อรรถกถาเล่มที่ ๕๑ ภาษาบาลีอักษรไทย
 พุทฺธ.อ. (มธุรตฺถ.)

หน้าที่ ๒๗๖.
                      ๑๒. ปทุมุตฺตรพุทฺธวํสวณฺณนา
     นารทพุทฺธสฺส สาสนํ นวุติวสฺสสหสฺสานิ ๑- ปวตฺติตฺวา อนฺตรธายิ. โส
จ กปฺโป วินสฺสิตฺถ. ตโต ปรํ กปฺปานํ อสงฺเขฺยยฺยํ พุทฺธา โลเก น อุปฺปชฺชึสุ.
พุทฺธสุญฺโ วิคตพุทฺธาโลโก อโหสิ. ตโต กปฺเปสุ จ อสงฺเขฺยยฺเยสุ วีติวตฺเตสุ
อิโต กปฺปสตสหสฺสมตฺถเก เอกสฺมึ กปฺเป เอโก วิชิตมาโร โอหิตภาโร
เมรุสาโร อสํสาโร สตฺตสาโร สพฺพโลกุตฺตโร ปทุมุตฺตโร นาม พุทฺโธ โลเก
อุทปาทิ. โสปิ ปารมิโย ปูเรตฺวา ตุสิตปุเร นิพฺพตฺติตฺวา ตโต จวิตฺวา
หํสวตีนคเร สพฺพชนานนฺทกรสฺส อานนฺทสฺส นาม รญฺโ อคฺคมเหสิยา
อุทิโตทิตกุเล ชาตาย สุชาตาย เทวิยา กุจฺฉิสฺมึ ปฏิสนฺธึ อคฺคเหสิ. สา
เทวตาหิ กตารกฺขา ทสนฺนํ มาสานํ อจฺจเยน หํสวตุยฺยาเน ปทุมุตฺตรกุมารํ
วิชายิ. ปฏิสนฺธิยญฺจสฺส ชาติยญฺจ เหฏฺา วุตฺตปฺปการานิ ปาฏิหาริยานิ อเหสุํ.
     ตสฺส กิร ชาติยํ ปทุมวสฺสํ วสฺสิ. เตนสฺส นามคฺคหณทิวเส าตกา
"ปทุมุตฺตรกุมาโร "เตฺวว นามํ อกํสุ. โส ทสวสฺสสหสฺสานิ อคารํ อชฺฌาวสิ.
นรวาหนสวาหนวสวตฺตินามกา ติณฺณํ อุตูนํ อนุจฺฉวิกา ตโย จสฺส ปาสาทา
อเหสุ. วสุทตฺตาเทวิปฺปมุขานํ อิตฺถีนํ สตสหสฺสานิ วีสติสหสฺสานิ จ
ปจฺจุปฏฺิตานิ อเหสุํ. โส วสุทตฺตาย เทวิยา ปุตฺเต สพฺพคุณานุตฺตเร
อุตฺตรกุมาเร นาม อุปฺปนฺเน จตฺตาริ นิมิตฺตานิ ทิสฺวา "มหาภินิกฺขมนํ
นิกฺขมิสฺสามี"ติ จินฺเตสิ. ตสฺส จินฺติตมตฺเตว วสวตฺตินามโก ปาสาโท
กุมฺภการจกฺกํ วิย อากาสํ อพฺภุคฺคนฺตฺวา เทววิมานมิว ปุณฺณจนฺโท วิย จ
คคนตเลน คนฺตฺวา โพธิรุกฺขํ มชฺเฌกโรนฺโต โสภิตพุทฺธวํสวณฺณนาย
อาคตปาสาโท วิย ภูมิยํ โอตริ.
@เชิงอรรถ: ๑ สี.,อิ. ปญฺจนวุติวสฺสานิ, ม. ปญฺจนวุติวสฺสสหสฺสานิ
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๒๗๗.
     มหาปุริโส กิร ตโต ปาสาทโต โอตริตฺวา ๑- อรหตฺตทฺธชภูตานิ
กาสายานิ วตฺถานิ เทวทตฺติยานิ ปารุปิตฺวา ตตฺเถว ปพฺพชิ. ปาสาโท
ปนาคนฺตฺวา สกฏฺาเนเยว อฏฺาสิ. มหาสตฺเตน สหคตาย ปริสาย เปตฺวา
อิตฺถิโย สพฺเพ ปพฺพชึสุ. มหาปุริโส เตหิ สห สตฺตาหํ ปธานจริยํ จริตฺวา ๑-
วิสาขปุณฺณมาย อุชฺเชนินิคเม รุจานนฺทเสฏฺิธีตาย ทินฺนํ มธุปายาสํ
ปริภุญฺชิตฺวา สาลวเน ทิวาวิหารํ กตฺวา สายนฺหสมเย สุมิตฺตาชีวเกน ทินฺนา
อฏฺ ติณมุฏฺิโย คเหตฺวา สลลโพธึ อุปคนฺตฺวา ตํ ปทกฺขิณํ กตฺวา
อฏฺตึสหตฺถวิตฺถตํ ติณสนฺถรํ สนฺถริตฺวา ปลฺลงฺกํ อาภุชิตฺวา จตุรงฺควีริยํ
อธิฏฺาย สมารํ มารพลํ วิธมิตฺวา ปเม ยาเม ปุพฺเพนิวาสํ
อนุสฺสริตฺวา ทุติเย ยาเม ทิพฺพจกฺขุํ วิโสเธตฺวา ตติเย ยาเม ปจฺจยาการํ
สมฺมสิตฺวา อานาปานจตุตฺถชฺฌานโต วุฏฺาย ปญฺจสุ ขนฺเธสุ อภินิวิสิตฺวา
อุทยพฺพยวเสน สมปญฺาส ลกฺขณานิ ทิสฺวา ยาว โคตฺรภุาณํ วิปสฺสนํ
วฑฺเฒตฺวา อริยมคฺเคน สกลพุทฺธคุเณ ปฏิวิชฺฌิตฺวา สพฺพพุทฺธาจิณฺณํ
"อเนกชาติสํสารํ ฯเปฯ ตณฺหานํ ขยมชฺฌคา"ติ อุทานํ อุทาเนสิ. ตทา กิร
ทสสหสฺสจกฺกวาฬพฺภนฺตรํ สกลมฺปิ อลงฺกโรนฺตํ วิย ปทุมวสฺสํ วสฺสิ. เตน
วุตฺตํ:-
       [๑] "นารทสฺส อปเรน       สมฺพุทฺโธ ทิปทุตฺตโม
           ปทุมุตฺตโร นาม ชิโน     อกฺโขโภ สาครูปโม.
       [๒] มณฺฑกปฺโป วา โส อาสิ   ยมฺหิ พุทฺโธ อชายถ
           อุสฺสนฺนกุสลา ชนตา      ตมฺหิ กปฺเป อชายถา"ติ.
@เชิงอรรถ: ๑-๑ สี.,อิ. อิเม ปาา น ทิสฺสนฺติ
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๒๗๘.
     ตตฺถ สาครูปโมติ สาครสทิสคมฺภีรภาโว. มณฺฑกปฺโป วา โส อาสีติ
เอตฺถ ยสฺมึ กปฺเป เทฺว สมฺมาสมฺพุทฺธา อุปฺปชฺชนฺติ, ๑- อยํ มณฺฑกปฺโป
นาม. ทุวิโธ หิ กปฺโป สุญฺกปฺโป อสุญฺกปฺโป จาติ. ตตฺถ สุญฺกปฺเป
พุทฺธปจฺเจกพุทฺธจกฺกวตฺติโน น อุปฺปชฺชนฺติ. ตสฺมา คุณวนฺตปุคฺคลสุญฺตฺตา
"สุญฺกปฺโป"ติ วุจฺจติ.
     อสุญฺกปฺโป ปญฺจวิโธ สารกปฺโป มณฺฑกปฺโป วรกปฺโป สารมณฺฑกปฺโป
ภทฺทกปฺโปติ. ตตฺถ คุณสารรหิเต ๒- กปฺเป คุณสารุปฺปาทกสฺส คุณสารชนนสฺส
เอกสฺส สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส ปาตุภาเวน "สารกปฺโป"ติ วุจฺจติ. ยสฺมึ ปน กปฺเป
เทฺว โลกนายกา อุปฺปชฺชนฺติ, โส มณฺฑกปฺโปติ วุจฺจติ. ยสฺมึ กปฺเป ตโย
พุทฺธา อุปฺปชฺชนฺติ, เตสุ ปโม ทุติยํ พฺยากโรติ, ทุติโย ตติยนฺติ, ตตฺถ
มนุสฺสา ปมุทิตหทยา อตฺตนา ปตฺถิตปณิธานวเสน วรยนฺติ. ตสฺมา
"วรกปฺโป"ติ วุจฺจติ. ยตฺถ ปน กปฺเป จตฺตาโร พุทฺธา อุปฺปชฺชนฺติ, โส
ปุริมกปฺปโต วิสิฏฺตรตฺตา สารตรตฺตา "สารมณฺฑกปฺโป"ติ วุจฺจติ. ยสฺมึ
กปฺเป ปญฺจ พุทฺธา อุปฺปชฺชนฺติ, โส "ภทฺทกปฺโป"ติ วุจฺจติ. โส ปน
อติทุลฺลโภ. ตสฺมึ ปน กปฺเป เยภุยฺเยน สตฺตา กลฺยาณสุขพหุลา โหนฺติ.
เยภุยฺเยน ติเหตุกา กิเลสกฺขยํ กโรนฺติ, ทุเหตุกา สุคติคามิโน โหนฺติ,
อเหตุกา เหตุํ ปฏิลภนฺติ. ตสฺมา โส กปฺโป "ภทฺทกปฺโป"ติ วุจฺจติ. เตน
วุตฺตํ "อสุญฺกปฺโป ปญฺจวิโธ"ติอาทิ. ๓- วุตฺตเญฺหตํ โปราเณหิ:-
          "เอโก พุทฺโธ สารกปฺเป      มณฺฑกปฺเป ชินา ทุเว
           วรกปฺเป ตโย พุทฺธา        สารมณฺเฑ จตุโร พุทฺธา
           ปญฺจ พุทฺธา ภทฺทกปฺเป       ตโต นตฺถาธิกา ชินา"ติ. ๓-
@เชิงอรรถ: ๑ สี.,อิ. อุปฺปชฺชนฺติ สมฺพหุลา วา         ๒ สี.,อิ. คุณสุญฺคุณสารรหิเต
@๓-๓ สี.,อิ. อิเม ปาา น ทิสฺสนฺติ
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๒๗๙.
     ยสฺมึ ปน กปฺเป ปทุมุตฺตรทสพโล อุปฺปชฺชิ, โส สารกปฺโปปิ สมาโน
คุณสมฺปตฺติยา มณฺฑกปฺปสทิสตฺตา "มณฺฑกปฺโป"ติ วุตฺโต. โอปมฺมตฺเถ
วาสทฺโท ทฏฺพฺโพ. อุสฺสนฺนกุสลาติ อุปจิตปุญฺา. ชนตาติ ขนสมูโห.
     ปทุมุตฺตโร ปน ปุริสุตฺตโร ภควา สตฺตาหํ โพธิปลฺลงฺเก วีตินาเมตฺวา
"ปวิยํ ปาทํ นิกฺขิปิสฺสามี"ติ ทกฺขิณํ ปาทํ อภินีหริ. อถ ปวึ
ภินฺทิตฺวา วิมลโกมลเกสรกณฺณิกานิ ชลชามลาวิกสวิปุลปลาสานิ ถลชานิ ชลชานิ
อุฏฺหึสุ. เตสํ กิร ธุรปตฺตานิ นวุติหตฺถานิ เกสรานิ ตึสหตฺถานิ กณฺณิกา
ทฺวาทสหตฺถา เอเกกสฺส นวฆฏปฺปมาณา เรณโว อเหสุํ. สตฺถา ปน อุพฺเพธโต
อฏฺปณฺณาสหตฺโถ อโหสิ. ตสฺส อุภินฺนํ พาหานมนฺตรํ อฏฺารสหตฺถํ นลาฏํ
ปญฺจหตฺถํ หตฺถปาทา เอกาทสหตฺถา อเหสุํ. ตสฺส เอกาทสหตฺเถน ปาเทน
ทฺวาทสหตฺถาย กณฺณิกาย อกฺกนฺตมตฺตาย นวฆฏปฺปมาณา เรณโว อุฏฺหิตฺวา
อฏฺปณฺณาสหตฺถํ สรีรปฺปเทสํ อุคฺคนฺตฺวา มโนสิลาจุณฺณวิจุณฺณิตํ วิย กตฺวา
ปจฺโจตฺถรนฺติ. ตทุปาทาย สตฺถา ปทุมุตฺตโรเตฺวว โลเก ปญฺายิตฺถาติ
สํยุตฺตภาณกา วทนฺติ.
     อถ สพฺพโลกุตฺตโร ปทุมุตฺตโร ภควา พฺรหฺมายาจนํ สมฺปฏิจฺฉิตฺวา
ธมฺมเทสนาย ภาชนภูเต สตฺเต โอโลเกนฺโต มิถิลนคเร เทวลํ สุชาตญฺจาติ
เทฺว ราชปุตฺเต อุปนิสฺสยสมฺปนฺเน ทิสฺวา ตงฺขณญฺเว อนิลปเถน คนฺตฺวา
มิถิลุยฺยาเน โอตริตฺวา อุยฺยานปาเลน เทฺวปิ ราชกุมาเร ปกฺโกสาเปสิ. เตปิ จ
"อมฺหากํ ปิตุจฺฉาปุตฺโต ปทุมุตฺตรกุมาโร ปพฺพชิตฺวา สมฺมาสมฺโพธึ ปาปุณิตฺวา
อมฺหากํ นครํ สมฺปตฺโต, หนฺท นํ มยํ ทสฺสนาย อุปสงฺกมิสฺสามา"ติ
สปริวารา ปทุมุตฺตรํ ภควนฺตํ อุปสงฺกมิตฺวา ปริวาเรตฺวา นิสีทึสุ. ตทา
ทสพโล เตหิ ปริวุโต ตาราคณปริวุโต ปุณฺณจนฺโท วิย วิโรจมาโน ตตฺถ
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๒๘๐.
ธมฺมจกฺกํ ปวตฺเตสิ, ตทา โกฏิสตสหสฺสานํ ปโม ธมฺมาภิสมโย อโหสิ. เตน
วุตฺตํ:-
       [๓] "ปทุมุตฺตรสฺส ภควโต        ปเม ธมฺมเทสเน
            โกฏิสตสหสฺสานํ           ธมฺมาภิสมโย อหู"ติ.
     อถาปเรน สมเยน สรทตาปสสมาคเม มหาชนํ นิรยสนฺตาเปน
สนฺตาเปตฺวา ธมฺมํ เทเสนฺโต สตฺตตึสสตสหสฺสสงฺเข สตฺตกาเย ธมฺมามตํ
ปาเยสิ, โส ทุติโย ธมฺมาภิสมโย อโหสิ. เตน วุตฺตํ:-
       [๔] "ตโต ปรมฺปิ วสฺสนฺเต       ตปฺปยนฺเต จ ปาณิโน
            สตฺตตฺตึสสตสหสฺสานํ        ทุติยาภิสมโย อหู"ติ.
     ยทา ปน อานนฺทมหาราชา วีสติยา ปุริสสหสฺเสหิ วีสติยา อมจฺเจหิ
จ สทฺธึ ปทุมุตฺตรสฺส สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส สนฺติเก มิถิลนคเร ปาตุรโหสิ.
ปทุมุตฺตโร จ ภควา เต สพฺเพ เอหิภิกฺขุปพฺพชฺชาย ปพฺพาเชตฺวา เตหิ
ปริวุโต คนฺตฺวา ปิตุสงฺคหํ กุรุมาโน หํสวติยา ราชธานิยา วสติ. ตตฺถ โส
อมฺหากํ ภควา วิย กปิลปุเร คคนตเล รตนจงฺกเม จงฺกมนฺโต พุทฺธวํสํ กเถสิ,
ตทา ปญฺาสสตสหสฺสานํ ตติโย ธมฺมาภิสมโย อโหสิ. เตน วุตฺตํ:-
       [๕] "ยมฺหิ กาเล มหาวีโร       อานนฺทํ อุปสงฺกมิ
           ปิตุสนฺติกํ อุปคนฺตฺวา         อาหนี อมตทุนฺทุภึ.
       [๖] อาหเต อมตเภริมฺหิ         วสฺสนฺเต ธมฺมวุฏฺิยา
           ปญฺาสสตสหสฺสานํ          ตติยาภิสมโย อหู"ติ.
     ตตฺถ อานนฺทํ อุปสงฺกมีติ ปิตรํ อานนฺทราชานํ สนฺธาย วุตฺตํ. อาหนีติ
อภิหนิ. อาหเตติ อาหตาย. อมตเภริมฺหีติ อมตเภริยา, ลิงฺควิปลฺลาโส ทฏฺพฺโพ.
"อาเสวิเต"ติปิ ปาโ, ตสฺส อาเสวิตายาติ อตฺโถ. วสฺสนฺเต ธมฺมวุฏฺิยาติ
ธมฺมวสฺสํ วสฺสนฺเตติ อตฺโถ. อิทานิ อภิสมยกรณูปายํ ทสฺเสนฺโต:-
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๒๘๑.
       [๗] "โอวาทโก วิญฺาปโก         ตารโก สพฺพปาณินํ
            เทสนากุสโล พุทฺโธ          ตาเรสิ ชนตํ  พหุนฺ"ติ
อาห.
     ตตฺถ โอวาทโกติ สรณสีลธุตงฺคสมาทานคุณานิสํสวณฺณนาย โอวทตีติ
โอวาทโก. วิญฺาปโกติ จตุสจฺจํ วิญฺาเปตีติ วิญฺาปโก, โพธโก. ตารโกติ
จตุโรฆตารโก.
     ยทา ปน สตฺถา มิถิลนคเร มิถิลุยฺยาเน โกฏิสตสหสฺสภิกฺขุคณมชฺเฌ
มาฆปุณฺณมาย ปุณฺณจนฺทสทิสวทโน ปาติโมกฺขํ อุทฺทิสิ, โส ปโม สนฺนิปาโต
อโหสิ. เตน วุตฺตํ:-
       [๘] "สนฺนิปาตา ตโย อาสุํ         ปทุมุตฺตรสฺส สตฺถุโน
            โกฏิสตสหสฺสานํ             ปโม อาสิ สมาคโม"ติ.
     ยทา ปน ภควา เวภารปพฺพตกูเฏ วสฺสาวาสํ วสิตฺวา ปพฺพตสนฺทสฺสนตฺถํ
อาคตสฺส มหาชนสฺส ธมฺมํ เทเสตฺวา นวุติโกฏิสหสฺสานิ เอหิภิกฺขุภาเวน
ปพฺพาเชตฺวา เตหิ ปริวุโต ปาติโมกฺขํ อุทฺทิสิ, โส ทุติโย สนฺนิปาโต อโหสิ.
เตน วุตฺตํ:-
       [๙] "ยทา พุทฺโธ อสมสโม         วสิ ๑- เวภารปพฺพเต
            นวุติโกฏิสหสฺสานํ            ทุติโย อาสิ สมาคโม"ติ.
     ปุน ภควติ คุณวติ ติโลกนาเถ มหาชนสฺส พนฺธนโมกฺขํ กุรุมาเน
ชนปทจาริกํ จรมาเน อสีติโกฏิสหสฺสานํ ภิกฺขูนํ สนฺนิปาโต อโหสิ. เตน
วุตฺตํ:-
      [๑๐] "ปุน จาริกํ ปกฺกนฺเต           คามนิคมรฏฺโต
            อสีติโกฏิสหสฺสานํ             ตติโย อาสิ สมาคโม"ติ.
@เชิงอรรถ: ๑ อิ. วสติ
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๒๘๒.
     ตตฺถ คามนิคมรฏฺโตติ คามนิคมรฏฺเหิ. อยเมว วา ปาโ, ตสฺส
คามนิคมรฏฺเหิ นิกฺขมิตฺวา ปพฺพชิตานนฺติ อตฺโถ.
     ตทา อมฺหากํ โพธิสตฺโต อเนกธนโกฏิโก ชฏิโล ๑- นาม มหารฏฺิโก
หุตฺวา พุทฺธปฺปมุขสฺส สํฆสฺส สจีวรํ วรทานมทาสิ. โสปิ ตํ ภตฺตานุโมทนาวสาเน
"อนาคเต กปฺปสตสหสฺสมตฺถเก โคตโม นาม พุทฺโธ ภวิสฺสตี"ติ พฺยากาสิ.
เตน วุตฺตํ:-
       [๑๑] "อหนฺเตน สมเยน        ชฏิโล ๒- นาม รฏฺิโก
            สมฺพุทฺธปฺปมุขํ สํฆํ         สภตฺตํ ทุสฺสมทาสหํ.
       [๑๒] โสปิ มํ พุทฺโธ ๓- พฺยากาสิ สํฆมชฺเฌ นิสีทิย
            สตสหสฺเส อิโต กปฺเป     อยํ พุทฺโธ ภวิสฺสติ
            ๔- อหุ กปิลวฺหยา รมฺมา   นิกฺขมิตฺวา ตถาคโต. ๔-
       [๑๓] ปธานํ ปทหิตฺวาน ฯเปฯ    เหสฺสาม สมฺมุขา อิมํ.
       [๑๔] ตสฺสาปิ วจนํ สุตฺวา       อุตฺตรึ วตมธิฏฺหึ
            อกาสึ อุคฺคทฬฺหํ ธิตึ       ทสปารมิปูริยา"ติ.
     ตตฺถ สมฺพุทฺธปฺปมุขํ สํฆนฺติ พุทฺธปฺปมุขสฺส สํฆสฺส, สามิอตฺเถ
อุปโยควจนํ. สภตฺตํ ทุสฺสมทาสหนฺติ สจีวรํ ภตฺตํ อทาสึ อหนฺติ อตฺโถ.
อุคฺคทฬฺหนฺติ อติทฬฺหํ. ธิตินฺติ วีริยํ อกาสินฺติ อตฺโถ.
     ปทุมุตฺตรสฺส ปน ภควโต กาเล ติตฺถิยา นาม นาเหสุํ. สพฺเพ
เทวมนุสฺสา พุทฺธเมว สรณมคมํสุ. เตน วุตฺตํ:-
       [๑๕] "พฺยาหตา ติตฺถิยา สพฺเพ    วิมนา ทุมฺมนา ตทา
             น เตสํ เกจิ ปริจรนฺติ     รฏฺโต นิจฺฉุภนฺติ เต.
@เชิงอรรถ: ๑ สี.,อิ. ชฏิโก       ๒ สี.,อิ. ชฏิโก
@๓ สี.,อิ. ตทา        ๔-๔ ฉ.ม. อิเม ปาา น ทิสฺสนฺติ
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๒๘๓.
       [๑๖] สพฺเพ ตตฺถ สมาคนฺตฺวา    อุปคญฺฉุํ พุทฺธสนฺติเก
            ตุวํ นาโถ มหาวีร        สรณํ โหหิ จกฺขุม.
       [๑๗] "อนุกมฺปโก การุณิโก      หิเตสี สพฺพปาณินํ
            สมฺปตฺเต ติตฺถิเย สพฺเพ    ปญฺจสีเล ปติฏฺหิ.
       [๑๘] "เอวํ นิรากุลํ อาสิ       สุญฺกํ ติตฺถิเยหิ ตํ
            วิจิตฺตํ อรหนฺเตหิ         วสีภูเตหิ ตาทิหี"ติ.
     ตตฺถ พฺยาหตาติ วิหตมานทปฺปา. ติตฺถิยาติ เอตฺถ ติตฺถํ เวทิตพฺพํ.
ติตฺถกโร เวทิตพฺโพ, ติตฺถิยา เวทิตพฺพา. ตตฺถ สสฺสตาทิทิฏฺิวเสน ตรนฺติ
เอตฺถาติ ติตฺถํ, ลทฺธิ. ตสฺสา ลทฺธิยา อุปฺปาทโก ติตฺถกโร, ติตฺเถ ภวา
ติตฺถิยาติ. ปทุมุตฺตรสฺส กิร ภควโต กาเล ติตฺถิยา นาเหสุํ. เย ปน สนฺติ,
เตปิ อีทิสา อเหสุนฺติ ทสฺสนตฺถํ "พฺยาหตา ติตฺถิยา"ติอาทิ วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํ.
วิมนาติ วิรูปมานสา. ทุมฺมนาติ ตสฺเสว เววจนํ. น เตสํ เกจิ ปริจรนฺตีติ
เตสํ อญฺติตฺถิยานํ เกจิปิ ปุริสา ปริกมฺมํ น กโรนฺติ, น ภิกฺขํ เทนฺติ,
น สกฺกโรนฺติ, น ครุํ กโรนฺติ, น มาเนนฺติ, น ปูเชนฺติ, น อาสนา วุฏฺหนฺติ,
น อญฺชลิกมฺมํ กโรนฺตีติ อตฺโถ. รฏฺโตติ สกลรฏฺโตปิ. ๑- นิจฺฉุภนฺตีติ
นีหรนฺติ, อุสฺสาเทนฺติ เตสํ นิวาสํ น เทนฺตีติ อตฺโถ, เตติ ติตฺถยา.
     อุปคญฺฉุํ พุทฺธสนฺติเกติ เอวํ เตหิ รฏฺวาสีหิ มนุสฺเสหิ อุสฺสาทิยมานา
สพฺเพปิ อญฺติตฺถิยา สมาคนฺตฺวา ปทุมุตฺตรทสพลเมว สรณมคมํสุ. ตุวํ อมฺหากํ
สตฺถา นาโถ คติ ปรายนํ สรณนฺติ เอวํ วตฺวา สรณมคมํสูติ อตฺโถ.
อนุกมฺปตีติ อนุกมฺปโก. กรุณาย จรตีติ การุณิโก. สมฺปตฺเตติ สมาคเต
สรณมุปคเต ติตฺถิเย. ปญฺจสีเล ปติฏฺหีติ ปญฺจสุ สีเลสุ ปติฏฺาเปสีติ อตฺโถ.
@เชิงอรรถ: ๑ สี.,อิ. สกรฏฺโตปิ
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๒๘๔.
นิรากุลนฺติ อนากุลํ, อญฺเหิ ลทฺธิเกหิ อสมฺมิสฺสนฺติ อตฺโถ. สุญฺกนฺติ สุญฺ
ริตฺตํ เตหิ ติตฺถิเยหิ. ตนฺติ ตํ ภควโต สาสนนฺติ วจนเสโส ทฏฺพฺโพ.
วิจิตฺตนฺติ วิจิตฺตวิจิตฺตํ. วสีภูเตหีติ วสิภาวปฺปตฺเตหิ.
     ตสฺส ปน ปทุมุตฺตรสฺส ภควโต หํสวตี นาม นครํ อโหสิ. ปิตา
ปนสฺส อานนฺโท นาม ขตฺติโย, มาตา สุชาตา นาม เทวี, เทวโล จ
สุชาโต จ เทฺว อคฺคสาวกา, สุมโน นามุปฏฺาโก, อมิตา จ อสมา จ เทฺว
อคฺคสาวิกา, สลลรุกฺโข โพธิ, สรีรํ อฏฺปณฺณาสหตฺถุพฺเพธํ อโหสิ, สรีรปฺปภา จสฺส
สมนฺตา ทฺวาทส โยชนานิ คณฺหิ, วสฺสสตสหสฺสํ อายุ อโหสิ, วสุทตฺตา
นาม อคฺคมเหสี, อุตฺตโร นาม ปุตฺโต อโหสิ, ปทุมุตฺตโร ปน ภควา
ปรมาภิราเม นนฺทาราเม กิร ปรินิพฺพุโต. ธาตุโย ปนสฺส น วิกิรึสุ.
สกลชมฺพุทีปวาสิโน มนุสฺสา สมาคมฺม ทฺวาทสโยชนุพฺเพธํ สตฺตรตนมยํ
เจติยมกํสุ เตน วุตฺตํ:-
       [๑๙] "นครํ หํสวตี นาม        อานนฺโท นาม ขตฺติโย
            สุชาตา นาม ชนิกา       ปทุมุตฺตรสฺส สตฺถุโน.
       [๒๐] ๑- นววสฺสสหสฺสานิ       อคารํ อชฺฌาวสิ โส
            นารี พาหโน ยสวตี       ตโย ปสาทมุตฺตมา. ๑-
       [๒๑] ติจตฺตาฬีส สหสฺสานิ       นาริโย สมลงฺกตา
            วสุลทตฺตา นาม นารี      อุตฺตโร นาม อตฺรโช.
       [๒๒] นิมิตฺเต จตุโร ทิสฺวา      ปาสาเทนาภินิกฺขมิ
            สตฺตาหํ ปธานจารํ        อจรี ปุริสุตฺตโม.
       [๒๓] พฺรหฺมุนา ยาจิโต สนฺโต    ปทุมุตฺตโร วินายโก
            วตฺตจกฺโก มหาวีโร       มิถิลุยฺยานมุตฺตเม.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. อิเม ปาา น ทิสฺสนฺติ
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๒๘๕.
       [๒๔] เทวโล จ สุชาโต จ      อเหสุํ อคฺคสาวกา
            สุมโน นามุปฏฺาโก       ปทุมุตฺตรสฺส สตฺถุโน ๑-
       [๒๕] อมิตา จ อสมา เจว      อเหสุํ อคฺคสาวิกา
            โพธิ ตสฺส ภควโต        สลโฬติ ปวุจฺจติ.
       [๒๖] อมิโต เจว ติสฺโส จ      อเหสุํ อคฺคุปฏฺกา
            หตฺถา เจว สุจิตฺตา จ     อเหสุํ อคฺคุปฏฺิกา.
       [๒๗] อฏฺปญฺาสรตนํ          อจฺจุคฺคโต มหามุนิ
            กญฺจนคฺฆิยสงฺกาโส        ทฺวตฺตึสวรลกฺขโณ.
       [๒๘] กุฏฺฏา กวาฏา ภิตฺตี จ     รุกฺขา นคสิลุจฺจยา
            น ตสฺสาวรณํ อตฺถิ        สมนฺตา ทฺวาทสโยชเน.
       [๒๙] วสฺสสตสหสฺสานิ          อายุ วิชฺชติ ตาวเท
            ตาวตา ติฏฺมาโน โส     ตาเรสิ ชนตํ พหุํ.
       [๓๐] สนฺตาเรตฺวา พหุชนํ       ฉินฺทิตฺวา สพฺพสํสยํ
            ชลิตฺวา อคฺคิกฺขนฺโธว      นิพฺพุโต โส สสาวโก.
       [๓๑] ปทุมุตฺตโร ชิโน พุทฺโธ     นนฺทารามมฺหิ นิพฺพุโต
            ตตฺเถว ตสฺส ถูปวโร      ทฺวาทสุพฺเพธโยชโน"ติ.
     ตตฺถ นคสิลุจฺจยาติ นคสงฺขาตา สิลุจฺจยา. อาวรณนฺติ ปฏิจฺฉาทนํ
ติโรกรณํ. ทฺวาทสโยชเนติ สมนฺตโต ทฺวาทสโยชเน าเน ภควโต สรีรปฺปภา
ผริตฺวา รตฺตินฺทิวํ ติฏฺตีติ อตฺโถ. เสสคาถาสุ สพฺพตฺถ ปากฏเมวาติ.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม.,อิ. มเหสิโน
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๒๘๖.
     อิโต ปฏฺาย ปารมิปูรณาทิปุนปฺปุนาคตมตฺถํ สงฺขิปิตฺวา วิเสสตฺถเมว
วตฺวา คมิสฺสาม. ยทิ ปน วุตฺตเมว ปุนปฺปุนํ วกฺขาม, กทา อนฺตํ คมิสฺสติ
อยํ สํวณฺณนาติ.
                     ปทุมุตฺตรพุทฺธวํสวณฺณนา นิฏฺิตา.
                       นิฏฺิโต ทสโม พุทฺธวํโส.
                         ---------------


             อรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย เล่มที่ ๕๑ หน้า ๒๗๖-๒๘๖.
http://84000.org/tipitaka/atthapali/th_line.php?B=51&A=6136&pagebreak=1
             The Pali Atthakatha in Roman :-
http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_rm.php?B=51&A=6136&pagebreak=1
             อ่านอรรถกถาแปลไทย :-
http://84000.org/tipitaka/attha/attha.php?b=33&i=191
             เนื้อความพระไตรปิฎกฉบับหลวง :-
http://84000.org/tipitaka/read/r.php?B=33&A=7720
             พระไตรปิฎกฉบับบาลีอักษรไทย :-
http://84000.org/tipitaka/read/pali_read.php?B=33&A=9794
             The Pali Tipitaka in Roman Character :-
http://84000.org/tipitaka/read/roman_read.php?B=33&A=9794
             สารบัญพระไตรปิฎกเล่มที่ ๓๓
http://84000.org/tipitaka/read/?index_33