตฺถิ, ตตฺถ คนฺตฺวา ลภิสฺสสี"ติ วเทยฺย. โส ตสฺส กถํ สุตฺวา หฏฺปหฏฺโ ภเวยฺย, ตโต คจฺฉนฺโต ภูมิยํ ปติตานิ อุปฺปลทลนาลปตฺตาทีนิ ^๔- ทิสฺวา สุฏฺุตรํ หฏฺปหฏฺโ หุตฺวา คจฺฉนฺโต อลฺลวตฺเถ อลฺลเกเส ปุริเส ปสฺเสยฺย, วนกุกฺกุฏวนโมราทีนํ ^๕- สทฺทํ สุเณยฺย, ชาตสฺสรปริยนฺเต ชาตํ มณิชาลสทิสํ นีลวนสณฺฑํ ปสฺเสยฺย. สเร ชาตานิ อุปฺปลปทุมกุมุทาทีนิ ปสฺเสยฺย, อจฺฉํ วิปฺปสนฺนํ อุทกํ ปสฺเสยฺย. โส ภิยฺโย ภิยฺโย หฏฺปหฏฺโ หุตฺวา ชาตสฺสรํ โอตริตฺวา ยถารุจึ @เชิงอรรถ: ^๑ ฉ. ธมิตฺวา ^๒ ก. อวิโยเค @^๓ ฉ.ม. วนนฺโตทกทสฺสนสวเนสุ ^๔ ม....นาฬิปตฺตาทีนิ ^๕ ฉ.ม. วนกุกฺกุฏโมราทีนํ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๖๗.

นฺหาตฺวา ^๑- จ ปิวิตฺวา ^๒- จ ปฏิปฺปสฺสทฺธทรโถ ภิสมุฬาลโปกฺขราทีนิ ขาทิตฺวา นีลุปฺปลาทีนิ ปิลนฺธิตวา มนฺทาลกมูลานิ ขนฺเธ ขิปิตฺวา ^๓- อุตฺตริตฺวา สาฏกํ นิวาเสตฺวา อุทกสาฏกํ อาตเป กตฺวา สีตจฺฉายาย มนฺทมนฺเท วาเต ปหรนฺเต นิปนฺโน "อโห สุขํ อโห สุขนฺ"ติ วเทยฺย. เอวํ สมฺปทมิทํ ทฏฺพฺพํ. ตสฺส หิ ปุริสสฺส ชาตสฺสรวนสณฺฑสวนโต ปฏฺาย ยาว อุทกทสฺสนา หฏฺปหฏฺกาโล วิย ปุพฺพภาคารมฺมเณ หฏฺปหฏฺาการา ปีติ. นฺหาตฺวา จ ปิวิตฺวา จ สีตจฺฉายาย มนฺทมนฺเท วาเต ปหรนฺเต "อโห สุขํ อโห สุขนฺ"ติ วทโต นิปนฺนกาโล วิย พลวปฺปตฺตํ อารมฺมณรสานุภวนาการสณฺิตํ สุขํ. ตสฺมึ ตสฺมึ สมเย ปากฏภาวโต เจตํ วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํ, ยตฺถ ปน ปีติ, สุขมฺปิ ตตฺถ อตฺถีติ วุตฺตเมเวตํ. จิตฺตสฺเสกคฺคตาติ จิตฺตสฺส เอกคฺคภาโว, สมาธิสฺเสตํ นามํ. ลกฺขณาทีสุ ปนสฺส อฏฺกถายํ ตาว วุตฺตํ:- "ปาโมกฺขลกฺขโณ จ สมาธิ อวิกฺเขปลกฺขโณ จ. ยถา หิ กูฏาคารกณฺณิกา เสสทพฺพสมฺภารานํ อาพนฺธนโต ปมุขา โหติ, เอวเมว สพฺพกุสลธมฺมานํ สมาธิจิตฺเตน อิชฺฌนโต สพฺเพสมฺปิ เตสํ ธมฺมานํ สมาธิ ปาโมกฺโข โหติ. เตน วุตฺตํ:- "เสยฺยถาปิ ^๔- มหาราช กูฏาคารสฺส ยา กาจิ โคปานสิโย, สพฺพา ตา กูฏงฺคมา โหนฺติ กูฏนินฺนา กูฏสโมสรณา กูฏปพฺภารา, ^๕- กูฏํ ตาสํ อคฺคมกฺขายติ, เอวเมว โข มหาราช เย เกจิ กุสลา ธมฺมา, สพฺเพ เต สมาธินินฺนา โหนฺติ สมาธิโปณา สมาธิปพฺภารา, สมาธิ เตสํ อคฺคมกฺขายตี"ติ. ^๖- ยถา จ เสนงฺคํ ปตฺวา ราชา นาม ยตฺถ ยตฺถ เสนา โอสีทติ, ตํ ตํ านํ คจฺฉติ, ตสฺส คตคตฏฺาเน เสนา ปริปูรติ, ปรเสนา ภิชฺชิตฺวา ราชานเมว อนุวตฺตติ, เอวเมว สหชาตธมฺมานํ วิกฺขิปิตุํ วิปฺปกิริตุํ อปฺปทานโต สมาธิ อวิกฺเขปลกฺขโณ นาม โหตี"ติ. @เชิงอรรถ: ^๑ ฉ.ม. ยถารุจิ นฺหตฺวา ^๒ สี. ปิตฺวา ^๓ ฉ. กริตฺวา @^๔ ฉ.ม. ยถา ^๕ ฉ.ม. อยํ ปาโ น ทิสฺสติ ^๖ มิลินฺท.๑๔/๓๘

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๖๘.

อปโร ปน นโย:- อยํ จิตฺตสฺเสกคฺคตาสงฺขาโต สมาธิ นาม อวิสารณลกฺขโณ วา อวิกฺเขปลกฺขโณ วา, สหชาตธมฺมานํ สมฺปิณฺฑนรโส นฺหานิยจุณฺณานํ อุทกํ วิย. อุปสมปจฺจุปฏฺาโน าณปจฺจุปฏฺาโน วา. "สมาหิโต ยถาภูตํ ปชานาติ ปสฺสตี"ติ ^๑- วุตฺตํ. วิเสสโต สุขปทฏฺาโน. นิวาเต ทีปจฺจีนํ ิติ วิย เจตโส ิตีติ ทฏฺพฺโพ. อินฺทฺริยราสิวณฺณนา สทฺทหนฺติ เอตาย, สยํ วา สทฺทหติ, สทฺทหนมตฺตเมว วา เอสาติ สทฺธา, สาว อสฺสทฺธิยสฺส อภิภวนโต อธิปติยฏฺเน อินฺทฺริยํ, อธิโมกฺขลกฺขเณ วา อินฺทตฺตํ ^๒- กาเรตีติ อินฺทฺริยํ, สทฺธาเอว อินฺทฺริยํ สทฺธินฺทฺริยํ. สา ปเนสา สมฺปสาทนลกฺขณา จ สทฺธา ปกฺขนฺทนลกฺขณา ^๓- จ. ยถา หิ รญฺโ จกฺกวตฺติสฺส อุทกปฺปสาทโก มณิ อุทเก ปกฺขิตฺโต ปงฺกเสวาลปณกกทฺทมํ สนฺนิสีทาเปติ, อุทกํ อจฺฉํ กโรติ วิปฺปสนฺนํ อนาวิลํ, เอวเมว สทฺธา อุปฺปชฺชมานา นีวรเณ วิกฺขมฺเภติ, กิเลเส สนฺนิสีทาเปติ, จิตฺตํ ปสาเทติ, อนาวิลํ กโรติ, ปสนฺเนน จิตฺเตน โยคาวจโร กุลปุตฺโต ทานํ เทติ, สีลํ สมาทิยติ, อุโปสถกมฺมํ กโรติ, ภาวนํ อารภติ. เอวํ ตาว สทฺธา สมฺปสาทนลกฺขณาติ เวทิตพฺพา. เตนาห อายสฺมา นาคเสโน:- ยถา มหาราช ราชา จกฺกวตฺตี จตุรงฺคินิยา เสนาย สทฺธึ อทฺธานมคฺคปฺ- ปฏิปนฺโน ปริตฺตํ อุทกํ ตเรยฺย, ตํ อุทกํ หตฺถีหิ จ อสฺเสหิ จ รเถหิ จ ปตฺตีหิ จ ขุภิตํ ^๔- ภเวยฺย อาวิลํ ลุฬิตํ กลลีภูตํ. อุตฺติณฺโณ จ ราชา จกฺกวตฺตี มนุสฺเส อาณาเปยฺย "ปานียํ ภเณ อาหรถ, ตํ ปิวิสฺสามี"ติ. รญฺโ จ อุทกปฺปสาทโก มณิ ภเวยฺย. "เอวํ เทวา"ติ โข เต มนุสฺสา รญฺโ จกฺกวตฺติสฺส ปฏิสุณิตฺวา ตํ อุทกปฺปสาทกมณึ อุทเก ปกฺขิเปยฺยุํ. ^๕- สหสา อุทเก อุทเก ปกฺขิตฺตมตฺเตน ปงฺกเสวาลปณกกทฺทโม จ สนฺนิสีเทยฺย, ^๕- อจฺฉํ ภเวยฺย อุทกํ วิปฺปสนฺนํ อนาวิลํ, ตโต รญฺโ จกฺกวตฺติสฺส ปานียํ อุปนาเมยฺยุํ "ปิวตุ เทโว ปานียนฺ"ติ. @เชิงอรรถ: ^๑ สํ. สฬา. ๑๘/๙๙/๗๖, สํ. ม. ๑๙/๑๐๗๑/๓๖๑ @^๒ ฉ.ม. อินฺทฏฺ. เอวมุปริปิ ^๓ ฉ. สมฺปกฺขนฺทนลกฺขณา. เอวมุปริปิ @^๔ ฉ. สงฺขุภิตํ, ม. สงฺขุพฺภิตํ ^๕-๕ ฉ.ม. ตสฺมึ อุทเก ปกฺขิตฺตมตฺเต @ปงฺกเสวาลปณกํ วิคจฺเฉยฺย, กทฺทโม จ สนฺนิสีเทยฺย

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๖๙.

ยถา มหาราช อุทกํ, เอวํ จิตฺตํ ทฏฺพฺพํ, ยถา เต มนุสฺสา, เอวํ โยคาวจโร ทฏฺพฺโพ, ยถา ปงฺกเสวาลปณกกทฺทโม, เอวํ กิเลสา ทฏฺพฺพา, ยถา อุทกปฺปสาทกมณิ, เอวํ สทฺธา ทฏฺพฺพา, ยถา อุทกปฺปสาทกมณิมฺหิ ปกฺขิตฺตมตฺเต ปงฺกเสวาลปณกกทฺทโม สนฺนิสีทติ, อจฺฉํ ภวติ อุทกํ วิปฺปสนฺนํ อนาวิลํ, เอวเมว โข มหาราช สทฺธา อุปฺปชฺชมานา นีวรเณ วิกฺขมฺเภติ, วินีวรณํ จิตฺตํ โหติ อจฺฉํ วิปฺปสนฺนํ อนาวิลนฺติ. ยถา ปน กุมฺภิลมกรคาหรกฺขสาทิกิณฺณํ ปูรํ มหานทึ อาคมฺม ภีรุกชนา อุโภสุ ตีเรสุ ติฏฺนฺติ, สงฺคามสูโร ปน มหาโยโธ อาคนฺตฺวา "กสฺมา ติฏฺถา"ติ ^๑- ปุจฺฉิตฺวา "สปฺปฏิภยภาเวน โอตริตุํ น วิสหามา"ติ วุตฺเต สุนิสิตํ อสึ คเหตฺวา "มม ปจฺฉโต เอถ, มา ภายิตฺถา"ติ วตฺวา นทึ โอตริตฺวา อาคตาคเต กุมฺภิลาทโย ปฏิพาหิตฺวา โอริมตีรโต มนุสฺสานํ โสตฺถิภาวํ กโรนฺโต ปาริมตีรํ เนติ, ปาริมตีรโตปิ โสตฺถินา โอริมตีรํ อาเนติ, เอวเมว ทานํ ททโต สีลํ รกฺขโต อุโปสถกมฺมํ กโรโต ภาวนํ อารภโต สทฺธา ปุพฺพงฺคมา ปุเรจาริกา โหติ. เตน วุตฺตํ "ปกฺขนฺทนลกฺขณา จ สทฺธา"ติ. อปโร นโย:- สทฺทหนลกฺขณา สทฺธา โอกปฺปนลกฺขณา วา, ปสาทนรสา อุทกปฺปสาทกมณิ วิย. ปกฺขนฺทนรสา วา โอฆุตฺตรโณ วิย. อกาลุสฺสิยปจฺจุปฏฺานา อธิมุตฺติปจฺจุปฏฺานา วา, สทฺเธยฺยวตฺถุปทฏฺานา โสตาปตฺติยงฺคปทฏฺานา วา, สา หตฺถวิตฺตวีชานิ วิย ทฏฺพฺพา. วีรานํ ^๒- ภาโว วิริยํ, วีรานํ วา กมฺมํ วิริยํ, วิธินา วา นเยน อุปาเยน อีริยิตพฺพํ ^๓- ปวตฺตยิตพฺพนฺติ วิริยํ, ตเทว โกสชฺชสฺส อภิภวนโต อธิปติยฏฺเน อินฺทฺริยํ, ปคฺคหณลกฺขเณ วา อินฺทตฺตํ กาเรตีติ อินฺทฺริยํ. วิริยเมว อินฺทฺริยํ วิริยินฺทฺริยํ. ตํ ปเนตํ อุปตฺถมฺภนลกฺขณญฺจ วิริยํ ปคฺคหณลกฺขณญฺจ. ยถา หิ ชิณฺณฆรํ อาคนฺตุเกน ถูณุปตฺถมฺเภน ติฏฺติ, เอวเมว โยคาวจโร วิริยุปตฺถมฺเภน อุปตฺถมฺภิโต หุตฺวา สพฺพกุสลธมฺเมหิ น หายติ น ปริหายติ. เอวํ ตาวสฺส อุปตฺถมฺภนลกฺขณตา เวทิตพฺพา. เตนาห เถโร นาคเสโน:- @เชิงอรรถ: ^๑ ฉ.ม. ิตตฺถาติ ^๒ ฉ.ม. วีรสฺส ^๓ ฉ.ม. อีรยิตพฺพํ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๗๐.

"ยถา มหาราช ปุริโส เคเหปิ ปตนฺเต ตมญฺเน ทารุนา อุปตฺถมฺเภยฺย, อุปตฺถมฺภิตํ สนฺตํ เอวํ ตํ เคหํ น ปเตยฺย, เอวเมว โข มหาราช อุปตฺถมฺภนลกฺขณํ วิริยํ, วิริยุปตฺถมฺภิตา สพฺเพ กุสลธมฺมา น หายนฺติ น ปริหายนฺตี"ติ. ^๑- ยถา ปน ขุทฺทกาย จ มหติกาย จ เสนาย สงฺคาเม ปวตฺเต ขุทฺทกา ^๒- เสนา โอลีเยยฺย, ตโต รญฺโ อาโรเจยฺย, ราชา พลวาหนํ เปเสยฺย, เตน ปคฺคหิตา สกเสนา ปรเสนํ ปราเชยฺย, เอวเมว วิริยํ สหชาตสมฺปยุตฺตธมฺมานํ โอลียิตุํ โอสกฺกิตุํ น เทติ, อุกฺขิปติ ปคฺคณฺหาติ. เตน วุตฺตํ "ปคฺคหณลกฺขณญฺจ วิริยนฺ"ติ. อปโร นโย:- อุสฺสาหลกฺขณํ วิริยํ, สหชาตธมฺมานํ อุปตฺถมฺภนรสํ, อสํสีทนภาวปจฺจุปฏฺานํ, "สํวิคฺโค โยนิโส ปทหตี"ติ ^๓- วจนโต สํเวคปทฏฺานํ วิริยารมฺภวตฺถุปทฏฺานํ วา, สมฺมา อารทฺธํ สพฺพาสํ สมฺปตฺตีนํ มูลํ โหตีติ ทฏฺพฺพํ. สรนฺติ เอตาย, สยํ วา สรติ, สรณมตฺตเมว วา เอสาติ สติ. สา จ มุฏฺสฺสจฺจสฺส อวิภวนโต อธิปติยฏฺเน อินฺทฺริยํ, อุปฏฺานลกฺขเณ วา อินฺทตฺตํ กาเรตีติ อินฺทฺริยํ, สติเอว อินฺทฺริยํ สตินฺทฺริยํ. สา ปเนสา อปิลาปนลกฺขณา จ สติ อุปคฺคณฺหนลกฺขณา จ. ยถา หิ รญฺโ ภณฺฑาคาริโก ทสวิธํ รตนํ โคปยนฺโต สายํ ปาโต ^๔- ราชานํ อิสฺสริยสมฺปตฺตึ สลฺลกฺขาเปติ สาเรติ, เอวเมว สติ กุสลกมฺมํ สมฺมา ^๕- สลฺลกฺขาเปติ สาเรติ. ^๖- เตนาห เถโร:- "ยถา มหาราช รญฺโ จกฺกวตฺติสฺส ภณฺฑาคาริโก ราชานํ จกฺกวตฺตึ สายํ ปาโต อิสฺสริยสมฺปตฺตึ ^๗- สราเปติ `เอตฺตกา เทว หตฺถี, เอตฺตกา อสฺสา, เอตฺตกา รถา, เอตฺตกา ปตฺตี, เอตฺตกํ หิรญฺ, เอตฺตกํ สุวณฺณํ, เอตฺตกํ สพฺพํ สาปเตยฺยํ, ตํ เทโว สรตู'ติ, เอวเมว โข มหาราช สติ กุสลธมฺเม อปิลาเปติ `อิเม จตฺตาโร สติปฏฺานา, อิเม จตฺตาโร สมฺมปฺปธานา, อิเม จตฺตาโร อิทฺธิปาทา, อิมานิ ปญฺจินฺทฺริยานิ, อิมานิ ปญฺจ พลานิ, อิเม สตฺต โพชฺฌงฺคา, อยํ อริโย อฏฺงฺคิโก มคฺโค, อยํ @เชิงอรรถ: ^๑ มิลินฺท. ๑๒/๓๕ ^๒ ฉ.ม. ขุทฺทิกา ^๓ องฺ. จตุกฺก. ๒๑/๑๑๓/๑๓๑ @^๔ ฉ.ม. ปาตํ. เอวมุปริปิ ^๕ ฉ.ม. อยํ ปาโ น ทิสฺสติ ^๖ ฉ.ม. สราเปติ @^๗ ฉ.ม. ยสํ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๗๑.

สมโถ, อยํ วิปสฺสนา, ^๑- อิมานิ อริยสจฺจานิ, ^๑- อยํ วิชฺชา, อยํ วิมุตฺติ, อิเม โลกุตฺตรา ธมฺมาติ. เอวํ โข มหาราช อปิลาปนลกฺขณา สตี"ติ. ^๒- ยถา ปน รญฺโ จกฺกวตฺติสฺส ปริณายกรตนํ รญฺโ อหิเต จ หิเต จ ตฺวา อหิเต อปยาเปติ, หิเต อุปยาเปติ, เอวเมว สติ หิตาหิตานํ ธมฺมานํ คติโย สมเนฺวสิตฺวา ^๓- "อิเม กายทุจฺจริตาทโย ธมฺมา อหิตา"ติ อหิเต ธมฺเม อปนุเทติ, ^๔- "อิเม กายสุจริตาทโย ธมฺมา หิตา"ติ หิเต ธมฺเม อุปคฺคณฺหาติ. เตนาห เถโร:- "ยถา มหาราช รญฺโ จกฺกวตฺติสฺส ปริณายกรตนํ รญฺโ หิตาหิเต ชานาติ `อิเม รญฺโ หิตา, อิเม อหิตา, อิเม อุปการา, อิเม อนูปการา'ติ. ตโต อหิเต อปนุเทติ, หิเต อุปคฺคณฺหาติ, เอวเมว โข มหาราช สติ อุปฺปชฺชมานา หิตาหิตานํ ธมฺมานํ คติโย สมเนฺวสติ `อิเม ธมฺมา หิตา, อิเม ธมฺมา อหิตา, อิเม ธมฺมา อุปการา, อิเม ธมฺมา อนูปการา'ติ. ตโต อหิเต ธมฺเม อปนุเทติ, หิเต ธมฺเม อุปคฺคณฺหาติ, เอวํ โข มหาราช อุปคฺคณฺหนลกฺขณา สตี"ติ. อปโร นโย:- อปิลาปนลกฺขณา สติ, อสมฺโมสนรสา, อารกฺขปจฺจุปฏฺานา วิสยาภิมุขีภาวปจฺจุปฏฺานา วา. ถิรสญฺาปทฏฺานา กายาทิสติปฏฺานปทฏฺานา วา. อารมฺมเณ ทฬฺหํ ปติฏฺิตตฺตา ปน เอสิกา วิย จกฺขุทฺวาราทิรกฺขนโต โทวาริโก วิย จ ทฏฺพฺพา. อารมฺมเณ จิตฺตํ สมฺมา อาธิยติ เปตีติ สมาธิ, โส จ วิกฺเขปสฺส อภิภวนโต อธิปติยฏฺเน อินฺทฺริยํ, อวิกฺเขปลกฺขเณ วา อินฺทตฺตํ กาเรตีติ อินฺทฺริยํ, สมาธิเยว อินฺทฺริยํ สมาธินฺทฺริยํ. ลกฺขณาทีนิ ปนสฺส เหฏฺา วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพานิ. ปชานาตีติ ปญฺา. กึ ปชานาตีติ? "อิทํ ทุกฺขนฺ"ติอาทินา นเยน อริยสจฺจานิ. อฏฺกถายํ ปน "ปญฺาเปตีติ ปญฺา"ติ วุตฺตํ. กินฺติ ปญฺาเปตีติ? "อนิจฺจํ ทุกฺขํ อนตฺตา"ติ ปญฺาเปติ. สา จ อวิชฺชาย อภิภวนโต อธิปติยฏฺเน @เชิงอรรถ: ^๑-๑ ฉ.ม. อิเม ปาา น ทิสฺสนฺติ ^๒ มิลินฺท. ๑๓/๓๖ @^๓ สี.,ม. สมนฺเนสิตฺวา ^๔ ม. อปนุทติ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๗๒.

อินฺทฺริยํ, ทสฺสนลกฺขเณ วา อินฺทตฺตํ กาเรตีติ อินฺทฺริยํ, ปญฺาเอว อินฺทฺริยํ ปญฺินฺทฺริยํ. สา ปเนสา โอภาสนลกฺขณา จ ปญฺา ปชานนลกฺขณา จ. ยถา หิ จตุภิตฺติเก เคเห รตฺติภาเค ทีเป ชลิเต อนฺธกาโร นิรุชฺฌติ, อาโลโก ปาตุภวติ, เอวเมว โอภาสนลกฺขณา ปญฺา ปญฺโภาสสโม โอภาโส นาม นตฺถิ. ปญฺวโต หิ เอกปลฺลงฺเกน นิสินฺนสฺส ทสสหสฺสิโลกธาตุ เอกาโลกา โหติ. เตนาห เถโร:- "ยถา มหาราช ปุริโส อนฺธกาเร เคเห เตลปทีปํ ^๑- ปเวเสยฺย. ปวิฏฺโ ปทีโป อนฺธการํ วิทฺธํเสติ โอภาสํ ชเนติ, อาโลกํ วิทสฺเสติ, ^๒- ปากฏานิ จ รูปานิ กโรติ, เอวเมว โข มหาราช ปญฺา อุปฺปชฺชมานา อวิชฺชนฺธการํ วิทฺธํเสติ วิชฺโชภาสํ ชเนติ, าณาโลกํ วิทสฺเสติ, ปากฏานิ จ อริยสจฺจานิ กโรติ. เอวํ โข มหาราช โอภาสนลกฺขณา ปญฺา"ติ. ^๓- ยถา วา ปน เฉโก ภิสกฺโก อาตุรานํ สปฺปายาสปฺปายานิ เภสชฺชาทีนิ ^๔- ชานาติ, เอวํ ปญฺา อุปฺปชฺชมานา กุสลากุสเล เสวิตพฺพาเสวิตพฺเพ หีนปฺปณีเต กณฺหสุกฺเก สปฺปฏิภาคาปฏิภาเค ธมฺเม ปชานาติ. วุตฺตมฺปิ เจตํ ธมฺมเสนาปตินา "ปชานาติ ปชานาตีติ โข อาวุโส ตสฺมา ปญฺาติ ^๕- วุจฺจติ. กิญฺจิ ปชานาติ? `อิทํ ทุกฺขนฺ'ติ ปชานาตี"ติ ^๖- วิตฺถาเรตพฺพํ. เอวมสฺสา ปชานนลกฺขณตา เวทิตพฺพา. อปโร นโย:- ยถาสภาวปฏิเวธลกฺขณา ปญฺา, อกฺขลิตปฏิเวธลกฺขณา วา กุสลิสฺสาสขิตฺตอุสุปฏิเวโธ วิย. วิสโยภาสนรสา ^๗- ปทีโป วิย. อสมฺโมหปจฺจุปฏฺานา อรญฺคตสุเทสโก วิย. มนตีติ มโน, วิชานาตีติ อตฺโถ. อฏฺกถาจริยา ปนาหุ "นาฬิยา มินมาโน วิย มหาตุลาย ธารยมาโน วิย จ อารมฺมณํ มินติ ชานาตีติ ^๘- มโน"ติ. ตเทว มนนลกฺขเณ อินฺทตฺตํ กาเรตีติ อินฺทฺริยํ, มโนเอว อินฺทฺริยํ มนินฺทฺริยํ. เหฏฺา วุตฺตจิตฺตสฺเสเวตํ เววจนํ. @เชิงอรรถ: ^๑ ฉ.ม. ปทีปํ ^๒ ฉ.ม. วิทํเสติ. เอวมุปริปิ ^๓ มิลินฺท. ๑๕/๓๘ @^๔ ฉ.ม. โภชนานิ ^๕ ฉ.ม. ปญฺวาติ @^๖ ม.มู. ๑๒/๔๔๙/๔๐๑ ^๗ ฉ.ม. วิสโยภาสรสา ^๘ ฉ.ม. ปชานาตีติ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๗๓.

ปีติโสมนสฺสสมฺปโยคโต โสภนํ มโน อสฺสาติ สุมโน, สุมนสฺส ภาโว โสมนสฺสํ, สาตลกฺขเณ อินฺทตฺตํ กาเรตีติ อินฺทฺริยํ, โสมนสฺสเมว อินฺทฺริยํ โสมนสฺสินฺทฺริยํ. เหฏฺา วุตฺตเวทนาเยเวตํ เววจนํ. ชีวนฺติ เตน ตํสมฺปยุตฺตธมฺมาติ ชีวิตํ, อนุปาลนลกฺขเณ อินฺทตฺตํ กาเรตีติ อินฺทฺริยํ, ชีวิตเมว อินฺทฺริยํ ชีวิตินฺทฺริยํ. ตํ ปวตฺตสนฺตตาธิปเตยฺยํ โหติ. ลกฺขณาทีหิ ปน อตฺตนา อวินา ภูตานํ ^๑- ธมฺมานํ อนุปาลนลกฺขณํ ชีวิตินฺทฺริยํ, เตสํ ปวตฺตนรสํ, เตสํเยว ปนปจฺจุปฏฺานํ, ยาปยิตพฺพธมฺมปทฏฺานํ. สนฺเตปิ จ อนุปาลนลกฺขณาทิมฺหิ วิธาเน อตฺถิกฺขเณเยว ตํ เต ธมฺเม อนุปาเลติ อุทกํ วิย อุปฺปลาทีนิ. ยถาสกํ ปจฺจยุปฺปนฺเนปิ จ ธมฺเม ปาเลติ ธาตี วิย. กุมารํ สยํ ปวตฺติตธมฺมสมฺพนฺเธเนว จ ปวตฺตติ นิยามโก วิย นาวํ. ^๒- น ภงฺคโต อุทฺธํ ปวตฺตยติ อตฺตโน จ ปวตฺตยิตพฺพานญฺจ อภาวา. น ภงฺคกฺขเณ เปติ สยํ ภิชฺชมานตฺตา ขียมาโน วิย วฏฺฏิเสฺนโห ปทีปสิขํ. ^๓- น จ อนุปาลนปวตฺตนปนานุภาววิรหิตํ ยถาวุตฺตกฺขเณ ตสฺส ตสฺส สาธนโตติ ทฏฺพฺพํ. มคฺคงฺคราสิวณฺณนา สมฺมาทิฏฺีติอาทีสุ ทสฺสนฏฺเน สมฺมาทิฏฺิ, อภินิโรปนฏฺเน สมฺมาสงฺกปฺโป, ปคฺคหนฏฺเน สมฺมาวายาโม, อุปฏฺานฏฺเน สมฺมาสติ, อวิกฺเขปนฏฺเน สมฺมาสมาธีติ เวทิตพฺโพ. วจนตฺถโต ปน สมฺมา ปสฺสติ, สมฺมา วา ตาย ปสฺสนฺตีติ สมฺมาทิฏฺิ. สมฺมา สงฺกปฺเปติ, สมฺมา วา เตน สงฺกปฺเปนฺตีติ สมฺมาสงฺกปฺโป. สมฺมา วายมติ, ^๔- สมฺมา วา เตน วายมนฺตีติ สมฺมาวายาโม. สมฺมา สรติ, สมฺมา วา ตาย สรนฺตีติ สมฺมาสติ. สมฺมา สมาธิยติ, สมฺมา วา เตน สมาธิยนฺตีติ สมฺมาสมาธิ. อปิจ ปสฏฺา สุนฺทรา วา ทิฏฺิ สมฺมาทิฏฺีติ อิมินาปิ นเยน เตสํ วจนตฺโถ เวทิตพฺโพ, ลกฺขณาทีนิ ปน เหฏฺา วุตฺตาเนว. @เชิงอรรถ: ^๑ ฉ.ม. อวินิภุตฺตานํ ^๒ ฉ.ม. อยํ ปาโ น ทิสฺสติ @^๓ ฉ.ม. ทีปสิขํ ^๔ ฉ.ม. วายาเมติ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๗๔.

พลราสิวณฺณนา สทฺธาพลาทีสุปิ สทฺธาทีนิ วุตฺตตฺถาเนว. อกมฺปิยฏฺเน ปน พลนฺติ เวทิตพฺพํ. เอวเมเตสุ อสฺสทฺธิเย น กมฺปตีติ น กมฺปตีติ สทฺธาพลํ. โกสชฺเช น กมฺปตีติ วิริยพลํ. มุฏฺสฺสจฺเจ น กมฺปตีติ สติพลํ. อุทฺธจฺเจ น กมฺปตีติ สมาธิพลํ. อวิชฺชาย น กมฺปตีติ ปญฺาพลํ. อหิริเก น กมฺปตีติ หิริพลํ. อโนตฺตปฺเป น กมฺปตีติ โอตฺตปฺปพลนฺติ อยํ อุภยปทวเสน อตฺถวณฺณนา โหติ. ตตฺถ ปุริมานิ ปญฺจ เหฏฺา ลกฺขณาทีหิ ปกาสิตาเนว. ปจฺฉิมทฺวเย กายทุจฺจริตาทีหิ หิริยตีติ หิริ, ลชฺชาเยตํ อธิวจนํ. เตหิเยว โอตฺตปฺปตีติ ^๑- โอตฺตปฺปํ, ปาปโต อุพฺเพคสฺเสตํ อธิวจนํ. เตสํ นานากรณทีปนตฺถํ "สมุฏฺานํ อธิปติลชฺชาภยลกฺขเณน จา"ติ อิมํ มาติกํ เปตฺวา อยํ วิตฺถารกถา วุตฺตา. อชฺฌตฺตสมุฏฺานา หิริ นาม, พหิทฺธาสมุฏฺานํ โอตฺตปฺปํ นาม. อตฺตาธิปติ หิริ นาม, โลกาธิปติ โอตฺตปฺปํ นาม. ลชฺชาสภาวสณฺิตา หิริ นาม, ภยสภาวสณฺิตํ โอตฺตปฺปํ นาม. สปฺปติสฺสวลกฺขณา หิริ นาม, วชฺชภีรุกภยทสฺสาวิลกฺขณํ โอตฺตปฺปํ นาม. ตตฺถ อชฺฌตฺตสมุฏฺานหิรึ จตูหิ การเณหิ สมุฏฺาเปติ ชาตึ ปจฺจเวกฺขิตฺวา, วยํ ปจฺจเวกฺขิตฺวา, สูรภาวํ ปจฺจเวกฺขิตฺวา, พาหุสจฺจํ ปจฺจเวกฺขิตฺวา. กถํ? "ปาปกรณนฺนาเมตํ น ชาติสมฺปนฺนานํ กมฺมํ, หีนชจฺจานํ เกวฏฺฏาทีนํ อิทํ กมฺมํ, มาทิสสฺส ชาติสมฺปนฺนสฺส อิทํ กมฺมํ กาตุํ น ยุตฺตนฺ"ติ เอวํ ตาว ชาตึ ปจฺจเวกฺขิตฺวา ปาณาติปาตาทิปาปํ อกโรนฺโต หิรึ สมุฏฺาเปติ. ตถา "ปาปกรณนฺนาเมตํ ทหเรหิ กตฺตพฺพกมฺมํ, มาทิสสฺส วเย ิตสฺส อิทํ กมฺมํ กาตุํ น ยุตฺตนฺ"ติ เอวํ วยํ ปจฺจเวกฺขิตฺวา ปาณาติปาตาทิปาปํ อกโรนฺโต หิรึ สมุฏฺาเปติ. ตถา "ปาปกรณนฺนาเมตํ ^๒- ทุพฺพลชาติกานํ กมฺมํ, น สูรภาวานํ. มาทิสสฺส สูรภาวสมฺปนฺนสฺส อิทํ กมฺมํ กาตุํ น ยุตฺตนฺ"ติ เอวํ สูรภาวํ ปจฺจเวกฺขิตฺวา ปาณาติปาตาทิปาปํ อกโรนฺโต หิรึ สมุฏฺาเปติ. ตถา "ปาปกรณนฺนาเมตํ อนฺธพาลานํ @เชิงอรรถ: ^๑ สี. โอตฺตปตีติ ^๒ ฉ.ม. ปาปกมฺมํ นาเมตํ. เอวมุปริปิ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๗๕.

กมฺมํ, น ปณฺฑิตานํ. มาทิสสฺส ปณฺฑิตสฺส พหุสฺสุตสฺส อิทํ กมฺมํ กาตุํ น ยุตฺตนฺ"ติ เอวํ พาหุสจฺจํ ปจฺจเวกฺขิตฺวา ปาณาติปาตาทิปาปํ อกโรนฺโต หิรึ สมุฏฺาเปติ. เอวํ อชฺฌตฺตสมุฏฺานหิรึ จตูหิ การเณหิ สมุฏฺาเปติ. สมุฏฺาเปตฺวา จ ปน อตฺตโน จิตฺเต หิรึ ปเวเสตฺวา ปาปกมฺมํ น กโรติ, เอวํ อชฺฌตฺตสมุฏฺานา หิริ นาม โหติ. กถํ พหิทฺธาสมุฏฺานํ โอตฺตปฺปํ นาม? สเจ ตฺวํ ปาปกมฺมํ กริสฺสสิ, จตูสุ ปริสาสุ ครหปฺปตฺโต ภวิสฺสสิ. "ครหิสฺสนฺติ ตํ วิญฺู อสุจึ นาคริโก ยถา วิวชฺชิโต สีลวนฺเตหิ กถํ ภิกฺขุ กริสฺสสี"ติ เอวํ ปจฺจเวกฺขนฺโต หิ พหิทฺธาสมุฏฺิเตน โอตฺตปฺเปน ปาปกมฺมํ น กโรติ, เอวํ พหิทฺธาสมุฏฺานํ โอตฺตปฺปํ นาม โหติ. กถํ อตฺตาธิปติ หิริ นาม? อิเธกจฺโจ กุลปุตฺโต อตฺตานํ อธิปตึ เชฏฺกํ กตฺวา "มาทิสสฺส สทฺธาปพฺพชิตสฺส พหุสฺสุตสฺส ธุตวาทสฺส ^๑- น ยุตฺตํ ปาปกมฺมํ กาตุนฺ"ติ ปาปกมฺมํ น กโรติ. เอวํ อตฺตาธิปติ หิริ นาม โหติ. เตนาห ภควา "โส อตฺตานํเยว อธิปตึ เชฏฺกํ กริตฺวา อกุสลํ ปชหติ, กุสลํ ภาเวติ, สาวชฺชํ ปชหติ อนวชฺชํ ภาเวติ, สุทฺธํ อตฺตานํ ปริหรตี"ติ. ^๒- กถํ โลกาธิปติ โอตฺตปฺปํ นาม? อิเธกจฺโจ กุลปุตฺโต โลกํ อธิปตึ เชฏฺกํ กตฺวา ปาปกมฺมํ น กโรติ. ยถาห:- "มหา โข ปนายํ โลกสนฺนิวาโส, มหนฺตสฺมึ โข ปน โลกสนฺนิวาเส สนฺติ สมณพฺราหฺมณา อิทฺธิมนฺโต ทิพฺพจกฺขุกา ปรจิตฺตวิทุโน, เต ทูรโตปิ ปสฺสนฺติ, อาสนฺนาปิ น ทิสฺสนฺติ, เจตสาปิ จิตฺตํ ปชานนฺติ, เตปิ มํ เอวํ ชานิสสนฺติ `ปสฺสถ โภ อิมํ กุลปุตฺตํ, สทฺธา อคารสฺมา อนคาริยํ ปพฺพชิโต สมาโน โวกิณฺโณ วิหรติ ปาปเกหิ อกุสเลหิ ธมฺเมหี'ติ. สนฺติ เทวตา อิทฺธิมนฺติโย ^๓- ทิพฺพจกฺขุกา ปรจิตฺตวิทุนิโย, ตา ทูรโตปิ ปสฺสนฺติ, อาสนฺนาปิ น ทิสฺสนฺติ, เจตสาปิ จิตฺตํ ปชานนฺติ, ตาปิ มํ เอวํ ชานิสฺสนฺติ `ปสฺสถ โภ อิมํ กุลปุตฺตํ, สทฺธา อคารสฺมา อนคาริยํ ปพฺพชิโต สมาโน โวกิณฺโณ วิหรติ ปาปเกหิ อกุสเลหิ @เชิงอรรถ: ^๑ ฉ. ธุตงฺคธรสฺส, ม. ธุตงฺคธาริสฺส ^๒ องฺ. ติก. ๒๐/๔๐/๑๔๒ @^๓ ฉ. อิทฺธิมนฺตินิโย

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๗๖.

ธมฺเมหี'ติ. โส โลกํเยว อธิปตึ เชฏฺกํ กตฺวา อกุสลํ ปชหติ, กุสลํ ภาเวติ, สาวชฺชํ ปชหติ อนวชฺชํ ภาเวติ, สุทฺธํ อตฺตานํ ปริหรตี"ติ. ^๑- เอวํ โลกาธิปติ โอตฺตปฺปํ นาม โหติ. ลชฺชาสภาวสณฺิตา หิริ, ภยสภาวสณฺิตํ โอตฺตปฺปนฺติ เอตฺถ ปน ลชฺชาติ ลชฺชนากาโร, เตน สภาเวน สณฺิตา หิริ. ภยนฺติ อปายภยํ, เตน สภาเวน สณฺิตํ โอตฺตปฺปํ. ตทุภยมฺปิ ปาปปริวชฺชเน ปากฏํ โหติ. เอกจฺโจ หิ ยถา นาม เอโก กุลปุตฺโต อุจฺจารปสฺสาวาทีนิ กโรนฺโต ลชฺชิตพฺพยุตฺตกํ เอกํ ทิสฺวา ลชฺชนาการปฺปตฺโต ภเวยฺย ^๒- นิลีโน ลชฺชิโต, ^๒- เอวเมว อชฺฌตฺตํ ลชฺชิธมฺมํ โอกฺกมิตฺวา ปาปกมฺมํ น กโรติ. เอกจฺโจ อปายภยภีโต หุตฺวา ปาปกมฺมํ น กโรติ. ตตฺริทํ โอปมฺมํ:- ยถา หิ ทฺวีสุ อโยคุเฬสุ เอโก สีตโล ภเวยฺย คูถมกฺขิโต, เอโก อุโณฺห อาทิตฺโต. ตตฺถ ปณฺฑิโต สีตลํ คูถมกฺขิตตฺตา ชิคุจฺฉนฺโต น คณฺหาติ, อิตรํ ทาหภเยน. ตตฺถ สีตลสฺส คูถมกฺขิตสฺส ชิคุจฺฉาย ^๓- อคณฺหนํ วิย อชฺฌตฺตํ ลชฺชิธมฺมํ โอกฺกมิตฺวา ปาปสฺส อกรณํ, อุณฺหสฺส ทาหภเยน อคณฺหนํ วิย อปายภเยน ปาปสฺส อกรณํ เวทิตพฺพํ. สปฺปติสฺสวลกฺขณา หิริ, วชฺชภีรุกภยทสฺสาวิลกฺขณํ โอตฺตปฺปนฺติ อิทมฺปิ ทฺวยํ ปาปปริวชฺชเนเอว ปากฏํ โหติ. เอกจฺโจ หิ ชาติมหตฺตปจฺจเวกฺขณา สตฺถุมหตฺตปจฺจเวกฺขณา ทายชฺชมหตฺตปจฺจเวกฺขณา สพฺรหฺมจาริมหตฺตปจฺจเวกฺขณาติ จตูหิ การเณหิ สปฺปติสฺสวลกฺขณํ หิรึ สมุฏฺาเปตฺวา ปาปํ น กโรติ. เอกจฺโจ อตฺตานุวาทภยํ ปรานุวาทภยํ ทณฺฑภยํ ทุคฺคติภยนฺติ จตูหิ การเณหิ วชฺชภีรุกภยทสฺสาวิลกฺขณํ โอตฺตปฺปํ สมุฏฺาเปตฺวา ปาปํ น กโรติ. ตตฺถ ชาติมหตฺตปจฺจเวกฺขณาทีนิ เจว อตฺตานุวาทภยาทีนิ จ วิตฺถาเรตฺวา กเถตพฺพานีติ. ^๔- มูลราสิวณฺณนา น ลุพฺภนฺติ เอเตน, สยํ วา น ลุพฺภติ, น ลุพฺภนมตฺตเมว วา เอตนฺติ อโลโภ. อโทสาโมเหสุปิ เอเสว นโย. เตสุ อโลโภ อารมฺมเณ จิตฺตสฺส อเคธลกฺขโณ @เชิงอรรถ: ^๑ องฺ. ติก. ๒๐/๔๐/๑๔๒, ^๒-๒ ฉ.ม. หีฬิโต @^๓ ฉ.ม. คูถมกฺขนชิคุจฺฉาย ^๔ ฉ.ม. อิติ-สทฺโท น ทิสฺสติ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๗๗.

อลคฺคภาวลกฺขโณ วา กมลทเล ^๑- ชลพินฺทุ วิย. อปริคฺคหณรโส มุตฺตภิกฺขุ วิย. อนลฺลีนภาวปจฺจุปฏฺาโน อสุจิมฺหิ ปติตปุริโส วิย. อโทโส อจณฺฑิกฺกลกฺขโณ อวิโรธลกฺขโณ วา อนุกูลมิตฺโต วิย. อาฆาตวินยรโส ปริฬาหวินยรโส วา จนฺทนํ วิย. โสมฺมภาวปจฺจุปฏฺาโน ปุณฺณจนฺโท วิย. อโมโห ลกฺขณาทีหิ ^๒- เหฏฺา ปญฺินฺทฺริยปเท วิภาวิโตเอว. อิเมสุ ปน ตีสุ อโลโภ มจฺเฉรมลสฺส ปฏิปกฺโข, อโทโส ทุสฺลีลฺยมลสฺส, อโมโห กุสเลสุ ธมฺเมสุ อภาวนาย ปฏิปกฺโข. อโลโภ เจตฺถ ทานเหตุ, อโทโส สีลเหตุ, อโมโห ภาวนาเหตุ. เตสุ จ อโลเภน อนธิกํ คณฺหาติ ลุทฺธสฺส อธิกคหณโต. อโทเสน อนูนํ ทุฏฺสฺส โอนคหณโต. ^๓- อโมเหน อวิปรีตํ มุฬฺหสฺส วิปรีตคหณโต. อโลเภน เจตฺถ วิชฺชมานํ โทสํ โทสโต ธาเรนฺโต โทเส ปวตฺตติ, ลุทฺโธ หิ โทสํ ปฏิจฺฉาเทติ. อโทเสน วิชฺชมานํ คุณํ คุณโต ธาเรนฺโต คุเณ ปวตฺตติ, ทุฏฺโ หิ คุณํ มกฺเขติ. อโมเหน ยาถาวสภาวํ ^๔- ยาถาวสภาวโต ธาเรนฺโต ยาถาวสภาเว ปวตฺตติ, มุโฬฺห หิ ตจฺฉํ "อตจฺฉนฺ"ติ อตจฺฉํ จ "ตจฺฉนฺ"ติ คณฺหาติ. อโลเภน จ ปิยวิปฺปโยคทุกฺขํ น โหติ, ลุทฺธสฺส ปิยสภาวโต ปิยวิปฺปโยคาสหนโต จ. อโทเสน อปฺปิยสมฺปโยคทุกฺขํ น โหติ, ทุฏฺสฺส หิ อปฺปิยสภาวโต อปฺปิยสมฺปโยคาสหนโต จ. อโมเหน อิจฺฉิตาลาภทุกฺขํ น โหติ, อมุฬฺหสฺส หิ "ตํ กุเตตฺถ ลพฺภา"ติ ^๕- เอวมาทิ ปจฺจเวกฺขณสมฺภวโต. อโลเภน เจตฺถ ชาติทุกฺขํ น โหติ อโลภสฺส ตณฺหาปฏิปกฺขตฺตา ^๖- ตณฺหามูลกตฺตา จ ชาติทุกฺขสฺส. อโทเสน ชราทุกฺขํ น โหติ ติกฺขโทสสฺส ขิปฺปํ ชราสมฺภวโต. อโมเหน มรณทุกฺขํ น โหติ, สมฺโมหมรณํ หิ ทุกฺขํ, น จ ตํ อมุฬฺหสฺส โหติ. อโลเภน จ คหฏฺานํ, อโมเหน ปพฺพชิตานํ, อโทเสน ปน สพฺเพสมฺปิ สุขสํวาสตา โหติ. วิเสสโต เจตฺถ อโลเภน ปิตฺติวิสเย อุปปตฺติ น โหติ, เยภุยฺเยน หิ สตฺตา ตณฺหาย ปิตฺติวิสยํ อุปปชฺชนฺติ, ตณฺหาย จ ปฏิปกฺโข อโลโภ. อโทเสน นิรเย @เชิงอรรถ: ^๑ ม. กมลตเล ^๒ สี. อโมหลกฺขณาทิ หิ ^๓ ฉ.ม. อูนคฺคหณโต @^๔ สี. ยถาสภาวํ ^๕ ที. ปา. ๑๑/๓๔๐/๒๓๒, องฺ. นวก. ๒๓/๓๐/๓๓๕ @^๖ ฉ.ม. ตณฺหาปฏิปกฺขโต

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๗๘.

อุปปตฺติ น โหติ, โทเสน หิ จณฺฑชาติตาย โทสสทิสํ นิรยํ อุปปชฺชนฺติ, โทสสฺส จ ปฏิปกฺโข อโทโส. อโมเหน ติรจฺฉานโยนิยํ นิพฺพตฺติ น โหติ, โมเหน หิ นิจฺจสมฺมุฬฺหา ^๑- ติรจฺฉานโยนิยํ อุปปชฺชนฺติ, โมหสฺส ปฏิปกฺโข จ อโมโห. เอเตสุ อโลโภ ราควเสน อุปคมนสฺส อภาวํ กโรติ, ^๒- อโทโส โทสวเสน อปคมนสฺส, อโมโห โมหวเสน อมชฺฌตฺตภาวสฺส. ตีหิปิ เจเตหิ ยถาปฏิปาฏิยา เนกฺขมฺมสญฺา อพฺยาปาทสญฺา อวิหึสาสญฺาติ อิมา ติสฺโส สญฺา โหนฺติ, อสุภสญฺา อปฺปมาณสญฺา ธาตุสญฺาติ อิมา จ ติสฺโส สญฺา โหนฺติ. อโลเภน ปน กามสุขลฺลิกานุโยคนฺตสฺส ปริวชฺชนํ, อโทเสน อตฺตกิลมถานุโยคนฺตสฺส ปริวชฺชนํ โหติ, อโมเหน มชฺฌิมาย ปฏิปตฺติยา ปฏิปชฺชนํ. ตถา อโลเภน อภิชฺฌากายคนฺถสฺส ปเภทนํ โหติ, อโทเสน พฺยาปาทกายคนฺถสฺส, อโมเหน เสสคนฺถทฺวยสฺส. ปุริมานิ จ เทฺว สติปฏฺานานิ ปุริมานํ ทฺวินฺนํ อานุภาเวน, ปจฺฉิมานิ ปจฺฉิมสฺเสว อานุภาเวน อิชฺฌนฺติ. อโลโภ เจตฺถ อาโรคฺยสฺส ปจฺจโย โหติ, อลุทฺโธ หิ โลภนียมฺปิ อสปฺปายํ น เสวติ, เตน อโรโค โหติ. อโทโส โยพฺพนสฺส, ^๓- อทุฏฺโ หิ วลิตฺตจปลิตาวเหน ^๔- โทสคฺคินา อฑยฺหมาโน ทีฆรตฺตํ ยุวา โหติ. อโมโห ทีฆายุกตาย, อมุโฬฺห หิ หิตาหิตํ ตฺวา อหิตํ ปริวชฺชมาโน หิตญฺจ ปฏิเสวมาโน ทีฆายุโก โหติ. อโลโภ เจตฺถ โภคสมฺปตฺติยา ปจฺจโย โหติ, อลุทฺธสฺส หิ จาเคน โภคปฏิลาโภ. อโทโส มิตฺตสมฺปตฺติยา อทุฏฺสฺส ^๕- เมตฺตาย มิตฺตานํ ปฏิลาภโต เจว อปริหานโต ^๖- จ. อโมโห อตฺตสมฺปตฺติยา, อมุโฬฺห หิ อตฺตโน หิตเมว กโรนฺโต อตฺตานํ สมฺปาเทติ. อโลโภ จ ทิพฺพวิหารสฺส ปจฺจโย โหติ, อโทโส พฺรหฺมวิหารสฺส, อโมโห อริยวิหารสฺส. อโลเภน เจตฺถ สกปกฺเขสุ สตฺตสงฺขาเรสุ นิพฺพุโต โหติ เตสํ วินาเสน อภิสงฺคเหตุกสฺส ทุกฺขสฺส อภาวา. อโทเสน ปรปกฺเขสุ อทุฏฺสฺส เวรีสุปิ เวริสญฺาย อภาวโต. อโมเหน อุทาสีนปกฺเขสุ อมุฬฺหสฺส สพฺพาภิสงฺคตาย อภาวโต. @เชิงอรรถ: ^๑ ฉ. นิจฺจสมฺมูฬฺหํ, ม. นิจฺจํ สมฺมุฬฺหํ ^๒ ฉ.ม. อภาวกโร @^๓ สี. โยพฺพญฺสฺส ^๔ ฉ.ม. วลิปลิตาวเหน @^๕ ฉ.ม. อยํ ปาโ น ทิสฺสติ ^๖ สี. อปริหานิโต

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๗๙.

อโลเภน จ อนิจฺจทสฺสนํ โหติ, ลุทฺโธ หิ อุปโภคาสาย อนิจฺเจปิ สงฺขาเร อนิจฺจโต น ปสฺสติ. อโทเสน ทุกฺขทสฺสนํ, อโทสชฺฌาสโย หิ ปริจฺจตฺตอาฆาต- วตฺถุปริคฺคโห สงฺขาเรเยว ทุกฺขโต ปสฺสติ. อโมเหน อนตฺตทสฺสนํ, อมุโฬฺห หิ ยถาสภาวคหณกุสโล ^๑- อปริณายกํ ขนฺธปญฺจกํ อปริณายกโต พุชฺฌติ. ยถา จ เอเตหิ อนิจฺจทสฺสนาทีนิ, เอวเมว เตปิ อนิจฺจทสฺสนาทีหิ โหนฺติ. อนิจฺจทสฺสเนน หิ อโลโภ โหติ, ทุกฺขทสฺสเนน อโทโส, อนตฺตทสฺสเนน อโมโห โหติ. โก หิ นาม "อนิจฺจมิทนฺ"ติ สมฺมา ตฺวา ตสฺสตฺถาย ปิหํ อุปฺปาเทยฺย, สงฺขาเร วา "ทุกฺขนฺ"ติ ชานนฺโต อปรมฺปิ อจฺจนฺตติขิณํ โกธทุกฺขํ อุปฺปาเทยฺย, อตฺตสุญฺตญฺจ พุชฺฌิตฺวา ปุน สมฺโมหํ อาปชฺเชยฺยาติ. กมฺมปถราสิวณฺณนา น อภิชฺฌายตีติ อนภิชฺฌา. กายิกเจตสิกสุขํ อิธโลกปรโลกหิตํ คุณานุภาวปฏิลทฺธํ กิตฺติสทฺทญฺจ น พฺยาปาเทตีติ อพฺยาปาโท. สมฺมา ปสฺสติ, โสภนา วา ทิฏฺีติ สมฺมาทิฏฺิ, อโลภาทีนํเยว ตานิ นามานิ. เหฏฺา ปเนเต ธมฺมา มูลวเสน คหิตา, อิธ กมฺมปถวเสนาติ เวทิตพฺพา. โลกปาลทุกวณฺณนา หิโรตฺตปฺปานิปิ เหฏฺา พลวเสน คหิตานิ, อิธ โลกปาลวเสน. โลกํ หิ อิเม เทฺว ธมฺมา ปาเลนฺติ. ^๒- ยถาห:- "เทฺวเม ภิกฺขเว สุกฺกา ธมฺมา โลกํ ปาเลนฺติ. กตเม เทฺว? หิริ จ โอตฺตปฺปญฺจ, อิเม โข ภิกฺขเว เทฺว สุกฺกา ธมฺมา โลกํ ปาเลนฺติ. สเจ ภิกฺขเว เทฺว สุกฺกา ธมฺมา โลกํ น ปาเลยฺยุํ, นยิธ ปญฺาเยถ `มาตา'ติ วา `มาตุจฺฉา'ติ วา `มาตุลานี'ติ วา `อาจริยภริยา'ติ วา `ครูนํ ทารา'ติ วา, สมฺเภทํ โลโก อคมิสฺส, ^๓- ยถา อเชฬกา กุกฺกุฏสุกรา โสณสิงฺคาลา. ยสฺมา @เชิงอรรถ: ^๑ ฉ.ม. ยาถาวคหณกุสโล ^๒ ฉ.ม. ปาลยนฺติ ^๓ ม. อาคมิสฺสติ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๘๐.

จ โข ภิกฺขเว อิเม เทฺว สุกฺกา ธมฺมา โลกํ ปาเลนฺติ, ตสฺมา ปญฺายติ `มาตา'ติ วา `มาตุจฺฉา'ติ `มาตุลานี'ติ วา `อาจริยภริยา'ติ วา `ครูนํ ทารา'ติ วา"ติ. ^๑- ปสฺสทฺธาทิยุคลวณฺณนา กายสฺส ปสฺสมฺภนํ กายปสฺสทฺธิ. จิตฺตสฺส ปสฺสมฺภนํ จิตฺตปสฺสทฺธิ. กาโยติ เจตฺถ เวทนาทโย ตโย ขนฺธา. อุโภปิ ปเนตา เอกโต กตฺวา กายจิตฺตทรถวูปสมลกฺขณา กายจิตฺตปสฺสทฺธิโย, กายจิตฺตทรถนิมฺมทนรสา, กายจิตฺตานํ อปริปฺผนฺทนสีติภาวปจฺจุปฏฺานา, กายจิตฺตปทฏฺานา, กายจิตฺตานํ อวูปสมกรอุทฺธจฺจาทิกิเลสปฏิปกฺขภูตาติ ทฏฺพฺพา. กายสฺส ลหุภาโว กายลหุตา. จิตฺตสฺส ลหุภาโว จิตฺตลหุตา. ตา กายจิตฺตครุภาว- วูปสมลกฺขณา, กายจิตฺตครุภาวนิมฺมทนรสา, กายจิตฺตานํ อทนฺธตาปจฺจุปฏฺานา, กายจิตฺตปทฏฺานา, กายจิตฺตานํ ครุภาวกรถีนมิทฺธาทิกิเลสปฏิปกฺขภูตาติ ทฏฺพฺพา. กายสฺส มุทุภาโว กายมุทุตา. จิตฺตสฺส มุทุภาโว จิตฺตมุทุตา. ตา กายจิตฺตถทฺธภาววูปสมลกฺขณา, กายจิตฺตถทฺธภาวนิมฺมทนรสา, อปฺปฏิฆาตปจฺจุปฏฺานา, กายจิตฺตปทฏฺานา, กายจิตฺตานํ ถทฺธภาวกรทิฏฺิมานาทิกิเลสปฏิปกฺขภูตาติ ทฏฺพฺพา. กายสฺส กมฺมญฺภาโว กายกมฺมญฺตา. จิตฺตสฺส กมฺมญฺภาโว จิตฺตกมฺมญฺตา. ตา กายจิตฺตอกมฺมญฺภาววูปสมลกฺขณา, กายจิตฺตอกมฺมญฺภาวนิมฺมทนรสา, กายจิตฺตานํ อารมฺมณกรณสมฺปตฺติปจฺจุปฏฺานา, กายจิตฺตปทฏฺานา, กายจิตฺตานํ อกมฺมญฺภาวกราวเสสนีวรณปฏิปกฺขภูตาติ ทฏฺพฺพา. ตา ปสาทนียวตฺถูสุ ปสาทาวหา, หิตกิริยาสุ วินิโยคกฺเขมภาวาวหา สุวณฺณวิสุทฺธิ วิยาติ ทฏฺพฺพา. กายสฺส ปาคุญฺภาโว กายปาคุญฺตา. จิตฺตสฺส ปาคุญฺภาโว จิตฺตปาคุญฺตา. ตา กายจิตฺตอเคลญฺภาวลกฺขณา, กายจิตฺตเคลญฺนิมฺมทนรสา, นิราทีนวปจฺจุปฏฺานา, กายจิตฺตปทฏฺานา, กายจิตฺตเคลญฺกรอสฺสทฺธิยาทิกิเลสปฏิปกฺขภูตาติ ทฏฺพฺพา. @เชิงอรรถ: ^๑ องฺ. ทุก. ๒๐/๙/๕๑-๕๒

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๘๑.

กายสฺส อุชุกภาโว กายุชุกตา. จิตฺตสฺส อุชุกภาโว จิตฺตุชุกตา. ตา กายจิตฺต- อาชฺชวลกฺขณา, กายจิตฺตกุฏิลภาวนิมฺมทนรสา, กายจิตฺตานํ อชิมฺหตาปจฺจุปฏฺานา, กายจิตฺตปทฏฺานา, กายจิตฺตานํ กุฏิลภาวกรมายาสาเยฺยาทิกิเลสปฏิปกฺขภูตาติ ทฏฺพฺพา. สรตีติ สติ. สมฺปชานาตีติ สมฺปชญฺ. สมนฺตโต ปกาเรหิ ชานาตีติ อตฺโถ. สาตฺถกสมฺปชญฺ สปฺปายสมฺปชญฺ โคจรสมฺปชญฺ อสมฺโมหสมฺปชญฺนฺติ อิเมสํ จตุนฺนํ ปนสฺส วเสน เภโท เวทิตพฺโพ. ลกฺขณาทีนิ เจเตสํ สตินฺทฺริยปญฺินฺทฺริเยสุ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพานิ. อิติ เหฏฺา วุตฺตเมเวตํ ธมฺมทฺวยํ ปุน อิมสฺมึ าเน อุปการวเสน คหิตํ. กามจฺฉนฺทาทโย ปจฺจนีกธมฺเม สเมตีติ สมโถ. อนิจฺจาทิวเสน วิวิเธหิ อากาเรหิ ธมฺเม ปสฺสตีติ วิปสฺสนา, ปญฺาเวสา อตฺถโต. อิเมสมฺปิ ทฺวินฺนํ ลกฺขณาทีนิ เหฏฺา วุตฺตาเนว. อิธ ปเนเต ยุคนทฺธวเสน ^๑- คหิตา. สหชาตธมฺเม ปคฺคณฺหาตีติ ปคฺคาโห. อุทฺธจฺจสงฺขาตสฺส วิกฺเขปสฺส ปฏิปกฺขภาวโต น วิกฺเขโปติ อวิกฺเขโป. เอเตสมฺปิ ลกฺขณาทีนิ เหฏฺา วุตฺตาเนว. อิธ ปเนตํ ปททฺวยํ วิริยสมาธิโยชนตฺถาย คหิตนฺติ เวทิตพฺพํ. เยวาปนกวณฺณนา เย วา ปน ตสฺมึ สมเย อญฺเปิ อตฺถิ ปฏิจฺจสมุปฺปนฺนา อรูปิโน ธมฺมา, อิเม ธมฺมา กุสลาติ "ผสฺโส โหติ ฯเปฯ อวิกฺเขโป โหตี"ติ น เกวลํ ปทปฏิปาฏิยา อุทฺทิฏฺา อิเม ปโรปณฺณาสธมฺมาเอว, อถโข ยสฺมึ สมเย กามาวจรํ ติเหตุกํ โสมนสฺสสหคตํ ปมํ อสงฺขาริกํ มหาจิตฺตํ อุปฺปนฺนํ โหติ, ตสฺมึ สมเย เยวาปนกา ^๒- อญฺเปิ เตหิเยว ผสฺสาทีหิ สมฺปยุตฺตา หุตฺวา ปวตฺตมานา อตฺถิ อตฺตโน อตฺตโน อนุรูปํ ปจฺจยํ ปฏิจฺจ สมุปฺปนฺนา รูปาภาเวน อรูปิโน สภาวโต อุปลพฺภมานา ธมฺมา, สพฺเพปิ อิเม ธมฺมา กุสลาติ. ^๓- เอตฺตาวตา จิตฺตงฺควเสน ปาลิยํ อารุเฬฺห ปโรปณฺณาสธมฺเม ทีเปตฺวา เยวาปนกวเสน อปเรปิ นว ธมฺเม ธมฺมราชา ทีเปติ. เตสุ เตสุ หิ สุตฺตปเทสุ @เชิงอรรถ: ^๑ สี.,ม. ยุคนนฺธวเสน ^๒ ฉ.ม. เย วา ปน ^๓ ฉ.ม. อิติ-สทฺโท น ทิสฺสติ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๘๒.

ฉนฺโท อธิโมกฺโข มนสิกาโร ตตฺรมชฺฌตฺตตา กรุณา มุทิตา กายทุจฺจริตวิรติ วจีทุจฺจริตวิรติ มิจฺฉาชีววิรตีติ อิเม นว ธมฺมา ปญฺายนฺติ. อิมสฺมึ จาปิ มหาจิตฺเต กตฺตุกมฺยตากุสลธมฺมจฺฉนฺโท อตฺถิ, จิตฺตงฺควเสน ปน ปาลึ อนารุโฬฺห, ^๑- โส อิธ เยวาปนกวเสน คหิโต. อธิโมกฺโข อตฺถิ, มนสิกาโร อตฺถิ, ตตฺรมชฺฌตฺตตา อตฺถิ, เมตฺตาปุพฺพภาโค อตฺถิ, โส อโทเส คหิเต คหิโตเอว โหติ. กรุณาปุพฺพภาโค อตฺถิ, มุทิตาปุพฺพภาโค อตฺถิ, อุเปกฺขาปุพฺพภาโค อตฺถิ, โส ปน ตตฺรมชฺฌตฺตตาย คหิตาย คหิโตเอว โหติ. สมฺมาวาจา อตฺถิ, สมฺมากมฺมนฺโต อตฺถิ, สมฺมาอาชีโว อตฺถิ, จิตฺตงฺควเสน ปน ปาลึ อนารุโฬฺห, โสปิ อิธ เยวาปนกวเสน คหิโต. อิเมสุ ปน นวสุ ฉนฺโท อธิโมกฺโข มนสิกาโร ตตฺรมชฺฌตฺตตาติ อิเม จตฺตาโรว เอกกฺขเณ ลพฺภนฺติ, เสสา นานากฺขเณ. ยทา หิ อิมินา จิตฺเตน มิจฺฉาวาจํ ปชหติ, วิรติวเสน สมฺมาวาจํ ปูเรติ, ตทา ฉนฺทาทโย จตฺตาโร สมฺมาวาจา จาติ อิเม ปญฺจ เอกกฺขเณ ลพฺภนฺติ. ยทา มิจฺฉากมฺมนฺตํ ปชหติ, วิรติวเสน สมฺมากมฺมนฺตํ ปูเรติ ฯเปฯ มิจฺฉาอาชีวํ ปชหติ, วิรติวเสน สมฺมาอาชีวํ ปูเรติ ฯเปฯ ยทา กรุณาย ปริกมฺมํ กโรติ ฯเปฯ ยทา มุทิตาย ปริกมฺมํ กโรติ, ตทา ฉนฺทาทโย จตฺตาโร มุทิตาปุพฺพภาโค จาติ อิเม ปญฺจ เอกกฺขเณ ลพฺภนฺติ. อิโต ปน มุญฺจิตฺวา ทานํ เทนฺตสฺส สีลํ ปูเรนฺตสฺส โยเคน ^๒- กมฺมํ กโรนฺตสฺส จตฺตาริ อปณฺณกงฺคาเนว ลพฺภนฺติ. เอวเมเตสุ นวสุ เยวาปนกธมฺเมสุ ฉนฺโทติ กตฺตุกมฺยตาเยตํ อธิวจนํ. ตสฺมา โส กตฺตุกมฺยตาลกฺขโณ ฉนฺโท, อารมฺมณปริเยสนรโส, อารมฺมเณน อตฺถิกตาปจฺจุปฏฺาโน, ตเทวสฺส ปทฏฺานํ, อารมฺมณคหเณ จายํ เจตโส หตฺถปฺปสารณํ วิย ทฏฺพฺโพ. อธิมุจฺจนํ อธิโมกฺโข. โส สนฺนิฏฺานลกฺขโณ, อสํสปฺปนรโส, นิจฺฉยปจฺจุปฏฺาโน, สนฺนิฏฺาตพฺพธมฺมปทฏฺาโน, อารมฺมเณ นิจฺจลภาเวน อินฺทขีโล วิย ทฏฺพฺโพ. @เชิงอรรถ: ^๑ ฉ.ม. ปาฬิยํ น อารุโฬฺห. เอวมุปริปิ ^๒ ฉ.ม. โยเค

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๘๓.

กิริยา กาโร, มนสฺมึ ^๑- กาโร มนสิกาโร, ปุริมมนโต วิสทิสํ มนํ กโรตีติปิ มนสิกาโร. สฺวายํ อารมฺมณปฏิปาทโก วีถิปฏิปาทโก ชวนปฏิปาทโกติ ติปฺปกาโร. ตตฺถ อารมฺมณปฏิปาทโก มนสฺมึ กาโรติ มนสิกาโร. โส สารมฺมณลกฺขโณ, ^๒- สมฺปยุตฺตานํ อารมฺมเณน สํโยชนรโส, ^๓- อารมฺมณาภิมุขภาวปจฺจุปฏฺาโน, สงฺขารกฺขนฺธปริยาปนฺโน, อารมฺมณปฏิปาทกตฺเตน สมฺปยุตฺตานํ สารถิ วิย ทฏฺพฺโพ. วีถิปฏิปาทโกติ ปน ปญฺจทฺวาราวชฺชนสฺเสตํ อธิวจนํ. ชวนปฏิปาทโกติ มโนทฺวาราวชฺชนสฺเสตํ อธิวจนํ, น เต อิธ อธิปฺเปตา. เตสุ ธมฺเมสุ มชฺฌตฺตตา ตตฺรมชฺฌตฺตตา. สา จิตฺตเจตสิกานํ สมวาหิตลกฺขณา, โอนาธิกนิวารณรสา ปกฺขปาตุปจฺเฉทนรสา วา, มชฺฌตฺตภาวปจฺจุปฏฺานา, จิตฺตเจตสิกานํ อชฺฌุเปกฺขนวเสน สมปฺปวตฺตานํ อาชาเนยฺยานํ อชฺฌุเปกฺขนสารถิ วิย ทฏฺพฺพา. กรุณามุทิตา พฺรหฺมวิหารนิทฺเทเส อาวีภวิสฺสนฺติ. เกวลํ หิ ตา อปฺปนาปฺปตฺตา รูปาวจรา, อิธ กามาวจราติ อยเมว วิเสโส. กายทุจฺจริตโต วิรติ กายทุจฺจริตวิรติ. เสสทฺวเยปิ ^๔- เอเสว นโย. ลกฺขณาทิโต ปเนตา ติสฺโสปิ กายทุจฺจริตาทิวตฺถูนํ อวีติกฺกมลกฺขณา, อมทฺทนลกฺขณาติ วุตฺตํ โหติ. กายทุจฺจริตาทิวตฺถุโต สงฺโกจนรสา, อกิริยปจฺจุปฏฺานา, สทฺธาหิโรตฺตปฺป- อปฺปิจฺฉตาทิคุณปทฏฺานา, ปาปกิริยโตปิ จิตฺตสฺส วิมุขีภาวภูตาติ ทฏฺพฺพา. อิติ ผสฺสาทีนิ ฉปญฺาส, เยวาปนกวเสน วุตฺตานิ นวาติ สพฺพานิปิ อิมสฺมึ ธมฺมุทฺเทสวาเร ปญฺจสฏฺี ธมฺมปทานิ ภวนฺติ. เตสุ เอกกฺขเณ กทาจิ เอกสฏฺี ภวนฺติ, กทาจิ สมสฏฺี. ตานิ หิ สมฺมาวาจาปูรณาทิวเสน วุตฺตานิ ^๕- อุปฺปตฺติยํ ปญฺจสุ าเนสุ เอกสฏฺี ภวนฺติ. เตหิ มุตฺเต เอกสฺมึ าเน สมสฏฺี ภวนฺติ. เปตฺวา ปน เยวาปนเก ปาลิยํ ยถารุฬฺหิวเสน ^๖- คยฺหมานานิ ฉปญฺาส โหนฺติ, อคฺคหิตคฺคหเณน ปเนตฺถ ผสฺสปญฺจกํ, วิตกฺโก วิจาโร ปีติ จิตฺเตกคฺคตา @เชิงอรรถ: ^๑ ม. มนสิ ^๒ ฉ.ม. สารณลกฺขโณ ^๓ ฉ.ม. อารมฺมเณ สมฺปโยชนรโส @^๔ ฉ.ม. เสสปททฺวเยปิ ^๕ ฉ.ม. อยํ ปาโ น ทิสฺสติ ^๖ ฉ.ม. ยถารุตวเสน

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๘๔.

ปญฺจินฺทฺริยานิ หิริพลํ โอตฺตปฺปพลนฺติ เทฺว พลานิ, อโลโภ อโทโสติ เทฺว มูลานิ, กายปสฺสทฺธิ จิตฺตปสฺสทฺธีติอาทโย ทฺวาทส ธมฺมาติ สมตึส ธมฺมา โหนฺติ. เตสุ สมตึสาย ธมฺเมสุ อฏฺารส ธมฺมา อวิภตฺติกา โหนฺติ, ทฺวาทส ธมฺมา สวิภตฺติกา. กตเม อฏฺารส? ผสฺโส สญฺา เจตนา วิจาโร ปีติ ชีวิตินฺทฺริยํ กายปสฺสทฺธิอาทโย ทฺวาทส ธมฺมาติ อิเม อฏฺารส อวิภตฺติกา. เวทนา จิตฺตํ วิตกฺโก จิตฺเตกคฺคตา สทฺธินฺทฺริยํ วิริยินฺทฺริยํ สตินฺทฺริยํ ปญฺินฺทฺริยํ หิริพลํ โอตฺตปฺปพลํ อโลโภ อโทโสติ อิเม ทฺวาทส ธมฺมา สวิภตฺติกา. เตสุ สตฺต ธมฺมา ทฺวีสุ าเนสุ วิภตฺตา, เอโก ตีสุ, เทฺว จตูสุ, เอโก ฉสุ, เอโก สตฺตสุ าเนสุ วิภตฺโต. กถํ? จิตฺตํ วิตกฺโก สทฺธา หิริ โอตฺตปฺปํ อโลโภ อโทโสติ อิเม สตฺต ทฺวีสุ าเนสุ วิภตฺตา. เอเตสุ หิ จิตฺตํ ตาว ผสฺสปญฺจกํ ปตฺวา "จิตฺตํ โหตี"ติ วุตฺตํ, อินฺทฺริยานิ ปตฺวา "มนินฺทฺริยนฺ"ติ. วิตกฺโก ฌานงฺคานิ ปตฺวา "วิตกฺโก โหตี"ติ วุตฺโต, มคฺคงฺคานิ ปตฺวา "สมฺมาสงฺกปฺโป"ติ. สทฺธา อินฺทฺริยานิ ปตฺวา "สทฺธินฺทฺริยํ โหตี"ติ วุตฺตา, พลานิ ปตฺวา "สทฺธาพลนฺ"ติ. หิริ พลานิ ปตฺวา "หิริพลํ โหตี"ติ วุตฺตา, โลกปาลทุกํ ปตฺวา "หิรี"ติ. โอตฺตปฺเปปิ เอเสว นโย. อโลโภ มูลํ ปตฺวา "อโลโภ โหตี"ติ วุตฺโต, กมฺมปถํ ปตฺวา "อนภิชฺฌา"ติ. อโทโส มูลํ ปตฺวา "อโทโส โหตี"ติ วุตฺโต, กมฺมปถํ ปตฺวา "อพฺยาปาโท"ติ. อิเม สตฺต ทฺวีสุ าเนสุ วิภตฺตา. เวทนา ปน ผสฺสปญฺจกํ ปตฺวา "เวทนา โหตี"ติ วุตฺตา, ฌานงฺคานิ ปตฺวา "สุขนฺ"ติ, อินฺทฺริยานิ ปตฺวา "โสมนสฺสินฺทฺริยนฺ"ติ. เอวมยํ เอโก ธมฺโม ตีสุ าเนสุ วิภตฺโต. วิริยํ ปน อินฺทฺริยานิ ปตฺวา "วิริยินฺทฺริยํ โหตี"ติ วุตฺตํ, มคฺคงฺคานิ ปตฺวา "สมฺมาวายาโม"ติ, พลานิ ปตฺวา "วิริยพลนฺ"ติ, ปิฏฺิทุกํ ปตฺวา "ปคฺคาโห"ติ.

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๘๕.

สติปิ อินฺทฺริยานิ ปตฺวา "สตินฺทฺริยํ โหตี"ติ วุตฺตา, มคฺคงฺคานิ ปตฺวา "สมฺมาสตี"ติ, พลานิ ปตฺวา "สติพลนฺ"ติ, ปิฏฺิทุกํ ^๑- ปตฺวา "สติ โหตี"ติ วุตฺตา. เอวํ อิเม เทฺว ธมฺมา จตูสุ าเนสุ วิภตฺตา. สมาธิ ปน ฌานงฺคานิ ปตฺวา "จิตฺเตกคฺคตา โหตี"ติ วุตฺโต, อินฺทฺริยานิ ปตฺวา "สมาธินฺทฺริยนฺ"ติ, มคฺคงฺคานิ ปตฺวา "สมฺมาสมาธี"ติ, พลานิ ปตฺวา "สมาธิพลนฺ"ติ, ปิฏฺิทุกํ ปตฺวา "สมโถ, อวิกฺเขโป"ติ. เอวมยํ เอโก ธมฺโม ฉสุ าเนสุ วิภตฺโต. ปญฺา ปน อินฺทฺริยานิ ปตฺวา "ปญฺินฺทฺริยํ โหตี"ติ วุตฺตา, มคฺคงฺคานิ ปตฺวา "สมฺมาทิฏฺี"ติ, พลานิ ปตฺวา "ปญฺาพลนฺ"ติ, มูลานิ ปตฺวา "อโมโห"ติ, กมฺมปถํ ปตฺวา "สมฺมาทิฏฺี"ติ, ปิฏฺิทุกํ ปตฺวา "สมฺปชญฺ, วิปสฺสนา"ติ. เอวมยํ เอโก ธมฺโม สตฺตสุ าเนสุ วิภตฺโต. สเจ ปน โกจิ วเทยฺย "เอตฺถ อปุพฺพํ นาม นตฺถิ, เหฏฺา คหิตเมว คณฺหิตฺวา ตสฺมึ ตสฺมึ าเน ^๒- ปทํ ปูริตํ, อนนุสนฺธิกา กถา, อุปฺปฏิปาฏิยา โจเรหิ อาภฏภณฺฑสทิสา, โคยูเถน คตมคฺเค อาลุฬิตติณสทิสา, อชานิตฺวา กถิตา"ติ. โส "มาเหวนฺ"ติ ปฏิเสเธตฺวา วตฺตพฺโพ:- พุทฺธานํ เทสนา อนนุสนฺธิกา นาม นตฺถิ, สานุสนฺธิกาว โหติ. อชานิตฺวา กถิตาปิ นตฺถิ, สพฺพา ชานิตฺวา กถิตาว. สมฺมาสมฺพุทฺโธ หิ เตสํ เตสํ ธมฺมานํ กิจฺจํ ชานาติ, ตํ ตฺวา กิจฺจวเสน วิภตฺตึ อาโรเปนฺโต "อฏฺารส ธมฺมา เอเกกกิจฺจา"ติ ตฺวา เอเกกสฺมึ าเน วิภตฺตึ อาโรเปสิ. "สตฺต ธมฺมา เทฺวเทฺวกิจฺจา"ติ ตฺวา ทฺวีสุ ทฺวีสุ าเนสุ วิภตฺตึ อาโรเปสิ. "เวทนา ติกิจฺจา"ติ ตฺวา ตีสุ าเนสุ วิภตฺตึ อาโรเปสิ. ^๓- "วิริยสตีนํ จตฺตาริ จตฺตาริ กิจฺจานี"ติ ^๓- ตฺวา จตูสุ จตูสุ าเนสุ วิภตฺตึ อาโรเปสิ. "สมาธิ ฉกิจฺโจ"ติ ตฺวา ฉสุ าเนสุ วิภตฺตึ อาโรเปสิ. "ปญฺา สตฺตกิจฺจา"ติ ตฺวา สตฺตสุ าเนสุ วิภตฺตึ อาโรเปสิ. @เชิงอรรถ: ^๑ ม. อุปการทุกํ ^๒ สี., ม. าเน ปน ^๓-๓ สี. "วิริยํ สติ จตุกิจฺจา"ติ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๘๖.

ตตฺริทํ โอปมฺมํ:- เอโก กิร ปณฺฑิโต ราชา รโหคโต จินฺเตสิ "อิทํ ราชกุลสนฺตกํ น ยถา วา ตถา วา ขาทิตพฺพํ, สิปฺปานุจฺฉวิกํ เวตนํ วฑฺเฒสฺสามี"ติ. โส สพฺเพ สิปฺปเก ^๑- สนฺนิปาตาเปตฺวา "เอเกกสิปฺปชานนเก ปกฺโกสถา"ติ อาห. เอวํ ปกฺโกสิยมานา อฏฺารส ชนา อุฏฺหึสุ, เตสํ เอเกกํ ปฏิวึสํ ^๒- ทาเปตฺวา วิสฺสชฺเชสิ. "เทฺว เทฺว สิปฺปานิ ชานนฺตา อาคจฺฉนฺตู"ติ วุตฺเต ปน สตฺต ชนา อาคจฺฉึสุ, ^๓- เตสํ เทฺว เทฺว ปฏิวึเส ทาเปสิ. "ตีณิ สิปฺปานิ ชานนฺตา อาคจฺฉนฺตู"ติ วุตฺเต เอโกว อาคจฺฉิ, ตสฺส ตโย ปฏิวึเส ทาเปสิ. "จตฺตาริ สิปฺปานิ ชานนฺตา อาคจฺฉนฺตู"ติ วุตฺเต เทฺว ชนา อาคมึสุ, เตสํ จตฺตาโร จตฺตาโร ปฏิวึเส ทาเปสิ. "ปญฺจ สิปฺปานิ ชานนฺตา อาคจฺฉนฺตู"ติ วุตฺเต เอโกปิ นาคจฺฉิ. "ฉ สิปฺปานิ ชานนฺตา อาคจฺฉนฺตู"ติ วุตฺเต เอโกว อาคจฺฉิ, ตสฺส ฉ ปฏิวึเส ทาเปสิ. "สตฺต สิปฺปานิ ชานนฺตา อาคจฺฉนฺตู"ติ วุตฺเต เอโกว อาคจฺฉิ, ตสฺส สตฺต ปฏิวึเส ทาเปสิ. ตตฺถ ปณฺฑิโต ราชา วิย อนุตฺตโร ธมฺมราชา, สิปฺปชานนกา วิย จิตฺตงฺควเสน ^๔- อุปฺปนฺนา ธมฺมา, สิปฺปานุจฺฉวิกํ เวตนวฑฺฒนํ วิย กิจฺจวเสน เตสํ เตสํ ธมฺมานํ วิภตฺติอาโรปนํ. สพฺเพปิ ปเนเต ธมฺมา ผสฺสปญฺจกวเสน ฌานงฺควเสน อินฺทฺริยวเสน มคฺคงฺควเสน ^๕- พลวเสน มูลวเสน กมฺมปถวเสน โลกปาลวเสน ปสฺสทฺธิวเสน ลหุตาวเสน มุทุตาวเสน กมฺมญฺตาวเสน ปาคุญฺตาวเสน อุชุกตาวเสน สติสมฺปชญฺวเสน สมถวิปสฺสนาวเสน ปคฺคาหาวิกฺเขปวเสนาติ สตฺตรส ราสโย โหนฺตีติ. ธมฺมุทฺเทสวารกถา นิฏฺิตา. ------------ กามาวจรกุสลนิทฺเทสวารกถา [๒] อิทานิ ตาเนว ธมฺมุทฺเทสวาเร ปาลิอารุฬฺหานิ ฉปญฺาส ปทานิ วิภชิตฺวา ทสฺเสตุํ "กตโม ตสฺมึ สมเย ผสฺโส โหตี"ติอาทินา นเยน นิทฺเทสวาโร อารทฺโธ. @เชิงอรรถ: ^๑ ฉ. สิปฺปิเก ^๒ ฉ.ม. ปฏิวีสํ ^๓ ฉ.ม. อาคมํสุ. เอวมุปริปิ @^๔ ฉ.ม. จิตฺตจิตฺตงฺควเสน ^๕ ฉ.ม. มคฺควเสน

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๘๗.

ตตฺถ ปุจฺฉาย ตาว อยมตฺโถ:- ยสฺมึ สมเย กามาวจรํ กุสลํ โสมนสฺสสหคตํ ติเหตุกํ อสงฺขาริกํ มหาจิตฺตํ อุปฺปชฺชติ, ตสฺมึ สมเย ผสฺโส โหตีติ วุตฺโต, กตโม โส ผสฺโสติ อิมินา นเยน สพฺพปุจฺฉาสุ อตฺโถ เวทิตพฺโพ. โย ตสฺมึ สมเย ผสฺโสติ ตสฺมึ สมเย โย ผุสนกวเสน อุปฺปนฺโน ผสฺโส, โส. "ผสฺโส"ติ อิทํ ผสฺสสฺส สภาวทีปนโต สภาวปทนฺนาม. ผุสนาติ ผุสนากาโร. สมฺผุสนาติ ผุสนากาโรว อุปสคฺควเสน ปทํ วฑฺเฒตฺวา วุตฺโต. สมฺผุสิตตฺตนฺติ สมฺผุสิตภาโว. อยํ ปเนตฺถ โยชนา:- โย ตสฺมึ สมเย ผุสนกวเสน ผสฺโส, ยา ตสฺมึ สมเย ผุสนา, ยา ตสฺมึ สมเย สมฺผุสนา, ยํ ตสฺมึ สมเย สมฺผุสิตตฺตํ. อถวา โย ตสฺมึ สมเย ผุสนกวเสน ^๑- ผสฺโส อญฺเนาปิ ปริยาเยน ผุสนา สมฺผุสนา สมฺผุสิตตฺตนฺติ วุจฺจติ, อยํ ตสฺมึ สมเย ผสฺโส โหตีติ. เวทนาทีนมฺปิ นิทฺเทเสสุ อิมินา นเยน ปทโยชนา เวทิตพฺพา. อยํ ปเนตฺถ สพฺพสาธารโณ วิภตฺติวินิจฺฉโย:- ยานิมานิ ภควตา ปมํ กามาวจรํ กุสลํ มหาจิตฺตํ ภาเชตฺวา ทสฺเสนฺเตน อติเรกปณฺณาสปทานิ มาติกาวเสน เปตฺวา ปุน เอเกกปทํ คเหตฺวา วิภตฺตึ อาโรปิตานิ, ตานิ วิภตฺตึ คจฺฉนฺตานิ ตีหิ การเณหิ วิภตฺตึ คจฺฉนฺติ, นานา โหนฺตานิ จตูหิ การเณหิ นานา ภวนฺติ. อปรทีปนา ปเนตฺถ เทฺว านานิ คจฺฉนฺติ. กถํ? เอตานิ หิ พฺยญฺชนวเสน อุปสคฺควเสน อตฺถวเสนาติ อิเมหิ ตีหิ การเณหิ วิภตฺตึ คจฺฉนฺติ. ตตฺถ "โกโธ กุชฺฌนา กุชฺฌิตตฺตํ, โทโส ทุสฺสนา ทุสฺสิตตฺตนฺ"ติ เอวํ พฺยญฺชนวเสน วิภตฺติคมนํ เวทิตพฺพํ, เอตฺถ หิ เอโกว โกโธ พฺยญฺชนวเสน เอวํ วิภตฺตึ คโต. "จาโร วิจาโร อนุวิจาโร อุปวิจาโร"ติ เอวํ ปน อุปสคฺควเสน วิภตฺติคมนํ เวทิตพฺพํ. "ปณฺฑิจฺจํ โกสลฺลํ เนปุญฺ เวภพฺยา จินฺตา อุปปริกฺขา"ติ เอวํ อตฺถวเสน วิภตฺติคมนํ เวทิตพฺพํ. เตสุ ผสฺสปทนิทฺเทเส ตาว อิมา ติสฺโสปิ วิภตฺติโย ลพฺภนฺติ. "ผสฺโส ผุสนา"ติ หิ พฺยญฺชนวเสน วิภตฺติคมนํ โหติ, "สมฺผุสนา"ติ อุปสคฺควเสน, "สมฺผุสิตตฺตนฺ"ติ อตฺถวเสน. อิมินา นเยน สพฺพปทนิทฺเทเสสุ วิภตฺติคมนํ เวทิตพฺพํ. @เชิงอรรถ: ^๑ ฉ.ม. ผุสนวเสน

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๘๘.

นานา โหนฺตานิปิ ปน นามนานตฺเตน ลกฺขณนานตฺเตน กิจฺจนานตฺเตน ปฏิกฺเขปนานตฺเตนาติ อิเมหิ จตูหิ การเณหิ นานา โหนฺติ. ตตฺถ "กตโม ตสฺมึ สมเย พฺยาปาโท โหติ? โย ตสฺมึ สมเย โทโส ทุสฺสนา"ติ ^๑- เอตฺถ พฺยาปาโทติ วา โทโสติ วา เทฺวปิ เอเต โกโธเอว นาเมน นานตฺตํ คตาติ. เอวํ นามนานตฺเตน นานตฺตํ เวทิตพฺพํ. ราสฏฺเน จ ปญฺจปิ ขนฺธา เอโกว ขนฺโธ โหติ. เอตฺถ ปน รูปํ รุปฺปนลกฺขณํ, เวทนา เวทยิตลกฺขณา, สญฺา สญฺชานนลกฺขณา, เจตนา เจตยิตลกฺขณา, วิญฺาณํ วิชานนลกฺขณนฺติ อิมินา ลกฺขณนานตฺเตน ปญฺจกฺขนฺธา โหนฺติ. เอวํ ลกฺขณนานตฺเตน นานตฺตํ เวทิตพฺพํ. จตฺตาโร สมฺมปฺปธานา:- อิธ ภิกฺขุ อนุปฺปนฺนานํ ปาปกานํ อกุสลานํ ธมฺมานํ อนุปฺปาทาย ฯเปฯ จิตฺตํ ปคฺคณฺหาติ ปทหตีติ ^๒- เอวํ เอกเมว วิริยํ กิจฺจนานตฺเตน จตูสุ าเนสุ อาคตํ. เอวํ กิจฺจนานตฺเตน นานตฺตํ เวทิตพฺพํ. จตฺตาโร อสทฺธมฺมา:- โกธครุตา, น สทฺธมฺมครุตา, มกฺขครุตา, น สทฺธมฺมครุตา, ลาภครุตา, น สทฺธมฺมครุตา, สกฺการครุตา, น สทฺธมฺมครุตาติ ^๓- เอวมาทีสุ ปน ปฏิกฺเขปนานตฺเตน นานตฺตํ เวทิตพฺพํ. อิมานิ ปน จตฺตาริ นานตฺตานิ น ผสฺเสเยว ลพฺภนฺติ, สพฺเพสุปิ ผสฺสปญฺจกาทีสุ ลพฺภนฺติ. ผสฺสสฺส หิ "ผสฺโส"ติ นามํ ฯเปฯ จิตฺตสฺส "จิตฺตนฺ"ติ. ผสฺโส จ ผุสนลกฺขโณ, เวทนา เวทยิตลกฺขณา, สญฺา สญฺชานนลกฺขณา, เจตนา เจตยิตลกฺขณา, วิญฺาณํ วิชานนลกฺขณํ. ตถา ผสฺโส ผุสนกิจฺโจ, เวทนา อนุภวนกิจฺจา, สญฺา สญฺชานนกิจฺจา, เจตนา เจตนกิจฺจา, ^๔- วิญฺาณํ วิชานนกิจฺจนฺติ เอวํ กิจฺจนานตฺเตน นานตฺตํ เวทิตพฺพํ. ปฏิกฺเขปนานตฺตํ ผสฺสปญฺจเก นตฺถิ. อโลภาทินิทฺเทเส ปน "อโลโภ อลุพฺภนา อลุพฺภิตตฺตนฺ"ติอาทินา นเยน ลพฺภตีติ เอวํ ปฏิกฺเขปนานตฺเตน นานตฺตํ เวทิตพฺพํ. เอวํ สพฺพปทนิทฺเทเสสุ ลพฺภมานวเสน จตุพฺพิธมฺปิ นานตฺตํ เวทิตพฺพํ. @เชิงอรรถ: ^๑ อภิ. ๓๔/๔๑๙/๑๑๖ ^๒ ที.ม. ๑๐/๔๐๒/๒๖๗, อภิ ๓๕/๓๙๐/๒๔๙ @^๓ องฺ. จตุกฺก. ๒๑/๔๔/๕๒ ^๔ ฉ.ม. เจตยิตกิจฺจา

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๘๙.

อปรทีปนา ปน ปทตฺถุติ วา โหติ ทฬฺหีกมฺมํ วาติ เอวํ เทฺว านานิ คจฺฉติ. ยฏฺิโกฏิยา อุปฺปีเฬนฺเตน วิย หิ สกิเมว "ผสฺโส"ติ วุตฺเต เอตํ ปทํ ผุสิตมณฺฑิตวิภูสิตํ ^๑- นาม น โหติ, ปุนปฺปุนํ พฺยญฺชนวเสน อุปสคฺควเสน อตฺถวเสน "ผสฺโส ผุสนา สมฺผุสนา สมฺผุสิตตฺตนฺ"ติ วุตฺเต ผุสิตมณฺฑิตวิภูสิตํ นาม โหติ. ยถา หิ ทหรกุมารํ นฺหาเปตฺวา มโนรมวตฺถํ ปริทหาเปตฺวา ปุปฺผานิ ปิลนฺธาเปตฺวา อกฺขีนิ อญฺชาเปตฺวา ^๒- อถสฺส นลาเฏ เอกเมว มโนสิลาย พินฺทุํ กเรยฺย, ^๓- ตสฺส น เอตฺตาวตา จิตฺตติลโก นาม โหติ, นานาวณฺเณหิ ปน ปริวาเรตฺวา พินฺทูสุ กเตสุ จิตฺตติลโก นาม โหติ. เอวํ สมฺปทมิทํ เวทิตพฺพํ. อยํ ปทตฺถุติ นาม. พฺยญฺชนวเสน ปน อุปสคฺควเสน อตฺถวเสน จ ปุนปฺปุนํ ภณนเมว ทฬฺหีกมฺมํ นาม. ยถา หิ "อาวุโส"ติ วา "ภนฺเต"ติ วา "ยกฺโข"ติ วา "สปฺโป"ติ วา วุตฺเต ทฬฺหีกมฺมํ นาม น โหติ, "อาวุโส อาวุโส, ภนฺเต ภนฺเต, ยกฺโข ยกฺโข, สปฺโป สปฺโป"ติ วุตฺเต ปน ทฬฺหีกมฺมํ นาม โหติ, เอวเมว ^๔- สกิเทว ยฏฺิโกฏิยา อุปฺปีเฬนฺเตน วิย "ผสฺโส"ติ วุตฺเต ปทํ ทฬฺหีกมฺมํ นาม น โหติ, ปุนปฺปุนํ พฺยญฺชนวเสน อุปสคฺค- วเสน อตฺถวเสน "ผสฺโส ผุสนา สมฺผุสนา สมฺผุสิตตฺตนฺ"ติ วุตฺเตเยว ทฬฺหีกมฺมํ นาม โหตีติ เอวํ อปรทีปนา เทฺว านานิ คจฺฉติ. เอตสฺสาปิ วเสน ลพฺภมานกปทนิทฺเทเสสุ สพฺพตฺถ อตฺโถ เวทิตพฺโพ. อยํ ตสฺมึ สมเย ผสฺโส โหตีติ ยสฺมึ สมเย ปมํ กามาวจรํ มหากุสลจิตฺตํ อุปฺปชฺชติ, ตสฺมึ สมเย อยํ ผสฺโส นาม โหตีติ อตฺโถ. อยํ ตาว ผสฺสปทนิทฺเทสสฺส วณฺณนา. อิโต ปเรสุ ปน เวทนาทิปทานํ นิทฺเทเสสุ วิเสสมตฺตเมว วณฺณยิสฺสาม. เสสํ อิธ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํ. [๓] ยํ ตสฺมึ สมเยติ เอตฺถ กิญฺจาปิ "กตมา ตสฺมึ สมเย เวทนา โหตี"ติ อารทฺธํ, สาตปทวเสน ปน "ยนฺ"ติ วุตฺตํ. ตชฺชามโนวิญฺาณธาตุสมฺผสฺสชนฺติ เอตฺถ ตชฺชา วุจฺจติ ตสฺส สาตสฺส สุขสฺส อนุจฺฉวิกา สารุปฺปา, อนุจฺฉวิกตฺโถปิ @เชิงอรรถ: ^๑ ฉ.ม. ผุลฺลิต.... เอวมุปริปิ ^๒ ฉ.ม. อญฺเชตฺวา @^๓ ฉ.ม. มโนสิลา พินฺทุํ กเรยฺยุํ ^๔ สี. เอวเมวํ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๙๐.

หิ อยํ ตชฺชาสทฺโท โหติ. ยถาห "ตชฺชํ ตสฺสารุปฺปํ กถํ มนฺเตตี"ติ. ^๑- เตหิ วา รูปาทีหิ อารมฺมเณหิ อิมสฺส จ สุขสฺส ปจฺจเยหิ ชาตาติปิ ตชฺชา. มโนวิญฺาณเมว นิสฺสตฺตฏฺเน ธาตูติ มโนวิญฺาณธาตุ. สมฺผสฺสโต ชาตํ, สมฺผสฺเส วา ชาตนฺติ สมฺผสฺสชํ. จิตฺตนิสฺสิตตฺตา เจตสิกํ. มธุรฏฺเน สาตํ. อิทํ วุตฺตํ โหติ "ยํ ตสฺมึ สมเย ยถา วุตฺเตน อตฺเถน ตชฺชาย มโนวิญฺาณธาตุยา สมฺผสฺสชํ เจตสิกํ สาตํ, อยํ ตสฺมึ สมเย เวทนา โหตี"ติ. เอวํ สพฺพปเทหิ สทฺธึ โยชนา เวทิตพฺพา. อิทานิ เจตสิกํ สุขนฺติอาทีสุ เจตสิกปเทน กายิกสุขํ ปฏิกฺขิปติ. สุขปเทน เจตสิกํ ทุกฺขํ. เจโตสมฺผสฺสชนฺติ จิตฺตสมฺผสฺเส ชาตํ. สาตํ สุขํ เวทยิตนฺติ สาตํ เวทยิตํ, น อสาตํ เวทยิตํ. สุขํ เวทยิตํ, น ทุกฺขํ เวทยิตํ. ปรโต ปน ตีณิ ปทานิ อิตฺถีลิงฺควเสน วุตฺตานิ. สาตา เวทนา, น อสาตา. สุขา เวทนา, น ทุกฺขาติ อยเมว ปเนตฺถ อตฺโถ. [๔] สญฺานิทฺเทเส ตชฺชามโนวิญฺาณธาตุสมฺผสฺสชาติ ตสฺสา กุสลสญฺาย อนุจฺฉวิกาย มโนวิญฺาณธาตุยา สมฺผสฺสมฺหิ ชาตา. สญฺาติ สภาวนามํ. สญฺชานนาติ สญฺชานนากาโร. สญฺชานิตตฺตนฺติ สญฺชานิตภาโว. [๕] เจตนานิทฺเทโสปิ ^๒- อิมินา นเยน เวทิตพฺโพ. จิตฺตนิทฺเทเส จิตฺตวิจิตฺตตาย จิตฺตํ. อารมฺมณํ มินมานํ ชานาตีติ มโน. มานสนฺติ มโนเอว. "อนฺตลิกฺขจโร ปาโส, ยฺวายํ จรติ มานโส"ติ ^๓- หิ เอตฺถ มนสา ^๔- สมฺปยุตฺตกธมฺโม "มานโส"ติ วุตฺโต. "กถญฺหิ ภควา ตุยฺหํ สาวโก สาสเน รโต อปฺปตฺตมานโส เสโข กาลํ กยิรา ชเนสุตา"ติ. ^๕- เอตฺถ อรหตฺตํ "มานสนฺ"ติ วุตฺตํ. อิธ ปน มโนว มานสํ, พฺยญฺชนวเสน เหตํ ปทํ วฑฺฒิตํ. @เชิงอรรถ: ^๑ ม.อุ. ๑๔/๒๕๓/๒๒๑ ^๒ ฉ.ม. เจตนานิทฺเทเสปิ ^๓ สํ.ส. ๑๕/๑๕๑/๑๓๕ @^๔ ฉ.ม. อยํ ปาโ น ทิสฺสติ ^๕ สํ.ส. ๑๕/๑๕๙/๑๔๖

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๙๑.

หทยนฺติ จิตฺตํ. "จิตฺตํ วา เต ขิปิสฺสามิ, หทยํ วา เต ผาเลสฺสามี"ติ ^๑- เอตฺถ อุโร หทยนฺติ วุตฺตํ. "หทยา หทยํ มญฺเ อญฺาย ตจฺฉตี"ติ ^๒- เอตฺถ จิตฺตํ. "วกฺกํ หทยนฺ"ติ ^๓- เอตฺถ หทยวตฺถุ. อิธ ปน จิตฺตเมว อพฺภนฺตรฏฺเน หทยนฺติ วุตฺตํ. ตเมว ปริสุทฺธฏฺเน ปณฺฑรํ, ภวงฺคํ สนฺธาเยตํ วุตฺตํ. ยถาห "ปภสฺสรมิทํ ภิกฺขเว จิตฺตํ, ตญฺจ โข อาคนฺตุเกหิ อุปกฺกิเลเสหิ อุปกฺกิลิฏฺนฺ"ติ. ^๔- ตโต นิกฺขนฺตตฺตา ปน อกุสลมฺปิ คงฺคาย นิกฺขนฺตา นทีคงฺคา วิย โคธาวริโต นิกฺขนฺตา โคธาวรี วิย จ "ปณฺฑรนฺ"เตฺวว วุตฺตํ. มโน มนายตนนฺติ อิธ ปน มโนคฺคหณํ มนสฺเสว อายตนภาวทีปนตฺถํ. เตเนตํ ทีเปติ "นยิทํ เทวายตนํ วิย มนสฺส อายตนตฺตา มนายตนํ, อถโข มโนเอว อายตนํ มนายตนนฺ"ติ. ตตฺถ นิวาสนฏฺานฏฺเน ^๕- อากรฏฺเน สโมสรณฏฺานฏฺเน ^๖- สญฺชาติเทสฏฺเน การณฏฺเน จ อายตนํ เวทิตพฺพํ. ตถา หิ โลเก "อิสฺสรายตนํ วาสุเทวายตนนฺ"ติอาทีสุ นิวาสนฏฺานํ "อายตนนฺ"ติ วุจฺจติ. "สุวณฺณายตนํ รตนายตนนฺ"ติอาทีสุ ^๗- อากโร. สาสเน ปน "มโนรมฺเม อายตเน, เสวนฺติ นํ วิหงฺคมา"ติอาทีสุ ^๘- สโมสรณฏฺานํ. "ทกฺขิณาปโถ คุนฺนํ อายตนนฺ"ติอาทีสุ สญฺชาติเทโส. "ตตฺร ตเตฺรว สกฺขิพฺยตํ ^๙- ปาปุณาติ สติ สติอายตเน"ติอาทีสุ ^๑๐- การณํ. อิธ ปน สญฺชาติเทสฏฺเน สโมสรณฏฺานฏฺเน การณฏฺเนาติ ติธาปิ วฏฺฏติ. ^๑๑- ผสฺสาทโย หิ ธมฺมา เอตฺถ สญฺชายนฺตีติ สญฺชาติเทสฏฺเนาปิ เอตํ อายตนํ. พหิทฺธา รูปสทฺทคนฺธรสโผฏฺพฺพา อารมฺมณภาเวเนตฺถ โอสรนฺตีติ สโมสรณฏฺานฏฺเนาปิ อายตนํ. ผสฺสาทีนํ ปน สหชาตาทิปจฺจยฏฺเน การณตฺตา การณฏฺเนาปิ อายตนนฺติ เวทิตพฺพํ. มนินฺทฺริยํ วุตฺตตฺถเมว. @เชิงอรรถ: ^๑ สํ.ส. ๑๕/๒๓๗/๒๔๙, ขุ.สุ. ๒๕/๑๘๒/๓๖๙ ^๒ ม.มู. ๑๒/๖๓/๔๑ @^๓ ที.ม. ๑๐/๓๗๗/๒๕๑, ม.มู. ๑๒/๑๑๐/๗๙ ^๔ องฺ. เอกก. ๒๐/๔๙/๙ @^๕ ฉ. นิวาสานฏฺเน, ม. นิวาสนฏฺเน ^๖ ม. สโมสรณฏฺเน @^๗ ฉ.ม. รชตายตนนฺติอาทีสุ ^๘ องฺ. ปญฺจก. ๒๒/๓๘ (สทฺธสุตฺต) @^๙ ฉ.ม. สกฺขิภพฺพตํ ^๑๐ ม.อุ. ๑๔/๑๕๘/๑๔๔ @^๑๑ สี. ติวิโธปิ วฏฺฏติ, ม. ติวิธาปิ วฏฺฏนฺติ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๙๒.

วิชานาตีติ วิญฺาณํ, วิญฺาณเมว ขนฺโธ วิญฺาณกฺขนฺโธ. ตสฺส ราสิอาทิวเสน อตฺโถ เวทิตพฺโพ. "มหาอุทกกฺขนฺโธเตฺวว สงฺขํ ^๑- คจฺฉตี"ติ ^๒- เอตฺถ หิ ราสฏฺเน ขนฺโธ วุตฺโต. "สีลกฺขนฺโธ สมาธิกฺขนฺโธ"ติอาทีสุ ^๓- คุณฏฺเน. "อทฺทสา โข ภควา มหนฺตํ ทารุกฺขนฺธนฺ"ติ ^๔- เอตฺถ ปณฺณตฺติมตฺตฏฺเน. อิธ ปน รุฬฺหิโต ขนฺโธ วุตฺโต. ราสฏฺเน หิ วิญฺาณกฺขนฺธสฺส เอกเทโส เอกํ วิญฺาณํ. ตสฺมา ยถา รุกฺขสฺส เอกเทสํ ฉินฺทนฺโต รุกฺขํ ฉินฺทตีติ วุจฺจติ, เอวเมว วิญฺาณกฺขนฺธสฺส เอกเทสภูตํ เอกมฺปิ วิญฺาณํ รุฬฺหิโต วิญฺาณกฺขนฺโธติ วุตฺตํ. ตชฺชามโนวิญฺาณธาตูติ เตสํ ผสฺสาทีนํ ธมฺมานํ อนุจฺฉวิกา มโนวิญฺาณธาตุ. อิมสฺมึ หิ ปเท เอกเมว จิตฺตํ มินนฏฺเน มโน, วิชานนฏฺเน วิญฺาณํ, สภาวฏฺเน วา นิสฺสตฺตฏฺเน วา ธาตูติ ตีหิ นาเมหิ วุตฺตํ. อิติ อิมสฺมึ ผสฺสปญฺจเก ผสฺโส ตาว ยสฺมา ผสฺโสเอว, น ตชฺชามโนวิญฺาณธาตุสมฺผสฺสโช. จิตฺตญฺจ ยสฺมา ตชฺชามโนวิญฺาณธาตุเอว, ตสฺมา อิมสฺมึ ปททฺวเย "ตชฺชามโนวิญฺาณธาตุ- สมฺผสฺสชา"ติ ปญฺตฺติ น อาโรปิตา. วิตกฺกปทาทีสุ ปน ลพฺภมานาปิ อิธ ปจฺฉินฺนตฺตา น อุทฺธฏา. อิเมสญฺจ ปน ผสฺสปญฺจกานํ ธมฺมานํ ปาฏิเยกฺกํ ปาฏิเยกฺกํ วินิพฺโภคํ กตฺวา ปญฺตฺตึ อุทฺธรมาเนน ภควตา ทุกฺกรํ กตํ. นานาอุทกานํ หิ นานาเตลานํ วา เอกภาชเน ปกฺขิปิตฺวา ทิวสํ นิมฺมถิตานํ วณฺณคนฺธรสานํ นานตาย ทิสฺวา วา ฆายิตฺวา วา สายิตฺวา วา นานากรณํ สกฺกา ภเวยฺย าตุํ, เอวํ สนฺเตปิ ตํ ทุกฺกรนฺติ วุตฺตํ. สมฺมาสมฺพุทฺเธน ปน อิเมสํ อรูปีนํ จิตฺตเจตสิกานํ ธมฺมานํ เอการมฺมเณ วตฺตมานานํ ^๕- ปาฏิเยกฺกํ ปาฏิเยกฺกํ วินิพฺโภคํ กตฺวา ปญฺตฺตึ อุทฺธรมาเนน อติทุกฺกรํ กตํ. เตนาห อายสฺมา นาคเสนตฺเถโร:- @เชิงอรรถ: ^๑ ฉ.ม. สงฺขฺยํ ^๒ องฺ. จตุกฺก. ๒๑/๕๑/๖๓ @^๓ ที.ปา. ๑๑/๓๑๑/๒๐๔ ^๔ สํ. สฬา. ๑๘/๒๔๒/๑๖๗ @^๕ ฉ.ม. ปวตฺตมานานํ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๙๓.

ทุกฺกรํ มหาราช ภควตา กตนฺติ. กึ ปน ภนฺเต นาคเสน ภควตา ทุกฺกรํ กตนฺติ? ทุกฺกรํ มหาราช ภควตา กตํ, ยํ อิเมสํ อรูปีนํ จิตฺตเจตสิกานํ ธมฺมานํ เอการมฺมเณ วตฺตมานานํ ววฏฺานํ อกฺขาตํ "อยํ ผสฺโส, อยํ เวทนา, อยํ สญฺา, อยํ เจตนา, อิทํ จิตฺตนฺ"ติ. โอปมฺมํ ภนฺเต กโรหีติ. ยถา มหาราช โกจิเทว ปุริโส นาวาย สมุทฺทํ อชฺโฌคาเหตฺวา หตฺถปุเฏน อุทกํ คเหตฺวา ชิวฺหาย สายิตฺวา ชาเนยฺย นุ โข มหาราช โส ปุริโส "อิทํ คงฺคาย อุทกํ, อิทํ ยมุนาย อุทกํ, อิทํ อจิรวติยา อุทกํ, อิทํ สรภุยา อุทกํ, อิทํ มหิยา อุทกนฺ"ติ. ทุกฺกรํ ภนฺเต นาคเสน ชานิตุนฺติ. ตโต ทุกฺกรตรํ โข มหาราช ภควตา กตํ, ยํ อิเมสํ อรูปีนํ จิตฺตเจตสิกานํ ธมฺมานํ เอการมฺมเณ วตฺตมานานํ ฯเปฯ อิทํ จิตฺตนฺติ. ^๑- [๗] วิตกฺกนิทฺเทเส ตกฺกนวเสน ตกฺโก, ตสฺส "กิตฺตกํ ตกฺเกสิ? กุมฺภํ ตกฺเกสิ, สกฏํ ตกฺเกสิ, โยชนํ ตกฺเกสิ, อฑฺฒโยชนํ ตกฺเกสี"ติ เอวํ ตกฺกนวเสน ปวตฺติ เวทิตพฺพา. อิทํ ตกฺกสฺส สภาวปทํ. วิตกฺกนวเสน วิตกฺโก. พลวตรตกฺกสฺเสตํ นามํ. สุฏฺุ กปฺปนวเสน สงฺกปฺโป, เอกคฺคจิตฺตํ อารมฺมเณ อปฺเปตีติ อปฺปนา. ทุติยปทํ อุปสคฺควเสน วฑฺฒิตํ, พลวตรา วา อปฺปนา พฺยปฺปนา. อารมฺมเณ จิตฺตํ อภินิโรเปติ ปติฏฺาเปตีติ เจตโส อภินิโรปนา. ยาถาวตาย นิยฺยานิกตาย จ กุสลภาวปฺปตฺโต ปสฏฺโ สงฺกปฺโปติ สมฺมาสงฺกปฺโป. [๘] วิจารนิทฺเทเส อารมฺมเณ จรณวเสน จาโร. อิทมสฺส สภาวปทํ. วิจรณวเสน วิจาโร. อนุคนฺตฺวา วิจรณวเสน อนุวิจาโร, อุปคนฺตฺวา วิจรณวเสน อุปวิจาโรติ. อุปสคฺควเสน วา ปทานิ วฑฺฒิตานิ. อารมฺมเณ จิตฺตํ สรํ วิย ชิยาย อนุสนฺทหิตฺวา ปนโต จิตฺตสฺส อนุสนฺธนตา. ^๒- อารมฺมณํ อนุเปกฺขมาโน วิย ติฏฺตีติ อนุเปกฺขนตา. จิตฺตสฺส ^๓- วิจรณวเสน วา อุเปกฺขนตาติ อนุเปกฺขนตา. @เชิงอรรถ: ^๑ มิลินฺท. ๑๖/๙๔ ^๒ ฉ. อนุสนฺธานตา ^๓ ฉ.ม. อยํ ปาโ น ทิสฺสติ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๙๔.

[๙] ปีตินิทฺเทเส ปีตีติ สภาวปทํ, ปมุทิตสฺส ภาโว ปาโมชฺชํ. อาโมทนากาโร อาโมทนา. ปโมทนากาโร ปโมทนา. ยถา เภสชฺชานํ วา เตลานํ วา อุโณฺหทกสีโตทกานํ วา เอกโต กรณํ "โมทนา"ติ วุจฺจติ, เอวมยมฺปิ ปีติ ธมฺมานํ เอกโต กรเณน โมทนา, อุปสคฺควเสน ปน มณฺเฑตฺวา "อาโมทนา ปโมทนา"ติ วุตฺตา. หาเสตีติ หาโส. ปหาเสตีติ ปหาโส, หฏฺปหฏฺาการานํ เอตํ อธิวจนํ. วิตฺตีติ วิตฺตํ, ธนสฺเสตํ นามํ. อยํ ปน โสมนสฺสปจฺจยตฺตา วิตฺติสริกฺขตฺตา วิตฺติ. ยถา หิ ธนิโน ธนํ ปฏิจฺจ โสมนสฺสํ อุปฺปชฺชติ, เอวํ ปีติมโต ปีตึ ปฏิจฺจ โสมนสฺสํ อุปฺปชฺชติ. ตสฺมา "วิตฺตี"ติ วุตฺตา, ตุฏฺิสภาวสณฺิตาย ปีติยา เอตํ นามํ. ปีติมา ปน ปุคฺคโล กายจิตฺตานํ อุคฺคตตฺตา อพฺภุคฺคตตฺตา "อุทคฺโค"ติ วุจฺจติ, อุทคฺคสฺส ภาโว โอทคฺยํ. อตฺตโน มนตา อตฺตมนตา. อนภิรทฺธสฺส หิ มโน ทุกฺขปทฏฺานตฺตา น อตฺตโน มโน นาม โหติ, อภิรทฺธสฺส สุขปทฏฺานตฺตา อตฺตโน มโน นาม โหติ. อิติ อตฺตโน มนตา อตฺตมนตา, สกมนตา, สกมนสฺส ภาโวติ อตฺโถ. สา ปน ยสฺมา น อญฺสฺส กสฺสจิ อตฺตโน มนตา, จิตฺตสฺเสว ปเนโส ภาโว เจตสิโก ธมฺโม, ตสฺมา "อตฺตมนตา จิตฺตสฺสา"ติ วุตฺตา. [๑๑] จิตฺตสฺเสกคฺคตานิทฺเทเส อจลภาเวน อารมฺมเณ ติฏฺตีติ ิติ. ปรโต ปททฺวยํ อุปสคฺควเสน วฑฺฒิตํ. อปิจ สมฺปยุตฺตธมฺเม อารมฺมณมฺหิ สมฺปิณฺเฑตฺวา ติฏฺตีติ สณฺิติ. อารมฺมณํ โอคาเหตฺวา อนุปวิสิตฺวา ติฏฺตีติ อวฏฺิติ. กุสลปกฺขสฺมึ หิ จตฺตาโร ธมฺมา อารมฺมณํ โอคาหนฺติ สทฺธา สติ สมาธิ ปญฺาติ. เตเนว สทฺธา "โอกปฺปนา"ติ วุตฺตา, สติ "อปิลาปนตา"ติ, สมาธิ "อวฏฺิตี"ติ, ปญฺา "ปริโยคาหนา"ติ. อกุสลปกฺเข ปน ตโย ธมฺมา อารมฺมณํ โอคาหนฺติ ตณฺหา ทิฏฺิ อวิชฺชาติ. เตเนว เต "โอฆา"ติ วุตฺตา. จิตฺเตกคฺคตา ปเนตฺถ น พลวตี โหติ. ยถา หิ รชุฏฺานฏฺาเน อุทเกน สิญฺจิตฺวา สมฺมฏฺเ โถกเมว กาลํ รโช สนฺนิสีทติ, สุกฺขนฺเต ปุน ปกติภาเวเนว วุฏฺาติ, เอวเมว อกุสลปกฺเข จิตฺเตกคฺคตา น พลวตี โหติ. ยถา ปน ตสฺมึ าเน ฆเฏหิ อุทกํ อาสิญฺจิตฺวา กุทฺทาเลน ขนิตฺวา อาโกฏฺฏนมทฺทนฆฏฺฏนานิ กตฺวา อุปลิตฺเต

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๙๕.

อาทาเส วิย ฉายา ปญฺายติ, วสฺสสตาติกฺกเม ตํมุหุตฺตกตํ วิย โหติ, เอวเมว กุสลปกฺเข จิตฺเตกคฺคตา พลวตี โหติ. อุทฺธจฺจวิจิกิจฺฉาวเสน ปวตฺตสฺส ^๑- วิสาหารสฺส ปฏิปกฺขโต อวิสาหาโร, อุทฺธจฺจวิจิกิจฺฉาวเสเนว คจฺฉนฺตํ จิตฺตํ วิกฺขิปติ นาม, อยํ ปน ตถาวิโธ วิกฺเขโป น โหตีติ อวิกฺเขโป. อุทฺธจฺจวิจิกิจฺฉาวเสเนว จิตฺตํ วิสาหฏํ นาม โหติ, อิโต จิโต จ หริยติ, ^๒- อยํ ปน เอวํ อวิสาหฏสฺส มานสสฺส ภาโวติ อวิสาหฏมานสตา. สมโถติ ติวิโธ สมโถ จิตฺตสมโถ อธิกรณสมโถ สพฺพสงฺขารสมโถติ. ตตฺถ อฏฺสุ สมาปตฺตีสุ จิตฺเตกคฺคตา จิตฺตสมโถ นาม. ตญฺหิ อาคมฺม จิตฺตจลนํ จิตฺตวิปฺผนฺทนํ ^๓- สมฺมติ วูปสมฺมติ. ตสฺมา โส จิตฺตสมโถติ วุจฺจติ. สมฺมุขาวินยาทิ สตฺตวิโธ สมโถ อธิกรณสมโถ นาม. ตญฺหิ อาคมฺม ตานิ อธิกรณานิ สมฺมนฺติ วูปสมฺมนฺติ, ตสฺมา โส อธิกรณสมโถติ วุจฺจติ. ยสฺมา ปน สพฺเพ สงฺขารา นิพฺพานํ อาคมฺม สมฺมนฺติ วูปสมฺมนฺติ, ตสฺมา ตํ สพฺพสงฺขารสมโถติ วุจฺจติ. อิมสฺมึ อตฺเถ จิตฺตสมโถ อธิปฺเปโต. สมาธิลกฺขเณ อินฺทตฺตํ กาเรตีติ สมาธินฺทฺริยํ. อุทฺธจฺเจ น กมฺปตีติ สมาธิพลํ. สมฺมาสมาธีติ ยาถาวสมาธิ นิยฺยานิกสมาธิ กุสลสมาธีติ. [๑๒] สทฺธินฺทฺริยนิทฺเทเส พุทฺธาทิคุณานํ สทฺทหนวเสน สทฺธา, พุทฺธาทีนิ วา รตนานิ สทฺทหติ ปติยายตีติ ^๔- สทฺธา. สทฺทหนาติ สทฺทหนากาโร. พุทฺธาทิคุเณ โอคาหติ ภินฺทิตฺวา วิย อนุปวิสตีติ โอกปฺปนา. พุทฺธาทิคุเณสุ เอตาย สตฺตา อติวิย ปสีทนฺติ, สยํ วา อภิปฺปสีทตีติ อภิปฺปสาโท. อิทานิ ยสฺมา สทฺธินฺทฺริยาทีนํ สมาสปทานํ วเสน อญฺสฺมึ ปริยาเย อารทฺเธ อาทิปทํ คเหตฺวาว ปทภาชนํ กริยติ, อยํ อภิธมฺเม ธมฺมตา, ตสฺมา ปุน สทฺธาติ วุตฺตํ. ยถา วา อิตฺถิยา อินฺทฺริยํ อิตฺถินฺทฺริยํ, น ตถา อิทํ. อิทํ ปน สทฺธาว อินฺทฺริยํ สทฺธินฺทฺริยนฺติ เอวํ สมานาธิกรณภาวาปนตฺถมฺปิ ปุน "สทฺธา"ติ วุตฺตํ. เอวํ สพฺพปทนิทฺเทเสสุ อาทิปทสฺส ปุน วจนปโยชนํ เวทิตพฺพํ. อธิโมกฺขลกฺขเณ อินฺทตฺตํ กาเรตีติ สทฺธินฺทฺริยํ อสฺสทฺธิเย น กมฺปตีติ สทฺธาพลํ. @เชิงอรรถ: ^๑ ม. ปวตฺติตสฺส ^๒ ม. ปสาริยติ @^๓ ฉ.ม. จิตฺตวิปฺผนฺทิตํ ^๔ ฉ.ม. ปตฺติยายตีติ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๙๖.

[๑๓] วิริยินฺทฺริยนิทฺเทเส เจตสิโกติ อิทํ วิริยสฺส นิยมโต เจตสิกภาวทีปนตฺถํ วุตฺตํ, อิทํ หิ วิริยํ "ยทปิ ภิกฺขเว กายิกํ วิริยํ, ตทปิ วิริยสมฺโพชฺฌงฺโค, ยทปิ เจตสิกํ วิริยํ, ตทปิ วิริยสมฺโพชฺฌงฺโคติ อิติ หิทํ อุทฺเทสํ คจฺฉตี"ติ ^๑- เอวมาทีสุ สุตฺเตสุ จงฺกมาทีนิ กโรนฺตสฺส อุปฺปนฺนตาย "กายิกนฺ"ติ วุจฺจมานมฺปิ กายวิญฺาณํ วิย กายิกํ นาม นตฺถิ, เจตสิกเมว ปเนตนฺติ ทีเปตุํ ^๒- "เจตสิโก"ติ วุตฺตํ. วิริยารมฺโภติ วิริยสงฺขาโต อารมฺโภ. อิมินา เสสารมฺเภ ปฏิกฺขิปติ. อยํ หิ อารมฺภสทฺโท กมฺเม อาปตฺติยํ กิริยายํ วิริเย หึสาย วิโกปเนติ อเนเกสุ อตฺเถสุ อาคโต. "ยงฺกิญฺจิ ทุกฺขํ สมฺโภติ สพฺพํ อารมฺภปจฺจยา อารมฺภานํ นิโรเธน นตฺถิ ทุกฺขสฺส สมฺภโว"ติ ^๓- เอตฺถ หิ กมฺมํ "อารมฺโภ"ติ อาคตํ. "อารมฺภติ จ วิปฺปฏิสารี จ โหตี"ติ ^๔- เอตฺถ อาปตฺติ. "มหายญฺา มหารมฺภา, น เต โหนฺติ มหปฺผลา"ติ ^๕- เอตฺถ ยูปุสฺสาปนาทิกิริยา. "อารมฺภถ นิกฺกมถ, ยุญฺชถ พุทฺธสาสเน"ติ ^๖- เอตฺถ วิริยํ. "สมณํ โคตมํ อุทฺทิสฺส ปาณํ อารภนฺตี"ติ ^๗- เอตฺถ หึสา. "พีชคามภูตคามสมารมฺภา ปฏิวิรโต โหตี"ติ ^๘- เอตฺถ เฉทนภญฺชนาทิกํ วิโกปนํ. อิธ ปน วิริยเมว อธิปฺเปตํ, เตนาห "วิริยารมฺโภติ วิริยสงฺขาโต อารมฺโภ"ติ. วิริยํ หิ อารมฺภนวเสน "อารมฺโภ"ติ วุจฺจติ. อิทมสฺส สภาวปทํ. โกสชฺชโต นิกฺขมนวเสน นิกฺกโม. ^๙- ปรํ ปรํ านํ อกฺกมนวเสน ปรกฺกโม. อุคฺคนฺตฺวา ยมนวเสน อุยฺยาโม. วายมนวเสน ^๑๐- วายาโม. อุสฺสาหนวเสน อุสฺสาโห. อธิมตฺตุสฺสาหนวเสน อุสฺโสฬฺหี, ^๑๑- ถิรภาวฏฺเน ถาโม. จิตฺตเจตสิกานํ ธารณวเสน อวิจฺเฉทโต วา ปวตฺตนวเสน กุสลสนฺตานํ ธาเรตีติ ธิติ. @เชิงอรรถ: ^๑ สี. ม. ๑๙/๒๓๓/๙๙ ^๒ ฉ.ม. ทสฺเสตุํ @^๓ ขุ. สุ. ๒๕/๗๕๐/๔๘๑ ^๔ องฺ. ปญฺจก. ๒๒/๑๔๒ (อารภติสุตฺต), อภิ. ๓๖/๑๑/๑๑๔ @^๕ สํ. ส. ๑๕/๑๒๐/๙๒, องฺ. จตุกฺก. ๒๑/๓๙/๔๗ ^๖ สํ. ส. ๑๕/๑๘๕/๑๘๘ @^๗ ม.ม. ๑๓/๕๑/๓๔ ^๘ ที.สี. ๙/๑๐/๕, ม.มู. ๑๒/๒๙๓/๒๕๗ @^๙ สี. นิกฺขมฺโม ^๑๐ ฉ.ม. พฺยายมนวเสน ^๑๑ สี. อุสฺโสฬฺหิ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๙๗.

อปโร นโย:- นิกฺกโม เจโส กามานํ ปนุทนาย. ปรกฺกโม เจโส พนฺธนจฺเฉทาย, อุยฺยาโม เจโส โอฆสฺส นิตฺถรณาย, วายาโม เจโส ปารงฺคมนฏฺเน, อุสฺสาโห เจโส ปุพฺพงฺคมฏฺเน, อุสฺโสฬฺหี เจโส อธิมตฺตฏฺเน, ถาโม เจโส ปลิฆุคฺฆาตนตาย, ธิติ เจสา ^๑- อวฏฺิติการิตายาติ. "กามํ ตโจ จ นหารุ จ, อฏฺิ จ อวสุสฺสตู"ติ ^๒- เอวํ ปวตฺติกาเล อสิถิลปรกฺกมนวเสน อสิถิลปรกฺกมตา, ถิรปรกฺกโม ทฬฺหปรกฺกโมติ อตฺโถ. ยสฺมา ปเนตํ วิริยํ กุสลกมฺมกรณฏฺาเน ฉนฺทํ น นิกฺขิปติ, ธุรํ น นิกฺขิปติ, น โอตาเรติ น วิสฺสชฺเชติ, อโนสกฺกิตมานสตํ อาวหติ, ตสฺมา อนิกฺขิตฺตฉนฺทตา อนิกฺขิตฺตธุรตาติ วุตฺตํ. ยถา ปน ตชฺชาติเก อุทกสมฺภินฺนฏฺาเน ธุรวาหโคณํ คณฺหถาติ วทนฺติ, โส ชนฺนุเกหิ ภูมิยํ ^๓- อุปฺปีเฬตฺวาปิ ธุรํ วหติ, ภูมิยํ ปติตุํ น เทติ, เอวเมว วิริยํ กุสลกมฺมกรณฏฺาเน ธุรํ อุกฺขิปติ ปคฺคณฺหาติ, ตสฺมา ธุรสมฺปคฺคาโหติ วุตฺตํ. ปคฺคาหลกฺขเณ ^๔- อินฺทตฺตํ กาเรตีติ วิริยินฺทฺริยํ. โกสชฺเช น กมฺปตีติ วิริยพลํ. ยาถาวนิยฺยานิกกุสลวายามตาย สมฺมาวายาโม. [๑๔] สตินฺทฺริยนิทฺเทเส สรณวเสน ^๕- สติ. อิทํ สติยา สภาวปทํ. ปุนปฺปุนํ สรณโต อนุสฺสรณวเสน อนุสฺสติ. อภิมุขํ คนฺตฺวา วิย สรณโต ปฏิสรณวเสน ปฏิสฺสติ. อุปสคฺควเสน วา วฑฺฒิตมตฺตเมตํ. สรณากาโร สรณตา. ยสฺมา ปน "สรณตา"ติ ติณฺณํ สรณานมฺปิ นามํ, ตสฺมา ตํ ปฏิเสเธตุํ ปุน สติคฺคหณํ กตํ. สติสงฺขาตา สรณตาติ อยญฺเหตฺถ อตฺโถ. สุตปริยตฺตสฺส ธารณภาวโต ธารณตา. อนุปวิสนสงฺขาเตน โอคาหนฏฺเน อปิลาปนภาโว อปิลาปนตา. ยถา หิ ลาพุกฏาหาทีนิ อุทเก ปฺลวนฺติ น อนุปวิสนฺติ, น ตถา อารมฺมเณ สติ, อารมฺมเณ ^๖- หิ เอสา อนุปวิสติ, ตสฺมา อปิลาปนตาติ วุตฺตา. จิรกตจิรภาสิตานํ น สมฺมุสนภาวโต อสมฺมุสนตา. อุปฏฺานลกฺขเณ โชตนลกฺขเณ จ อินฺทตฺตํ กาเรตีติ อินฺทฺริยํ, สติสงฺขาตํ อินฺทฺริยํ สตินฺทฺริยํ. ปมาเท น กมฺปตีติ สติพลํ. ยาถาวสติ นิยฺยานิกสติ กุสลสตีติ สมฺมาสติ. @เชิงอรรถ: ^๑ ฉ.ม. เจโส ^๒ ม.ม. ๑๓/๑๘๔/๑๕๙, สํ.นิ. ๑๖/๒๒/๒๙ ^๓ ฉ.ม. ชณฺณุนา ภูมึ @^๔ ฉ.ม. ปคฺคหลกฺขเณ ^๕ ฉ.ม. สรณกวเสน ^๖ ฉ.ม. อารมฺมณํ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๙๘.

[๑๖] ปญฺินฺทฺริยนิทฺเทเส ตสฺส ตสฺส อตฺถสฺส ปากฏกรณสงฺขาเตน ปญฺาปนฏฺเน ปญฺา. เตน เตน วา อนิจฺจาทินา ปกาเรน ธมฺเม ชานาตีติปิ ปญฺา. อิทมสฺสา สภาวปทํ. ปชานนากาโร ปชานนา. อนิจฺจาทีนิ วิจินาตีติ วิจโย. ปวิจโยติ อุปสคฺเคน ปทํ วฑฺฒิตํ. จตุสจฺจธมฺเม วิจินาตีติ ธมฺมวิจโย. อนิจฺจาทีนํ สลฺลกฺขณวเสน สลฺลกฺขณา. สาเยว อุปสคฺคนานตฺเตน อุปลกฺขณา ปจฺจุปลกฺขณาติ วุตฺตา. ปณฺฑิตสฺส ภาโว ปณฺฑิจฺจํ. กุสลสฺส ภาโว โกสลฺลํ. นิปุณสฺส ภาโว เนปุญฺ. อนิจฺจาทีนํ วิภาวนวเสน เวภพฺยา. อนิจฺจาทีนํ จินฺตนกวเสน จินฺตา. ยสฺส วา อุปฺปชฺชติ, ตํ อนิจฺจาทีนิ จินฺตายตีติปิ ^๑- จินฺตา. อนิจฺจาทีนิ อุปปริกฺขตีติ อุปปริกฺขา. ภูรีติ ปวิยา นามํ, อยํ หิ สณฺหฏฺเน วิตฺถตฏฺเน จ ภูรี วิยาติ ภูรี. เตน วุตฺตํ "ภูรีติ วุจฺจติ ปวี, ตาย ปวีสมาย วิตฺถตาย วิปุลาย ปญฺาย สมนฺนาคโตติ ภูริปญฺโ"ติ. ^๒- อปิจ ปญฺาเยตํ อธิวจนํ ภูรีติ, ภูเต อตฺเถ รมตีติ ภูรี. อสนิ วิย สิลุจฺจเย กิเลเส เมธติ หึสตีติ เมธา, ขิปฺปํ คหณธารณฏฺเน วา เมธา. ยสฺส อุปฺปชฺชติ, ตํ อตฺตหิตปฏิปตฺติยํ สมฺปยุตฺตธมฺเม จ ยาถาวลกฺขณ- ปฏิเวเธ ปริเนตีติ ^๓- ปริณายิกา. อนิจฺจาทิวเสน ธมฺเม วิปสฺสตีติ วิปสฺสนา. สมฺมา ปกาเรหิ อนิจฺจาทีนิ ชานาตีติ สมฺปชญฺ. อุปฺปถํ ปฏิปนฺเน สินฺธเว วีถึ อาโรปนตฺถํ ปโตโท วิย อุปฺปเถ ธาวนกกูฏจิตฺตํ วีถึ อาโรปนตฺถํ วิชฺฌตีติ ปโตโท วิย ปโตโท. ^๔- ปญฺาว ปโตโท ปญฺาปโตโท. ^๔- ทสฺสนลกฺขเณ อินฺทตฺตํ กาเรตีติ อินฺทฺริยํ, ปญฺาสงฺขาตํ อินฺทฺริยํ ปญฺินฺทฺริยํ. อวิชฺชาย น กมฺปตีติ ปญฺาพลํ. กิเลสจฺเฉทนฏฺเน ปญฺาว สตฺถํ ปญฺาสตฺถํ. อจฺจุคฺคตฏฺเน ปญฺาว ปาสาโท ปญฺาปาสาโท. อาโลกนฏฺเน ปญฺาว อาโลโก ปญฺาอาโลโก. โอภาสนฏฺเน ปญฺาว โอภาโส ปญฺาโอภาโส. ปชฺโชตนฏฺเน ปญฺาว ปชฺโชโต ปญฺาปชฺโชโต. ปญฺวโต หิ เอกปลฺลงฺเกน นิสินฺนสฺส ทสสหสฺสิโลกธาตุ เอกาโลกา เอโกภาสา @เชิงอรรถ: ^๑ ฉ.ม. จินฺตาเปตีติปิ ^๒ ขุ. มหา. ๒๙/๒๗ (สุทฺธฏฺกสุตฺตนิทฺเทส) @^๓ ม. ปริณาเมตีติ ^๔-๔ ฉ.ม. อิเม ปาา น ทิสฺสนฺติ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๙๙.

เอกปชฺโชตา โหติ, เตเนตํ วุตฺตํ. อิเมสุ ปน ตีสุ ปเทสุ เอกปเทนปิ เอกสฺมึ อตฺเถ สิทฺเธ ยาเนตานิ "จตฺตาโรเม ภิกฺขเว อาโลกา. กตเม จตฺตาโร? จนฺทาโลโก สุริยาโลโก อคฺยาโลโก ปญฺาโลโก. อิเม โข ภิกฺขเว จตฺตาโร อาโลกา. เอตทคฺคํ ภิกฺขเว อิเมสํ จตุนฺนํ อาโลกานํ ยทิทํ ปญฺาโลโก"ติ. ตถา "จตฺตาโรเม ภิกฺขเว โอภาสา ฯเปฯ จตฺตาโรเม ภิกฺขเว ปชฺโชตา"ติ ^๑- สตฺตานํ อชฺฌาสยวเสน สุตฺตานิ เทสิตานิ, ตทนุรูเปเนว อิธาปิ เทสนา กตา. อตฺโถ หิ อเนเกหิ อากาเรหิ วิภชฺชมาโน สุวิภตฺโต โหติ, อญฺถา จ อญฺโ พุชฺฌติ, อญฺถา จ อญฺโติ. รติการกฏฺเน ^๒- ปน รติทายกฏฺเน รติชนกฏฺเน วิตฺติกฏฺเน ^๓- ทุลฺลภปาตุภาวฏฺเน อตุลฏฺเน อโนมสตฺตปริโภคฏฺเน จ ปญฺาว รตนํ ปญฺารตนํ. น เตน สตฺตา มุยฺหนฺติ, สยํ วา อารมฺมเณ น มุยฺหติ, ^๔- อมุยฺหนมตฺตเมว วา ตนฺติ ^๔- อโมโห. ธมฺมวิจยปทํ วุตฺตตฺถเมว. กสฺมา ปเนตํ ปุน วุตฺตนฺติ? อโมหสฺส โมหปฏิปกฺขภาวทีปนตฺถํ. เตเนตํ ทีเปติ "ยฺวายํ อโมโห, โส น เกวลํ โมหโต อญฺโ ธมฺโม, โมหสฺส ปน ปฏิปกฺโข ธมฺมวิจยสงฺขาโต อโมโห นาม อิธ อธิปฺเปโต"ติ. สมฺมาทิฏฺีติ ยาถาวนิยฺยานิกกุสลทิฏฺิ. [๑๙] ชีวิตินฺทฺริยนิทฺเทเส โย เตสํ อรูปีนํ ธมฺมานํ อายูติ เตสํ สมฺปยุตฺตกานํ อรูปธมฺมานํ โย อายาปนฏฺเน อายุ. ตสฺมึ หิ สติ อรูปธมฺมา อยนฺติ คจฺฉนฺติ ปวตฺตนฺติ, ตสฺมา อายูติ วุจฺจติ, อิทมสฺส สภาวปทํ. ยสฺมา ปน เต ธมฺมา อายุสฺมึเยว สติ ติฏฺนฺติ ยเปนฺติ ยาเปนฺติ อิริยนฺติ วตฺตนฺติ ปาลยนฺติ, ตสฺมา ิตีติอาทีนิ วุตฺตานิ. วจนตฺโถ ปเนตฺถ เอตาย ติฏฺนฺตีติ ิติ. ยเปนฺตีติ ยปนา. ตถา ยาปนา. เอวํ พุชฺฌนกสตฺตานํ ^๕- ปน วเสน ปุริมปเท รสฺสตฺตํ กตํ. เอตาย อิริยนฺตีติ อิริยนา. วตฺตนฺตีติ วตฺตนา. ปาลยนฺตีติ ปาลนา. ชีวนฺติ เอเตนาติ ชีวิตํ. อนุปาลนลกฺขเณ อินฺทตฺตํ กาเรตีติ ชีวิตินฺทฺริยํ. @เชิงอรรถ: ^๑ องฺ. จตุกฺก. ๒๑/๑๔๓-๑๔๕/๑๕๘-๑๕๙ ^๒ ฉ.ม. รติกรณฏฺเน ^๓ ฉ.ม. จิตฺตีกตฏฺเน @^๔-๔ ฉ.ม. อิเม ปาา น ทิสฺสนฺติ ^๕ ฉ.ม. พุชฺฌนฺตานํ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๐๐.

[๓๐] หิริพลนิทฺเทเส ยํ ตสฺมึ สมเยติ เยน ธมฺเมน ตสฺมึ สมเย, ลิงฺควิปลฺลาสํ วา กตฺวา "โย ธมฺโม ตสฺมึ สมเย"ติปิ อตฺโถ เวทิตพฺโพ. หิริยิตพฺเพนาติ อุปโยคตฺเถ กรณวจนํ, หิริยิตพฺพยุตฺตกํ กายทุจฺจริตาทิธมฺมํ หิริยติ ชิคุจฺฉตีติ อตฺโถ. ปาปกานนฺติ ลามกานํ. อกุสลานํ ธมฺมานนฺติ อโกสลฺลสมฺภูตานํ ธมฺมานํ. สมาปตฺติยาติ อิทมฺปิ อุปโยคตฺเถ กรณวจนํ, เตสํ ธมฺมานํ สมาปตฺตึ ปฏิลาภํ สมงฺคีภาวํ หิริยติ ชิคุจฺฉตีติ อตฺโถ. [๓๑] โอตฺตปฺปพลนิทฺเทเส โอตฺตปฺปิตพฺเพนาติ เหตฺวตฺเถ กรณวจนํ, โอตฺตปฺปิตพฺพยุตฺตเกน โอตฺตปฺปสฺส เหตุภูเตน กายทุจฺจริตาทินา วุตฺตปฺปการาย จ สมาปตฺติยา โอตฺตปฺปสฺส เหตุภูตาย โอตฺตปฺปติ ภายตีติ อตฺโถ. [๓๒] อโลภนิทฺเทเส อลุพฺภนกวเสน อโลโภ, น ลุพฺภตีติปิ อโลโภ, อิทมสฺส สภาวปทํ. อลุพฺภนาติ อลุพฺภนากาโร. โลภสมงฺคิปุคฺคโล ลุพฺภิโต นาม, น ลุพฺภิโต อลุพฺภิโต, อลุพฺภิตสฺส ภาโว อลุพฺภิตตฺตํ, สาราคปฏิกฺเขปโต ^๑- น สาราโคติ อสาราโค. อสารชฺชนาติ อสารชฺชนากาโร. อสารชฺชิตสฺส ภาโว อสารชฺชิตตฺตํ. น อภิชฺฌายตีติ อนภิชฺฌา. อโลโภ กุสลมูลนฺติ อโลภสงฺขาตํ กุสลมูลํ. อโลโภ หิ กุสลานํ ธมฺมานํ มูลํ ปจฺจยฏฺเนาติ กุสลมูลํ, กุสลญฺจ ตํ ปจฺจยฏฺเน มูลญฺจาติปิ กุสลมูลํ. [๓๓] อโทสนิทฺเทเส อทุสฺสนกวเสน อโทโส, น ทุสฺสตีติปิ อโทโส, อิทมสฺส สภาวปทํ. อทุสฺสนาติ อทุสฺสนากาโร. อทุสฺสิตสฺส ภาโว อทุสฺสิตตฺตํ. พฺยาปาทปฏิกฺเขปโต ^๒- น พฺยาปาโทติ อพฺยาปาโท. โกธทุกฺขปฏิกฺเขปโต ^๓- น พฺยาปชฺโฌติ อพฺยาปชฺโฌ. ^๔- อโทสสงฺขาตํ กุสลมูลํ อโทโส กุสลมูลํ, ตํ วุตฺตตฺถเมว. [๔๐-๔๑] กายปสฺสทฺธินิทฺเทสาทีสุ ยสฺมา กาโยติ ตโย ขนฺธา อธิปฺเปตา, ตสฺมา เวทนากฺขนฺธสฺสาติอาทิ วุตฺตํ. ปสฺสมฺภนฺติ เอตาย เต ธมฺมา วิคตทรถา ภวนฺติ สมสฺสาสปฺปตฺตาติ ปสฺสทฺธิ. ทุติยปทํ อุปสคฺควเสน วฑฺฒิตํ. ปสฺสมฺภนาติ ปสฺสมฺภนากาโร. ทุติยปทํ อุปสคฺควเสน วฑฺฒิตํ. ปสฺสทฺธิสมงฺคิตาย ปฏิปสฺสมฺภิตสฺส @เชิงอรรถ: ^๑ ฉ. สาราคปฏิปกฺขโต ^๒ ฉ. พฺยาปาทปฏิปกฺขโต @^๓ ฉ. โกธทุกฺขปฏิปกฺขโต ^๔ ฉ.ม. อพฺยาปชฺโช

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๐๑.

ขนฺธตฺตยสฺส ภาโว ปฏิปสฺสมฺภิตตฺตํ. สพฺพปเทหิปิ ติณฺณํ ขนฺธานํ กิเลสทรถปฏิปสฺสทฺธิเอว กถิตา, ทุติยนเยน วิญฺาณกฺขนฺธสฺส ทรถปฏิปสฺสทฺธิ กถิตา. [๔๒-๔๓] ลหุตาติ ลหุตากาโร. ลหุปริณามตาติ ลหุปริณาโม เอเตสํ ธมฺมานนฺติ ลหุปริณามา, เตสํ ภาโว ลหุปริณามตา, สีฆํ สีฆํ ปวตฺตนสมตฺถตาติ ^๑- วุตฺตํ โหติ. อทนฺธนตาติ ครุภาวปฏิกฺเขปวจนเมตํ, อภาริยตาติ อตฺโถ. อวิตฺถนตาติ มานาทิกิเลสภารสฺส อภาเวน อถทฺธตา. เอวํ ปเมน ติณฺณํ ขนฺธานํ ลหุตากาโร กถิโต, ทุติยนเยน ^๒- วิญฺาณกฺขนฺธสฺส ลหุตากาโร กถิโต. [๔๔-๔๕] มุทุตาติ มุทุภาโว. มทฺทวตาติ มทฺทวํ วุจฺจติ สินิทฺธํ มฏฺ, มทฺทวสฺส ภาโว มทฺทวตา. อกกฺขฬตาติ อกกฺขฬภาโว. อกถินตาติ อกถินภาโว. อิธาปิ ปุริมนเยน ติณฺณํ ขนฺธานํ, ปจฺฉิมนเยน วิญฺาณกฺขนฺธสฺส มุทุตากาโรว กถิโต. [๔๖-๔๗] กมฺมญฺตาติ กมฺมนิ สาธุตา, กุสลกิริยาย วินิโยคกฺขมตาติ อตฺโถ. เสสปททฺวยํ พฺยญฺชนวเสเนว วฑฺฒิตํ. ปททฺวเยนาปิ หิ ปุริมนเยน ติณฺณํ ขนฺธานํ, ปจฺฉิมนเยน วิญฺาณกฺขนฺธสฺส กมฺมนิยากาโรว กถิโต. [๔๘-๔๙] ปคุณตาติ ปคุณภาโว, อนาตุรตา นิคฺคิลานตาติ อตฺโถ. เสสปททฺวยํ พฺยญฺชนวเสน วฑฺฒิตํ. อิธาปิ ปุริมนเยน ติณฺณํ ขนฺธานํ, ปจฺฉิมนเยน วิญฺาณกฺขนฺธสฺส นิคฺคิลานากาโรว กถิโต. [๕๐-๕๑] อุชุกตาติ อุชุกภาโว, อุชุเกน อากาเรน ปวตฺตนตาติ อตฺโถ. อุชุกสฺส ขนฺธตฺตยสฺส วิญฺาณกฺขนฺธสฺส จ ภาโว อุชุกตา. อชิมฺหตาติ โคมุตฺตวงฺกภาวปฏิกฺเขโป. อวงฺกตาติ จนฺทเลขาวงฺกภาวปฏิกฺเขโป. อกุฏิลตาติ นงฺคลโกฏิวงฺกภาวปฏิกฺเขโป. โย หิ ปาปํ กตฺวาว "น กโรมี"ติ ภาสติ, โส คนฺตฺวา ปจฺโจสกฺกนตาย โคมุตฺตวงฺโก นาม โหติ. โย ปาปํ กโรนฺโตว "ภายามหํ ปาปสฺสา"ติ ภาสติ, โส เยภุยฺเยน กุฏิลตาย จนฺทเลขาวงฺโก นาม โหติ. โย ปาปํ กโรนฺโตว "โก @เชิงอรรถ: ^๑ ฉ.ม. ปริวตฺตนสมตฺถตาติ ^๒ ฉ.ม. นเยน

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๐๒.

ปาปสฺส น ภาเยยฺยา"ติ ภาสติ, โส นาติกุฏิลตาย นงฺคลโกฏิวงฺโก นาม โหติ. ยสฺส วา ตีณิปิ กมฺมทฺวารานิ อสุทฺธานิ, โส โคมุตฺตวงฺโก นาม โหติ. ยสฺส ยานิ กานิจิ เทฺว, โส จนฺทเลขาวงฺโก นาม. ยสฺส ยงฺกิญฺจิ เอกํ, โส นงฺคลโกฏิวงฺโก นาม. ทีฆภาณกา ปนาหุ "เอกจฺโจ ภิกฺขุ สพฺพวเย เอกวีสติยา อเนสนาสุ ฉสุ จ อโคจเรสุ จรติ, อยํ โคมุตฺตวงฺโก นาม. เอโก ปมวเย จตุปาริสุทฺธิสีลํ ปริปูเรติ, ลชฺชี กุกฺกุจฺจโก สิกฺขากาโม โหติ, มชฺฌิมวยปจฺฉิมวเยสุ ปุริมสทิโส, อยํ จนฺทเลขาวงฺโก นาม. เอโก ปมวเยปิ มชฺฌิมวเยปิ จตุปาริสุทฺธิสีลํ ปูเรติ, ลชฺชี กุกฺกุจฺจโก สิกฺขากาโม โหติ, ปจฺฉิมวเย ปุริมสทิโส, อยํ นงฺคลโกฏิวงฺโก นาม. ตสฺส กิเลสวเสน เอวํ วงฺกสฺส ปุคฺคลสฺส ภาโว ชิมฺหตา วงฺกตา กุฏิลตาติ วุจฺจติ. ตาสํ ปฏิกฺเขปวเสน อชิมฺหตาทิกา วุตฺตา. ขนฺธาธิฏฺานเทสนา กตา, ขนฺธานํ หิ เอตา อชิมฺหตาทิกา, น ^๑- ปุคฺคลสฺสาติ. เอวํ สพฺเพหิปิ อิเมหิ ปเทหิ ปุริมนเยน ติณฺณํ ขนฺธานํ, ปจฺฉิมนเยน วิญฺาณกฺขนฺธสฺสาติ อรูปีนํ ธมฺมานํ นิกฺกิเลสตาย อุชุตากาโรว กถิโตติ เวทิตพฺโพ. อิทานิ ยฺวายํ "เย วา ปนา"ติ อปฺปนาวาโร วุตฺโต, เตน ธมฺมุทฺเทสวาเร ทสฺสิตานํ เยวาปนกานํเยว สงฺเขปโต นิทฺเทโส กถิโต โหตีติ. นิทฺเทสวารกถา นิฏฺิตา. ---------------- เอตฺตาวตา ปุจฺฉา สมยนิทฺเทโส ธมฺมุทฺเทโส อปฺปนาติ อุทฺเทสวาเร จตูหิ ปริจฺเฉเทหิ, ปุจฺฉา สมยนิทฺเทโส ธมฺมุทฺเทโส อปฺปนาติ นิทฺเทสวาเร จตูหิ ปริจฺเฉเทหีติ อฏฺปริจฺเฉทปฏิมณฺฑิโต ธมฺมววฏฺานวาโร นิฏฺิโตว โหติ.

อรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย เล่มที่ ๕๓ หน้า ๑๐๑-๒๐๒. http://84000.org/tipitaka/atthapali/th_line.php?B=53&A=2490&pagebreak=1 The Pali Atthakatha in Roman :- http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_rm.php?B=53&A=2490&pagebreak=1 อ่านอรรถกถาแปลไทย :- http://84000.org/tipitaka/attha/attha.php?b=34&i=16 เนื้อความพระไตรปิฎกฉบับหลวง :- http://84000.org/tipitaka/read/r.php?B=34&A=598 พระไตรปิฎกฉบับบาลีอักษรไทย :- http://84000.org/tipitaka/read/pali_read.php?B=34&A=154 The Pali Tipitaka in Roman Character :- http://84000.org/tipitaka/read/roman_read.php?B=34&A=154 สารบัญพระไตรปิฎกเล่มที่ ๓๔ http://84000.org/tipitaka/read/?index_34