ขอนอบน้อมแด่
พระผู้มีพระภาคอรหันตสัมมาสัมพุทธเจ้า
                      พระองค์นั้น
บทนำ พระวินัยปิฎก พระสุตตันตปิฎก พระอภิธรรมปิฎก ค้นพระไตรปิฎก ชาดก หนังสือธรรมะ
อ่านหน้า[ต่าง] แรกอ่านหน้า[ต่าง] ที่แล้วไม่แสดงหมายเลขหน้า
ในกรณี :- 
   บรรทัดแรกของแต่ละหน้าอ่านหน้า[ต่าง] ถัดไปอ่านหน้า[ต่าง] สุดท้าย คลิกเพื่อเปลี่ยน ฐญ เป็นแบบไทย
อรรถกถาเล่มที่ ๕ ภาษาบาลีอักษรไทย ที.อ. (สุมงฺคล.๒)

หน้าที่ ๑๑๕.

๓. มหาปรินิพฺพานสุตฺต นิทานวณฺณนา [๑๓๑] เอวมฺเม สุตนฺติ มหาปรินิพฺพานสุตฺตํ. ตตฺรายํ อนุปุพฺพปทวณฺณนา:- คิชฺฌกูเฏติ คิชฺฌา ตสฺส กูเฏ ๑- วสึสุ, คิชฺฌสทิสํ วา ตสฺส กูฏํ ๒- อตฺถีติ คิชฺฌกูโฏ ตสฺมึ คิชฺฌกูเฏ. อภิยาตุกาโมติ อภิภวนตฺถาย ยาตุกาโม. วชฺชีติ วชฺชิราชาโน. เอวํ มหิทฺธิเกติ เอวํ มหติยา ราชิทฺธิยา สมนฺนาคเต, เอเตน เนสํ สมคฺคภาวํ กเถสิ. เอวํ มหานุภาเวติ เอวํ มหนฺเตน อานุภาเวน สมนฺนาคเต, เอเตน เนสํ หตฺถิสิปฺปาทีสุ กตสิกฺขตํ กเถสิ, ยํ สนฺธาย วุตฺตํ "สิกฺขิตา วติเม ลิจฺฉวิกุมารกา, สุสิกฺขิตา วติเม ลิจฺฉวิกุมารกา, ยตฺร หิ นาม สุขุเมน ตาฬจฺฉิคฺคเลน อสนํ อติปาตยิสฺสนฺติ โปงฺขานุโปงฺขํ อวิราธิตนฺ"ติ. ๓- อุจฺเฉชฺชามีติ ๔- อุจฺฉินฺทิสฺสามิ. วินาเสสฺสามีติ นาเสสฺสามิ, อทสฺสนํ ปาปยิสฺสามิ. ๕- อนยพฺยสนนฺติ เอตฺถ น อโยติ อนโย, อวุฑฺฒิยา ๖- เอตํ นามํ. หิตญฺจ สุขญฺจ วิยสติ ๗- วิกฺขิปตีติ พฺยสนํ, าติปาริชุญฺาทีนํ เอตํ นามํ. อาปาเทสฺสามีติ ปาปยิสฺสามิ. อิติ กิร โส านนิสชฺชาทีสุ อิมํ ยุทฺธกถนเมว ๘- กเถติ, คมนสชฺชา โหถาติ เอวํ พลกายํ อาณาเปติ, กสฺมา? คงฺคาย กิร เอกํ ปฏฺฏนคามํ นิสฺสาย อฑฺฒโยชนํ อชาตสตฺตุโน อาณา, อฑฺฒโยชนํ ลิจฺฉวีนํ. เอตฺถ ปน อาณาปวตฺติฏฺานํ โหตีติ อตฺโถ. ตตฺราปิจ ปพฺพตปาทโต มหคฺฆภณฺฑํ โอตรติ. ตํ สุตฺวา "อชฺช ยามิ, เสฺว ยามี"ติ อชาตสตฺตุโน สํวิทหนฺตสฺเสว ลิจฺฉวิราชาโน สมคฺคา สมฺโมทมานา ปุเรตรํ คนฺตวา สพฺพํ มหคฺฆภณฺฑํ ๙- คณฺหนฺติ. อชาตสตฺตุ ปจฺฉา คนฺตฺวา ตํ ปวุตฺตึ ๑๐- ตฺวา กุชฺฌิตฺวา คจฺฉติ. เต ปุน สํวจฺฉเรปิ ตเถว กโรนฺติ. อถ โส พลวาฆาตชาโต ตทา เอวมกาสิ. ตโต จินฺเตสิ "คเณน สทฺธึ ยุทฺธํ นาม ภาริยํ, เอโกปิ โมฆปฺปหาโร นาม นตฺถิ, เอเกน นุ โข ปน ปณฺฑิเตน สทฺธึ มนฺเตตฺวา กโรนฺโต @เชิงอรรถ: ฉ.ม. กูเฏสุ. อิ. กูโฏ. สํ.มหา ๑๙/๑๑๑๕/๓๙๔ วาลสุตฺต ฉ.ม. อุจฺเฉจฺฉามีติ @ ฉ.ม. ปาเปสฺสามิ อิ. นยิสฺสามิ ฉ.ม., อิ. อวฑฺฒิยา ฉ.ม. วิยสฺสติ @ ฉ.ม. ยุทฺธกถเมว. ฉ.ม.,อิ. มหคฺฆภณฺฑนฺติ น ทิสฺสติ ๑๐ ฉ.ม.,อิ. ปวตฺตึ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๑๖.

นิรปราโธ ๑- โหติ, ปณฺฑิโต จ สตฺถารา สทิโส นาม นตฺถิ, สตฺถา จ อวิทูเร ธุรวิหาเร วสติ, หนฺทาหํ เปเสตฺวา ปุจฺฉามิ. สเจ เม คเตน โกจิ อตฺโถ ภวิสฺสติ, สตฺถา ตุณฺหี ภวิสฺสติ, อนตฺเถ ปน สติ `กึ ร ตตฺถ คมเนนาติ วกฺขตี"ติ. โส วสฺสการํ พฺราหฺมณํ เปเสสิ. พฺราหฺมโณ คนฺตฺวา ภควโต เอตมตฺถํ อาโรเจสิ. [๑๓๒] เตน วุตฺตํ "อถโข ราชา ฯเปฯ อาปาเทสฺสามิ วชฺชินฺ"ติ. ๒- ราชอปริหานิยธมฺมวณฺณนา [๑๓๔] ภควนฺตํ วีชยมาโนติ ๓- เถโร วตฺตสีเสน ตฺวา ภควนฺตํ วีชติ, ๔- ภควโต ปน สีตํ วา อุณฺหํ วา นตฺถิ. ภควา พฺราหฺมณสฺส วจนํ สุตฺวา เตน สทฺธึ อามนฺเตตฺวา เถเรน สทฺธึ มนฺเตตุกาโม กินฺติ เต อานนฺท สุตนฺติ อาทิมาห. อภิณฺหสนฺนิปาตาติ ทิวสสฺส ติกฺขตฺตุํ สนฺนิปตนฺตาปิ อนฺตรนฺตรา สนฺนิปตนฺตาปิ อภิณหสนฺนิปาตาว. สนฺนิปาตพหุลาติ หิยฺโยปิ สนฺนิปติตมฺหา, ปุริมทิวสํปิ สนฺนิปติตมฺหา, ปุน อชฺช กิมตฺถํ สนฺนิปติตา โหมาติ โวสานํ อนาปชฺชนฺตา สนฺนิปาตพหุลา นาม โหนฺติ. ยาวกีวญฺจาติ ยตฺตกํ กาลํ. วุฑฺฒิเยว อานนฺท วชฺชีนํ ปาฏิกงฺขา, โน ปริหานีติ อภิณฺหํ อสนฺนิปตนฺตา หิ ทิสาวิทิสาสุ อาคตสาสนํ น สุณนฺติ, ตโต "อสุกคามสีมา วา นิคมสีมา วา อากุลา, อสุกฏฺาเน โจรา วา ปริยุฏฺิตา"ติ น ชานนฺติ, โจราปิ "ปมตฺตา ราชาโน"ติ ตฺวา ๕- คามนิคมาทีนิ ปหรนฺตา ชนปทํ นาเสนฺติ. เอวํ ราชูนํ ปริหานิ โหติ. อภิณฺหํ สนฺนิปตนฺตา ปน ตํ ตํ ปวุตฺตึ สุณนฺติ, ตโต พลํ เปเสตฺวา อมิตฺตมทฺทนํ กโรนฺติ, โจราปิ "อปฺปมตฺตา ราชาโน, น สกฺกา อเมฺหหิ วคฺคพนฺเธหิ วิจริตุนฺ"ติ ภิชฺชิตฺวา ปลายนฺติ. เอวํ ราชูนํ วุฑฺฒิ โหติ. เตน วุตฺตํ "วุฑฺฒิเยว อานนฺท วชฺชีนํ ปาฏิกงฺขา โน ปริหานี"ติ. ตตฺถ ปาฏิกงฺขาติ อิจฺฉิตพฺพา, อวสฺสํ ภวิสฺสตีติ เอวํ ทฏฺพฺพาติ อตฺโถ. @เชิงอรรถ: ฉ.ม. นิปฺปราโธ. ฉ.ม. อาปาเทสฺสามีติ, ม., อิ. อาปาเทสฺสามิ วชฺชีติ @ ฉ.ม. พีชยมาโนติ อิ. วีชมาโนติ ฉ.ม. พีชติ ม. สุตฺวา

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๑๗.

สมคฺคาติ อาทีสุ สนฺนิปาตเภริยา นิคฺคตาย "อชฺช เม กิจฺจํ อตฺถิ, มงฺคลํ อตฺถี"ติ วิกฺเขปํ ๑- วิกฺเขปํ กโรนฺตา น สมคฺคา สนฺนิปตนฺติ นาม. เภริสทฺทํ ปน สุตฺวาว ภุญฺชมานาปิ อลงฺกริยมานาปิ วตฺถานิ นิวาเสนฺตาปิ อฑฺฒภุตฺตา วา อฑฺฒาลงฺกตา วา วตฺถํ นิวาสยมานา วา สนฺนิปตนฺตา สมคฺคา สนฺนิปตนฺติ นาม. สนฺนิปติตา ๒- ปน จินฺเตตฺวา มนฺเตตฺวา กตฺตพฺพํ กตฺวา เอกโตว อวุฏฺหนฺตา น สมคฺคา วุฏฺหนฺติ นาม. เอวํ วุฏฺิเตสุ หิ เย ปมํ คจฺฉนฺติ, เตสํ เอวํ โหติ "อเมฺหหิ พาหิรกถาว สุตา, อิทานิ วินิจฺฉยกถา ภวิสฺสตี"ติ. เอกโต วุฏฺหนฺตา ปน สมคฺคา วุฏฺหนฺติ นาม. อปิจ "อสุกฏฺาเนสุ คามสีมา วา นิคมสีมา วา อากุลา, โจรา วา ปริยุฏฺิตา"ติ สุตฺวา "โก คนฺตฺวา อิมํ อมิตฺตมทฺทนํ กริสฺสตี"ติ วุตฺเต "อหํ ปมํ, อหํ ปมนฺ"ติ วตฺวา คจฺฉนฺตาปิ สมคฺคา วุฏฺหนฺติ นาม. เอกสฺส ปน กมฺมนฺเต โอสีทมาเน เสสา ราชาโน ปุตฺตภาตโร เปเสตฺวา ตสฺส กมฺมนฺตํ อุปตฺถมฺภยมานาปิ, อาคนฺตุกราชานํ "อสุกสฺส เคหํ คจฺฉตุ, อสุกสฺส เคหํ คจฺฉตู"ติ อวตฺตา สพฺเพ เอกโต สงฺคณฺหนฺตาปิ, เอกสฺส มงฺคเล วา โรเค วา อญฺสฺมึ วา ปน ตาทิเส สุขทุกฺเข อุปฺปนฺเน สพฺเพ ตตฺถ สหายภาวํ คจฺฉนฺตาปิ สมคฺคา วชฺชิกรณียานิ กโรนฺติ นาม. อปญฺตฺตนฺติ อาทีสุ ปุพฺเพ อกตํ สุงฺกํ วา พลึ วา ทณฺฑํ วา อนาหราเปนฺตา ๓- อปญฺตฺตํ น ปญฺเปนฺติ นาม. โปราณปฺปเวณิยา อาคตเมว ปน อาหราเปนฺตา ๔- ปญฺตฺตํ น สมุจฺฉินฺทนฺติ นาม. โจโรติ คเหตฺวา ทสฺสิเต อวินิจฺฉินิตฺวาว ๕- เฉชฺชเภชฺชํ อนุสาสนฺตา โปราณํ วชฺชิธมฺมํ สมาทาย น วตฺตนฺติ นาม. เตสํ อปญฺตฺตํ ปญฺเปนฺตานํ อภินวสุงฺกาทีหิ ปีฬิตา มนุสฺสา "อิติอุปทฺทูตมฺหา, โก อิเมสํ วิชิเต วสิสฺสตี"ติ ปจฺจนฺตํ ปวิสิตฺวา โจรา วา โจรสหายา วา หุตฺวา ชนปทํ ปหรนฺติ. ปญฺตฺตํ สมุจฺฉินฺทนฺตานํ ปเวณีอาคตานิ สุงฺกาทีนิ อคฺคณฺหนฺตานํ โกโส ปริหายติ, @เชิงอรรถ: อิ. นิกฺเขปํ กโรนฺตา, ฉ.ม. วิกฺเขปํ กโรนฺตา. ม., อิ. สนฺนิปตนฺตา @ ฉ.ม., อิ. อาหราเปนฺตา ฉ.ม., อิ. อนาหราเปนฺตา ฉ.ม. อวิจินิตฺวาว.

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๑๘.

ตโต หตฺถิอสฺสพลกายา โอโรธาทโย ยถา นิพทฺธํ วตฺถุํ ๑- อลภมานา ถาเมน พเลน ปริหายนฺติ. เต เนว ยุทฺธกฺขมา โหนฺติ น ปาริจริยกฺขมา. โปราณํ วชฺชิธมฺมํ สมาทาย อวตฺตนฺตานํ วิชิเต มนุสฺสา "อมฺหากํ ปุตฺตํ ปิตรํ ภาตรํ อโจรํเยว โจโรติ กตฺวา ฉินฺทึสุ ภินฺทึสู"ติ กุชฺฌิตฺวา ปจฺจนฺตํ ปวิสิตฺวา โจรา วา โจรสหายา วา หุตฺวา ชนปทํ ปหรนฺติ, เอวํ ราชูนํ ปริหานิ โหติ. ปญฺตฺตํ ปญฺเปนฺตานํ ปน "ปเวณีอาคตเมว ราชาโน กโรนฺตี"ติ มนุสฺสา หฏฺตุฏฺา กสิวณิชฺชาทิเก กมฺมนฺเต สมฺปาเทนฺติ: ปญฺตฺตํ อสมุจฺฉินฺทนฺตานํ ปเวณีอาคตานิ สุงฺกาทีนิ คณฺหนฺตานํ โกโส วฑฺฒติ, ตโต หตฺถิอสฺสพลกายา โอโรธาทโย ยถา นิพทฺธํ วตฺถุํ ลภมานา ถามพลสมฺปนฺนา ยุทธกฺขมา เจว ปาริจริยกฺขมา จ โหนฺติ. โปราณํ วชฺชิธมฺมนฺติ เอตฺถ ปุพฺเพ กิร วชฺชิราชาโน "อยํ โจโร"ติ อาเนตฺวา ทสฺสิเต "คณฺหถ นํ โจรนฺ"ติ อวตฺวา วินิจฺฉยมหามตฺตานํ เทนฺติ. เตปิ ๒- วินิจฺฉินิตฺวา ๓- อโจโร ๔- เจ, วิสชฺเชนฺติ. โจโร เจ, อตฺตนา กิญฺจิ อวตฺวา โวหาริกานํ เทนฺติ. เตปิ วินิจฺฉินิตฺวา ๕- อโจโร เจ, วิสชฺเชนฺติ. โจโร เจ, อนฺโตการิกา ๖- นาม โหนฺติ เตสํ เทนฺติ. เตปิ วินิจฺฉินิตฺวา อโจโร เจ, วิสชฺเชนฺติ. โจโร เจ, อฏฺกุลิกานํ เทนฺติ. เตปิ ตเถว กตฺวา เสนาปติสฺส, เสนาปติ อุปราชสฺส, อุปราชา รญฺโ, ราชา วินิจฺฉินิตฺวา อโจโร เจ, วิสชฺเชติ. สเจ ปน โจโร โหติ, ปเวณีโปตฺถกํ วาจาเปติ, ตตฺถ "เยน อิทํ นาม กตํ, ตสฺส อยํ นาม ทณฺโฑ"ติ ลิขิตํ. ราชา ตสฺส กิริยํ เตน สมาเนตฺวา ตทนุจฺฉวิกํ ทณฺฑํ กโรติ. อิติ เอตํ โปราณํ วชฺชิธมฺมํ สมาทาย วตฺตนฺตานํ มนุสฺสา น อุชฺฌายนฺติ, "ราชาโน โปราณปฺปเวณิยา กมฺมํ กโรนฺติ, เอเตสํ โทโส นตฺถิ, อมฺหากํเยว โทโส"ติ อปฺปมตฺตา กมฺมนฺเต กโรนฺติ. เอวํ ราชูนํ วุฑฺฒิ โหติ. เตน วุตฺตํ "วุฑฺฒิเยว อานนฺท วชฺชีนํ ปาฏิกงฺขา, โน ปริหานี"ติ. @เชิงอรรถ: ฉ.ม.,อิ. วฏฺฏํ, ม. วตฺตํ เอวมุปริปิ. ฉ.ม.,อิ. เต. ฉ.ม.,อิ. วิจินิตฺวา @ ฉ.ม., อิ. สเจ อโจโร โหติ. ฉ.ม. วินิจฺฉินิตฺวาติ น ทิสฺสติ. @ ฉ.ม. สุตฺตธรานํ เทนฺติ, อิ. สุตฺตธรา นาม.....

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๑๙.

สกฺกโรนฺตีติ ยํกิญฺจิ เตสํ สกฺการํ กโรนฺตา สุนฺทรเมว กโรนฺติ. ครุกโรนฺตีติ ครุภาวํ ปจฺจุปฏฺเปตฺวาว กโรนฺติ. มาเนนฺตีติ มเนน ปิยายนฺติ. ปูเชนฺตีติ นิปจฺจการํ ทสฺเสนฺติ. โสตพฺพํ มญฺนฺตีติ ทิวสสฺส เทฺว ตโย วาเร อุปฏฺานํ คนฺตฺวา เตสํ กถํ โสตพฺพํ สทฺธาตพฺพํ มญฺนฺติ. ตตฺถ เย เอวํ มหลฺลกานํ ราชูนํ สกฺการาทีนิ น กโรนฺติ, โอวาทตฺถาย จ เนสํ อุปฏฺานํ น คจฺฉนฺติ. เต เตหิ วิสฏฺา อโนวทิยมานา กีฬาปสุตา รชฺชโต ปริหายนฺติ. เย ปน ตถา ปฏิปชฺชนฺติ, เตสํ มหลฺลกราชาโน "อิทํ กาตพฺพํ, อิทํ น กาตพฺพนฺ"ติ โปราณปฺปเวณึ อาจิกฺขนฺติ. สงฺคามํ ปตฺวาปิ "เอวํ ปวิสิตพฺพํ, เอวํ นิกฺขมิตพฺพนฺ"ติ อุปายํ ทสฺเสนฺติ. เต เตหิ โอวทิยมานา ยถาโอวาทํ ปฏิปชฺชนฺตา สกฺโกนฺติ ราชปฺปเวณึ สนฺธาเรตุํ. เตน วุตฺตํ "วุฑฺฒิเยว อานนฺท วชฺชีนํ ปาฏิกงฺขา, โน ปริหานี"ติ. กุลิตฺถิโยติ กุลฆรณิโย. กุลกุมาริโยติ อนิวิฏฺ๑- ตาสํ ธีตโร. โอกฺกสฺส ปสยฺหาติ เอตฺถ "โอกฺกสฺสา"ติ วา "ปสยฺหา"ติ วา ปสยฺหาการสฺเสเวตํ นามํ. "อุกฺกสฺสา"ติปิ ปนฺติ. ตตฺถ โอกฺกสฺสาติ อปกสฺสิตฺวา ๒- อากฑฺฒิตฺวา. ปสยฺหาติ อภิภวิตฺวา อชฺโฌตฺถริตฺวาติ อตฺโถ. ๓- เอวญฺหิ กโรนฺตานํ วิชิเต มนุสฺสา `อมฺหากํ เคเห ปุตฺตมาตโรปิ, เขฬสิฆาณิกาทีนิ มุเขน อปเนตฺวา สํวฑฺฒิตธีตโรปิ อิเม ราชาโน พลกฺกาเรน คเหตฺวา อตฺตโน ฆเร วาเสนฺตี"ติ กุปิตฺวา ๔- ปจฺจนฺตํ ปวิสิตฺวา โจรา วา โจรสหายา วา หุตฺวา ชนปทํ ปหรนฺติ. เอวํ อกโรนฺตานํ ปน วิชิเต มนุสฺสา อปฺโปสฺสุกฺกา สกานิ กมฺมานิ กโรนฺตา ราชโกสํ วฑฺเฒนฺติ. เอวเมตฺถ วุฑฺฒิหานิโย เวทิตพฺพา. วชฺชีนํ วชฺชิเจติยานีติ วชฺชิราชูนํ วิชิเต รฏฺเ ๕- จิตฺตีกตฏฺเน เจติยานีติ ลทฺธนามานิ ยกฺขฏฺานานิ. อพฺภนฺตรานีติ อนฺโตนคเร ิตานิ. พาหิรานีติ พหินคเร ิตานิ. ทินฺนปุพฺพนฺติ ปุพฺเพ ทินฺนํ. กตปุพฺพนฺติ ปุพฺเพ @เชิงอรรถ: ฉ.ม. อนิวิทฺธา ฉ.ม. อวกสฺสิตฺวา, อิ. อวกสิตฺวา ฉ.ม.,อิ. อยํ วจนตฺโถ. @ ฉ.ม., อิ. กุปิตา ฉ.ม., อิ. วชฺชิรฏฺเ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๒๐.

กตํ. โน ปริหาเปสฺสนฺตีติ อปริหาเปตฺวา ยถาปวตฺตเมว กริสฺสนฺติ, ธมฺมิกํ พลึ ปริหาเปนฺตานํ หิ เทวตา อารกฺขํ สุสํวิหิตํ น กโรนฺติ, อนุปฺปนฺนํ ทุกขํ อุปฺปาเทตุํ ๑- อสกฺโกนฺตาปิ อุปฺปนฺนํ กาสสีสโรคาทึ วฑฺเฒนฺติ, สงฺคาเม ปน ๒- สนฺเต ๓- สหายา น โหนฺติ. อปริหาเปนฺตานํ ปน อารกฺขํ สุสํวิหิตํ กโรนฺติ, อนุปฺปนฺนํ สุขํ อุปฺปาเทตุํ อสกฺโกนฺตาปิ อุปฺปนฺนํ กาสสีสโรคาทึ หรนฺติ, ๔- สงฺคามสีเส สหายา โหนฺตีติ เอวเมตฺถ วุฑฺฒิหานิโย เวทิตพฺพา. ธมฺมิกา รกฺขาวรณคุตฺตีติ ๕- เอตฺถ รกฺขาเอว ยถา อนิจฺฉิตํ นาคจฺฉติ, ๖- เอวํ อาวรณโต อาวรณํ. ยถา อิจฺฉิตํ น นสฺสติ, ๗- เอวํ โคปายนโต คุตฺติ. ตตฺถ พลกาเยน ปริวาเรตฺวา รกฺขนํ ปพฺพชิตานํ ธมฺมิกา รกฺขาวรณคุตฺติ นาม น โหติ. ยถา ปน วิหารสฺส อุปวเน รุกฺเข น ฉินฺทนฺติ, วาคุราหิ ๘- มิคํ น คณฺหนฺติ ๘- โปกฺขรณีสุ มจฺเฉ น คณฺหนฺติ, เอวํ กรณํ ธมฺมิกา รกฺขาวรณคุตฺติ นาม. กินฺติ อนาคตา จาติ อิมินา ปน เนสํ เอวํ ปจฺจุปฏฺิตจิตฺตสนฺตาโนติ จิตฺตปฺปวตฺตึ ปุจฺฉติ. ตตฺถ เย อนาคตานํ อรหนฺตานํ น อาคมนํ น อิจฺฉนฺติ, เต อสฺสทฺธา โหนฺติ อปฺปสนฺนา. ปพฺพชิเต จ สมฺปตฺเต ปจฺจุคฺคมนํ น กโรนฺติ, คนฺตฺวา น ปสฺสนฺติ, ปฏิสนฺถารํ น กโรนฺติ, ปญฺหํ น ปุจฺฉนฺติ, ธมฺมํ น สุณนฺติ, ทานํ น เทนฺติ, อนุโมทนํ น สุณนฺติ, นิวาสนฏฺานํ น สํวิทหนฺติ, อถ เนสํ อวณฺโณ อพฺภุคฺคจฺฉติ "อสุโก นาม ราชา อสฺสทฺโธ อปฺปสนฺโน, ปพฺพชิเต สมฺปตฺเต ปจฺจุคฺคมนํ น กโรติ ฯเปฯ นิวาสนฏฺานํ น สํวิทหตี"ติ. ตํ สุตฺวา ปพฺพชิตา ตสฺส นครทฺวาเรน น คจฺฉนฺติ, คจฺฉนฺตาปิ นครํ น ปวิสนฺติ. เอวํ อนาคตานํ อรหนฺตานํ อนาคมนเมว โหติ. อาคตานํปิ ผาสุวิหาเร อสติ เยปิ อชานิตฺวา อาคตา, เต "วสิสฺสามาติ ตาว จินฺเตตฺวา อาคตมฺหา, อิเมสํ ปน ราชูนํ อิมินา นีหาเรน โก วสิสฺสตี"ติ นิกฺขมิตฺวา คจฺฉนฺติ. เอวํ อนาคเตสุ อนาคจฺฉนฺเตสุ, อาคเตสุ ทุกฺขํ วิหรนฺเตสุ โส เทโส ปพฺพชิตานํ @เชิงอรรถ: ฉ.ม.,อิ. ชเนตุํ ฉ.ม.,อิ. ปนสทฺโท น ทิสฺสติ ฉ.ม.,อิ. ปตฺเต @ ฉ.ม. หนนฺติ อิ. ธมฺมิกํ รกฺขาวรณคุตฺตินฺติ ฉ.ม. น คจฺฉติ @ ฉ.ม., อิ. วินสฺสติ ๘-๘ ฉ.ม., อิ. วาชิกา วชฺชํ น กโรนฺติ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๒๑.

อนาวาโส โหติ. ตโต เทวตารกฺขา น โหติ, เทวตารกฺขาย อสติ อมนุสฺสา โอกาสํ ลภนฺติ, อมนุสฺสา อุสฺสนฺนา อนุปฺปนฺนํ พฺยาธึ อุปฺปาเทนฺติ, สีลวนฺตานํ ทสฺสนปญฺหาปุจฺฉนาทิวตฺถุกสฺส ปุญฺสฺส อนาคโม โหติ. วิปริยาเยน จ ยถาวุตฺตกณฺหปกฺขวิปริตสฺส สุกฺกปกฺขสฺส สมฺภโว โหตีติ เอวเมตฺถ วุฑฺฒิหานิโย เวทิตพฺพา. [๑๓๕] เอกมิทาหนฺติ อิทํ ภควา ปุพฺเพ วชฺชีนํ อิมสฺส วชฺชิสุตฺตสฺส ๑- เทสิตภาวปฺปกาสนตฺถํ อาห. ตตฺถ สารนฺทเท เจติเยติ เอวนฺนามเก วิหาเร. อนุปฺปนฺเน กิร พุทฺเธ ตตฺถ สารนฺททสฺส ยกฺขสฺส นิวาสนฏฺานํ เจติยํ อโหสิ. อเถตฺถ ภควโต วิหารํ การาเปสุํ, โส สารนฺททเจติเย กตตฺตา สารนฺททเจติยํเตฺวว สํขยํ คโต. อกรณียาติ อกาตพฺพา, อคฺคเหตพฺพาติ อตฺโถ. ยทิทนฺติ นิปาตมตฺตํ. ยุทฺธสฺสาติ กรณฏฺเ สามิวจนํ, อภิมุขํ ยุทฺเธน คเหตุํ น สกฺกาติ อตฺโถ. อญฺตฺร อุปลาปนายาติ เปตฺวา อุปลาปนํ. อุปลาปนา นาม "อลํ วิวาเทนปิ, อิทานิ สมคฺคา โหมา"ติ หตฺถิอสฺสรถหิรญฺสุวณฺณาทีนิ เปเสตฺวา สงฺคหกรณํ, เอวญฺหิ สงฺคหํ กตฺวา เกวลํ วิสฺสาเสน สกฺกา คณฺหิตุนฺติ อตฺโถ. อญฺตฺร มิถุเภทายาติ เปตฺวา มิถุเภทํ. อิมินา อญฺมญฺ เภทํ กตฺวาปิ สกฺกา เอเต คเหตุนฺติ ทสฺเสติ. อิทํ พฺราหฺมโณ ภควโต กถาย นยํ ลภิตฺวา อาห. กึ ปน ภควา พฺราหฺมณสฺส อิมาย กถาย นยลาภํ น ชานาตีติ, อาม ชานาตีติ. ชานนฺโต กสฺมา กเถสิ, ๒- อนุกมฺปาย. เอวํ กิรสฺส อโหสิ "มยา อกถิเตปิ กติปาเหน คนฺตฺวา สพฺเพ คณฺหิสฺสติ, กถิเต ปน สมคฺเค ภินฺทนฺโต ตีหิ สํวจฺฉเรหิ คณฺหิสฺสติ, เอตฺตกํปิ ชีวิตเมว วรํ, เอตฺตกํ หิ ชีวนฺตา อตฺตโน ปติฏฺานภูตํ ปุญฺ กริสฺสนฺตี"ติ. อภินนฺทิตฺวาติ จิตฺเตน อภินนฺทิตฺวา. อนุโมทิตฺวาติ "ยาว สุภาสิตญฺจิทํ โภ โคตมาติ ๓- วาจาย อนุโมทิตฺวา. ปกฺกามีติ รญฺโ สนฺติกํ คโต. @เชิงอรรถ: ฉ.ม. วชฺชิสตฺตกสฺส อิ. วชฺชีสนฺตกสฺส ฉ.ม. กเถสีติ. ฉ.ม.,อิ. โภตา @ โคตเมนาติ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๒๒.

ตโต นํ ราชา "กึ อาจริย ภควา อโวจา"ติ ปุจฺฉิ. โส "ยถา โภ สมณสฺส โคตมสฺส วจนํ น สกฺกา วชฺชี เกนจิ คเหตุํ, อปิจ อุปลาปนาย วา มิถุเภเทน วา สกฺกา"ติ อาห. ตโต นํ ราชา "อุปลาปนาย อมฺหากํ หตฺถิอสฺสาทโย นสฺสิสฺสนฺติ, เภเทเนว เต คเหสฺสาม, ๑- กึ กโรมา"ติ ปุจฺฉิ. เตนหิ มหาราช ตุเมฺห วชฺชี อารพฺภ ปริสติ กถํ สมุฏฺาเปถ, ตโต อหํ "กินฺเต มหาราช เตหิ, อตฺตโน สนฺตเกหิ กสิวณิชฺชาทีนิ กตฺวา ชีวนฺตุ เอเต ราชาโน"ติ วตฺวา ปกฺกมิสฺสามิ. ตโต ตุเมฺห "กึ นุโข โภ เอส พฺราหฺมโณ วชฺชึ อารพฺภ ปวตฺตํ กถํ ปฏิพาหตี"ติ วเทยฺยาถ ทิวสภาเควาหํ เตสํ ปณฺณาการํ เปเสสฺสามิ, ตํปิ คาหาเปตฺวา ตุเมฺหปิ มม โทสํ อาโรเปตฺวา พนฺธนตาฬนาทีนิ อกตฺวาว เกวลํ ขุรมุณฺฑํ มํ กตฺวา นครา นีหราเปถ. อถาหํ "มยา เต นคเร ปากาโร จ ปริกฺขา จ การิตา, อหํ ถิรทุพฺพลฏฺานญฺจ อุตฺตานคมฺภีรฏฺานญฺจ ชานามิ, น จิรสฺเสวทานิ ตํ อุชุํ กริสฺสามีติ วกฺขามิ. ตํ สุตฺวา ตุเมฺห `คจฺฉตู'ติ วเทยฺยาถา"ติ. ราชา สพฺพํ อกาสิ. ลิจฺฉวี ตสฺส นิกฺขมนํ สุตฺวา "สโ พฺราหฺมโณ, มา ตสฺส คงฺคํ อุตฺตริตุํ อทตฺถา"ติ อาหํสุ. ตเตฺรกจฺเจหิ "อเมฺห อารพฺภ กถิตตฺตา กิร โส เอวํ กโต"ติ วุตฺเต "เตนหิ ภเณ เอตู"ติ ภณึสุ. โส คนฺตฺวา ลิจฺฉวี ทิสฺวา "กึ อกตฺถา"ติ ๒- ปุจฺฉิโต ตํ ปวุตฺตํ ๓- อาโรเจสิ, ลิจฺฉวิโน "อปฺปมตฺตเกน นาม เอวํ ครุภณฺฑํ กาตุํ น ยุตฺตนฺ"ติ วตฺวา "กินฺเต ตตฺร านนฺตรนฺ"ติ ปุจฺฉึสุ. วินิจฺฉยามจฺโจหมสฺมีติ. ตเทว เต านนฺตรํ โหตูติ. โส สุฏฺุตรํ วินิจฺฉยํ กโรติ, ราชกุมารา ตสฺส สนฺติเก สิปฺปํ อุคฺคณฺหนฺติ. โส ปติฏฺิตคุโณ หุตฺวา เอกทิวสํ เอกํ ลิจฺฉวึ คเหตฺวา เอกมนฺตํ คนฺตฺวา ทารกา กสนฺตีติ ปุจฺฉิ. อาม กสนฺตีติ. เทฺว โคเณ โยเชตฺวาติ. อาม เทฺว โคเณ โยเชตฺวาติ. เอตฺตกํ วตฺวา นิวตฺโต. ตโต ตํ อญฺโ "กึ อาจริโย อาหา"ติ ปุจฺฉิตฺวา เตน วุตฺตํ อสทฺทหนฺโต "น เม เอส ยถาภูตํ @เชิงอรรถ: ฉ.ม. คเหสฺสามิ ฉ.ม., อิ. อาคตตฺถาติ. ฉ.ม., อิ. ปวตฺตึ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๒๓.

กเถสี"ติ เตน สทฺธึ ภิชฺชิ. พฺราหฺมโณ อญฺมฺปิ ทิวสํ ๑- เอกํ ลิจฺฉวึ เอกมนฺตํ เนตฺวา "เกน พฺยญฺชเนน ภุตฺโตสี"ติ ปุจฺฉิตฺวา นิวตฺโต. ตํปิ อญฺโ ปุจฉิตฺวา อสทฺทหนฺโต ตเถว ภิชฺชิ. พฺราหฺมโณ อปรํปิ ทิวสํ เอกํปิ ลิจฺฉวึ เอกมนฺตํ เนตฺวา "อติทุคฺคโตสิ กิรา"ติ ปุจฺฉิ. โก เอวมาหาติ ๒- อสุโก นาม ลิจฺฉวีติ. อปรํปิ เอกมนฺตํ เนตฺวา "ตฺวํ กิร ภีรุกชาติโก"ติ ปุจฺฉิ. โก เอวมาหาติ. อสุโก นาม ลิจฺฉวีติ. เอวํ อญฺเน อกถิตเมว อญฺสฺส กเถนฺโต ตีหิ สํวจฺฉเรหิ เต ราชาโน อญฺมญฺ ภินฺทิตฺวา ยถา เทฺว เอกมคฺเคน น คจฺฉนฺติ, ตถา กตฺวา สนฺนิปาตเภริญฺจาราเปสิ. ๓- ลิจฺฉวิโน "อิสฺสรา สนฺนิปตนฺตุ, สูรา สนฺนิปตนฺตู"ติ วตฺวา น สนฺนิปตึสุ. พฺราหฺมโณ "อยนฺทานิ กาโล, สีฆํ อาคจฺฉตู"ติ รญฺโ สาสนํ เปเสสิ. ราชา สุตฺวา พลเภริญฺจาราเปตฺวา นิกฺขมิ. เวสาลิกา สุตฺวา "รญฺโ คงฺคํ อุตฺตริตุํ น ทสฺสามา"ติ เภริญฺจาราเปสุํ. ตํปิ สุตฺวา "คจฺฉนฺตุ อิสฺสรา"ติ ๔- อาทีนิ วตฺวา น สนฺนิปตึสุ. "นครปฺปเวสนํ น ทสฺสาม, ทฺวารานิ ปิทหิตฺวา วสามาติ ๕- เภริญฺจาราเปสุํ. เอโกปิ น สนฺนิปติ, ยถาวิวเฏเหว ทฺวาเรหิ ปวิสิตฺวา สพฺเพ อนยพฺยสนํ ปาเปตฺวา คโต. ภิกฺขุอปริหานิยธมฺมวณฺณนา [๑๓๖] อถโข ภควา อจิรปกฺกนฺเตติ อาทิมฺหิ. สนฺนิปาเตตฺวาติ ทูรวิหาเรสุ อิทฺธิมนฺเต เปเสตฺวา สนฺติกวิหาเรสุ สยํ คนฺตฺวา "สนฺนิปตถ อายสฺมนฺโต, ภควา โว สนฺนิปาตํ อิจฺฉตี"ติ สนฺนิปาเตตฺวา. อปริหานิเยติ อปริหานิกเร, วุฑฺฒิเหตุภูเตติ อตฺโถ. ธมฺเม เทสิสฺสามีติ จนฺทสหสฺสํ สุริยสหสฺสํ อุฏฺาเปนฺโต วิย จตุกุฏฺฏเก เคเห อนฺโต เตลทีปสหสฺสํ อุชฺชาเลนฺโต วิย ปากเฏ กตฺวา กถยิสฺสามีติ. @เชิงอรรถ: ฉ.ม. ทิวเส ฉ.ม. เอวมาหาติ ปุจฺฉิโต ฉ.ม.,อิ. สนฺนิปาตเภรึ จราเปสิ @ เอวมุปริปิ ฉ.ม.,อิ. สูรราชาโน. ฉ.ม.,อิ. สฺสามาติ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๒๔.

ตตฺถ อภิญฺหสนฺนิปาตาติ อิทํ วชฺชิสนฺนิปาเต ๑- วุตฺตสทิสเมว. อิธาปิจ อภิณฺหํ อสนฺนิปติตตฺตา ๒- ทิสาสุ อาคตสาสนํ น สุณนฺติ, ตโต "อสุกวิหารสีมา อากุลา, อุโปสถปวารณา ิตา, อสุกสฺมึ าเน ภิกฺขู เวชฺชกมฺมทูตกมฺมาทีนิ กโรนฺติ, วิญฺตฺติพหุลา ปุปฺผทานาทีหิ ชีวิตํ กปฺเปนฺตี"ติ อาทีนิ น ชานนฺติ, ปาปภิกฺขูปิ "ปมตฺโต สํโฆ"ติ ๓- ตฺวา ราสิภูตา สาสนํ โอสกฺกาเปนฺติ. อภิณฺหํ สนฺนิปติตตฺตา ปน ตํ ตํ ปวตฺตึ สุณนฺติ, ตโต ภิกฺขุสํฆํ เปเสตฺวา สีมํ อุชุํ กโรนฺติ, อุโปสถปวารณาทโย ปวตฺตาเปนฺติ, มิจฺฉาชีวานํ อุสฺสนฺนฏฺาเน อริยวํสเก เปเสตฺวา อริยวํสํ กถาเปนฺติ, ปาปภิกฺขูนํ วินยธเรหิ นิคฺคหํ การาเปนฺติ, ปาปภิกฺขูปิ "อปฺปมตฺโต สํโฆ ๓-, น สกฺกา อเมฺหหิ วคฺคพนฺเธน วิจริตุน"ติ ภิชฺชิตฺวา ปลายนฺติ. เอวเมตฺถ หานิวุฑฺฒิโย เวทิตพฺพา. สมคฺคาติ อาทีสุ เจติยํ ปฏิชคฺคนตฺถํ วา โพธิยงฺคเณ ๔- วา ปฏิชคฺคนตฺถํ อุโปสถาคารจฺฉาทนตฺถํ ๔- วา กติกวตฺตํ กเถตุกามตาย ๕- โอวาทํ ธาตุกามตาย "สํโฆ สนฺนิปตตู"ติ เภริยา วา คณฺฑิยา ๖- วา อาโกฏฺฏิ ตาย "มยฺหํ จีวรกมฺมํ อตฺถิ, มยฺหํ ปตฺโต ปจิตพฺโพ, มยฺหํ นวกมฺมํ อตฺถี"ติ วิกฺเขปํ กโรนฺตา น สมคฺคา สนฺนิปตนฺติ นาม. สพฺพํ ปน ตํ กมฺมํ เปตฺวา "อหํ ปุริมตรํ, อหํ ปุริมตรนฺ"ติ เอกปฺปหาเรเนว สนฺนิปตนฺตา สมคฺคา สนฺนิปตนฺติ นาม. สนฺนิปติตา ปน จินฺเตตฺวา มนฺเตตฺวา กตฺตพฺพํ กตฺวา เอกโต อวุฏฺหนฺตา น สมคฺคา วุฏฺหนฺติ นาม. เอวํ วุฏฺิเตสุ หิ เย ปมํ คจฺฉนฺติ, เตสํ เอวํ โหติ "อเมฺหหิ พาหิรกถาว สุตา, อิทานิ วินิจฺฉยกถา ภวิสฺสตี"ติ. เอกปฺปหาเรเนว วุฏฺหนฺตา ปน สมคฺคา วุฏฺหนฺติ นาม. อปิจ "อสุกฏฺาเน วิหารสีมา อากุลา, อุโปสถปวารณา ิตา, อสุกฏฺาเน เวชฺชกมฺมาทิการกา ปาปภิกฺขู อุสฺสนฺนา"ติ สุตฺวา "โก คนฺตฺวา เตสํ นิคฺคหํ กริสฺสตี"ติ วุตฺเต "อหํ ปมํ, อหํ ปมนฺ"ติ วตฺวา คจฺฉนฺตาปิ สมคฺคา วุฏฺหนฺติ นาม. @เชิงอรรถ: ฉ.ม. อิ. วชฺชิสตฺตเก, ม. วชฺชิสุตฺตเก. ฉ.ม. อสนฺนิปติตา, อิ. @อสนฺนิปตนฺตา เอวมุปริปิ ๓-๓ ฉ.ม. ภิกฺขุสํโฆ @๔-๔ ฉ.ม.,อิ. โพธิเคหอุโปสถาคารจฺฉาทนตฺถํ วา @ ฉ.ม.,อิ. เปตุกามตาย ฉ.ม. ฆณฺฏิยา, ม. ฆณฺฑิยา, อิ. ฆณฺิยา

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๒๕.

อาคนฺตุกํ ปน ทิสฺวา "อิมํ ปริเวณํ ยาหิ, เอตํ ปริเวณํ ยาหี"ติ, ๑- กิญฺจิ ๒- อวตฺวา สพฺเพ ๓- วตฺตํ กโรนฺตาปิ, ชิณฺณปตฺตจีวรกํ ทิสฺวา ตสฺส ภิกฺขาจารวตฺเตน ปตฺตจีวรํ ปริเยสมานาปิ, คิลานสฺส คิลานเภสชฺชํ ปริเยสมานาปิ, คิลานเมว อนาถํ "อสุกปริเวณํ ยาหิ, อสุกปริเวณํ ยาหี"ติ อวตฺวา อตฺตโน อตฺตโน ปริเวเณ ปฏิชคฺคนฺตาปิ, เอโก โอลิยมานโก คณฺโ โหติ, ปญฺวนฺตํ ภิกฺขุํ สงฺคณฺหิตฺวา เตน ตํ คณฺ อุกฺขิปาเปนฺตาปิ สมคฺคา สํฆกรณียานิ กโรนฺติ นาม. อปญฺตฺตนฺติ อาทีสุ. นวํ อธมฺมิกํ กติกวตฺตํ วา สิกฺขาปทํ วา พนฺธนฺตา อปญฺตฺตํ ปญฺเปนฺติ นาม, ปุราณสนฺถตวตฺถุสฺมึ สาวตฺถิยํ ภิกฺขู วิย. อุทฺธมฺมํ อุพฺพินยํ สาสนํ ทีเปนฺตา ปญฺตฺตํ สมุจฺฉินฺทนฺติ นาม, วสฺสสตปรินิพฺพุเต ภควติ เวสาลิกา วชฺชิปุตฺตกา วิย. ขุทฺทานุขุทฺทกา ปน อาปตฺติโย สญฺจิจฺจ วีติกฺกมนฺตา ยถาปญฺตฺเตสุ สิกฺขาปเทสุ สมาทาย น วตฺตนฺติ นาม, อสฺสชิปุนพฺพสุกา วิย. นวํ ปน กติกวตฺตํ วา สิกฺขาปทํ วา อพนฺธนฺตา, ธมฺมวินยโต สาสนํ ทีเปนฺตา, ขุทฺทานุขุทฺทกานิ สิกฺขาปทานิ อสมูหนนฺตา อปญฺตฺตํ น ปญฺเปนฺติ, ปญฺตฺตํ น สมุจฺฉินฺทนฺติ, ยถาปญฺตฺเตสุ สิกฺขาปเทสุ สมาทาย วตฺตนฺติ นาม, อายสฺมา อุปเสโน วิย จ, อายสฺมา ยโส กากณฺฑกปุตฺโต วิย จ. "สุณาตุ เม อาวุโส สํโฆ, สนฺตมฺหากํ สิกฺขาปทานิ คิหิคตานิ คิหิโนปิ ชานนฺติ `อิทํ โว สมณานํ สกฺยปุตฺติยานํ กปฺปติ, อิทํ โว น กปฺปตี'ติ, สเจ หิ มยํ ขุทฺทานุขุทฺทกานิ สิกฺขาปทานิ สมูหนิสฺสาม, ภวิสฺสนฺติ วตฺตาโร `ธูมกาลิกํ สมเณน โคตเมน สาวกานํ สิกฺขาปทํ ปญฺตฺตํ, ยาวิเมสํ สตฺถา อฏฺาสิ, ตาวิเม สิกฺขาปเทสุ สิกฺขึสุ, ยโต อิเมสํ สตฺถา ปรินิพฺพุโต, น ทานิเม สิกฺขาปเทสุ สิกฺขนฺตี'ติ. ยทิ สํฆสฺส ปตฺตกลฺลํ, สํโฆ อปญฺตฺตํ น ปญฺาเปยฺย, ปญฺตฺตํ น สมุจฺฉินฺเทยฺย, ยถาปญฺตฺเตสุ สิกฺขาปเทสุ สมาทาย วตฺเตยฺยา"ติ ๔- @เชิงอรรถ: ฉ.ม. ยาหิ, อยํ โก"ติ, อวตฺวา สพฺเพ... ฉ.ม. กิญฺจีติ น ทิสฺสติ @ ม. สพฺพํ วินย. จูฬ. ๗/๔๔๒/๒๗๙ ขุทฺทานุขุทฺทกสิกฺขาปทกถา

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๒๖.

อิมํ ตนฺตึ ปยนฺโต อายสฺมา มหากสฺสโป วิย จ. วุฑฺฒิเยวาติ สีลาทีหิ คุเณหิ วุฑฺฒิเยว, โน ปริหานิ. เถราติ ถิรภาวปฺปตฺตา เถรกรเณหิ คุเณหิ สมนฺนาคตา. พหู รตฺติโย ชานนฺตีติ รตฺตญฺู. จิรํ ปพฺพชิตานํ ๑- เอเตสนฺติ จิรปพฺพชิตา. สํฆสฺส ปิตุฏฺาเน ๒- ิตาติ สํฆปิตโร. ปิตุฏฺาเน ิตตฺตา สํฆํ ปริเณนฺติ ปุพฺพงฺคมา หุตฺวา ตีสุ สิกฺขาปเทสุ ปวตฺเตนฺตีติ สํฆปริณายกา. เย เตสํ สกฺการาทีนิ น กโรนฺติ, โอวาทตฺถาย เทฺว ตโย วาเร อุปฏฺานํ น คจฺฉนฺติ, เตปิ เตสํ โอวาทํ น เทนฺติ, ปเวณีกถํ น กเถนฺติ, สารภูตํ ธมฺมปริยายํ น สิกฺขาเปนฺติ. เต เตหิ วิสฏฺา สีลาทีหิ ธมฺมกฺขนฺเธหิ สตฺตหิ จ อริยธเนหีติ เอวมาทีหิ คุเณหิ ปริหายนฺติ. เย ปน เตสํ สกฺการาทีนิ กโรนฺติ, อุปฏฺานํ คจฺฉนฺติ, เตปิ เตสํ โอวาทํ เทนฺติ. "เอวนฺเต อภิกฺกมิตพฺพํ เอวนฺเต ปฏิกฺกมิตพฺพํ, เอวนฺเต อาโลกิตพฺพํ เอวนฺเต วิโลกิตพฺพํ, เอวนฺเต สมฺมิชิตพฺพํ เอวนฺเต ปสาริตพฺพํ, เอวนฺเต สํฆาฏิปตฺตจีวรํ ธาเรตพฺพนฺ"ติ. ปเวณีกถํ กเถนฺติ, สารภูตํ ธมฺมปริยายํ สิกฺขาเปนฺติ, เตรสหิ ธุตงฺเคหิ ทสหิ กถาวตฺถูหิ อนุสาสนฺติ. เต เตสํ โอวาเท ตฺวา สีลาทีหิ คุเณหิ วฑฺฒมานา สามญฺตฺถํ อนุปาปุณนฺติ. เอวเมตฺถ หานิวุฑฺฒิโย เวทิตพฺพา. ปุนพฺภวทานํ ปุนพฺภโว, โส สีลมสฺสาติ โปนพฺภวิกา, ๓- โปนพฺภวทายิกาติ ๔- อตฺโถ, ตสฺสา โปโนพฺภวิกาย, ๕- น วสํ คจฺฉิสฺสนฺตีติ ๖- เอตฺถ เย จตุนฺนํ ปจฺจยานํ การณา อุปฏฺากานํ ปิณฺฑปฏิปิณฺฑิกา ๗- หุตฺวา คามโต คามํ วิจรนฺติ เต ตสฺสา ตณฺหาย วสํ คจฺฉนฺติ นาม, อิตเร น คจฺฉนฺติ นาม, ตตฺถ หานิวุฑฺฒิโย ปากฏาเยว. อารญฺเกสูติ ปญฺจธนุสติกปจฺฉิเมสุ. สาเปกฺขาติ สตณฺหา สาลยา. คามนฺตเสนาสเนสุ หิ ฌานํ อปฺเปตฺวาปิ ตโต วุฏฺิตมตฺโตว อิตฺถิปุริสทาริกาทิ- สทฺทํ สุณาติ, เยนสฺส อธิคตวิเสโสปิ หายติเยว. อรญฺเ ปน นิทฺทายิตฺวา @เชิงอรรถ: ก. ปพฺพชิตํ ก. ปิติฏฺาเน เอวมุปริปิ ฉ.ม. โปโนพฺภวิกา, อิ. โปโนภวิกา @ ฉ.ม. ปุนพฺภวทายิกาติ ก. โปนพฺภวิกาย ฉ.ม. คจฺฉนฺตีติ @ ฉ.ม.,อิ. ปทานุปทิกา

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๒๗.

ปฏิพุทฺธมตฺโต สีหพฺยคฺฆโมราทิสทฺทํ สุณาติ, ยถา ๑- อรญฺเ ๑- ปีตึ ลภิตฺวา ตเมว สมฺมสนฺโต อคฺคผเล ปติฏฺาติ. อิติ ภควา คามนฺตเสนาสเน ฌานํ อปฺเปตฺวา นิสินฺนภิกฺขุโต อรญฺเ นิทฺทายมานเมว ปสํสติ. ตสฺมา ตเมว อตฺถวสํ ปฏิจฺจ "อารญฺเกสุ เสนาสเนสุ สาเปกฺขา ภวิสฺสนฺตี"ติ อาห. ปจฺจตฺตญฺเว สตึ อุปฏฺเปสฺสนฺตีติ อตฺตโน ๒- อพฺภนฺตเร สตึ อุปฏฺเปสฺสนติ. เปสลาติ ปิยสีลา. อิธาปิ สพฺรหฺมจารีนํ อาคมนํ อนิจฺฉนฺตา เนวาสิกา อสฺสทฺธา โหนฺติ อปฺปสนฺนา. สมฺปตฺตภิกฺขูนํ ปจฺจุคฺคมนปตฺตจีวร- ปฏิคฺคหณอาสนปญฺาปนตาลวณฺฏคฺคหณาทีนิ น กโรนฺติ, อถ เนสํ อวณฺโณ อุคฺคจฺฉติ "อสุกวิหารวาสิโน ภิกฺขู อสฺสทฺธา อปฺปสนฺนา วิหารํ ปวิฏฺานํ วตฺตปฏิวตฺตํ น กโรนฺตี"ติ. ตํ สุตฺวา ปพฺพชิตา วิหารทฺวาเรน คจฺฉนฺตาปิ วิหารํ น ปวิสนฺติ. เอวํ อนาคตานํ อนาคมนเมว โหติ. อาคตานํ ปน ผาสุวิหาเร อสติ เยปิ อชานิตฺวา อาคตา, เต "วสิสฺสามาติ ตาว จินฺเตตฺวา ปน อาคตมฺหา, อิเมสํ ปน เนวาสิกานํ อิมินา นีหาเรน โก วสิสฺสตี"ติ นิกฺขมิตฺวา คจฺฉนฺติ. เอวํ โส วิหาโร อญฺเสํ ภิกฺขูนํ อนาวาโสว โหติ. ตโต เนวาสิกา สีลวนฺตานํ ทสฺสนํ อลภนฺตา กงฺขาวิโนทกํ ๓- วา อาจารสิกฺขาปกํ วา มธุรธมฺมสฺสวนํ วา น ลภนฺติ, เตสํ เนว อคฺคหิตธมฺมคฺคหณํ, น คหิตสชฺฌายกรณํ โหติ. อิติ เนสํ หานิเยว โหติ น วุฑฺฒิ. เย ปน สพฺรหฺมจารีนํ อาคมนํ อิจฺฉนฺติ, เต สทฺธา โหนฺติ ปสนฺนา, อาคตานํ สพฺรหฺมจารีนํ ปจฺจุคฺคมนาทีนิ กตฺวา เสนาสนํ ปญฺเปตฺวา เทนฺติ, เต คเหตฺวา ภิกฺขาจารํ ปวิสนฺติ กงฺขํ วิโนเทนฺติ มธุรธมฺมสฺสวนํ ลภนฺติ. อถ เนสํ กิตฺติสทฺโท อุคฺคจฺฉติ "อสุกวิหาเร ภิกฺขู เอวํ สทฺธาปสนฺนา วตฺตสมฺปนฺนา สงฺคาหกา"ติ. ตํ สุตฺวา ภิกฺขู ทูรโตปิ เอนฺติ, เตสํ เนวาสิกา วตฺตํ กโรนฺติ, สมีปํ อาคนฺตฺวา วุฑฺฒตรํ อาคนฺตุกํ วนฺทิตฺวา นิสีทนฺติ, @เชิงอรรถ: ฉ.ม. เยน อรญฺกํ, อิ. เยน อรญฺโก @ ฉ.ม. อตฺตนาว อตฺตโน, อิ. อตฺตโน อตฺตโน ฉ.ม. กงฺขาวิโนทนํ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๒๘.

นวกตรสฺส สนฺติเก อาสนํ คเหตฺวา นิสีทนฺติ. นิสีทิตฺวา "อิมสฺมึ วิหาเร วสิสฺสถ, คมิสฺสถา"ติ ปุจฺฉนฺติ. คมิสฺสามีติ วุตฺเต "สปฺปายํ เสนาสนํ, สุลภา ภิกฺขา"ติ อาทีนิ วตฺวา คนฺตุํ น เทนฺติ. วินยธโร เจ โหติ, ตสฺส สนฺติเก วินยํ สชฺฌายนฺติ. สุตฺตนฺตาทิธโร เจ, ตสฺส สนฺติเก ตํ ตํ ธมฺมํ สชฺฌายนฺติ. อาคนฺตุกานํ เถรานํ โอวาเท ตฺวา สห ปฏิสมฺภิทาหิ อรหตฺตํ ปาปุณนฺติ. อาคนฺตุกา "เอกํ เทฺว ทิวสานิ วสิสฺสามาติ อาคตมฺหา, อิเมสํ ปน สุขสํวาสตาย ทส ทฺวาทส วสฺสานิ วสิมฺหา"ติ ๑- วตฺตาโร โหนฺติ. เอวเมตฺถ วุฑฺฒิหานิโย ๒- เวทิตพฺพา. [๑๓๗] ทุติยสตฺตเก กมฺมํ อาราโม เอเตสนฺติ กมฺมารามา. กมฺเม รตาติ กมฺมรตา. กมฺมารามตํ อนุยุตฺตาติ ๓- ยุตฺตา ปยุตฺตา อนุยุตฺตา. ตตฺถ กมฺมนฺติ กาตพฺพกมฺมํ ๔- วุจฺจติ. เสยฺยถีทํ:- จีวรวิจารณํ จีวรกรณํ อุปตฺถมฺภนํ สูจิฆรํ ปตฺตตฺถวิกํ อํสวทฺธกํ กายพนฺธนํ ธมฺมกรกํ ๕- อาธารกํ ปาทกถลิกํ สมฺมชฺชนีอาทีนํ กรณนฺติ. เอกจฺโจ หิ เอตานิ กโรนฺโต สกลทิวสํ เอตาเนว กโรติ, ตํ สนฺธาเยส ปฏิกฺเขโป. โย ปน เอเตสํ กรณเวลายเมว เอตานิ กโรติ, อุทฺเทสเวลาย อุทฺเทสํ คณฺหาติ, สชฺฌายเวลาย สชฺฌายติ, เจติยงฺคณเวลาย เจติยงคเณ วตฺตํ กโรติ, มนสิการเวลาย มนสิการํ กโรติ, น โส กมฺมาราโม นาม. น ภสฺสารามาติ เอตฺถ โย อิตฺถีวณฺณปุริสวณฺณาทิวเสน อลฺลาปสลฺลาปํ ๖- กโรนฺโตเยว ทิวสญฺจ รตฺติญฺจ วีตินาเมติ, เอวรูเป ภสฺเส ปริยนฺตการี น โหติ, อยํ ภสฺสาราโม นาม. อภสฺสาราโม ๗- นาม. โย ปน รตฺตินฺทิวํ ธมฺมํ กเถติ, ปญฺหํ วิสชฺเชติ, อยํ อปฺปภสฺโสว ภสฺเส ปริยนฺตการีเยว. กสฺมา? "สนฺนิปติตานํ โว ภิกฺขเว ทฺวยํ กรณียํ ธมฺมีกถา วา อริโย วา ตุณฺหีภาโว"ติ ๘- วุตฺตตฺตา. น นิทฺทารามาติ เอตฺถ โย คจฺฉนฺโตปิ นิสินฺโนปิ นิปนฺโนปิ ถีนมิทฺธาภิภูโต นิทฺทายติเยว, อยํ นิทฺทาราโม นาม. ยสฺส ปน @เชิงอรรถ: ฉ.ม.,อิ. วสิสฺสามาติ. ฉ.ม.,อิ. หานิวุทฺธิโย. ฉ.ม. กมฺมารามตมนุยุตฺตาติ @ ฉ.ม. อิติกาตพฺพกมฺมํ. ฉ.ม. ธมกรณํ ฉ.ม. อาลาปสลฺลาปํ @ ฉ.ม. อภสฺสาราโม นามาติ ปาโ น ทิสฺสติ ม.มู. ๑๒/๒๗๓/๒๓๕ ปาสราสิสุตฺต

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๒๙.

กรชกายเคลญฺเน จิตฺตํ ภวงฺเค โอตรติ, นายํ นิทฺทาราโม นาม. เตเนวาห "อภิชานามหํ อคฺคิเวสฺสน "คิมฺหานํ ปจฺฉิเม มาเส ปจฺฉาภตฺตํ ปิณฺฑปาตปฏิกฺกนฺโต จตุคฺคุณํ สํฆาฏึ ปญฺเปตฺวา ทกฺขิเณน ปสฺเสน สโต สมฺปชาโน นิทฺทํ โอกฺกมิตา"ติ. ๑- น สงฺคณิการามาติ เอตฺถ โย เอกสฺส ทุติโย ทฺวินฺนํ ตติโย ติณฺณํ จตุตฺโถ ๒- เอวํ สํสฏฺโว วิหรติ, เอกโก อสฺสาทํ น ลภติ, อยํ สงฺคณิการาโม. โย ปน จตูสุ อิริยาปเถสุ เอกโก อสฺสาทํ ลภติ, นายํ สงฺคณิการาโมติ เวทิตพฺโพ. น ปาปิจฺฉาติ เอตฺถ อสนฺตสมฺภาวนอิจฺฉาย สมนฺนาคตา ทุสฺสีลา ปาปิจฺฉา นาม. น ปาปมิตฺตาทีสุ ปาปา มิตฺตา เอเตสนฺติ ปาปมิตฺตา. จตูสุ อิริยาปเถสุ สห อยนโต ปาปา สหายา เอเตสนฺติ ปาปสหายา. ตํนินฺนตปฺโปณตปฺปพฺภารตาย ปาเปสุ สมฺปวงฺกาติ ปาปสมฺปวงฺกา. โอรมตฺตเกนาติ อวรมตฺตเกน อปฺปมตฺตเกน. อนฺตราติ อรหตฺตํ อปฺปตฺวาว เอตฺถนฺตเร. โวสานนฺติ ปรินิฏฺิตภาวํ ๓- "อลเมตฺตาวตา"ติ โอสกฺกนํ ิตกิจฺจตํ. อิทํ วุตฺตํ โหติ "ยาว สีลปาริสุทฺธิกมตฺเตน วา วิปสฺสนามตฺเตน วา ฌานมตฺเตน วา โสตาปนฺนภาวมตฺเตน วา สกทาคามิภาวมตฺเตน วา อนาคามิภาวมตฺเตน วา โวสานํ น อาปชฺชิสฺสนฺติ, ตาว วุฑฺฒิเยว ภิกฺขูนํ ปาฏิกงฺขา, โน ปริหานี"ติ. [๑๓๘] ตติยสตฺตเก สทฺธาติ สทฺธาสมฺปนฺนา. ตตฺถ อาคมนียสทฺธา, อธิคมสทฺธา, ปสาทสทฺธา, โอกปฺปนสทฺธาติ จตุพฺพิธา สทฺธา. ตตฺถ อาคมนียสทฺธา สพฺพญฺุโพธิสตฺตานํ โหติ. อธิคมสทฺธา อริยปุคฺคลานํ. พุทฺโธ ธมฺโม สํโฆติ วุตฺเต ปน ปสาโท ปสาทสทฺธา. โอกปฺปิตฺวา กปฺเปตฺวา ๔- ปน สทฺธา ๕- โอกปฺปนสทฺธา. สา ทุวิธาปิ อิธาธิปฺเปตา. ตาย หิ สทฺธาย สมนฺนาคโต @เชิงอรรถ: ม.มู. ๑๒/๓๘๗/๓๔๕ มหาสจฺจกสุตฺต ฉ.ม.,อิ. จตุตฺโถติ ก. ปธานิตภาวํ. @ ฉ.ม.,อิ. ปกปฺเปตฺวา. ฉ.ม.,อิ. สทฺทหนํ.

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๓๐.

สทฺธาธิมุตฺโต วกฺกลิตฺเถรสทิโส โหติ. ตสฺส หิ เจติยงฺคณวตฺตํ วา, โพธิยงฺคณวตฺตํ วา กตเมว โหติ. อุปชฺฌายวตฺตอาจริยวตฺตาทีนิ สพฺพวตฺตานิ ปูเรติ. หิริมนาติ ปาปชิคุจฺฉนลกฺขณาย หิริยา ยุตฺตจิตฺตา. โอตฺตปฺปีติ ปาปโต ภายนลกฺขเณน โอตฺตปฺเปน สมนฺนาคตา. พหุสฺสุตาติ เอตฺถ ปน ปริยตฺติพหุสฺสุโต, ปฏิเวธพหุสฺสุโตติ เทฺว พหุสฺสุตา. ปริยตฺตีติ ตีณิ ปิฏกานิ. ปฏิเวโธติ สจฺจปฏิเวโธ. อิมสฺมึ ปน าเน ปริยตฺติ อธิปฺเปตา. สา เยน พหุ สุตา, โส พหุสฺสุโต. โส ปเนส นิสฺสยมุจฺจนโก, ปริสุปฏฺาปโก, ๑- ภิกฺขุโนวาทโก, สพฺพตฺถพหุสฺสุโตติ จตุพฺพิโธ โหติ. ตตฺถ ตโย พหุสฺสุตา สมนฺตปาสาทิกาย วินยฏฺกถาย โอวาทวคฺเค วุตฺตนเยน คเหตพฺพา. สพฺพตฺถพหุสฺสุตา ปน อานนฺทตฺเถรสทิสา โหนฺติ. เต อิธ อธิปฺเปตา. อารทฺธวิริยาติ เยสํ กายิกญฺจ เจตสิกญฺจ วิริยํ อารทฺธํ โหติ. ตตฺถ เย กายสงฺคณิกํ วิโนเทตฺวา จตูสุ อิริยาปเถสุ อฏฺอารมฺภวตฺถุวเสน เอกกา โหนฺติ, เตสํ กายิกวิริยํ อารทฺธํ นาม โหติ. เย จิตฺตสงฺคณิกํ วิโนเทตฺวา อฏฺสมาปตฺติวเสน เอกกา โหนฺติ, คมเน อุปฺปนฺนกิเลสสฺส านํ ปาปุณิตุํ น เทนฺติ, าเน อุปฺปนฺนกิเลสสฺส นิสชฺชํ, นิสชฺชาย อุปฺปนฺนกิเลสสฺส สยนํ วา ปาปุณิตุํ น เทนฺติ, อุปฺปนฺนุปฺปนฺนฏฺาเนเยว กิเลเส นิคฺคณฺหนฺติ, เตสํ เจตสิกํ วิริยํ อารทฺธํ นาม โหติ. อุปฏฺิตสฺสตีติ จิรกตาทีนํ สริตา อนุสฺสริตา มหาคติมฺพอภยตฺเถร- ทีฆภาณกอภยตฺเถรติปิฏกจูฬาภยตฺเถรา ๒- วิย. มหาคติมฺพอภยตฺเถโร กิร ชาตปญฺจมทิวเส มงฺคลปายาเส ตุณฺฑํ ปสาเรนฺตํ วายสํ ทิสฺวา หุํหุนฺติ สทฺทมกาสิ. อถ โส เถรกาเล "กทา ปฏฺาย ภนฺเต สรถา"ติ ภิกฺขูหิ ปุจฺฉิโต "ชาตปญฺจมทิวเส กตสทฺทโต ปฏฺาย อาวุโส"ติ อาห. @เชิงอรรถ: ฉ.ม. ปริสุปฏฺาโก. ฉ.ม. มหาคติมฺพฺยอภยตฺเถร....เอวมุปริปิ.

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๓๑.

ทีฆภาณกอภยตฺเถรสฺส ชาตนวมทิวเส มาตา จุมฺพิสฺสามีติ โอนตา ตสฺสา โมลิ มุจฺจิ. ๑- ตโต ตุมฺพมตฺตานิ สุมนปุปฺผานิ ทารกสฺส อุเร ปติตฺวา ทุกฺขํ ชนยึสุ. โส เถรกาเล "กทา ปฏฺาย ภนฺเต สรถา"ติ ปุจฺฉิโต "ชาตนวมทิวสโต ปฏฺายา"ติ อาห. ติปิฏกจูฬาภยตฺเถโร "อนุราธปุเร ตีณิ ทฺวารานิ ปิทหาเปตฺวา มนุสฺสานํ เอเกน ทฺวาเรน นิกฺขมนํ กตฺวา `ตฺวํ กึนาโม, ตฺวํ กึนาโม'ติ ปุจฺฉิตฺวาว สายํ ปุน อปุจฺฉิตฺวาว เตสํ นามานิ ปฏิจฺฉาเปตุํ ๒- สกฺกา อาวุโส"ติ อาห. เอวรูเป ภิกฺขู สนฺธาย จ "อุปฏฺิตสฺสตี"ติ วุตฺตํ. ปญฺวนฺโตติ ปญฺจนฺนํ ขนฺธานํ อุทยวยปริคฺคหิกาย ปญฺาย สมนฺนาคตา. อปิจ ทฺวีหิ เอเตหิ ปเทหิ วิปสฺสกานํ ภิกฺขูนํ วิปสฺสนา- สมฺภารเหตุภูตา ๓- สมฺมาสติ เจว วิปสฺสนาปญฺา จ กถิตา. [๑๓๙] จตุตฺถสตฺตเก สติเยว สมฺโพชฺฌงฺโค สติสมฺโพชฺฌงฺโค. เอส นโย สพฺพตฺถ. ตตฺถ อุปฏฺานลกฺขโณ สติสมฺโพชฺฌงฺโค, ปวิจยลกฺขโณ ธมฺมวิจยสมฺโพชฺฌงฺโค, ปคฺคหณลกฺขโณ วิริยสมฺโพชฺฌงฺโค, ผรณลกฺขโณ ปีติสมฺโพชฺฌงฺโค, อุปสมลกฺขโณ ปสฺสทฺธิสมฺโพชฺฌงฺโค, อวิกฺเขปลกฺขโณ สมาธิสมฺโพชฺฌงฺโค, ปฏิสงฺขานลกฺขโณ อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺโค. ภาเวสฺสนฺตีติ สติสมฺโพชฺฌงฺคํ จตูหิ การเณหิ สมุฏฺเปนฺตา, ฉหิ การเณหิ ธมฺมวิจยสมฺโพชฺฌงฺคํ สมุฏฺเปนฺตา, นวหิ การเณหิ วิริยสมฺโพชฺฌงฺคํ สมุฏฺเปนฺตา, ทสหิ การเณหิ ปีติสมฺโพชฺฌงฺคํ สมุฏฺเปนฺตา, สตฺตหิ การเณหิ ปสฺสทฺธิสมฺโพชฺฌงฺคํ สมุฏฺเปนฺตา, ทสหิ การเณหิ สมาธิสมฺโพชฺฌงฺคํ สมุฏฺเปนฺตา, ปญฺจหิ การเณหิ อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺคํ สมุฏฺเปนฺตา วฑฺเฒสฺสนฺตีติ อตฺโถ. อิมินา วิปสฺสนามคฺคผลสมฺปยุตฺเต โลกิยโลกุตฺตรมิสฺสเก สมฺโพชฺฌงฺเค กเถสิ. [๑๔๐] ปญฺจมสตฺตเก อนิจฺจสญฺาติ ๔- อนิจฺจานุปสฺสนาย สทฺธึ อุปฺปนฺนา สญฺา. อนตฺตสญฺาทีสุปิ เอเสว นโย. อิมา สตฺต โลกิยวิปสฺสนาปิ @เชิงอรรถ: ฉ.ม. มุจฺจิตฺถ. ฉ.ม. สมฺปฏิจฺฉาเทตุํ. @ ฉ.ม., อิ. วิปสฺสนาสมฺภารภูตา อิ. อนิจฺจสญฺนฺติ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๓๒.

โหนฺติ. "เอตํ สนฺตํ, เอตํ ปณีตํ, ยทิทํ สพฺพสงฺขารสมโถ สพฺพูปธิปฏินิสฺสคฺโค ตณฺหกฺขโย วิราโค นิโรโธ"ติ ๑- อาคตวเสเนตฺถ เทฺว โลกุตฺตราปิ โหนฺตีติ เวทิตพฺพา. [๑๔๑] ฉกฺเก เมตฺตํ กายกมฺมนฺติ เมตฺตจิตฺเตน กตฺตพฺพํ กายกมฺมํ วจีกมฺมมโนกมฺเมสุปิ เอเสว นโย. อิมานิ ปน ภิกฺขูนํ วเสน อาคตานิ คิหีสุปิ ลภนฺติ. ภิกฺขูนญฺหิ เมตฺตจิตฺเตน อภิสมาจาริกธมฺมปูรณํ เมตฺตํ กายกมฺมํ นาม. คิหีนํ เจติยวนฺทนตฺถาย โพธิวนฺทนตฺถาย สํฆนิมนฺตนตฺถาย คมนํ, คามํ ปิณฺฑาย ปวิฏฺเ ๒- ภิกฺขู ทิสฺวา ปจฺจุคฺคมนํ, ปตฺตปฏิคฺคหณํ อาสนปญฺปนํ, ๓- อนุคมนํ, เตลมกฺขนนฺติ ๔- เอวมาทิกํ เมตฺตํ กายกมฺมํ นาม. ภิกฺขูนํ เมตฺตจิตฺเตน อาจารปญฺตฺติสิกขาปทปญฺาปนํ, กมฺมฏฺานกถนํ ธมฺมเทสนา เตปิฏกํปิ พุทฺธวจนํ เมตฺตํ วจีกมฺมํ นาม. คิหีนํ เจติยํ วนฺทนาย คจฺฉาม, โพธึ วนฺทนาย คจฺฉาม, ธมฺมสฺสวนํ กริสฺสาม, ทีปมาลาธูปปูชํ ๕- กาเรสฺสาม, ๖- ตีณิ สุจริตานิ สมาทาย วตฺติสฺสาม, สลากภตฺตาทีนิ ทสฺสาม, วสฺสาวาสิกํ ทสฺสาม, อชฺช สํฆสฺส จตฺตาโร ปจฺจเย ทสฺสาม, สํฆํ นิมนฺเตตฺวา ขาทนียาทีนิ สํวิทหถ, อาสนานิ ปญฺาเปถ, ปานียํ อุปฏฺเปถ, สํฆํ ปจฺจุคฺคนฺตฺวา อาเนถ, ปญฺตฺตาสเน นิสีทาเปถ, ฉนฺทชาตา อุสฺสาหชาตา เวยฺยาวจฺจํ กโรถาติ อาทิกถนกาเล เมตฺตํ วจีกมฺมํ นาม. ภิกฺขูนํ ปาโตว อุฏฺาย สรีรปฏิชคฺคนํ เจติยงฺคณวตฺตาทีนิ จ กตฺวา วิวิตฺตาสเน นิสีทิตฺวา อิมสฺมึ วิหาเร ภิกฺขู สุขี โหนฺตุ อเวรา อพฺยาปชฺฌาติ จินฺตนํ เมตฺตํ มโนกมฺมํ นาม. คิหีนํ อยฺยา สุขี โหนฺตุ อเวรา อพฺยาปชฺฌาติ จินฺตนํ เมตฺตํ มโนกมฺมํ นาม. อาวิ เจว รโห จาติ สมฺมุขา จ ปรมฺมุขา จ. ตตฺถ นวกานํ จีวรกมฺมาทีสุ สหายภาวคมนํ สมฺมุขา เมตฺตํ กายกมฺมํ นาม. เถรานํ ปน ปาทโธวนวีชนาทิเภทํปิ ๗- สพฺพํ สามีจิกมฺมํ สมฺมุขา เมตฺตํ กายกมฺมํ นาม. @เชิงอรรถ: องฺ นวก. ๒๓/๒๔๐/๔๓๙ ฌานสุตฺต (สยา.) ฉ.ม. ปวิฏฺ ภิกฺขุํ ฉ.ม.,อิ. อาสน- @ ปญฺาปนํ ฉ.ม.,อิ. "อนุคมนํเตลมกฺขนนฺติ"อยํ ปาโ น ทิสฺสติ ฉ.ม.,อิ. @ ทีปมาลปุปฺผปูชํ ฉ.ม. กริสฺสาม ฉ.ม.,อิ. ปาทโธวนวนฺทนพีชนทานาทิเภทํ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๓๓.

อุภเยหิปิ ทุนฺนิกฺขิตฺตานํ ทารุภณฺฑาทีนํ เตสุ อวมญฺ อกตฺวา อตฺตนา ทุนฺนิกฺขิตฺตานํ วิย ปฏิสามนํ ปรมฺมุขา เมตฺตํ กายกมฺมํ นาม. เทวตฺเถโร ติสฺสตฺเถโรติ เอวํ ปคฺคยฺหวจนํ สมฺมุขา เมตฺตํ วจีกมฺมํ นาม. วิหาเร อสนฺตํ ปน ปฏิปุจฺฉนฺตสฺส กุหึ อมฺหากํ เทวตฺเถโร, กุหึ อมฺหากํ ติสฺสตฺเถโร, กทา นุโข อาคมิสฺสตีติ เอวํ มมายนวจนํ ปรมฺมุขา เมตฺตํ วจีกมฺมํ นาม. เมตฺตาสิเนหสินิทฺธานิ ปน นยนานิ อุมฺมิเลตฺวา ปสนฺเนน มุเขน โอโลกนํ สมฺมุขา เมตฺตํ มโนกมฺมํ นาม. เทวตฺเถโร ติสฺสตฺเถโร อโรโค โหตุ อปฺปาพาโธติ สมนฺนาหรณํ ปรมฺมุขา เมตฺตํ มโนกมฺมํ นาม. ลาภาติ จีวราทโย ลทฺธปจฺจยา. ธมฺมิกาติ กุหนาทิเภทํ มิจฺฉาชีวํ วชฺเชตฺวา ธมฺเมน สเมน ภิกฺขาจารวตฺเตน อุปฺปนฺนา. อนฺตมโส ปตฺตปริยาปนฺน- มตฺตมฺปีติ ปจฺฉิมโกฏิยา ปตฺตปริยาปนฺนํ ปตฺตสฺส อนฺโต คตํ ทฺวิตฺติกฏจฺฉุ- ภิกฺขามตฺตํปิ. อปฺปฏิวิภตฺตโภคีติ เอตฺถ เทฺว ปฏิวิภตฺตานิ ๑- นาม อามิส- ปฏิวิภตฺตํ ปุคฺคลปฏิวิภตฺตญฺจ. ตตฺถ "เอตฺตกํ ทสฺสามิ, เอตฺตกํ น ทสฺสามี"ติ เอวํ จิตฺเตน วิภชนํ อามิสปฏิวิภตฺตํ นาม. "อสุกสฺส ทสฺสามิ, อสุกสฺส น ทสฺสามี"ติ เอวํ จิตฺเตน วิภชนํ ปน ปุคฺคลปฏิวิภตฺตํ นาม. ตทุภยํปิ อกตฺวา โย อปฏิวิภตฺตํ ภุญฺชติ, อยํ อปฺปฏิวิภตฺตโภคี นาม. สีลวนฺเตหิ สพฺรหฺมจารีหิ สาธารณโภคีติ เอตฺถ สาธารณโภคิโน อิทํ ลกฺขณํ, ยํ ยํ ปณีตํ ลภติ, ตํ ตํ เนว ลาเภน ลาภํ ชิคึสนตามุเขน ๒- คิหีนํ เทติ, น อตฺตนา ปริภุญฺชติ, ๓- ปฏิคฺคณฺหนฺโตว ๔- "สํเฆน สาธารณํ โหตู"ติ คเหตฺวา คณฺฑึ ๕- ปหริตฺวา ปริภุญฺชิตพฺพํ สํฆสนฺตกํ วิย ปสฺสติ. อิมํ ปน สาราณียธมฺมํ โก ปูเรติ โก น ปูเรติ. ๖- ทุสฺสีโล ตาว น ปูเรติ. น หิ ตสฺส สนฺตกํ สีลวนฺตา คณฺหนฺติ. ปริสุทฺธสีโล ปน วตฺตํ อขณฺเฑนฺโต ปูเรติ. ตตฺรีทํ วตฺตํ:- โย หิ โอทิสฺสกํ กตฺวา มาตุ วา ปิตุ @เชิงอรรถ: ฉ.ม. ปฏิวิภตฺตา ฉ.ม. นิชิคีสนตามุเขน, อิ. นิชิคึสนตามุเขน ฉ.ม. ภุญฺชติ @ ฉ.ม.,อิ. ปฏิคฺคณฺหนฺโต จ ฉ.ม. ฆณฺฏึ ฉ.ม. ปูเรตีติ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๓๔.

วา อาจริยุปชฺฌายาทีนํ วา เทติ, โส ทาตพฺพํ เทติ, สาราณียธมฺโม ปนสฺส น โหติ, ปลิโพธชคฺคนํ นาม โหติ. สาราณียธมฺโม หิ มุตฺตปลิโพธสฺเสว วฏฺฏติ. เตน ปน โอทิสฺสกํ เทนฺเตน คิลานคิลานุปฏฺากอาคนฺตุกคมิกานญฺเจว นวปพฺพชิตสฺส จ สํฆาฏิปตฺตคฺคหณํ อชานนฺตสฺส ทาตพฺพํ. เอเตสํ ทตฺวา อวเสสํ เถราสนโต ปฏฺาย โถกํ โถกํ อทตฺวา โย ยตฺตกํ คณฺหาติ, ตสฺส ตตฺตกํ ทาตฺพฺพํ. อวสิฏฺเ อสติ ปุน ปิณฺฑาย จริตฺวา เถราสนโต ปฏฺาย ยํ ยํ ปณีตํ, ตํ ตํ ทตฺวา เสสํ ภุญฺชิตพฺพํ. ๑- "สีลวนฺเตหี"ติ วจนโต ทุสฺสีลสฺส อทาตุํปิ วฏฺฏติ. อยํ ปน สาราณียธมฺโม ๒- สุสิกฺขิตาย ปริสาย สุปูโร โหติ, โน อสิกฺขิตาย ปริสาย. สุสิกฺขิตาย หิ ปริสาย โย อญฺโต ลภติ, โส น คณฺหาติ. อญฺโต อลภนฺโตปิ ปมาณยุตฺตเมว คณฺหาติ, น อติเรกํ. อยํ ปน สาราณียธมฺโม เอวํ ปุนปฺปุนํ ปิณฺฑาย จริตฺวา ลทฺธํ ลทฺธํ เทนฺตสฺสาปิ ทฺวาทสหิ วสฺเสหิ ปูรติ, น ตโต โอรํ. สเจ หิ ทฺวาทสเม วสฺเส สาราณียธมฺมปูรโก ปิณฺฑปาตปูรํ ปตฺตํ อาสนสาลายํ เปตฺวา นฺหายิตุํ คจฺฉติ, สํฆตฺเถโรว ๓- กสฺเสโส ปตฺโตติ, "สาราณียธมฺมปูรกสฺสา"ติ วุตฺเต "อาหรถ นนฺ"ติ สพฺพํ ปิณฺฑปาตํ วิจาเรตฺวาว ภุญฺชิตฺวา ริตฺตปตฺตํว เปติ. อถ โส ภิกฺขุ ริตฺตปตฺตํ ทิสฺวา "มยฺหํ อนวเสเสตฺวาว ภิกฺขู ๔- ปริภุญฺชึสู"ติ โทมนสฺสํ อุปฺปาเทติ, สาราณียธมฺโม ภิชฺชติ, ปุน ทฺวาทส วสฺสานิ ปูเรตพฺโพ โหติ. ติตฺถิยปริวาสสทิโส เหส, สกึ ขณฺเฑ ชาเต ปุน ปูเรตพฺโพว. โย ปน "ลาภา วต เม, สุลทฺธํ วต เม, ยสฺส เม ปตฺตคตํ อนาปุจฺฉาว สพฺรหฺมจารี ปริภุญฺชนฺตี"ติ โสมนสฺสํ ชเนติ, ตสฺส ปุณฺโณ นาม โหติ. เอวํ ปูริตสาราณียธมฺมสฺส ปน เนว อิสฺสา, น มจฺฉริยํ โหติ. โส มนุสฺสานํ จ ปิโย โหติ, สุลภปจฺจโย จ โหติ, ปตฺตคตมสฺส ทียมานํปิ น ขียติ, ภาชนียภณฺฑฏฺาเน อคฺคภณฺฑํ ลภติ, ภเย วา ฉาตเก วา สมฺปตฺเต เทวตา อุสฺสุกฺกํ อาปชฺชนฺติ. @เชิงอรรถ: ฉ.ม. ปริภุญฺชิตพฺพํ ฉ.ม. สารณียธมฺโม เอวมุปริปิ @ ฉ.ม., อิ. สํฆตฺเถโร จ ฉ.ม. ภิกฺขูติ สทฺโท น ทิสฺสติ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๓๕.

ตตฺรีมานิ วตฺถูนิ:- เลณคิริวาสี ๑- ติสฺสตฺเถโร กิร มหาคิริคามํ อุปนิสฺสาย วิหรติ. ปญฺาส มหาเถรา นาคทีปํ เจติยํ วนฺทนตฺถาย คจฺฉนฺตา คิริคาเม ปิณฺฑาย จริตฺวา กิญฺจิ อลทฺธา นิกฺขมึสุ. เถโร ปน ปวิสนฺโต เต ทิสฺวา ปุจฺฉิ "ลทฺธํ ภนฺเต"ติ. วิจริมฺหา อาวุโสติ. โส เตสํ อลทฺธภาวํ ตฺวา อาห "ภนฺเต ยาวาหํ อาคจฺฉามิ, ตาว อิเธว โหถา"ติ. มยํ อาวุโส ปญฺาส ชนา ปตฺตเตมนมตฺตํปิ น ลภิมฺหาติ. ภนฺเต เนวาสิกา นาม ปฏิพลา โหนฺติ, อลภนฺตาปิ ภิกฺขาจารมคฺคสภาคํ ชานนฺตีติ. เถรา อาคเมสุํ. เถโร คามํ ปาวิสิ, ธูรเคเหเยว มหาอุปาสิกา ขีรภตฺตํ สชฺเชตฺวา เถรํ โอโลกยมานาว ิตา. อถ เถรสฺส ทฺวารํ สมฺปตฺตสฺเสว ปตฺตํ ปูเรตฺวา อทาสิ, โส ตํ อาทาย เถรานํ สนฺติกํ คนฺตฺวา คณฺหถ ภนฺเตติ สํฆตฺเถรํ อาห. เถโร "อเมฺหหิ เอตฺตเกหิ กิญฺจิ น ลทฺธํ, อยํ สีฆเมว คเหตฺวา อาคโต, กึ นุโข"ติ เสสานํ มุขํ โอโลเกสิ. เถโร โอโลกนากาเรเนว ตฺวา "ภนฺเต ธมฺเมน สเมน ลทฺธํ ปิณฺฑปาตํ ๒- นิกฺกุกฺกุจฺจา คณฺหถา"ติ อาทิโต ปฏฺาย สพฺเพสํ ยาวทตฺถํ ภตฺตํ ทตฺวา อตฺตนาปิ ยาวทตฺถํ ภุญฺชิ. อถ นํ ภตฺตกิจฺจาวสาเน เถรา ปุจฉึสุ "กทาวุโส โลกุตฺตรธมฺมํ ปฏิวิชฺฌา"ติ. ๓- นตฺถิ เม ภนฺเต โลกุตฺตรธมฺโมติ. ฌานลาภีสิ อาวุโสติ. เอวํปิ ๔- ภนฺเต นตฺถีติ. นนุ อาวุโส ปาฏิหาริยนฺติ. สาราณียธมฺโม เม ภนฺเต ปูริโต, ตสฺส เม ธมฺมสฺส ปูริตกาลโต ปฏฺาย สเจปิ ภิกฺขุสตสหสฺสํ โหติ, ปตฺตคตํ น ขียตีติ. เต สุตฺวา "สาธุ สาธุ สปฺปุริส, อนุจฺฉวิกมิทํ ตุยฺหนฺ"ติ อาหํสุ. อิทํ ตาว "ปตฺตคตํ น ขียตี"ติ เอตฺถ วตฺถุ. อยเมว ปน เถโร เจติยปพฺพเต คิริภณฺฑมหาปูชาย ทานฏฺานํ คนฺตฺวา อิมสฺมึ ทาเน กึ อคฺคภณฺฑนฺติ ๖- ปุจฺฉิ. เทฺว สาฏกา ภนฺเตติ. เอเต มยฺหํ ปาปุณิสฺสนฺตีติ. ตํ สุตฺวา อมจฺโจ รญฺโ อาโรเจสิ "เอโก ทหโร เอวํ วทตี"ติ. ทหรสฺส เอวํ จิตฺตํ, มหาเถรานํ ปน สุขุมสาฏกา วฏฺฏนฺตีติ วตฺวา มหาเถรานํ ทสฺสามีติ เปติ. ตสฺส ภิกฺขุสํเฆ ปฏิปาฏิยา ิเต เทนฺตสฺส @เชิงอรรถ: ฉ.ม. เสณคิริวาสี ฉ.ม.,อิ. ปิณฺฑปาโต @ ฉ.ม.,อิ. ปฏิวิชฺฌีติ ฉ.ม.,อิ. เอตมฺปิ เม ฉ.ม.,อิ. วรภณฺฑนฺติ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๓๖.

มตฺถเก ปิตาปิ เทฺว ๑- สาฏกา หตฺถํ นาโรหนฺติ. อญฺเ อาโรหนฺติ. ทหรสฺส ทานกาเล ปนสฺส หตฺถํ อารุหนฺติ. ๒- โส ตสฺส หตฺเถ เปตฺวา ๓- อมจฺจสฺส มุขํ โอโลเกตฺวา ทหรํ นิสีทาเปตฺวา ทานํ ทตฺวา สํฆํ วิสชฺเชตฺวา ทหรสฺส สนฺติเก นิสีทิตฺวา "ภนฺเต อิมํ ธมฺมํ กทา ปฏิวิชฺฌิตฺถา"ติ อาห. โส ปริยาเยนาปิ อสนฺตํ อวทนฺโต "นตฺถิ มยฺหํ มหาราช โลกุตฺตรธมฺโม"ติ อาห. นนุ ภนฺเต ปุพฺเพ อวจุตฺถาติ. อาม มหาราช, สาราณียธมฺโม ๔- ปูริโต มยา, ตสฺส เม ธมฺมสฺส ปูริตกาลโต ปฏฺาย ภาชนียฏฺาเน ๕- อคฺคภณฺฑํ ปาปุณาตีติ. "สาธุ สาธุ ภนฺเต อนุจฺฉวิกมิทํ ตุยฺหนฺ"ติ วตฺวา ๖- ปกฺกามิ. อิทํ "ภาชนียฏฺาเน อคฺคภณฺฑํ ปาปุณาตี"ติ เอตฺถ วตฺถุ. พฺราหฺมณติสฺสภเย ปน ภาตรคามวาสิโน นาคตฺเถริยา อนาโรเจตฺวาว ปลายึสุ. เถรี ปจฺจูสสมเย "อติวิย อปฺปนิคฺโฆโส คาโม, อุปธาเรถ ตาวา"ติ ทหรภิกฺขุนิโย อาห. ตา คนฺตฺวา สพฺเพสํ คตภาวํ ตฺวา อาคมฺม เถริยา อาโรเจสุํ. สา สุตฺวา "มา ตุเมฺห เตสํ คตภาวํ จินฺตยิตฺถ, อตฺตโน อุทฺเทสปริปุจฺฉาโยนิโสมนสิกาเรสุเยว โยคํ กโรถา"ติ วตฺวา ภิกฺขาจารเวลาย ปารุปิตฺวา อตฺตทฺวาทสมา คามทฺวาเร นิโคฺรธมูเล อฏฺาสิ. รุกฺเข อธิวฏฺา เทวตา ทฺวาทสนฺนํ ๗- ภิกฺขุนีนํ ปิณฺฑปาตํ ทตฺวา "อยฺเย มา อญฺตฺถ คจฺฉถ, นิจฺจํ อิเธว เอถา"ติ อาห. เถริยา ปน กนิฏฺภาตา นาคตฺเถโร นาม อตฺถิ, โส "มหนฺตํ ภยํ, น สกฺกา อิธ ยาเปตุํ, ปรตีรํ คมิสฺสามี"ติ อตฺตทฺวาทสโม ๘- อตฺตโน วสนฏฺานา นิกฺขนฺโต เถรึ ทิสฺวา คมิสฺสามีติ ภาตรคามํ อาคโต. เถรี "เถรา อาคตา"ติ สุตฺวา เตสํ สนฺติกํ คนฺตฺวา กึ อยฺยาติ ปุจฺฉิ. โส ตํ ปวตฺตึ อาจิกฺขิ. สา "อชฺช เอกทิวสํ วิหาเรเยว วสิตฺวา เสฺว คมิสฺสถา"ติ อาห. เถรา วิหารํ อคมํสุ. เถรี ปุนทิวเส รุกฺขมูเล ปิณฺฑาย จริตฺวา เถรํ อุปสงฺกมิตฺวา "อิมํ ปิณฺฑปาตํ ปริภุญฺชถา"ติ อาห. เถโร "วฏฺฏิสฺสติ เถรี"ติ วตฺวา ตุณฺหี @เชิงอรรถ: ฉ.ม.,อิ. เต ฉ.ม.,อิ. อารุฬฺหา ฉ.ม. ปาเตตฺวา @ ฉ.ม.,อิ. สารณียธมฺมปูรโก อหํ. ฉ.ม. ภาชนียภณฺฑฏฺาเน เอวมุปริปิ @ ฉ.ม.,อิ. วนฺทิตฺวา. ฉ.ม.,อิ. ทฺวาสนฺนมฺปิ. ฉ.ม., อิ. อตฺตทฺวาทสโมว

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๓๗.

อฏฺาสิ. ธมฺมิโก ตาตา ปิณฺฑปาโต, กุกฺกุจฺจํ อกตฺวา ปริภุญฺชถาติ. "วฏฺฏิสฺสติ เถรี"ติ. สา ปตฺตํ คเหตฺวา อากาเส ขิปิ. ปตฺโต อากาเส อฏฺาสิ. เถโร "สตฺตตาลมตฺเต ิตํปิ ภิกฺขุนีภตฺตเมว เถรี"ติ วตฺวา "ภยํ นาม สพฺพกาลํ น โหติ, ภเย วูปสนฺเต อริยวํสํ กถยมาโน `โภ ปิณฺฑปาติก เอวรูปํ ๑- ภิกฺขุนีภตฺตํ ภุญฺชิตฺวา วีตินามยิตฺถา'ติ จิตฺเตน อนุวทิยมาโน สนฺถมฺเภตุํ น สกฺขิสฺสามิ, อปฺปมตฺตา โหถ เถริโย"ติ มคฺคํ อารุหิ. รุกฺขเทวตาปิ "สเจ เถโร เถริยา หตฺถโต ปิณฺฑปาตํ ปริภุญฺชิสฺสติ, น นํ นิวตฺเตสฺสามิ. สเจ น ปริภุญฺชิสฺสติ, นิวตฺเตสฺสามี"ติ จินฺตยมานา ตฺวา เถรสฺส คมนํ ทิสฺวา รุกฺขา โอรุยฺห ปตฺตํ ภนฺเต เทถาติ ปตฺตํ คเหตฺวา เถรํ รุกฺขมูเลเยว ๒- อาเนตฺวา อาสนํ ปญฺเปตฺวา ปิณฺฑปาตํ ทตฺวา กตฺภตฺตกิจฺจํ ปฏิญฺ กาเรตฺวา ทฺวาทส ภิกฺขุนิโย ทฺวาทส จ ภิกฺขู สตฺต วสฺสานิ อุปฏฺหติ. อิทํ "เทวตา อุสฺสุกฺกํ อาปชฺชนฺตี"ติ เอตฺถ วตฺถุ. ตตฺร หิ เถรี สาราณียธมฺมปูริกา อโหสิ. อขณฺฑานีติอาทีสุ ยสฺส สตฺตสุ อาปตฺติกฺขนฺเธสุ อาทิมฺหิ วา อนฺเต วา สิกฺขาปทํ ภินฺนํ โหติ, ตสฺส สีลํ ปริยนฺเต ฉินฺนสาฏโก วิย ขณฺฑํ นาม. ยสฺส ปน เวมชฺเฌ ภินฺนํ, ตสฺส มชฺเฌ ฉิทฺทสาฏโก วิย ฉิทฺทํ นาม โหติ. ยสฺส ปน ปฏิปาฏิยา เทฺว ตีณิ ภินฺนานิ, ตสฺส ปิฏฺิยํ วา กุจฺฉิยํ วา อุฏฺิเตน วิสภาควณฺเณน กาฬรตฺตาทีนํ อญฺตรวณฺณา คาวี วิย สพลนฺนาม โหติ. ยสฺส ๓- อนฺตรนฺตรา ภินฺนานิ, ตสฺส อนฺตรนฺตรา วิสภาคพินฺทุจิตฺรคาวี ๓- วิย กมฺมาสํ นาม โหติ. ยสฺส ปน สพฺเพน สพฺพํ อภินฺนานิ, ตสฺส ตานิ สีลานิ อขณฺฑานิ นาม ๔- อจฺฉิทฺทานิ นาม ๔- อสพลานิ นาม ๔- อกมฺมาสานิ นาม โหนฺติ. ตานิ ปเนตานิ ตณฺหาทาสพฺยโต โมเจตฺวา ภุชิสฺสภาวกรณโต ภุชิสฺสานิ, พุทฺธาทีหิ วิญฺูหิ ปสตฺถตฺตา วิญฺูปสตฺถานิ, ๕- ตณฺหาทิฏฺีหิ @เชิงอรรถ: ฉ.ม. เอวรูปนฺติ น ทิสฺสติ., อิ. ตฺวํ ฉ.ม., อิ. รุกฺขมูลํเยว @๓-๓ ฉ.ม. ยสฺส ปน อนฺตรนฺตรา วิสภาคพินฺทุจิตฺรา คาวี. @ ฉ.ม., อิ. นามสทฺโท น ทิสฺสติ ฉ.ม. วิญฺุปสตฺถานิ.

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๓๘.

อปรามฏฺตฺตา, "อิทํ นาม ตฺวํ อาปนฺนปุพฺโพ"ติ เกนจิ ปรามฏฺุํ อสกฺกุเณยฺยตฺตา จ อปรามฏฺานิ, อุปจารสมาธึ วา อปฺปนาสมาธึ วา สํวตฺตยนฺตีติ สมาธิสํวตฺตนิกานีติ วุจฺจนฺติ. สีลสามญฺคตา วิหริสฺสนฺตีติ เตสุ เตสุ ทิสาภาเคสุ วิหรนฺเตหิ ภิกฺขูหิ สทฺธึ สมานภาวูปคตสีลา วิหริสฺสนฺติ. โสตาปนฺนาทีนญฺหิ สีลํ สมุทฺทนฺตเรปิ เทวโลเกปิ วสนฺตานํ อญฺเสํ โสตาปนฺนาทีนํ สีเลน สมานเมว โหติ, นตฺถิ มคฺคผลสีเล ๑- นานตฺตํ. ตํ สนฺธาเยตํ วุตฺตํ. ยายํ ทิฏฺีติ มคฺคสมฺปยุตฺตา สมฺมาทิฏฺิ. อริยาติ นิทฺโทสา. นิยฺยาตีติ นิยฺยานิกา. ตกฺกรสฺสาติ โย ตถาการี โหติ. สมฺมาทุกฺขกฺขยายาติ สพฺพวฏฺฏทุกฺขกฺขยตฺถํ. ทิฏฺิสามญฺคตาติ สมานทิฏฺิภาวํ อุปคตา หุตฺวา วิหริสฺสนฺติ. วุฑฺฒิเยวาติ เอวํ วิหรนฺตานํ วุฑฺฒิเยว ภิกฺขูนํ ปาฏิกงฺขา, โน ปริหานีติ. [๑๔๒] เอตเทว พหุลนฺติ อาสนฺนปรินิพฺพานตตา ภิกฺขู โอวทนฺโต ปุนปฺปุนํ เอตํเยว ธมฺมีกถํ กโรติ. อิติ สีลนฺติ เอวํ สีลํ เอตฺตกํ สีลํ. เอตฺถ จตุปาริสุทฺธิสีลํ สีลํ, จิตฺเตกคฺคตา สมาธิ, วิปสฺสนา ๒- ปญฺาติ เวทิตพฺพา. สีลปริภาวิโตติ อาทีสุ ยสฺมึ สีเล ตฺวาว มคฺคสมาธึ ผลสมาธึ นิพฺพตฺเตนฺติ, โส เตน สีเลน ปริภาวิโต มหปฺผโล โหติ มหานิสํโส. ยมฺหิ สมาธิมฺหิ ตฺวา มคฺคปญฺ ผลปญฺ นิพฺพตฺเตนฺติ, สา เตน สมาธินา ปริภาวิตา มหปฺผลา โหติ มหานิสํสา. ยสฺสํ ๓- ปญฺาย ตฺวา มคฺคจิตฺตํ ผลจิตฺตํ นิพฺพตฺเตนฺติ, ตํ ตาย ปริภาวิตํ สมฺมเทว อาสเวหิ วิมุจฺจติ. [๑๔๓] ยถาภิรนฺตนฺติ พุทฺธาทีนํ ๔- อนภิรติ ปริตสฺสิตา ๕- นาม นตฺถิ, ยถารุจึ ๖- ยถาอชฺฌาสยนฺติ ปน วุตฺตํ โหติ. อายามาติ เอหิ ยาม. "อยามา"ติปิ ปาโ, คจฺฉามาติ อตฺโถ. อานนฺทาติ ภควา สนฺติกาวจรนฺตํ ๗- เถรํ อาลปิ. ๘- @เชิงอรรถ: ฉ.ม.,อิ. มคฺคสีเล. ฉ.ม.,อิ. วิปสฺสนาปญฺา. ฉ.ม.,อิ. ยาย. @ ฉ.ม.,อิ. พุทฺธานํ. อิ. ปริตสฺสนา, ฉ.ม. ปริตสฺสิตํ. ฉ.ม.,อิ. ยถารุจิ. @ ฉ.ม.,อิ. สนฺติกาวจรตฺตา. ฉ.ม.,อิ. อาลปติ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๓๙.

เถโร ปน "คณฺหถาวุโส ปตฺตจีวรานิ, ภควา อสุกฏฺานํ คนฺตุกาโม"ติ ภิกฺขูนํ อาโรเจสิ. ๑- [๑๔๔-๑๔๕] อมฺพลฏฺิกาคมนํ อุตฺตานเมว. อถโข อายสฺมา สาริปุตฺโตติอาทิ สมฺปสานีทเย ๒- วิตฺถาริตํ. ทุสฺสีลอาทีนววณฺณนา [๑๔๘] ปาฏลิคาเม ๓- อาวสถาคารนฺติ อาคนฺตุกานํ อาวสถเคหํ. ปาฏลิคาเม กิร นิจฺจกาลํ ทฺวินฺนํ ราชูนํ สหายกา อาคนฺตฺวา กุลานิ เคหโต นีหริตฺวา มาสํปิ อฑฺฒมาสํปิ วสนฺติ. เต มนุสฺสา นิจฺจูปทฺทูตา "เอเตสํ อาคตกาเล วสนฏฺานํ ภวิสฺสตี"ติ นครมชฺเฌ มหตึ สาลํ กริตฺวา ตสฺสา เอกสฺมึ ปเทเส ภณฺฑปฏิสามนฏฺานํ, เอกสฺมึ ปเทเส นิวาสนฏฺานํ อกํสุ. เต "ภควา อาคโต"ติ สุตฺวาว "อเมฺหหิ คนฺตฺวาปิ ภควา อาเนตพฺโพ สิยา, โส สยเมว อมฺหากํ วสนฏฺานํ สมฺปตฺโต, อชฺช ภควนฺตํ อาวสเถ มงฺคลํ วทาเปสฺสามา"ติ เอตทตฺถเมว อุปสงฺกมนฺตา. ตสฺมา เอวมาหํสุ. เยน อาวสถาคารนฺติ เต กิร "พุทฺธา นาม อรญฺชฺฌาสยา อรญฺารามา อนฺโตคาเม วสิตุํ อิจฺเฉยฺยุํ วา โน วา"ติ ภควโต มนํ อชานนฺตา อาวสถาคารํ อปฏิชคฺคิตฺวาว อาคมึสุ. อิทานิ ภควโต มนํ ตฺวา "ปุเรตรํ คนฺตฺวา ปฏิชคฺคิสฺสามา"ติ เยนาวสถาคารํ, เตนุปสงฺกมึสุ. สพฺพสนฺถริตนฺติ ยถา สพฺพํ สนฺถตํ โหติ, เอวํ สนฺถรึ. [๑๔๙] ทุสฺสีโลติ อสีโล นิสฺสีโล. สีลวิปนฺโนติ วิปนฺนสีโล ภินฺนสํวโร. ปมาทาธิกรณนฺติ ปมาทการณา. อิทญฺจ สุตฺตํ คหฏฺานํ วเสน อาคตํ, ปพฺพชิตานํปิ ปน ลพฺภเตว. คหฏฺโ หิ เยน เยน สิปฺปุฏฺาเนน ๔- ชีวิตํ กปฺเปติ ยทิ กสิยา ยทิ วณิชฺชาย. ปาณาติปาตาทิวเสน ปมตฺโต ตนฺตํ ยถากาลํ สมฺปาเทตุํ น @เชิงอรรถ: ฉ.ม., อิ. อาโรเจติ. ที.ปาฏิ. ๑๑/๑๖/๑๓ สมฺปสาทนียสุตฺต @ ฉ.ม. ปาฏลิคมเน, อิ. ปาฏลิคามคมเนน ฉ.ม., อิ. สิปฺปฏฺาเนน

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๔๐.

สกฺโกติ, อถสฺส มูลํ วินสฺสติ, มาฆาตกาเล ปาณาติปาตํ ปน อทินฺนาทาน๑- กโรนฺโต ทณฺฑวเสน มหตึ โภคชานึ นิคฺคจฺฉติ. ปพฺพชิโตปิ ทุสฺสีโล ปมาทการณา สีลโต พุทฺธวจนโต ฌานโต สตฺตอริยธนโต จ ชานึ นิคฺคจฺฉติ. ตสฺส คหฏฺสฺส "อสุโก นาม อสุกกุเล ชาโต ทุสฺสีโล ปาปธมฺโม ปริจฺจตฺตอิธโลกปรโลโก ๒- สลากภตฺตมตฺตํปิ น เทตี"ติ จตุปริสมชฺเฌ ปาปโก กิตฺติสทฺโท อพฺภุคฺคจฺฉติ. ปพฺพชิตสฺส วา "อสุโก นาม นาสกฺขิ สีลํ รกฺขิตุํ, น พุทฺธวจนํ อุคฺคเหตุํ, เวชฺชกมฺมาทีหิ ชีวติ, ฉหิ อคารเวหิ สมนฺนาคโต"ติ เอวํ อพฺภุคฺคจฺฉติ. อวิสารโทติ คหฏฺโ ตาว "อวสฺสํ พหุนฺนํ สนฺนิปาตฏฺาเน เกจิ มม กมฺมํ ชานิสฺสนฺติ, อถ มํ นิคฺคณฺหิสฺสนฺติ วา, ราชกุลสฺส วา ทสฺเสนฺตี"ติ ๓- สภโย อุปสงฺกมติ, มงฺกุภูโต ปตฺตกฺขนฺโข อโธมุโข องฺคุฏฺเกน ภูมึ กสนฺโต นิสีทติ, วิสารโท หุตฺวา กเถตุํ น สกฺโกติ, ปพฺพชิโตปิ "พหู ภิกฺขู สนฺนิปติตา, อวสฺสํ โกจิ มม กมฺมํ ชานิสฺสติ, อถ เม อุโปสถํปิ ปวารณํปิ เปตฺวา สามญฺโต จาเวตฺวา นิกฺกฑฺฒิสฺสนฺตี"ติ สภโย อุปสงฺกมติ, วิสารโท หุตฺวา กเถตุํ น สกฺโกติ. เอกจฺโจ ปน ทุสฺสีโลปิ อทุสฺสีโล ๔- วิย จรติ, โสปิ อชฺฌาสเยน มงฺกุ โหติเยว. สมฺมูโฬฺห กาลํ กโรตีติ ตสฺส หิ มรณมญฺเจ นิปนฺนสฺส ทุสฺสีลกมฺเม สมาทาย วตฺติตฏฺานํ ๕- อาปาถํ อาคจฺฉติ, โส อุมฺมิเลตฺวา อิธโลกํ ปสฺสติ, นิมฺมิเลตฺวา ปรโลกํ ปสฺสติ, ตสฺส จตฺตาโร อปายา อุปฏฺหนฺติ, สตฺติสเตน สีเส ปหริยมาโน วิย โหติ, โส "วาเรถ, วาเรถา"ติ วิรวนฺโต มรติ. เตน วุตฺตํ "สมฺมูโฬฺห กาลํ กโรตี"ติ. ปญฺจมปทํ อุตฺตานเมว. [๑๕๐] อานิสํสกถา วุตฺตวิปริยาเยน เวทิตพฺพา. [๑๕๑] พหุเทว รตฺตึ ธมฺมิยา กถายาติ อญฺาย ปาลิมุตฺติกาย ธมฺมีกถาย เจว อาวสถานุโมทนกถาย จ อากาสคงฺคํ โอตาเรนฺโต วิย, โยชนปฺปมาณํ มหามธุํ ปีเฬตฺวา มธุปานํ ปาเยนฺโต วิย พหุเทว รตฺตึ @เชิงอรรถ: ฉ.ม.,อิ. อทินฺนาทานาทีนิ จ ม.,อิ. ปริจฺจตฺตอิธโลกปรโลกตฺโถ @ ฉ.ม. ทสฺสนฺตีติ ฉ.ม.,อิ. ทปฺปิโต ฉ.ม. ปวตฺติตฏฺานํ, อิ. ปวตฺติตํ านํ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๔๑.

สนฺตปฺเปตฺวา ๑- สนฺทสฺเสตฺวา สมาทเปตฺวา สมฺปหํเสตฺวา ขยวยํ อุปฏฺเปตฺวา อุยฺโยเชติ. ๑- อภิกฺกนฺตาติ นิกฺขนฺตา ๒- ขีณา. สุญฺาคารนฺติ ปาฏิเยกฺกํ สุญฺาคารํ นาม นตฺถิ, ตตฺเถว ปน เอกปสฺเส สาณิปากาเรน ปริกฺขิปิตฺวา "อิธ สตฺถา วิสฺสมิสฺสตี"ติ มญฺจกํ ปญฺาเปสุํ. ภควา "จตูหิปิ อิริยาปเถหิ ปริภุตฺตํ เอเตสํ มหปฺผลํ ภวิสฺสตี"ติ ตตฺถ สีหเสยฺยํ กปฺเปสิ. ตํ สนฺธาย วุตฺตํ "สุญฺาคารํ ปาวิสี"ติ. ปาฏลิปุตฺตนครมาปนวณฺณนา [๑๕๒] สุนีธวสฺสการาติ สุนีโธ จ วสฺสกาโร จ เทฺว พฺราหฺมณา. มคธมหามตฺตาติ มคธรญฺโ มหามตฺตา มหาอมจฺจา, มคธรฏฺเ วา มหามตฺตา มหติยา อิสฺสริยมตฺตาย สมนฺนาคตาติ มคธมหามตฺตา. ปาฏลิคาเม นครนฺติ ปาฏลิคามํ นครํ กตฺวา มาเปนฺติ. วชฺชีนํ ปฏิพาหายาติ วชฺชิราชกุลานํ อายมุขปจฺฉินฺทนตฺถํ. สหสฺเสวาติ ๓- เอเกกวคฺควเสน สหสฺสํ สหสฺสํ หุตฺวา. วตฺถูนีติ ฆรวตฺถูนิ. จิตฺตานิ นมนฺติ นิเวสนานิ มาเปตุนฺติ รญฺญฺจ ๔- ราชมหามตฺตานญฺจ นิเวสนานิ มาเปตุํ วตฺถุวิชฺชาปากานํ จิตฺตานิ นมนฺติ. เต กิร อตฺตโน สิปฺปานุภาเวน เหฏฺา ปวิยา ตึสหตฺถมตฺเต าเน "อิธ นาคคฺคาโห อิธ ยกฺขคฺคาโห อิธ ภูตคฺคาโห ปาสาโณ วา ขาณุโก วา อตฺถี"ติ ปสฺสนฺติ. เต ตทา สิปฺปํ ชปฺปิตฺวา เทวตาหิ สทฺธึ มนฺตยมานา วิย มาเปนฺติ. อถวา เตสํ สรีเร เทวตา อธิมุจฺจิตฺวา ตตฺถ ตตฺถ นิเวสนานิ มาเปตุํ จิตฺตํ นาเมนฺติ. ตา จตูสุ โกเณสุ ขาณุเก โกฏฺเฏตฺวา วตฺถุมฺหิ คหิตมตฺเต ปริคฺคณฺหนฺติ. ๕- สทฺธานํ กุลานํ สทฺธา เทวตาว ตถา กโรนฺติ, อสฺสทฺธานํ กุลานํ อสฺสทฺธา เทวตา. กึการณา? สทฺธานญฺหิ เอวํ โหติ "อิธ มนุสฺสา นิเวสนํ ๖- มาเปตฺวา ปมํ @เชิงอรรถ: ๑-๑ ฉ.ม.,อิ. สนฺทสฺเสตฺวา สมฺปหํเสตฺวา อุยฺโยเชสิ ฉ.ม. อติกฺกนฺตา ขีณา @ขยวยํ อุเปตา ฉ.ม.,ม. สหสฺสสฺเสวาติ, อิ. สหสฺส สหสฺเสวาติ อิ. รญฺา จ @ ฉ.ม.,อิ. ปฏิวิคจฺฉนฺติ อิ. นิเวสนานิ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๔๒.

ภิกฺขุสํฆํ นิสีทาเปตฺวา มงฺคลํ วาเจสฺสนฺติ, ๑- อถ มยํ สีลวนฺตานํ ทสฺสนํ, ธมฺมกถํ ปญฺหาวิสชฺชนํ อนุโมทนญฺจ โสตุํ ลภิสฺสาม, มนุสฺสา ทานํ ทตฺวา อมฺหากํ ปตฺตึ ทสฺสนฺตี"ติ. ตาวตึเสหีติ ยถา หิ เอกสฺมึ กุเล เอกํ ปณฺฑิตมนุสฺสํ, เอกสฺมึ วา วิหาเร เอกํ พหุสฺสุตํ ภิกฺขุํ อุปาทาย "อสุกกุเล มนุสฺสา ปณฺฑิตา, อสุกวิหาเร ภิกฺขู พหุสฺสุตา"ติ สทฺโท อพฺภุคฺคจฉติ, เอวเมว สกฺกํ เทวราชานํ วิสฺสกมฺมญฺจ ๒- เทวปุตฺตํ อุปาทาย "ตาวตึสา ปณฺฑิตา"ติ สทฺโท อพฺภุคฺคโต. เตนาห "ตาวตึเสหี"ติ. ตาวตึเสหิ สทฺธึ มนฺเตตฺวา วิย มาเปนฺตีติ อตฺโถ. ยาวตา อริยํ อายตนนฺติ ยตฺตกํ อริยมนุสฺสานํ โอสรณฏฺานํ นาม อตฺถิ. ยาวตา วณิปฺปโถติ ยตฺตกํ วาณิชานํ อาภตภณฺฑสฺส ราสิวเสน วา ๓- กยวิกฺกยฏฺานํ นาม, วาณิชานํ วสนฏฺานํ วา อตฺถิ. อิทํ อคฺคนครนฺติ เตสํ อริยายตนวณิปฺปถานํ อิทํ อคฺคนครํ เชฏฺกํ ปาโมกฺขํ ภวิสฺสตีติ. ปุฏเภทนนฺติ ภณฺฑปุฏเภทนฏฺานํ, ภณฺฑภณฺฑิกานํ ๔- โมจนฏฺานนฺติ วุตฺตํ โหติ. สกลชมฺพูทีเป อลทฺธภณฺฑํปิ หิ อิเธว ลภิสฺสนฺติ, อญฺตฺถ วิกฺกเยน อคจฺฉนฺตํปิ ๕- จ อิเธว คมิสฺสติ. ๕- ตสฺมา อิเธวปุฏํ ภินฺทิสฺสตีติ อตฺโถ. จตูสุ หิ นครทฺวาเรสุ จตฺตาริ นครมชฺเฌ ๖- เอกนฺติ เอวํ ทิวเส ทิวเส ปญฺจ สตสหสฺสานิ อุฏฺหิสฺสนฺตีติ ทสฺเสติ. อคฺคิโต วาติอาทีสุ จการฏฺโ วาสทฺโท, อคฺคินา จ อุทเกน จ มิถุเภเทน วา ๗- นสฺสิสฺสตีติ อตฺโถ. เอกโกฏฺาโส อคฺคินา นสฺสิสฺสติ, นิพฺพาเปตุํ น สกฺขิสฺสนฺติ. เอกํ คงฺคา คเหตฺวา คมิสฺสติ. เอโก "อิมินา อกถิตํ อมุสฺส, อมุนา อกถิตํ อิมสฺสา"ติ วทนฺตานํ ปิสุณวาจานํ วเสน ภินฺนานํ มนุสฺสานํ อญฺมญฺเภเทเนว นสฺสิสฺสตีติ อตฺโถ. อิติ วตฺวา ภควา ปจฺจูสกาเล คงฺคาย ตีรํ คนฺตฺวา กตมุขโธวโน ภิกฺขาจารกาลํ ๘- อาคมยมาโน นิสีทิ. @เชิงอรรถ: ฉ.ม., อิ. วฑฺฒาเปสฺสนฺติ, ม. วทาเปสฺสนฺติ ม. วิสุกมฺมญฺจ @ ฉ.ม., อิ. ราสิวเสเนว ม. ภณฺฑคณฺิกานํ @๕-๕ ม. อาคจฺฉนฺตมฺปิ อิเธวาคมิสฺสติ ฉ.ม., อิ. สภายํ @ ฉ.ม., อิ. จ. ฉ.ม., อิ. ภิกฺขาจารเวลายํ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๔๓.

[๑๕๓] สุนีธวสฺสการาปิ "อมฺหากํ ราชา สมณสฺส โคตมสฺส อุปฏฺาโก, โส อเมฺห ปุจฺฉิสฺสติ, `สตฺถา กิร ปาฏลิคามํ อคมาสิ, ตสฺส สนฺติกํ อุปสงฺกมิตฺถ น อุปสงฺกมิตฺถา'ติ. อุปสงฺกมิมฺหาติ จ วุตฺเต `นิมนฺตยิตฺถ น นิมนฺตยิตฺถา'ติ จ ปุจฺฉิสฺสติ. น นิมนฺตยิมฺหาติ จ วุตฺเต อมฺหากํ โทสํ อาโรเปตฺวา นิคฺคณฺหิสฺสติ. อิทญฺจาปิ มยํ อกตฺฏฺาเน ๑- นครํ มาเปม, สมณสฺส โข ปน โคตมสฺส คตคตฏฺาเน กาฬกณฺณี สตฺตา ปฏิกฺกมนฺตีติ. ๒- ตํ มยํ นครมงฺคลํ วาจาเปสฺสามา"ติ ๓- จินฺเตตฺวา สตฺถารํ อุปสงฺกมิตฺวา นิมนฺตยึสุ. ตสฺมา "อถโข สุนีธวสฺสการา"ติ อาทิ วุตฺตํ. ปุพฺพณฺหสมยนฺติ ปุพฺพณฺหกาเล. นิวาเสตฺวาติ คามปฺปเวสนนีหาเรน นิวาสนํ นิวาเสตฺวา กายพนฺธนํ พนฺธิตฺวา. ปตฺตจีวรมาทายาติ ปตฺตญฺจ จีวรญฺจ อาทิยิตฺวา กายปฏิพทฺธํ กตฺวา. สีลวนฺเตตฺถาติ สีลวนฺเต ๔- เอตฺถ. สญฺเตติ กายวาจามเนหิ สญฺเต. ตาสํ ทกฺขิณมาทิเสติ สํฆสฺส ทินฺเน จตฺตาโร ปจฺจเย ตาสํ ฆรเทวตานํ อาทิเสยฺย, ปตฺตึ ทเทยฺย. ปูชิตา ปูชยนฺตีติ "อิเม มนุสฺสา อมฺหากํ าตกาปิ น โหนฺติ, เอวํปิ โน ปตฺตึ เทนฺตี"ติ อารกฺขํ สุสํวิทหิตํ ๕- กโรถาติ สุฏฺุ อารกฺขํ กโรนฺติ. มานิตา มานยนฺตีติ กาลานุกาลํ พลิกมฺมกรเณน มานิตา "เอเต มนุสฺสา อมฺหากํ าตกาปิ น โหนฺติ, จตุมาสฉมาสนฺตเรว โน พลิกมฺมํ กโรนฺตี"ติ มาเนนฺติ, มาเนนฺติโย อุปฺปนฺนปริสฺสยํ หรนฺติ. ตโต นนฺติ ตโต นํ ปณฺฑิตชาติกํ มนุสฺสํ. โอรสนฺติ อุเร เปตฺวา สํวฑฺฒิตํ, ยถา มาตา โอรสํ ปุตฺตํ อนุกมฺปนฺตี ๖- อุปฺปนฺนปริสฺสยสฺส หรณตฺถํ ๖- วายมติ, เอวํ อนุกมฺปนฺตีติ อตฺโถ. ภทฺรานิ ปสฺสตีติ สุนฺทรานิ ปสฺสติ. [๑๕๔] อุฬุมฺปนฺติ ปารคมนตฺถาย อาณิโย โกฏฺเฏตฺวา กตํ. กุลฺลนฺติ วลฺลิอาทีหิ พนฺธิตฺวา กตํ. ๗- @เชิงอรรถ: ฉ.ม. อาคตฏฺาเน, อิ. อสุกฏฺาเน. ฉ.ม.,อิ. อิติสทฺโท น ทิสฺสติ. ฉ.ม. @ วทาเปสฺสามาติ อิ. สีลวนฺโต. ฉ.ม.,อิ. สุสํวิหิตํ ๖-๖ ฉ.ม. อุปฺปนฺน- @ ปริสฺสยหรณตฺถเมว ตสฺส, อิ. อุปฺปนฺนปริสฺสยหรณตฺถเมวสฺส. อิ. กาตพฺพํ.

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๔๔.

"เย ตรนฺติ อณฺณวนฺ"ติ คาถาย อณฺณวนฺติ สพฺพนฺติเมน ปริจฺเฉเทน โยชนมตฺตํ คมฺภีรสฺส จ ปุถุลสฺส จ อุทกฏฺานสฺเสตํ อธิวจนํ. สรนฺติ อิธ นที อธิปฺเปตา. อิทํ วุตฺตํ โหติ, เย คมฺภีรวิตฺถตํ ตณฺหาสรํ ตรนฺติ, เต อริยมคฺคสงฺขาตํ เสตุํ กตฺวาน. วิสชฺช ปลฺลลานีติ ๑- อนามสิตฺวา อุทกภริตานิ นินฺนฏฺานานิ. อยํ ปน อิทํ อปฺปมตฺตกํ อุทกํ ตริตุกาโมปิ กุลฺลํ ชโน พนฺธติ, ๒- พุทฺธา จ พุทฺธสาวกา จ วินาเยว กุลฺเลน ติณฺณา เมธาวิโน ชนาติ. ปมภาณวารวณฺณนา นิฏฺิตา. ------------ อริยสจฺจกถาวณฺณนา [๑๕๕] โกฏิคาโมติ มหาปนาทสฺส ปาสาทโกฏิยํ กตคาโม. อริยสจฺจานนฺติ อริยภาวกรานํ สจฺจานํ. อนนุโพธาติ อพุชฺฌเนน อชานเนน. อปฺปฏิเวธาติ อปฺปฏิวิชฺฌเนน. สนฺธาวิตนฺติ ภวโต ภวํ คมนวเสน สนฺธาวิตํ. สํสริตนฺติ ปุนปฺปุนํ คมนาคมนวเสน สํสริตํ. มมญฺเจว ตุมฺหากญฺจาติ มยา จ ตุเมฺหหิ จ. อถวา สนฺธาวิตํ สํสริตนฺติ สนฺธาวนํ สํสรณํ มมญฺเจว ตุมฺหากญฺจ อโหสีติ เอวเมตฺถ อตฺโถ เวทิตพฺโพ. ๓- สํสริตพฺพนฺติ สํสริตํ. ๓- ภวเนตฺติ สมูหตาติ ภวโต ภวํ นยนสมตฺถา ตณฺหารชฺชุ สุฏฺุ หตา ฉินฺนา อปฺปวตฺติกตา. อนาวตฺติธมฺมสมฺโพธิปรายนวณฺณนา [๑๕๖] นาทิกาติ ๔- เอกํ ตฬากํ นิสฺสาย ทฺวินฺนํ จูฬปิตุมหาปิตุปุตฺตานํ เทฺว คามา. นาทิเกติ เอกสฺมึ าติคามเก. คิญฺชกาวสเถติ อิฏฺกามเย อาวสเถ. [๑๕๗] โอรมฺภาคิยานนฺติ เหฏฺาภาคิยานํ, กามภเวเยว ปฏิสนฺธิคฺคาหาปกานนฺติ อตฺโถ. โอรนฺติ ลทฺธนาเมหิ วา ตีหิ มคฺเคหิ ปหาตพฺพานิปิ @เชิงอรรถ: ฉ.ม. อิติสทฺโท น ทิสฺสติ. ฉ.ม.,อิ. กุลฺลญฺหิ ชโน ปพนฺธติ. ฉ.ม. อิเม @ ปาา น ทิสฺสนฺติ, อิ. สํสิตํ สํสริตํ. ฉ.ม. นาติกาติ...เอวมุปริปิ.

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๔๕.

โอรมฺภาคิยานิ. ตตฺถ กามจฺฉนฺโท, พฺยาปาโทติ อิมานิ เทฺว สมาปตฺติยา วา อวิกฺขมฺภิตานิ, มคฺเคน วา อสมุจฺฉินฺนานิ นิพฺพตฺติวเสน อุทฺธํภาคํ รูปภวญฺจ อรูปภวญฺจ คนฺตุํ น เทนฺติ. สกฺกายทิฏฺิอาทีนิ ตีณิ ตตฺถ นิพฺพตฺตํปิ อาเนตฺวา ปุน อิเธว นิพฺพตฺตาเปนฺตีติ สพฺพานิปิ โอรมฺภาคิยาเนว. อนาวตฺติธมฺมาติ ปฏิสนฺธิวเสน อนาคมนสภาวา. ราคโทสโมหานํ ตนุตฺตาติ เอตฺถ กทาจิ กรหจิ อุปฺปตฺติยา จ, ปริยุฏฺานมนฺทตาย จาติ เทฺวธาปิ ตนุภาโว เวทิตพฺโพ. สกทาคามิสฺส หิ ปุถุชฺชนานํ วิย อภิณฺหํ ราคาทโย น อุปฺปชฺชนฺติ, กทาจิ กรหจิ อุปฺปชฺชนฺติ. อุปฺปชฺชมานา ปน ปุถุชฺชนานํ วิย พหลพหลา น อุปฺปชฺชนฺติ, มจฺฉิกปตฺตํ วิย ตนุกตนุกา อุปฺปชฺชนฺติ. ทีฆภาณกมหาสิวตฺเถโร ๑- ปนาห "ยสฺมา สกทาคามิสฺส ปุตฺตธีตโร โหนฺติ, โอโรธา จ โหนฺติ, ตสฺมา พหลาว กิเลสา. อิทํ ปน ภวตนุกวเสน กถิตนฺ"ติ. ตํ อฏฺกถายํ "โสตาปนฺนสฺส สตฺต ภเว เปตฺวา อฏฺเม ภเว ภวตนุกํ นตฺถิ. สกทาคามิสฺส เทฺว ภเว เปตฺวา ปญฺจสุ ภเวสุ ภวตนุกํ นตฺถิ. อนาคามิสฺส รูปารูปภเว เปตฺวา กามภเว ภวตนุกํ นตฺถิ. ขีณาสวสฺส กิสฺมิญฺจิ ภเว ภวตนุกํ นตฺถี"ติ วุตฺตตฺตา ปฏิกฺขิตฺตํ โหติ. อิมํ โลกนฺติ อิทํ กามาวจรโลกํ สนฺธาย วุตฺตํ. อยญฺเจตฺถ อธิปฺปาโย, สเจ หิ มนุสฺเสสุ สกทาคามิผลปฺปตฺโต เทเวสุ นิพฺพตฺติตฺวา อรหตฺตํ สจฺฉิกโรติ, อิจฺเจตํ กุสลํ. อสกฺโกนฺโต ปน อวสฺสํ มนุสฺสโลกํ อาคนฺตฺวา สจฺฉิกโรติ. เทเวสุ สกทาคามิผลปฺปตฺโตปิ สเจ มนุสฺเสสุ นิพฺพตฺติตฺวา อรหตฺตํ สจฺฉิกโรติ, อิจฺเจตํ กุสลํ. อสกฺโกนฺโต ปน อวสฺสํ เทวโลกํ คนฺตฺวา สจฺฉิกโรตีติ. อวินิปาตธมฺโมติ เอตฺถ วินิปตนํ วินิปาโต, นาสฺส วินิปาโต ธมฺโมติ อวินิปาตธมฺโม. จตูสุ อปาเยสุ อวินิปาตธมฺโม จตูสุ อปาเยสุ อวินิปาตสภาโวติ อตฺโถ. นิยโตติ ธมฺมนิยาเมน นิยโต. สมฺโพธิปรายโนติ อุปริมคฺคตฺตยสงฺขาตา สมฺโพธิ ปรํ อยนํ อสฺส, คติ ปฏิสรณํ อวสฺสํ ปตฺตพฺพนฺติ ๒- สมฺโพธิปรายโน. @เชิงอรรถ: ฉ.ม., อิ. ทีฆภาณกติปิฏกมหาสีวตฺเถโร ฉ.ม., อิ. ปตฺตพฺพาติ.

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๔๖.

ธมฺมาทาสธมฺมปริยายวณฺณนา [๑๕๘] วิเหสาเวสาติ ๑- เตสํ เตสํ าณคตึ าณอุปปตฺตึ าณาภิสมฺปรายํ โอโลเกนฺตสฺส กายกิลมโถว เอส อานนฺท ตถาคตสฺสาติ ทีเปติ, จิตฺตวิเหสา ปน พุทฺธานํ นตฺถิ. ธมฺมาทาสนฺติ ธมฺมมยํ อาทาสํ. เยนาติ เยน ธมฺมาทาเสน สมนฺนาคโต. ขีณาปายทุคฺคติวินิปาโตติ อิทํ นิรยาทีนํเยว เววจนวเสน วุตฺตํ. นิรยาทโย หิ วุฑฺฒิสงฺขาตโต อยโต อเปตตฺตา อาปายา. ทุกฺขสฺส คติ ปฏิสรณนฺติ ทุคฺคติ. ทุกฺกฏการิโน เอตฺถ วิวสา นิปตนฺตีติ วินิปาโต. ๒- [๑๕๙] อเวจฺจปฺปสาเทนาติ พุทฺธคุณานํ ยถาภูตโต าตตฺตาว อจเลน อจุเตน ปสาเทน. อุปริปททฺวเยปิ เอเสว นโย. อิติปิ โส ภควาติ อาทีนํ ปน วิตฺถาโร วิสุทฺธิมคฺเค วุตฺโต. อริยกนฺเตหีติ อริยานํ กนฺเตหิ ปิเยหิ มนาเปหิ. ปญฺจสีลานิ หิ อริยสาวกานํ กนฺตานิ โหนฺติ, ภวนฺตเรปิ อวิชหิตพฺพโต. ตานิ สนฺธาเยตํ วุตฺตํ. สพฺโพปิ ปเนตฺถ สํวโร ลพฺภติเยว. โสตาปนฺโนหมสฺมีติ อิทํ เทสนาสีสเมว. สกทาคามิอาทโยปิ ปน สกทาคามีหมสฺมีติ อาทินา นเยน พฺยากโรนฺติเยวาติ. สพฺเพสํปิ สิกฺขาปทาวิโรเธน ยุตฺตฏฺาเน พฺยากรณํ อนุญฺาตเมว โหติ. อมฺพปาลีคณิกาวตฺถุวณฺณนา [๑๖๐] เวสาลิยํ วิหรตีติ เอตฺถ เตน โข ปน สมเยน เวสาลี อิทฺธา เจว โหติ ผีตา จาติ ๓- อาทินา ขนฺธเก วุตฺตนเยน เวสาลิยา สมฺปนฺนภาโว เวทิตพฺโพ. อมฺพปาลิวเนติ อมฺพปาลิยา คณิกาย อุยฺยานภูเต อมฺพวเน. สโต ภิกฺขเวติ ภควา อมฺพปาลิทสฺสเน สติปจฺจุปฏฺาปนตฺถํ วิเสสโต อิธ สติปฏฺานเทสนํ อารภิ. ตตฺถ สรตีติ สโต. สมฺปชานาตีติ สมฺปชาโน. สติยา จ @เชิงอรรถ: ฉ.ม. วิเหสาติ. ฉ.ม.,อิ. วินิปาตา วินย. มหาวคฺค. ๕/๓๒๖/๑๒๓ ชีวกวตฺถุ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๔๗.

สมฺปชญฺเน จ สมนฺนาคโต หุตฺวา วิหเรยฺยาติ อตฺโถ. กาเย กายานุปสฺสีติ อาทีสุ ยํ วตฺตพฺพํ, ตํ มหาสติปฏฺาเน วกฺขาม. [๑๖๑] นีลาติ อิทํ สพฺพสงฺคาหิกํ. นีลวณฺณาติ อาทิ ตสฺเสว จ วิภาคทสฺสนํ. ตตฺถ น เตสํ ปกติวณฺโณ นีโล, นีลวิลิตฺตตฺตา ๑- ปเนตํ วุตฺตํ. นีลวตฺถาติ ปฏทุกุลโกเสยฺยาทีนิปิ เตสํ นีลาเนว โหนฺติ. นีลาลงฺการาติ นีลมณีหิ นีลปุปฺเผหิ อลงฺกตา, รถาปิ เตสํ นีลมณิขจิตา นีลวตฺถปริกฺขิตฺตา นีลทฺธชา นีลวมฺมิเกหิ นีลาภรเณหิ นีลอสฺเสหิ ยุตฺตา, ปโฏทลฏฺิโยปิ นีลาเยวาติ อิมินา นเยน สพฺพปเทสุ อตฺโถ เวทิตพฺโพ. ปฏิวฏฺเฏสีติ ๒- ปหริ. กึ เช อมฺพปาลีติ เชติ อาลปนวจนํ, โภติ อมฺพปาลิ กึการณาติ วุตฺตํ โหติ. "กิญฺจา"ติปิ ปาโ, อยเมเวตฺถ อตฺโถ. สาหารนฺติ สชนปทํ. องฺคุลี โปเสุนฺติ ๓- องฺคุลึ จาเลสุํ. อมฺพกายาติ อิตฺถิกาย. เยสนฺติ กรณฏฺเ สามิวจนํ, เยหิ อทิฏฺาติ วุตฺตํ โหติ. โอโลเกถาติ ปสฺสถ. อวโลเกถาติ ๔- ปุนปฺปุนํ ปสฺสถ. อุปสํหรถาติ อุปเนถ, อิมํ ลิจฺฉวีปริสํ ตุมฺหากํ จิตฺเตน ตาวตึสสทิสํ ๕- อุปสํหรถ อุปเนถ อลฺลิยาเปถ. ยเถว หิ ตาวตึสา อภิรูปา ปาสาทิกา นีลาทินานาวณฺณา, เอวมิเม ลิจฺฉวิราชาโนปีติ ตาวตึเสหิ สมเก กตฺวา ปสฺสถาติ อตฺโถ. กสฺมา ปน ภควา อเนกสเตหิ สุตฺเตหิ จกฺขฺวาทีนํ รูปาทีสุ นิมิตฺตคฺคาหํ ปฏิเสเธตฺวา อิธ มหนฺเตน อุสฺสาเหน นิมิตฺตคฺคาเห นิโยเชตีติ? ๖- หิตกามตาย. ตตฺร กิร เอกจฺเจ ภิกฺขู โอสฺสฏฺวิริยา, ๗- เตสํ สมฺปตฺติยา ปโลเภนฺโต "อปฺปมาเทน สมณธมฺมํ กโรนฺตานํ เอวรูปา อิสฺสริยสมฺปตฺติ สุลภา"ติ สมณธมฺเม อุสฺสาหชนนตฺถํ อาห. อนิจฺจลกฺขณวิภาวนตฺถญฺจาปิ เอวมาห. นจิรสฺเสว หิ สพฺเพปิเม อชาตสตฺตุสฺส วเสน วินาสํ ปาปุณิสฺสนฺติ. อถ เนสํ รชฺชสิริสมฺปตฺตึ ทิสฺวา ิตภิกฺขู "ตถารูปายปิ นาม สิริสมฺปตฺติยา วินาโส ปญฺายิสฺสตี"ติ อนิจฺจลกฺขณํ ภาเวตฺวา สห ปฏิสมฺภิทาหิ อรหตฺตํ ปาปุณิสฺสนฺตีติ อนิจฺจลกฺขณวิภาวนตฺถํ อาห. @เชิงอรรถ: ฉ.ม,อิ. นีลวิเลปนวิลิตฺตตฺตา ฉ.ม. ปริวฏฺเฏสิ @ ฉ.ม.,ก. องฺคุลึ โผเฏสุนฺติ, อิ. องฺคุลึ โปเสุนฺติ ฉ.ม.,อิ. อปโลเกถ @ อิ. ตาวตึสปริสํ. ฉ.ม. อุยฺโยเชตีติ. ฉ.ม.,อิ. โอสนฺนวีริยา

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๔๘.

อธิวาเสตูติ อมฺพปาลิยา นิมนฺติตภาวํ ตฺวาปิ กสฺมา นิมนฺเตนฺตีติ? อสทฺทหนตาย เจว วตฺตสีเสน จ. สา หิ ธุตฺตา อิตฺถี อนิมนฺเตตฺวา ๑- นิมนฺเตสินฺติ ๒- วเทยฺยาติ เตสํ จิตฺตํ อโหสิ, ธมฺมํ สุตฺวา คมนกาเล จ นิมนฺเตตฺวา คมนํ นาม มนุสฺสานํ วตฺตเมว. เวฬุวคามวสฺสูปคมนวณฺณนา [๑๖๓] เวฬุวคามโกติ เวสาลิยา สมีเป เวฬุวคาโม ๓- ยถามิตฺตนฺติ อาทีสุ มิตฺตา มิตฺตาว. สนฺทิฏฺาติ ตตฺถ ตตฺถ สงฺคมฺม ทิฏฺมตฺตา สนฺทิฏฺา น ทฬฺหมิตฺตา. ๔- สมฺภตฺตาติ สุฏฺุ ภตฺตา สิเนหมิตฺตา ๕- ทฬฺหมิตฺตา. เยสํ เยสํ ยตฺถ ยตฺถ เอวรูปา ภิกฺขู อตฺถิ, เต เต ตตฺถ ตตฺถ วสฺสํ อุเปถาติ อตฺโถ. กสฺมา เอวมาห? เตสํ ผาสุวิหารตฺถาย. เตสํ หิ เวฬุวคามเก เสนาสนํ นปฺปโหติ, ภิกฺขาปิ มนฺทา. สมนฺตา เวสาลิยา ปน พหูนิ เสนาสนานิ, ภิกฺขาปิ สุลภา, ตสฺมา เอวมาห. อถ กสฺมา "ยถาสุขํ คจฺฉถา"ติ น วิสชฺเชสิ? เตสํ อนุกมฺปาย. เอวํ กิรสฺส อโหสิ "อหํ ทสมาสมตฺตํ ตฺวา ปรินิพฺพายิสฺสามิ, สเจ อิเม ทูรํ คจฺฉิสฺสนฺติ, มํ ๖- ปรินิพฺพานกาเล ทฏฺุํ น สกฺขิสฺสนฺติ. อถ เนสํ `สตฺถา ปรินิพฺพายนฺโต อมฺหากํ สติมตฺตํปิ นาทาสิ, สเจ ชาเนยฺยาม, น เอวํ ทูเร วเสยฺยามา'ติ ๗- วิปฏิสาโร ภเวยฺเย. เวสาลิยา สมนฺตา ปน วสนฺตา มาสสฺส อฏฺ วาเร อาคนฺตฺวา ธมฺมํ สุณิสฺสนฺติ ภควโต วาทํ ลภิสฺสนฺตี"ติ น วิสชฺเชสิ. [๑๖๔] ขโรติ ผรุโส. อาพาโธติ วิสภาคโรโค. พาฬฺหาติ พลวติโย. มรณนฺติกาติ ๘- มรณนฺติ มรณสนฺติกํ ปาปนสมตฺถา. สโต สมฺปชาโน อธิวาเสสีติ สตึ สุปฏฺิตํ กตฺวา าเณน ปริจฺฉินฺทิตฺวา อธิวาเสสิ. อวิหญฺมาโนติ เวทนานุวตฺตนวเสน อปราปรํ ปริวตฺตนํ อกโรนฺโต อปีฬิยมาโน อทุกฺขิยมาโนว อธิวาเสสิ. อนามนฺเตตฺวาติ อชานาเปตฺวา. ๙- อนปโลเกตฺวาติ น @เชิงอรรถ: ฉ.ม.,อิ. อนิมนฺเตตฺวาปิ ฉ.ม. นิมนฺเตมีติ ก. ปาฏลิคาโม, สี., @อิ. ปาทคาโม ฉ.ม.,อิ. นาติทฬฺหมิตฺตา ฉ.ม. สิเนหวนฺโต ฉ.ม. มม @ อิ. วสิสฺสามาติ ฉ.ม. มารณนฺติกาติ อิ. อนวเหตฺวา

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๔๙.

อปฺโลเกตฺวา, โอวาทานุสาสนึ อทตฺวาติ วุตฺตํ โหติ. วิริเยนาติ ปุพฺพภาควิริเยน เจว ผลสมาปตฺติวิริเยน จ. ปฏิปณาเมตฺวาติ วิกฺขมฺเภตฺวา. ชีวิตสงฺขารนฺติ เอตฺถ ชีวิตํปิ ชีวิตสงฺขาโร. เยน ชีวิตํ สงฺขริยติ ฉิชฺชมานํ ฆฏฺเฏตฺวา ปิยติ, โส ๑- ผลสมาปตฺติธมฺโมปิ ชีวิตสงฺขาโร. โส อิธ อธิปฺเปโต. อธิฏฺายาติ อธิฏฺหิตฺวา ปวตฺเตตฺวา, ชีวิตปนสมตฺถํ ผลสมาปตฺตึ สมาปชฺเชยฺยนฺติ อยเมตฺถ สงฺเขปตฺโถ. กึ ปน ภควา อิโต ปุพฺเพ ผลสมาปตฺตึ น สมาปชฺชตีติ. สมาปชฺชติ. สา ปน ขณิกสมาปตฺติ. ขณิกสมาปตฺติ จ อนฺโตสมาปตฺติยํเยว เวทนํ วิกฺขมฺเภติ, สมาปตฺติโต วุฏฺิตมตฺตสฺส กฏฺปาเตน วา กลปาเตน วา ฉินฺนเสวาโล วิย อุทกํ ปุน สรีรํ เวทนา อชฺโฌตฺถรติ. ยา ปน รูปสตฺตกญฺจ อรูปสตฺตกญฺจ นิคฺคุมฺพํ นิชฺชฏํ กตฺวา มหาวิปสฺสนาวเสน สมาปนฺนสมาปตฺติ, สา สุฏฺุ วิกฺขมฺเภติ. ยถา นาม ปุริเสน โปกฺขรณึ โอคฺคาเหตฺวา หตฺเถหิ จ ปาเทหิ จ สุฏฺุ อปพฺยุโฬฺห เสวาโล จิเรน อุทกํ โอตฺถรติ, เอวเมว ตโต วุฏฺิตสฺส จิเรน เวทนา อุปฺปชฺชติ. อิติ ภควา ตํทิวสํ มหาโพธิปลฺลงฺเก อภินววิปสฺสนํ ปฏฺเปนฺโต วิย รูปสตฺตกํ อรูปสตฺตกํ นิคฺคุมฺพํ นิชฺชฏํ กตฺวา จุทฺทสหากาเรหิ สนฺเนตฺวา มหาวิปสฺสนาย เวทนํ วิกฺขมฺเภตฺวา "ทส มาเส มา อุปฺปชฺชิตฺถา"ติ สมาปตฺตึ สมาปชฺชิ. สมาปตฺติวิกฺขมฺภิตา เวทนา ทส มาเส น อุปฺปชฺชิเยว. คิลานา วุฏฺิโตติ คิลาโน หุตฺวา ปุน วุฏฺิโต. มธุรกชาโต วิยาติ สญฺชาตครุภาโว สญฺชาตถทฺธภาโว สูเล อุตฺตาสิตปุริโส ๒- วิย. น ปกฺขายนฺตีติ นปฺปกาสนฺติ, นานาการโต น อุปฏฺหนฺติ. ธมฺมาปิ มํ นปฺปฏิภนฺตีติ สติปฏฺานธมฺมาปิ ๓- มยฺหํ ปากฏา น โหนฺตีติ ทีเปติ. ตนฺติธมฺมา ปน เถรสฺส สุปฺปคุณา. น อุทาหรตีติ ปจฺฉิมํ โอวาทํ น เทติ. ตํ สนฺธาย วทติ. [๑๖๕] อนนฺตรํ อพาหิรนฺติ ธมฺมวเสน วา ปุคฺคลวเสน วา อุภยํ อกตฺวา. "เอตฺตกํ ธมฺมํ ปรสฺส น เทเสสฺสามี"ติ หิ จินฺเตนฺโต ธมฺมํ อพฺภนฺตรํ กโรติ นาม. "เอตฺตกํ ปรสฺส เทเสสฺสามี"ติ จินฺเตนฺโต ธมฺมํ พาหิรํ กโรติ นาม. "อิมสฺส ปุคฺคลสฺส เทเสสฺสามี"ติ จินฺเตนฺโต ปน ปุคฺคลํ อพฺภนฺตรํ @เชิงอรรถ: อิ. โย อิ. อุตฺตาสิตสทิโส ฉ.ม. สติปฏฺานาทิธมฺม

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๕๐.

กโรติ นาม. "อิมสฺส น เทเสสฺสามี"ติ จินฺเตนฺโต ปุคฺคลํ พาหิรํ กโรติ นาม. เอวํ อกตฺวา เทสิโตติ อตฺโถ. อาจริยมุฏฺีติ ยถา พาหิรกานํ อาจริยมุฏฺิ นาม โหติ. ทหรกาเล กสฺสจิ อกเถตฺวา ปจฺฉิมกาเล มรณมญฺเจ นิปนฺนา ปิยมนาปสฺส อนฺเตวาสิกสฺส กเถนฺติ, เอวํ ตถาคตสฺส "อิทํ มหลฺลกกาเล ปจฺฉิมกาเล ๑- กเถสฺสามี"ติ มุฏฺึ กตฺวา ปริหริตฺวา ๒- ปิตํ กิญฺจิ นตฺถีติ ทสฺเสติ. อหํ ภิกฺขุสํฆนฺติ อหเมว ภิกฺขุสํฆํ ปริหริสฺสามีติ วา. มมุทฺเทสิโกติ อหํ อุทฺทิสิตพฺพฏฺเน อุทฺเทโส อสฺสาติ มมุทฺเทสิโก. มํเยว อุทฺทิสิตฺวา มมํ ปจฺจาสึสมาโน ภิกฺขุสํโฆ โหตุ, มม อจฺจเยน มา วา อเหสุํ, ยํ วา ตํ วา โหตูติ อิติ วา ปน ยสฺส อสฺสาติ อตฺโถ. น เอวํ โหตีติ โพธิปลฺลงฺเกเยว อิสฺสามจฺฉริยานํ วิหตตฺตา ๓- เอวํ น โหติ. สกินฺติ โส กึ. อาสีติโกติ ๔- อสีติสํวจฺฉริโก. อิทํ ปจฺฉิมวยํ อนุปฺปตฺตภาวทีปนตฺถํ วุตฺตํ. เวฬุมิสฺสเกนาติ ๕- พาหพทฺธจกฺกพทฺธาทินา ปฏิสงฺขรเณน เวฬุมิสฺสเกน. มญฺเติ ชรสกฏํ ๖- วิย เวฬุมิสฺสเกน มญฺเ ยาเปติ. อรหตฺตผลพนฺธเนน ๗- จตุอิริยาปถกปฺปนํ ตถาคตสฺส โหตีติ ทสฺเสติ. อิทานิ ตมตฺถํ ปกาเสนฺโต ยสฺมึ อานนฺท สมเยติ อาทิมาห. ตตฺถ สพฺพนิมิตฺตานนฺติ รูปนิมิตฺตาทีนํ กลาปานํ. ๘- เอกจฺจานํ เวทนานนฺติ โลกิยานํ เวทนานํ. ตสฺมาติหานนฺทาติ ยสฺมา อิมินา ผลสมาปตฺติวิหาเรน ผาสุ โหติ, ตสฺมา ตุเมฺหปิ ผาสุกตฺถาย ๙- เอวํ วิหรถาติ ทสฺเสติ. อตฺตทีปาติ มหาสมุทฺทมชฺเฌ ทีปํ ๑๐- วิย อตฺตานํ ทีปํ ปติฏฺ กตฺวา วิหรถ. อตฺตสรณาติ อตฺตคติกาว โหถ, มา อญฺคติกา. ธมฺมทีปธมฺมสรณปเทสุปิ เอเสว นโย. ตมตคฺเคติ ตมอคฺเค. มชฺเฌ ตกาโร ปทสนฺธิวเสน วุตฺโต. อิทํ วุตฺตํ โหติ "อิเม อคฺคตมา @เชิงอรรถ: ฉ.ม.,อิ. ปจฺฉิมฏฺาเน ฉ.ม. "ปริหริสฺสามี"ติ ปิตํ อิ. วิคตตฺตา @ ก. อสีติโกติ ฉ.ม. เวมิสฺสเกนาติ, ม. เวขมิสฺสเกนาติ, อิ. เวฆมิสฺสเกนาติ @ ฉ.ม. ชิณฺณสกฏํ ฉ.ม. ผลเวเนน ฉ.ม.,อิ. กลาปานนฺติ น ทิสฺสติ. @ ฉ.ม.,อิ. ตทตฺถาย ๑๐ ฉ.ม.,อิ. มหาสมุทฺทคตทีปํ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๕๑.

อิเม อคฺคตมาติ. ๑- เอวํ สพฺพํ ตมโยคํ ฉินฺทิตฺวา อติวิย อคฺเค อุตฺตมภาเว เต อานนฺท มม ภิกฺขู ภวิสฺสนฺติ. เตสํ ๒- อติอคฺเค ภวิสฺสนฺติ, เย เกจิ สิกฺขากามา, สพฺเพปิ เต จตุสติปฏฺานโคจรา จ ๓- ภิกฺขู อคฺเค ภวิสฺสนฺติ. ๔- อรหตฺตนิกูฏน เทสนํ สงฺคณฺหาติ. ทุติยภาณวารวณฺณนา นิฏฺิตา. ------------- นิมิตฺโตภาสกถาวณฺณนา [๑๖๖] เวสาลึ ปิณฺฑาย ปาวิสีติ กทา ปาวิสิ? อุกฺกเวลโต ๕- นิกฺขมิตฺวา เวสาลีคตกาเล. ภควา กิร วุฏฺวสฺโส เวฬุวคามกา นิกฺขมิตฺวา สาวตฺถึ คมิสฺสามีติ อาคตมคฺเคเนว ปฏินิวตฺตนฺโต อนุปุพฺเพน สาวตฺถึ ปตฺวา เชตวนํ ปาวิสิ, ธมฺมเสนาปติ ภควโต วตฺตํ ทสฺเสตฺวา ทิวาฏฺานํ คโต. โส ตตฺถ อนฺเตวาสิเกสุ วตฺตํ ทสฺเสตฺวา ปฏิกฺกนฺเตสุ ทิวาฏฺานํ สมฺมชฺชิตฺวา จมฺมกฺขณฺฑํ ปญฺเปตฺวา ปาเท ปกฺขาเลตฺวา ปลฺลงฺกํ อาภุชิตฺวา ผลสมาปตฺตึ ปาวิสิ. อถสฺส ยถาปริจฺเฉเทน ตโต วุฏฺิตสฺส อยํ ปริวิตกฺโก อุทปาทิ "พุทฺธา นุ โข ปมํ ปรินิพฺพายนฺติ, อคฺคสาวกา นุ โข"ติ. ตโต "อคฺคสาวกา ปมนฺ"ติ ตฺวา อตฺตโน อายุสงฺขารํ โอโลเกสิ. โส "สตฺตาหเมว อายุสงฺขารา เม ปวตฺติสฺสนฺตี"ติ ตฺวา "กตฺถ ปรินิพฺพายิสฺสามี"ติ จินฺเตสิ. ตโต "ราหุโล ตาวตึเส ปรินิพฺพุโต, อญฺาโกณฺฑญฺตฺเถโร ๖- ฉทฺทนฺตทเห, อหํ กตฺถ ปรินิพฺพายิสฺสามี"ติ ปุนปฺปุนํ ๗- จินฺเตนฺโต มาตรํ อารพฺภ สตึ อุปฺปาเทสิ "มยฺหํ มาตา สตฺตนฺนํ อรหนฺตานํ มาตา หุตฺวาปิ พุทฺธธมฺมสํเฆสุ อปฺปสนฺนา, อตฺถิ นุ โข ตสฺสา อุปนิสฺสโย, นตฺถิ นุ โข"ติ อาวชฺเชตฺวา โสตาปตฺติมคฺคสฺส @เชิงอรรถ: ฉ.ม. "อิเม อคฺคตมาติ ตมตคฺคาติ, อิ. อิเม อคฺคตมา อคฺคตมาติ อิ. เกสํ @ ฉ.ม. ว ฉ.ม.,อิ. ภวิสฺสนฺตีติ. ฉ.ม.,อิ. อุกฺกเจลโต @ ฉ.ม. อญฺาสิโกณฺฑญฺตฺเถโร, อิ. อญฺาตโกณฺฑญฺตฺเถโร ฉ.ม.,อิ. ปุน

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๕๒.

อุปนิสฺสยํ ทิสฺวา "กสฺส เทสนาย อภิสมโย ภวิสฺสตี"ติ โอโลเกนฺโต "มเมว ธมฺมเทสนาย ภวิสฺสติ, น อญฺสฺส, สเจ โข ปนาหํ อปฺโปสฺสุกฺโก ภเวยฺยํ, ภวิสฺสนฺติ เม วตฺตาโร `สาริปุตฺตตฺเถโร อวเสสชนานํปิ อวสฺสโย โหติ. ตถา หิสฺส สมจิตฺตสุตฺตเทสนาทิวเส ๑- โกฏิสตสหสฺสเทวตา อรหตฺตํ ปตฺตา. ตโย มคฺเค ปฏิวิทฺธเทวตานํ คณนา นตฺถิ. อญฺเสุ จ าเนสุ อเนกา อภิสมยา ทิสฺสนฺติ. เถเร จ จิตฺตํ ปสาเทตฺวา สคฺเค นิพฺพตฺตาเนว อสีติกุลสหสฺสานิ. โสทานิ มาตุ มิจฺฉาทสฺสนมตฺตํปิ หริตุํ นาสกฺขี'ติ. ตสฺมา มาตรํ มิจฺฉาทสฺสนา โมเจตฺวา ชาโตวรเกเยว ปรินิพฺพายิสฺสามี"ติ สนฺนิฏฺานํ กตฺวา "อชฺเชว ภควนฺตํ อนุชานาเปตฺวา นิกฺขมิสฺสามี"ติ จุนฺทตฺเถรํ อามนฺเตสิ "อายามาวุโส ๒- จุนฺท อมฺหากํ ปญฺจสตาย ภิกฺขุปริสาย สญฺ เทหิ `คณฺหถาวุโส ปตฺตจีวรานิ, ธมฺมเสนาปติ นาลกคามํ คนฺตุกาโม"ติ. เถโร ตถา อกาสิ. ภิกฺขู เสนาสนํ สํสาเมตฺวา ปตฺตจีวรมาทาย เถรสฺส สนฺติกํ อาคมึสุ. เถโร เสนาสนํ สํสาเมตฺวา ทิวาฏฺานํ สมฺมชฺชิตฺวา ทิวาฏฺานทฺวาเร ตฺวา ทิวาฏฺานํ โอโลเกนฺโต "อิทํทานิ ปจฺฉิมทสฺสนํ, ปุน อาคมนํ นตฺถี"ติ ปญฺจสตภิกฺขุปริวุโต ภควนฺตํ อุปสงฺกมิตฺวา วนฺทิตฺวา ภควนฺตํ เอตทโวจ:- ฉินฺโนทานิ ภวิสฺสามิ โลกนาถ มหามุนิ คมนาคมนํ นตฺถิ ปจฺฉิมา วนฺทนา อยํ. ชีวิตํ อปฺปกํ มยฺหํ อิโต สตฺตาหมจฺจเย นิกฺขิเปยฺยามหํ เทหํ ภารโวโรปนํ ยถา. อนุชานาตุ เม ภนฺเต (ภควา) อนุชานาตุ สุคโต ปรินิพฺพานกาโล เม โอสฺสฏฺโ อายุสงฺขาโรติ. พุทฺธา ปน ยสฺมา "ปรินิพฺพาหี"ติ วุตฺเต มรณวณฺณํ ๓- สํวณฺเณนฺติ นาม "มา ปรินิพฺพาหี"ติ วุตฺเต วฏฺฏสฺส คุณํ กเถนฺตีติ ๔- มิจฺฉาทิฏฺิกา โทสํ อาโรเปนฺติ ๕- ตสฺมา ตทุภยํปิ น วทนฺติ. เตน นํ ภควา "กตฺถ ปรินิพฺพายิสฺสสิ @เชิงอรรถ: องฺ.ทุก. ๒๐/๓๗/๖๒ สมจิตฺตวคฺค ฉ.ม.,อิ. อาวุโส ฉ.ม. มรณสํวณฺณนํ, @ อิ. มรณสํวณฺณํ อิ. กเถนฺติ นาม ฉ.ม. อาโรเปสฺสนฺติ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๕๓.

สาริปุตฺตา"ติ. "อตฺถิ ภนฺเต มคเธสุ นาลกคาเม ชาโตวรโก, ตตฺถาหํ ปรินิพฺพายิสฺสามี"ติ วุตฺเต "ยสฺสทานิ ตฺวํ สาริปุตฺต กาลํ มญฺสิ, อิทานิ ปน เต เชฏฺกนิฏฺภาติกานํ ตาทิสสฺส ภิกฺขุโน ทสฺสนํ ทุลฺลภํ ภวิสฺสตีติ เทเสหิ เตสํ ธมฺมนฺ"ติ อาห. เถโร "สตฺถา มยฺหํ อิทฺธิวิกุพฺพนปุพฺพงฺคมํ ธมฺมเทสนํ ปจฺจาสึสตี"ติ ตฺวา ภควนฺตํ วนฺทิตฺวา ตาลปฺปมาณํ อพฺภุคฺคนฺตฺวา ปุน โอรุยฺห ภควนฺตํ วนฺทิตฺวา ยาว ๑- สตฺตตาลปฺปมาเณ อนฺตลิกฺเข ิโต อิทธิวิกุพฺพนํ ทสฺเสตฺวา ธมฺมํ เทเสสิ. สกลนครํ สนฺนิปติ. เถโร โอรุยฺห ภควนฺตํ วนฺทิตฺวา "คมนกาโล เม ภนฺเต"ติ อาห. ภควา ๒- ธมฺมาสเน นิสินฺโน "ปฏิปาเทสฺสามี"ติ ๒- ธมฺมาสนา อุฏฺาย คนฺธกุฏิอภิมุโข คนฺตฺวา มณิผลเก ๓- อฏฺาสิ. เถโร ติกฺขตฺตุํ ปทกฺขิณํ กตฺวา จตูสุ าเนสุ วนฺทิตฺวา:- "ภควา อิโต กปฺปสตสหสฺสาธิกสฺส อสงฺเขยฺยสฺส อุปริ อโนมทสฺสิสมฺมาสมฺพุทฺธสฺส ปาทมูเล นิปติตฺวา ตุมฺหากํ ทสฺสนํ ปตฺเถสึ, สา เม ปตฺถนา สมิทฺธา, ทิฏฺา ตุเมฺห, ตํ ปมํ ทสฺสนํ, อิทํ ปจฺฉิมทสฺสนํ. ปุน ตุมฺหากํ ทสฺสนํ นตฺถี"ติ วตฺวา ทสนขสโมธานสมุชฺชลํ อญฺชลึ ปคฺคยฺห ยาว ทสฺสนวิสโย, ตาว อภิมุโขว ปฏิกฺกมิตฺวา "อิโต ปฏฺาย จุติปฏิสนฺธิวเสน กิสฺมิญฺจิ าเน คมนาคมนํ นาม นตฺถี"ติ วนฺทิตฺวา ปกฺกามิ. อุทกปริยนฺตํ กตฺวา มหาภูมิจาโล อโหสิ. ภควา ปริวาเรตฺวา ิตภิกฺขู อาห "อนุคจฺฉถ ภิกฺขเว ตุมฺหากํ เชฏฺภาติกนฺ"ติ. ภิกฺขู ยาว ทฺวารโกฏฺกา อคมํสุ. เถโร "ติฏฺถ ตุเมฺห อาวุโส อปฺปมตฺตา โหถา"ติ นิวตฺตาเปตฺวา อตฺตโน ปริสาเยว สทฺธึ ปกฺกามิ. มนุสฺสา "ปุพฺเพ อยฺโย ปจฺจาคมนจาริกํ จรติ, อิทํทานิ คมนํ น ปุน ปจฺจาคมนายา"ติ ปริเทวนฺตา อนุพนฺธึสุ. เตปิ "อปฺปมตฺตา โหถ, อาวุโส เอวํภาวิโน นาม สงฺขารา"ติ นิวตฺตาเปสิ. อถโข อายสฺมา สาริปุตฺโต อนฺตรามคฺเค สตฺตาหํ มนุสฺสานํ อนุคฺคหํ กโรนฺโต สายํ นาลกคามํ ปตฺวา คามทฺวาเร นิโคฺรธรุกฺขมูเล อฏฺาสิ. @เชิงอรรถ: ฉ.ม.,อิ. ยาว น ทิสฺสติ ๒-๒ ฉ.ม.,อิ. ภควา "ธมฺมเสนาปตึ ปฏิปาเทสฺสามี"ติ @ อิ. มณิปลฺลงฺเก

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๕๔.

อถ อุปเรวโต นาม เถรสฺส ภาคิเนยฺโย พหิคามํ คจฺฉนฺโต เถรํ ทิสฺวา อุปสงฺกมิตฺวา วนฺทิตฺวา อฏฺาสิ. เถโร ตํ อาห "อตฺถิ เคเห เต อยฺยิกา"ติ. อาม ภนฺเตติ. คจฺฉ อมฺหากํ อิธาคตภาวํ อาโรเจหิ, "กสฺมา อาคโต"ติ จ วุตฺเต "อชฺช กิร เอกทิวสํ อนฺโตคาเม ภวิสฺสติ, ชาโตวรกํ ปฏิชคฺคถ, ปญฺจนฺนญฺจ ภิกฺขุสตานํ วสนฏฺานํ ชานาถา"ติ. โส คนฺตฺวา "อยฺยิเก มยฺหํ มาตุโล อาคโต"ติ อาห. อิทานิ กุหินฺติ. คามทฺวาเรติ. เอกโกว, อญฺโปิ โกจิ อตฺถีติ. อตฺถิ ปญฺจสตา ภิกฺขูติ. กึการณา อาคโตติ. โส ตํ ปวุตฺตึ ๑- อาโรเจสิ. พฺราหฺมณี "กึ นุ โข เอตฺตกานํ วสนฏฺานํ ปฏิชคฺคาเปติ, ทหรกาเล ปพฺพชิตฺวา มหลฺลกกาเล คิหี โหตุกาโม"ติ จินฺเตนฺตี ชาโตวรกํ ปฏิชคฺคาเปตฺวา ปญฺจสตานํ ภิกฺขูนํ วสนฏฺานํ กาเรตฺวา ทณฺฑทีปเก ๒- ชาเลตฺวา เถรสฺส ปาเหสิ. เถโร ภิกฺขูหิ สทฺธึ ปาสาทํ อภิรุหิ, อภิรุหิตฺวา จ ชาโตวรกํ ปวิสิตฺวา นิสีทิ. นิสชฺเชว "ตุมฺหากํ วสนฏฺานํ คจฺฉถา"ติ ภิกฺขู อุยฺโยเชสิ. เตสุ คตมตฺเตสุเยว เถรสฺส ขโร อาพาโธ อุปฺปชฺชิ, โลหิตปกฺขนฺทิกา มรณนฺติกา ๓- เวทนา วตฺตนฺติ, เอกํ ภาชนํ ปวิสติ, เอกํ นิกฺขมติ. พฺราหฺมณี "มม ปุตฺตสฺส ปวตฺติ มยฺหํ น รุจฺจตี"ติ อตฺตโน วสนคพฺภทฺวารํ นิสฺสาย อฏฺาสิ. จตฺตาโร มหาราชาโน "ธมฺมเสนาปติ กุหึ วิหรตี"ติ โอโลเกนฺตา "นาลกคาเม ชาโตวรเก ปรินิพฺพานมญฺเจ นิปนฺโน, ปจฺฉิมทสฺสนํ คมิสฺสามา"ติ อาคมฺม วนฺทิตฺวา อฏฺสุ. เถโร เก ตุเมฺหติ ปุจฺฉิ. อเมฺห ๔- มหาราชาโน ภนฺเตติ. กสฺมา อาคตตฺถาติ. คิลานูปฏฺากา ภวิสฺสามาติ. โหตุ อตฺถิ คิลานูปฏฺาโก, คจฺฉถ ตุเมฺหติ อุยฺโยเชสิ. เตสํ คตาวสาเน เตเนว นเยน สกฺโก เทวานมินฺโท. ตสฺมึ คเต สุยามาทโย มหาพฺรหฺมา จ อาคมึสุ. เตปิ ตเถว เถโร อุยฺโยเชสิ. พฺราหฺมณี เทวตานํ อาคมนญฺจ คมนญฺจ ทิสฺวา "เก นุ โข เอเต มม ปุตฺตํ วนฺทิตฺวา วนฺทิตฺวา คจฺฉนฺตี"ติ เถรสฺส คพฺภทฺวารํ คนฺตฺวา "ตาต @เชิงอรรถ: ฉ.ม. ปวตฺตึ เอวมุปริปิ ฉ.ม., อิ. ทณฺฑทีปิกาโย @ ฉ.ม. มารณนฺติกา เอวมุปริปิ ฉ.ม., อิ. อเมฺหติ สทฺโท น ทิสฺสติ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๕๕.

จุนฺท กา ปวตฺตี"ติ ปุจฺฉิ. โส ตํ ปวุตฺตึ อาจิกฺขิตฺวา "มหาอุปาสิกา ภนฺเต อาคตา"ติ อาห. เถโร "กสฺมา อเวลาย อาคตตฺถา"ติ ปุจฺฉิ. สา "ตุมฺหากํ ตาต ทสฺสนตฺถายา"ติ วตฺวา "ตาต เก ปมํ อาคตา"ติ ปุจฺฉิ. จตฺตาโร มหาราชาโน อุปาสิเกติ. ตาต ตฺวํ จตูหิ มหาราเชหิ มหนฺตตโรติ. อารามิกสทิสา เอเต อุปาสิเก, อมฺหากํ สตฺถุโน ปฏิสนฺธิคฺคหณโต ปฏฺาย ขคฺคหตฺถา หุตฺวา อารกฺขํ อกํสูติ. เตสํ ตาต คตาวสาเน โก อาคโตติ. สกฺโก เทวานมินฺโทติ. เทวราชโตปิ ตฺวํ ตาต มหนฺตตโรติ. ภณฺฑคฺคาหกสามเณรสทิโส เอส อุปาสิเก, อมฺหากํ สตฺถุโน ตาวตึสโต โอตรณกาเล ปตฺตจีวรํ คเหตฺวา โอติณฺโณติ. ตสฺส ตาต คตาวสาเน โชตมาโน วิย โก อาคโตติ. อุปาสิเก ตุยฺหํ ภควา จ สตฺถา จ สุทฺธาวาสมหาพฺรหฺมา นาม เอโสติ. มยฺหํ ภควโต มหาพฺรหฺมโตปิ ตฺวํ ตาต มหนฺตตโรติ. อาม อุปาสิเก, เอเต นาม กิร อมฺหากํ สตฺถุโน ชาตทิวเส จตฺตาโร มหาพฺรหฺมาโน มหาปุริสํ สุวณฺณชาเลน ปฏิคฺคณฺหึสูติ. อถ พฺราหฺมณิยา "ปุตฺตสฺส ตาว เม อยํ อานุภาโว, กีทิโส วต มยฺหํ ปุตฺตสฺส ภควโต สตฺถุ อานุภาโว ภวิสฺสตี"ติ จินฺตยนฺติยา สหสา ปญฺจวณฺณา ปีติ อุปฺปชฺชิตฺวา สกลสรีรํ ๑- ผริ. เถโร "อุปฺปนฺนํ เม มาตุ ปีติโสมนสฺสํ, อยํ อิทานิ กาโล ธมฺมเทสนายา"ติ จินฺเตตฺวา "กึ จินฺเตสิ มหาอุปาสิเก"ติ อาห. สา "ปุตฺตสฺส ตาว เม อยํ คุโณ, สตฺถุ ปนสฺส กีทิโส คุโณ ภวิสฺสตีติ อิทํ ตาต จินฺเตมี"ติ อาห. มหาอุปาสิเก มยฺหํ สตฺถุ ชาตกฺขเณ มหาภินิกฺขมเน สมฺโพธิยํ ธมฺมจกฺกปฺปวตฺตเน จ ทสสหสฺสี โลกธาตุ กมฺปิตฺถ, สีเลน สมาธินา ปญฺาย วิมุตฺติยา วิมุตฺติาณทสฺสเนน สโม นาม นตฺถิ, อิติปิ โส ภควาติ วิตฺถาเรตฺวา พุทฺธคุณปฏิสํยุตฺตํ ธมฺมเทสนํ กเถสิ. พฺราหฺมณี ปิยปุตฺตสฺส ธมฺมเทสนาปริโยสาเน โสตาปตฺติผเล ปติฏฺาย ปุตฺตํ อาห "ตาต อุปติสฺส, กสฺมา เอวมกาสิ, เอวรูปํ นาม อมตํ มยฺหํ เอตฺตกํ กาลํ น อทาสี"ติ. เถโร "ทินฺนํทานิ เม มาตุยา สาริยา ๒- @เชิงอรรถ: ฉ.ม. สกลสรีเร ฉ.ม., อิ. รูปสาริยา

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๕๖.

พฺราหฺมณิยา โปสาวนิกมูลํ, เอตฺตเกน วฏฺฏิสฺสตี"ติ จินฺเตตฺวา "คจฺฉถ ๑- มหาอุปาสิเก"ติ พฺราหฺมณึ อุยฺโยเชตฺวา "จุนฺท กา เวลา"ติ อาห. พลวปจฺจูสกาโล ภนฺเตติ. เตนหิ ภิกฺขุสํฆํ สนฺนิปาเตหีติ, สนฺนิปติโต ภนฺเต สํโฆติ. มํ อุกฺขิปิตฺวา นิสีทาเปหิ จุนฺทาติ จุนฺโท อุกฺขิปิตฺวา นิสีทาเปสิ. เถโร ภิกฺขู อามนฺเตสิ "อาวุโส จตุจตฺตาฬีสํ โว วสฺสานิ มยา สทฺธึ วสนฺตานํ ยํ เม กายิกํ วา วาจสิกํ วา น โรเจถ, ขมถ ตํ อาวุโส"ติ. เอตฺตกํ ภนฺเต อมฺหากํ ฉายา วิย ตุเมฺห อมุญฺจิตฺวา วิจรนฺตานํ อรุจฺจนกํ นาม โน นตฺถิ, ตุเมฺห ปน อมฺหากํ ขมถาติ. อถ เถโร อรุณสิขาย ปญฺายมานาย มหาปวึ อุนฺนาทยนฺโต อนุปาทิเสสาย นิพฺพานธาตุยา ปรินิพฺพายิ. พหู เทวมนุสฺสา เถรสฺส ปรินิพฺพานฏฺาเน ๒- สกฺการํ กรึสุ. อายสฺมา จุนฺโท เถรสฺส ปตฺตจีวรญฺจ ธาตุปริสฺสาวนญฺจ คเหตฺวา เชตวนํ คนฺตฺวา อานนฺทตฺเถรํ คเหตฺวา ภควนฺตํ อุปสงฺกมิ. ภควา ธาตุปริสฺสาวนํ คเหตฺวา ปญฺจหิ คาถาสเตหิ เถรสฺส คุณํ กเถตฺวา ธาตุเจติยํ การาเปตฺวา ราชคหคมนตฺถาย อานนฺทตฺเถรสฺส สญฺ อทาสิ. เถโร ภิกฺขูนํ อาโรเจสิ. ภควาปิ ภิกฺขุสํฆปริวุโต ราชคหํ อคมาสิ. ตตฺถ คตกาเล มหาโมคฺคลฺลานตฺเถโร ปรินิพฺพายิ. ภควา ตสฺสาปิ ธาตุโย คเหตฺวา เจติยํ กาเรตฺวา ๓- ราชคหโต นิกฺขมิตฺวา อนุปุพฺเพน คงฺคาภิมุโข คนฺตฺวา อุกฺกเวลํ ๔- อคมาสิ. ตตฺถ คงฺคาตีเร ภิกฺขุสํฆปริวุโต นิสีทิตฺวา ตตฺถ สาริปุตฺตโมคฺคลฺลานานํ ปรินิพฺพานปฏิสํยุตฺตํ สุตฺตํ ๕- เทเสตฺวา อุกฺกเวลโต นิกฺขมิตฺวา เวสาลึ อคมาสิ. เอวํ คเต ๖- อถโข ภควา ปุพฺพณฺหสมยํ นิวาเสตฺวา ปตฺตจีวรมาทาย เวสาลึ ปิณฺฑาย ปาวิสีติ อยเมตฺถ อนุปุพฺพิกถา. นิสีทนนฺติ อิธ จมฺมกฺขณฺฑํ อธิปฺเปตํ. [๑๖๗] อุเทนํ เจติยนฺติ ๗- อุเทนยกฺขสฺส เจติยฏฺาเน กตวิหาโร วุจฺจติ. โคตมกาทีสุปิ เอเสว นโย. ภาวิตาติ วฑฺฒิตา. พหุลีกตาติ ปุนปฺปุนํ @เชิงอรรถ: ฉ.ม.,อิ. คจฺฉ ฉ.ม.,อิ. ปรินิพฺพาเน ฉ.ม.,อิ. การาเปตฺวา @ ฉ.ม.,อิ. อุกฺกเจลํ สํ.มหา. ๑๙/๓๗๙/๑๔๐ จุนฺทสฺตต อิ. คโต @ ก. ฉ.ม.,อิ. อุเทนเจติยนฺติ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๕๗.

กตา. ยานีกตาติ ยุตฺตยานํ วิย กตา. วตฺถุกตาติ ปติฏฺานฏฺเน วตฺถุ วิย กตา. อนุฏฺิตาติ อธิฏฺิตา. ปริจิตาติ สมนฺตโต จิตา สุวฑฺฒิตา. สุสมารทฺธาติ สุฏฺ สมารทฺธา. อิติ อนิยเมน กเถตฺวา ปุน นิยเมตฺวา ทสฺเสนฺโต ตถาคตสฺส โขติอาทิมาห. เอตฺถ จ กปฺปนฺติ อายุกปฺปํ. ตสฺมึ ตสฺมึ กาเล ยํ มนุสฺสานํ อายุปฺปมาณํ โหติ, ตํ ปริปุณฺณํ กโรนฺโต ติฏฺเยฺย. กปฺปาวเสสํ วาติ "อปฺปํ วา ภิยฺโย"ติ ๑- วุตฺตวสฺสสตโต อติเรกํ วา. มหาสิวตฺเถโร ปนาห "พุทฺธานํ อฏฺาเน คชฺชิตํ นาม นตฺถิ. ยเถว หิ เวฬุวคามเก อุปฺปนฺนํ มรณนฺติกํ เวทนํ ทส มาเส วิกฺขมฺเภติ, เอวํ ปุนปฺปฺนํ ตํ สมาปตฺตึ สมาปชฺชิตฺวา ทส ๒- มาเส ๒- วิกฺขมฺเภนฺโต อิมํ ภทฺทกปฺปเมว ติฏฺเยฺยาติ. ๓- กสฺมา ปน น ิโตติ. อุปาทินฺนกสรีรํ นาม ขณฺฑิจฺจาทีหิ อภิภุยฺยติ, พุทฺธา จ ขณฺฑิจฺจาทิภาวํ อปฺปตฺวา ปญฺจเม อายุโกฏฺาเส พหุชนสฺส ปิยมนาปกาเลเยว ปรินิพฺพายนฺติ. พุทฺธานุพุทฺเธสุ จ มหาสาวเกสุ ปรินิพฺพุเตสุ เอกเกเนว ขาณุเกน วิย าตพฺพํ โหติ, ทหรสามเณรปริวาเรน ๔- ปน คโต `อโห พุทฺธานํ ปริสา'ติ ๔- หีเฬตพฺพตํ อาปชฺเชยฺย. ตสฺมา น ิโต"ติ. เอวํ วุตฺเตปิ โส ปน ๕- รุจฺจติ, "อายุกปฺโป"ติ อิทเมว อฏฺกถายํ นิยมิตํ. ยถา ตํ มาเรน ปริยุฏฺิตจิตฺโตติ เอตฺถ ตนฺติ นิปาตมตฺตํ, ยถา มาเรน ปริยุฏฺิตจิตฺโต อชฺโฌตฺถฏจิตฺโต อญฺโปิ โกจิ ปุถุชฺชโน ปฏิวิชฺฌิตุํ น สกฺกุเณยฺย, เอวเมว นาสกฺขิ ปฏิวิชฺฌิตุนฺติ อตฺโถ. กึการณา? มาโร หิ ยสฺส สพฺเพน สพฺพํ จตฺตาโร ๖- วิปลฺลาสา อปฺปหีนา, ตสฺส จิตฺตํ ปริยุฏฺาติ. เถรสฺส จตฺตาโร วิปลฺลาสา อปฺปหีนา, เตนสฺส มาโร จิตฺตํ ปริยุฏฺาติ. โส ปน จิตฺตปริยุฏฺานํ กโรนฺโต กึ กโรตีติ. เภรวํ รูปารมฺมณํ วา ทสฺเสติ, สทฺทารมฺมณํ วา สาเวติ, ตโต สตฺตา ตํ ทิสฺวา วา ตํ สุตฺวา วา สตึ วิสชฺเชตฺวา วิวฏมุขา โหนฺติ. เตสํ มุเขน หตฺถํ ปเวเสตฺวา หทยํ มทฺทติ. @เชิงอรรถ: ที.มหา ๑๐/๗/๓ มหาปทานสุตฺต, องฺ. สตฺตก. ๒๓/๗๑/๑๔๑ อรกสุตฺต ๒-๒ ฉ.ม. ทส ทส @ มาเส ฉ.ม. อิติ สทฺโท น ทิสฺสติ ๔-๔ ฉ.ม. ทหรสามเณรปริวาริเตน วา ตโต @ `อโห...ปริสา'ติ ฉ.ม. น ฉ.ม., อิ. ทฺวาทส

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๕๘.

ตโตปิ วิสญฺีว ๑- หุตฺวา ติฏฺนฺติ, เถรสฺส ปเนส มุเขน หตฺถํ ปเวเสตุํ กึ สกฺขิสฺสติ. เภรวารมฺมณํ ปน ทสฺเสติ. ตํ ทิสฺวา เถโร นิมิตฺโตภาสํ น ปฏิวิชฺฌิ. ภควา ชานนฺโตเยว กิมตฺถํ ยาวตติยํ อามนฺเตสีติ ปรโต "ติฏฺตุ ภนฺเต ภควา"ติ ยาจิเต "ตุเยฺหเวตํ ทุกฺกฏํ, ตุเยฺหเวตํ อปรทฺธนฺ"ติ โทสาโรปเนน โสกตนฺกรณตฺถํ. มารยาจนกถาวณฺณนา [๑๖๘] มาโร ปาปิมาติ เอตฺถ มาโรติ สตฺเต อนตฺเถ นิโยเชนฺโต มาเรตีติ มาโร. ปาปิมาติ ตสฺเสว เววจนํ. โส หิ ปาปธมฺมสมนฺนาคตตฺตา "ปาปิมา"ติ วุจฺจติ. กโณฺห, อนฺตโก นมุจิ, ปมตฺตพนฺธูติปิ ตสฺเสว นามานิ. ภาสิตา โข ปเนสาติ อยญฺหิ ภควโต สมฺโพธิปตฺติยา อฏฺเม สตฺตาเห โพธิมณฺเฑเยว อาคนฺตฺวา "ภควา ยทตฺถํ ตุเมฺหหิ ปารมิโย ปูริตา, โส เต ๒- อตฺโถ อนุปฺปตฺโต, ปฏิวิทฺธํ สพฺพญฺุตาณํ, กึ เต โลกวิจารเณนา"ติ วตฺวา, ยถา อชฺช, เอวเมว "ปรินิพฺพาตุทานิ ภนฺเต ภควา"ติ ยาจิ. ภควา จสฺส "น ตาวาหนฺ"ติ อาทีนิ วตฺวา ปฏิกฺขิปิ. ตํ สนฺธาย "ภาสิตา โข ปเนสา ภนฺเต"ติ อาทิมาห. ตตฺถ วิยตฺตาติ มคฺควเสน วิยตฺตา. ตเถว วินีตา ตถา วิสารทา. พหุสฺสุตาติ เตปิฏกวเสน พหุ สุตเมเตสนฺติ พหุสฺสุตา. ตเมว ธมฺมํ ธาเรนฺตีติ ธมฺมธรา. อถวา ปริยตฺติพหุสฺสุตา เจว ปฏิเวธพหุสฺสุตา จ. ปริยตฺติ- ปฏิเวธธมฺมานํเยว ธารณโต ธมฺมธราติ เอวเมตฺถ อตฺโถ ทฏฺพฺโพ. ธมฺมานุธมฺม- ปฏิปนฺนาติ อริยธมฺมสฺส อนุธมฺมภูตํ วิปสฺสนาธมฺมํ ปฏิปนฺนา. สามีจิปฏิปนฺนาติ อนุจฺฉวิกํ ปฏิปทํ ปฏิปนฺนา. อนุธมฺมจาริโนติ อนุธมฺมจรณสีลา. สกํ อาจริยกนฺติ อตฺตโน อาจริยวาทํ. อาจิกฺขิสฺสนฺตีติ อาทีนิ สพฺพานิ อญฺมญฺสฺส เววจนานิ. สห ธมฺเมนาติ สเหตุเกน สการเณน วจเนน. สปฺปาฏิหาริยนฺติ ยาว นิยฺยานิกํ กตฺวา ๓- ธมฺมํ เทเสสฺสนฺติ. @เชิงอรรถ: ฉ.ม.,อิ. ตโต วิสญฺาว ฉ.ม.,อิ. โว ฉ.ม. ยาว น นิยยานิกํ กตฺวา

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๕๙.

พฺรหฺมจริยนฺติ สิกฺขตฺตยสงฺคหิตํ สกลํ สาสนพฺรหฺมจริยํ. อิทฺธนฺติ สมิทฺธํ ฌานาทิวเสน. ๑- ผีตนฺติ วุฑฺติปฺปตฺตํ สพฺพผาลิผุลฺลํ วิย อภิญฺาย สมฺปตฺติวเสน. วิตฺถาริกนฺติ วิตฺถตํ ตสฺมึ ตสฺมึ ทิสาภาเค ปติฏฺิตวเสน. พาหุชญฺนฺติ พหุชเนหิ าตํ ปฏิวิทฺธํ มหาชนาภิสมยวเสน. ปุถุภูตนฺติ สพฺพาการวเสน ปุถุลภาวปฺปตฺตํ. กถํ? ยาว เทวมนุสฺเสหิ สุปฺปกาสิตนฺติ ยตฺตกา วิญฺูชาติกา เทวา เจว มนุสฺสา จ อตฺถิ, สพฺเพหิ สุฏฺุ ปกาสิตนฺติ อตฺโถ. อปฺโปสฺสุกฺโกติ นิราลโย. ตฺวํ หิ ปาปิม อฏฺมสตฺตาหโต ปฏฺาย "ปรินิพฺพาตุทานิ ภนฺเต ภควา ปรินิพฺพาตุ สุคโต"ติ วิรวนฺโต อาหิณฺฑิตฺถ. อชฺชทานิ ปฏฺาย วิคตุสฺสาโห โหหิ, มา มยฺหํ ปรินิพฺพานตฺถํ วายามํ กโรหีติ วทติ. อายุสงฺขารโอสฺสชฺชนวณฺณนา [๑๖๙] สโต สมฺปชาโน อายุสงฺขารํ โอสฺสชฺชีติ ๒- สตึ สุปฏฺิตํ กตฺวา าเณน ปริจฺฉินฺทิตฺวา อายุสงฺขารํ วิสชฺชิ ปชหิ. ตตฺถ น ภควา หตฺเถน เลฑฺฑุํ วิย อายุสงฺขารํ โอสฺสชฺชิ, เตมาสมตฺตเมว ปน นิรนฺตรํ ๓- สมาปตฺตึ สมาปชฺชิตฺวา ตโต ปรํ น สมาปชฺชิสฺสามีติ จิตฺตํ อุปฺปาเทสิ, ตํ สนฺธาย วุตฺตํ "โอสฺสชฺชี"ติ. "อุสฺสชฺชี"ติปิ ปาโ. มหาภูมิจาโลติ มหนฺโต ปวีกมฺโป. ตทา กิร ทสสหสฺสี โลกธาตุ กมฺปิตฺถ. ภึสนโกติ ภยชนโก. เทวทุนฺทุภิโย จ ๔- ผลึสูติ เทวเภริโย ผลึสุ, เทโว สุกฺขคชฺชิตํ คชฺชิ, อกาลวิชฺชุลตา นิจฺฉรึสุ, ขณิกวสฺสํ วสฺสีติ วุตฺตํ โหติ. อุทานํ อุทาเนสีติ กสฺมา อุทาเนสิ. โกจิ นาม วเทยฺย "ภควา ปจฺฉโต ปจฺฉโต อนุพนฺธิตฺวา `ปรินิพฺพายถ ภนฺเต, ปรินิพฺพายถ ภนฺเต'ติ อุปทฺทูโต ภเยน อายุสงฺขารํ วิสชฺเชสี"ติ. "ตสฺโสกาโส มา โหตูติ ๕- ภีตสฺส อุทานํ นาม นตฺถี"ติ เอตสฺส ทีปนตฺถํ ปีติเวควิสฏฺ อุทานํ อุทาเนสิ. @เชิงอรรถ: ฉ.ม.,อิ. านสฺสาทวเสน ฉ.ม. โอสฺสชีติ เอวมุปริปิ ฉ.ม.,อิ. นิรนฺตรนฺติ @ น ทิสฺสติ ก. เทวทุนฺทภิโยว ฉ.ม.,อิ. อิติสทฺโท น ทิสฺสติ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๖๐.

ตตฺถ สพฺเพสํ โสณสิคาลาทีนํ ๑- ปจฺจกฺขภาวโต ตุลิตํ ปริจฺฉินฺนนฺติ ตุลํ. กินฺตํ? กามาวจรกมฺมํ. น ตุลํ, น วา ตุลํ สทิสมสฺส อญฺ โลกิยกมฺมํ อตฺถีติ อตุลํ. กินฺตํ? มหคฺคตกมฺมํ. อถวา กามาวจรํ รูปาวจรํ ตุลํ, อรูปาวจรํ อตุลํ. อปฺปวิปากํ วา ตุลํ, พหุวิปากํ อตุลํ. สมฺภวนฺติ สมฺภวเหตุภูตํ, ปิณฺฑการก ราสิการกนฺติ อตฺโถ. ภวสงฺขารนฺติ ปุนพฺภวสงฺขารณกํ. อวสฺสชีติ ๒- วิสชฺเชสิ. มุนีติ พุทฺธมุนิ. อชฺฌตฺตรโตติ นิยกชฺฌตฺตรโต. สมาหิโตติ อุปจารปฺปนา- สมาธิวเสน สมาหิโต. อภินฺทิ กวจมิวาติ กวจํ วิย อภินฺทิ. อตฺตสมฺภวนฺติ อตฺตนิ สญฺชาตํ กิเสสํ. อิทํ วุตฺตํ โหติ "สวิปากฏฺเน สมฺภวํ, ภวาภิสงฺขรณฏฺเน ภวสงฺขารนฺติ จ ลทฺธนามํ ตุลาตุลสงฺขาตํ โลกิยกมฺมญฺจ โอสฺสชิ. สงฺคามสีเส มหาโยโธ กวจํ วิย อตฺตสมฺภวํ กิเลสญฺจ อชฺฌตฺตรโต สมาหิโต หุตฺวา อภินฺที"ติ. อถวา ตุลนฺติ ตุเลนฺโต ตีเรนฺโต. อตุลญฺจ สมฺภวนฺติ นิพฺพานญฺเจว ภวญฺจ. ๓- ภวสงฺขารนฺติ ภวคามิกมฺมํ. อวสฺสชิ ๒- มุนีติ "ปญฺจกฺขนฺธา อนิจฺจา, ปญฺจนฺนํ ขนฺธานํ นิโรโธ นิพฺพานํ นิจฺจนฺ"ติ อาทินา ๔- นเยน ตุลยนฺโต พุทฺธมุนิ ภเว อาทีนวํ, นิพฺพาเน จ อานิสํสํ ทิสฺวา ตํ ขนฺธานํ มูลภูตํ ภวสงฺขารกมฺมํ "กมฺมกฺขยาย สํวตฺตตี"ติ ๕- เอวํ วุตฺเตน กมฺมกฺขยสฺส กเรน อริยมคฺเคน อวสฺสชิ. กถํ? อชฺฌตฺตรโต สมาหิโต อภินฺทิ กวจมิว อตฺตสมฺภวํ. โส หิ วิปสฺสนาวเสน อชฺฌตฺตรโต สมถวเสน สมาหิโตติ เอวํ ปุพฺพภาคโต ปฏาย สมถวิปสฺสนาพเลน กวจมิว อตฺตภาวํ ปริโยนทฺธิตฺวา ๖- ิตํ, อตฺตนิ สมฺภวตฺตา "อตฺตสมฺภวนฺ"ติ ลทฺธนามํ สพฺพํ กิเลสชาลํ อภินฺทิ. กิเลสาภาเวน จ กตกมฺมํ อปฏิสนฺธิกตฺตา อวสฏฺนฺนาม โหตีติ เอวํ กิเลสปฺปหาเนน กมฺมํ ปชหิ, ปหีนกิเลสสฺส จ ภยํ นาม นตฺถิ, ตสฺมา อภีโตว อายุสงฺขารํ โอสฺสชีติ ๗- อภีตภาวํ าปนตฺถญฺจ อุทานํ อุทาเนสีติ เวทิตพฺโพ. @เชิงอรรถ: ฉ.ม. โสณสิงฺคาลาทีนมฺปิ ๒-๒ ก. อวสฺสชฺชีติ, อวสฺสชฺชิ ฉ.ม. สมฺภวญฺจ @ ขุ. ปฏิ. ๓๑/๗๓๕/๖๓๐ วิปสฺสนากถา ม.ม. ๑๓/๘๑/๕๗ องฺ. จตุกฺก. ๒๑/๒๓๒/๒๕๘ @ ฉ.ม., อิ. ปริโยนนฺธิตฺวา ฉ.ม., อิ. อิติสทฺโท น ทิสฺสติ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๖๑.

อฏฺมหาภูมิจาลเหตุวณฺณนา [๑๗๑] ยํ มหาวาตาติ เยน สมเยน ยสฺมึ วา สมเย มหาวาตา วายนฺติ. มหาวาตา วายนฺตาติ ๑- อุกฺเขปกวาตา นาม อุฏฺหนฺติ, เต วายนฺตา สฏฺิสหสฺสาธิกนวโยชนสตสหสฺสพหลํ อุทกสนฺธารกวาตํ อุปจฺฉินฺทนฺติ, ตโต อากาเส อุทกํ ภสฺสติ, ตสฺมึ อุทเก ภสฺสนฺเต ปวี ภสฺสติ. ปุน วาโต อตฺตโน พเลน อนฺโตธมฺมกรเก ๒- วิย อุทกํ อาพนฺธิตฺวา คณฺหาติ, ตโต อุทกํ อุคฺคจฺฉติ, ตสฺมึ อุคฺคจฺฉนฺเต ปวี อุคฺคจฺฉติ. เอวํ อุทกํ กมฺปิตํ ปวึ กมฺเปติ. เอว๓- กมฺปนํ ยาว อชฺชกาลาปิ โหติเยว, พลหภาเวน ๔- ปน โอคฺคจฺฉนุคฺคจฺฉนํ น ปญฺายติ. มหิทฺธิโก มหานุภาโวติ อิชฺฌนสฺส มหนฺตตาย มหิทฺธิโก อนุภวิตพฺพสฺส มหนฺตตาย มหานุภาโว. ปริตฺตาติ ทุพฺพลา. อปฺปมาณาติ พลวา. โส อิมํ ปวึ กมฺเปตีติ โส อิทฺธึ นิพฺพตฺเตตฺวา สํเวเชนฺโต วา มหาโมคฺคลฺลาโน วิย, วีมํสนฺโต วา มหานาคตฺเถรสฺส ภาคิเนยฺโย สํฆรกฺขิตสามเณโร วิย ปวึ กมฺเปติ. โส กิรายสฺมา ขุรคฺเคเยว อรหตฺตํ ปตฺโต ๕- จินฺเตสิ "อตฺถิ นุโข เกนจิ ภิกฺขุนา ๖- ปพฺพชิตทิวเสเยว อรหตฺตํ ปตฺวา เวชยนฺโต ปาสาโท กมฺปิตปุพฺโพ"ติ. ตโต "นตฺถิ โกจี"ติ ตฺวา "อหํ กมฺเปสฺสามี"ติ อภิญฺาพเลน เวชยนฺตมตฺถเก ตฺวา ปาเทน ปหริตฺวา กมฺเปตุํ นาสกฺขิ. อถ นํ สกฺกสฺส นาฏกิตฺถิโย อาหํสุ "ปุตฺต สํฆรกฺขิต ตฺวํ ปูติคนฺเธเนว สีเสน เวชยนฺตํ กมฺเปตุํ อิจฺฉสิ, สุปติฏฺิโตกาโส ๗- ตาต ปาสาโท, กถํ กมฺเปตุํ สกฺขิสฺสสี"ติ. สามเณโร "อิมา เทวตา มยา สทฺธึ เกฬึ กโรนฺติ, อหํ โข ปน อาจริยํ นาลตฺถํ, กหํ นุ โข เม อาจริโย สามุทฺทิกมหานาคตฺเถโร"ติ อาวชฺเชนฺโต มหาสมุทฺเท อุทกเลณํ มาเปตฺวา ทิวาวิหารํ นิสินฺโนติ ตฺวา ตตฺถ คนฺตฺวา เถรํ วนฺทิตฺวา อฏฺาสิ. ตโต นํ เถโร "กินฺตาต สํฆรกฺขิต @เชิงอรรถ: ฉ.ม. วายนฺตาปิ ฉ.ม. อนฺโตธมกรเณ ฉ.ม.,อิ. เอตญฺจ @ ม. พหุลภาเวน ฉ.ม. อิ. ปตฺวา ฉ.ม.,อิ. โกจิ ภิกฺขุ, เยน @ ฉ.ม., อิ. สุปติฏฺิโต

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๖๒.

อสิกฺขิตฺวาว ยุทฺธํ ปวิฏฺโสี"ติ วตฺวา "นาสกฺขิ ตาต เวชยนฺตํ กมฺเปตุนฺ"ติ ปุจฺฉิ. อาจริยํ ภนฺเต นาลตฺถนฺติ. อถ นํ เถโร "ตาต ตุมฺหาทิเส อกมฺเปนฺเต โก อญฺโ กมฺเปสฺสติ, ทิฏฺปุพฺพนฺเต ตาต อุทกปิฏฺเ โคมยปิณฺฑํ ปลฺลวตนฺติ ๑- วตฺวา ตาต กปลฺลปูวํ ๒- ปจนฺตา อนฺเต ๓-๓- ปริจฺฉินฺทนฺติ, อิมินา โอปมฺเมน ชานาหี"ติ อาห. โส "วฏฺฏิสฺสติ ภนฺเต เอตฺตเกนา"ติ วตฺวา ปาสาเทน ปติฏฺิโตกาสํ อุทกํ โหตูติ อธิฏฺาย เวชยนฺตาภิมุโข อคมาสิ. เทวธีตโร ตํ ทิสฺวา "เอกวารํ ลชฺชิตฺวา คโต, ปุนปิ สามเณโร เอติ, ปุนปิ เอตี"ติ วทึสุ. สกฺโก เทวราชา "มา มยฺหํ ปุตฺเตน สทฺธึ กถยิตฺถ, อิทานิ เตน อาจริโย ลทฺโธ, ขเณน ปาสาทํ กมฺเปสฺสตี"ติ อาห. สามเณโร ๔- ปาทงฺคุฏฺเน ปาสาทถูปิกมฺปหริ. ปาสาโท จตูหิ ทิสาหิ โอนมติ. เทวตา "เทหิ ตาต ปาสาทสฺส ปติฏฺาตุํ, เทหิ ตาต ปาสาทสฺส ปติฏฺาตุนฺ"ติ วิรวึสุ. สามเณโร ปาสาทํ ยถาาเน เปตฺวา ปาสาทมตฺถเก ตฺวา อุทานํ อุทาเนสิ:- อชฺเชวาหํ ปพฺพชิโต อชฺชปตฺตาสวกฺขยํ อชฺช กมฺเปมิ ปาสาทํ อโห พุทฺธสฺสุฬารตา. อชฺเชวาหํ ปพฺพชิโต อชฺช ปตฺตาสวกฺขยํ อชฺช กมฺเปมิ ปาสาทํ อโห ธมฺมสฺสุฬารตา. อชฺเชวาหํ ปพฺพชิโต อชฺช ปตฺตาสวกฺขยํ อชฺช กมฺเปมิ ปพฺพชิโต อโห สํฆสฺสุฬารตาติ. อิโต ปเรสุ ฉสุ ปวีกมฺเปสุ ยํ วตฺตพฺพํ, ตํ มหาปทาเน วุตฺตเมว. อิติ อิเมสุ อฏฺสุ ปวีกมฺเปสุ ปโม ธาตุโกเปน, ๕- ทุติโย อิทฺธานุภาเวน, ตติยจตุตฺถา ปุญฺเตเชน, ปญฺจโม าณเตเชน, ฉฏฺโ สาธุการทานวเสน, สตฺตโม การุญฺภาเวน, อฏฺโม อาโรทเนน. มาตุ กุจฺฉึ จ โอกฺกมนฺเต จ ตโต นิกฺขมนฺเต จ มหาสตฺเต ตสฺส ปุญฺเตเชน ปวี อกมฺปิตฺถ. อภิสมฺโพธิยํ าณเตเชน อภิหตา หุตฺวา อกมฺปิตฺถ. ธมฺมจกฺกปฺปวตฺตเน @เชิงอรรถ: ฉ.ม. ปิลวนฺตํ, อิ. ปิลวนฺตนฺติ ฉ.ม. กปลฺลกปูวํ ๓-๓ ฉ.ม., อิ. อนฺตนฺเตน @ ฉ.ม. สามเณโรปิ ม. อิ. ธาตุกฺโขเภน

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๖๓.

สาธุการภาวสณฺิตา สาธุการํ ททมานา อกมฺปิตฺถ. อายุสงฺขาโรสฺสชฺชเน การุญฺภาวสณฺิตา จิตฺตสงฺโขภํ อสหมานา อกมฺปิตฺถ. ปรินิพฺพาเน อาโรทนเวคตุนฺนา หุตฺวา อกมฺปิตฺถ. อยํ ปนตฺโถ ปวีเทวตาย วเสน เวทิตพฺโพ, มหาภูตปวิยา ปเนตํ นตฺถิ อเจตนตฺตาติ. อิเม โข อานนฺท อฏฺ เหตูติ เอตฺถ อิเมติ นิทฺทิฏฺนิทสฺสนํ. เอตฺตาวตา จ ปนายสฺมา อานนฺโท "อทฺธา อชฺช ภควตา อายุสงฺขาโร โอสฺสฏฺโ"ติ สลฺลกฺเขสิ. ภควา ปน สลฺลกฺขิตภาวํ ชานนฺโตปิ โอกาสํ อทตฺวาว อญฺานิปิ อฏฺกานิ สมฺปิณฺฑนฺโต "อฏฺ โข อิมา"ติ อาทิมาห. อฏฺปริสวณฺณนา [๑๗๒] ตตฺถ อเนกสตํ ขตฺติยปริสนฺติ พิมฺพิสารสมาคมาติ- สมาคมลิจฺฉวิสมาคมาทิสทิสํ, สา ปน อญฺเสุ จกฺกวาเฬสุปิ ลพฺภติเยว. สลฺลปิตปุพฺพนฺติ อลลฺลาปสลฺลาโป ๑- กตปุพฺโพ. สากจฺฉาติ ธมฺมสากจฺฉาปิ สมาปชฺชิตปุพฺพา. ยาทิสโก เตสํ วณฺโณติ เต โอทาตาปิ โหนฺติ กาฬาปิ มงฺคุรจฺฉวีปิ, สตฺถา สุวณฺณวณฺโณว. อิทํ ปน สณฺานํ ปฏิจฺจ กถิตํ. สณฺานํปิ จ เกวลํ เตสํ ปญฺายติเยว, น ปน ภควา มิลกฺขสทิโส ๒- โหติ นาปิ อามุตฺตมณิกุณฺฑโล, พุทฺธเวเสเนว นิสีทติ. เต ปน อตฺตนา ๓- สมานสณฺานเมว ปสฺสนฺติ. ยาทิสโก เตสํ สโรติ เต ฉินฺนสฺสราปิ โหนฺติ คคฺครสฺสราปิ กากสฺสราปิ โหนฺติ, สตฺถา พฺรหฺมสฺสโรว. อิทํ ปน ภาสนฺตรํ สนฺธาย กถิตํ. สเจปิ หิ ตตฺถ สตฺถา ราชาสเน นิสินฺโน กเถติ, "อชฺช ราชา มธุเรน สเรน กเถตี"ติ เตสํ โหติ. กเถตฺวา ปกฺกนฺเต ปน ภควติ ปุน ราชานํ อาคตํ ทิสฺวา "โก นุโข อยนฺ"ติ วีมํสา อุปฺปชฺชติ. ตตฺถ "โก นุ โข อยนฺ"ติ อิมสฺมึ าเน อิทาเนว มคธภาสาย ๔- สีหลภาสาย มธุเรนากาเรน กเถนฺโต โก นุ โข อยํ อนฺตรหิโต, กึ เทโว, อุทาหุ มนุสฺโสติ เอวํ วิมํสนฺตาปิ น ชานนฺตีติ อตฺโถ. @เชิงอรรถ: ฉ.ม. อาลาปสลฺลาโป เอวมุปริปิ ฉ.ม. มิลกฺขุสทิโส @ ฉ.ม., อิ. อตฺตโน ฉ.ม. มาคธภาสาย

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๖๔.

กิมตฺถํ ปเนวํ อชานนฺตานํ ธมฺมํ เทเสตีติ. วาสนตฺถาย. เอวํ สุโตปิ หิ ธมฺโม อนาคเต ปจฺจโย โหติเยวาติ อนาคตํ ปฏิจฺจ เทเสติ. อเนกสตํ พฺราหฺมณปริสนฺติ อาทีนํปิ โสณทณฺฑกูฏทนฺตสมาคมาทิวเสน ๑- เจว อญฺจกฺกวาฬวเสน จ สมฺภโว เวทิตพฺโพ. อิมา ปน อฏฺ ปริสา ภควา กิมตฺถํ อาหริ? อภีตภาวทสฺสนตฺถเมว. อิมา กิร อาหริตฺวา เอวมาห "อานนฺท อิมาปิ อฏฺ ปริสา อุปสงฺกมิตฺวา ธมฺมํ เทเสนฺตสฺส ตถาคตสฺส ภยํ วา สารชฺชํ วา นตฺถิ, มารํ ปน เอกกํ ทิสฺวา ตถาคโต ภาเยยฺยาติ โก เอวํ สญฺ อุปฺปาเทตุํ อรหติ. อภีโต อานนฺท ตถาคโต อจฺฉมฺภี สโต สมฺปชาโน อายุสงฺขารํ โอสฺสชี"ติ. อฏฺฺอภิภายตนวณฺณนา [๑๗๓] อภิภายตนานีติ อภิภวนการณานิ. กึ อภิภวนฺติ? ปจฺจนีกธมฺเมปิ อารมฺมณานิปิ. ตานิ หิ ปฏิปกฺขภาเวน ปจฺจนีกธมฺเม อภิภวนฺติ ปุคฺคลสฺส าณุตฺตริยตาย อารมฺมณานิ. อชฺฌตฺตํ รูปสญฺีติ อาทีสุ ปน อชฺฌตฺตรูเป ปริกมฺมวเสน อชฺฌตฺตํ รูปสญฺี นาม โหติ. อชฺฌตฺตํ หิ นีลปริกมฺมํ กโรนฺโต เกเส วา ปิตฺเต วา อกฺขิตารกาย วา กโรติ. ปีตปริกมฺมํ กโรนฺโต เมเท วา ฉวิยา วา หตฺถปาทปิฏฺเสุ วา อกฺขีนํ ปีตกฏฺาเน วา กโรติ. โลหิตปริกมฺมํ กโรนฺโต มํเส วา โลหิเต วา ชิวฺหาย วา อกฺขีนํ รตฺตฏฺาเน วา กโรติ. โอทาตปริกมฺมํ กโรนฺโต อฏฺิมฺหิ วา ทนฺเต วา นเข วา อกฺขีนํ เสตฏฺาเน วา กโรติ. ตํ ปน สุนีลํ สุปีตํ สุโลหิตํ สุโอทาตกํ น โหติ, อวิสุทฺธเมว โหติ. เอโก พหิทฺธา รูปานิ ปสฺสตีติ ยสฺเสตํ ๒- ปริกมฺมํ อชฺฌตฺตํ อุปฺปนฺนํ โหติ, นิมิตฺตํ ปน พหิทฺธา, โส เอวํ อชฺฌตฺตํ ปริกมฺมสฺส พหิทฺธา จ อปฺปนาย วเสน "อชฺฌตฺตํ รูปสญฺี เอโก พหิทฺธา รูปานิ ปสฺสตี"ติ วุจฺจติ. @เชิงอรรถ: ฉ.ม. โสณทณฺฑกูฏทณฺฑสมาคมาทิวเสน ฉ.ม. ยสฺเสวํ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๖๕.

ปริตฺตานีติ อวฑฺฒิตานิ. สุวณฺณทุพฺพณฺนานีติ สุวณฺณานิ วา โหนฺติ ทุพฺพณฺณานิ วา, ปริตฺตวเสเนว อิทํ อภิภายตนํ วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํ. ตานิ อภิภุยฺยาติ ยถา นาม สมฺปนฺนคหณิโก กฏจฺฉุมตฺตํ ภตฺตํ ลภิตฺวา "กึ เอตฺถ ภุญฺชิตพฺพํ อตฺถี"ติ สงฺกฑฺฒิตวา เอกํ กพฬเมว กโรติ, เอวเมว าณุตฺตริโก ปุคฺคโล วิสทาโณ "กึ เอตฺถ ปริตฺตเก อารมฺมเณ สมาปชฺชิตพฺพํ อตฺถิ, นายํ มม ภาโร"ติ ตานิ รูปานิ อภิภวิตฺวา สมาปชฺชติ. สห นิมิตฺตุปฺปาเทเนเวตฺถ อปฺปนํ ปาเปตีติ อตฺโถ. ชานามิ ปสฺสามีติ อิมินา ปนสฺส อาโภโค กถิโต. โส จ โข สมาปตฺติโต วุฏฺิตสฺส, น อนฺโต สมาปตฺติยํ. เอวํสญฺี โหตีติ อาโภคสญฺายปิ ฌานสญฺายปิ เอวํ สญฺี โหติ. อภิภวนสญฺา หิสฺส อนฺโต สมาปตฺติยํปิ อตฺถิ, อาโภคสญฺา ปน สมาปตฺติโต วุฏฺิตสฺเสว. อปฺปมาณานีติ วฑฺฒิตปฺปมาณานิ, มหนฺตานีติ อตฺโถ. อภิภุยฺยาติ เอตฺถ ปน ยถา มหคฺฆโส ปุริโส เอกํ ภตฺตวฑฺฒิตกํ ลภิตฺวา "อญฺปิ โหตุ, กึ เอตํ มยฺหํ กริสฺสตี"ติ ตํ น มหนฺตโต ปสฺสติ. เอวเมว าณุตฺตโร ปุคฺคโล วิสทาโณ "กึ เอตฺถ สมาปชฺชิตพฺพํ, นยิทํ อปฺปมาณนฺติ ๑- น มยฺหํ จิตฺเตกคฺคตากรเณ ภาโร อตฺถี"ติ ตานิ อภิภวิตฺวา สมาปชฺชติ, สห จิตฺตุปฺปาเทเนเวตฺถ ๒- อปฺปนํ ปาเปตีติ อตฺโถ. อชฺฌตฺตํ อรูปสญฺีติ อลาภิตาย วา อนตฺถิกตาย วา อชฺฌตฺตรูเป ปริกมฺมสญฺาวิรหิโต. เอโก พหิทฺธา รูปานิ ปสฺสตีติ ยสฺส ปริกมฺมํปิ นิมิตฺตํปิ พหิทฺธาว อุปฺปนฺนํ, โส เอวํ พหิทฺธา ปริกมฺมสฺส เจว อปฺปนาย จ วเสน "อชฺฌตฺตํ อรูปสญฺี เอโก พหิทฺธา รูปานิ ปสฺสตีติ วุจฺจติ. เสสเมตฺถ จตุตฺถาภิภายตเน วุตฺตนยเมว. อิเมสุ ปน จตูสุ ปริตฺตํ วิตกฺกจริตวเสน อาคตํ, อปฺปมาณํ โมหจริตวเสน, สุวณฺณํ โทสจริตวเสน, ทุพฺพณฺณํ ราคจริตวเสน. เอเตสญฺหิ @เชิงอรรถ: ฉ.ม., อิ. อิติสทฺโท น ทิสฺสติ ฉ.ม., อิ. นิมิตฺตุปฺปาเทเนเวตฺถ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๖๖.

เอตานิ สปฺปายานิ, สาปิ เนสํ สปฺปายตา วิตฺถารโต วิสุทฺธิมคฺเค จริตนิทฺเทเส วุตฺตา. ปญฺจมอภิภายตนาทีสุ นีลานีติ สพฺพสงฺคาหิกวเสน ๑- วุตฺตํ. นีลวณฺณานีติ วณฺณวเสน. นีลนิทสฺสนานีติ นิทสฺสนวเสน, อปญฺายมานวิวรานิ อสมฺภินฺนวณฺณานิ เอกนีลาเนว หุตฺวา ทิสฺสนฺตีติ วุตฺตํ โหติ. นีลนิภาสานีติ อิทํ ปน โอภาสวเสน วุตฺตํ, นีโลภาสานิ นีลปฺปภายุตฺตานีติ อตฺโถ. เอเตน เตสํ วิสุทฺธตฺตํ ๒- ทสฺเสติ. วิสุทฺธวณฺณวเสเนว หิ อิมานิ จตฺตาริ อภิภายตนานิ วุตฺตานิ. อุมาปุปฺผนฺติ ๓- เอตํ หิ ปุปฺผํ สินิทฺธํ มุทุ, ทิสฺสมานํปิ นีลเมว โหติ, คิริกณฺณิกปุปฺผาทีนิ ปน ทิสฺสมานานิ เสตธาตุกานิ โหนฺติ, ตสฺมา อิทเมว คหิตํ, ๔- น ตานิ. พาราณเสยฺยกนฺติ พาราณสิยํ สมฺภวํ. ตตฺถ กิร กปฺปาโสปิ มุทุ, สุตฺตกนฺติกาโยปิ ตนฺตวายาปิ เฉกา, อุทกมฺปิ สุจิ สินิทฺธํ. ตสฺมา ตํ วตฺถํ อุภโตภาควิมฏฺ โหติ, ทฺวีสุปิ ปสฺเสสุ มฏฺ มุทุ สินิทฺธํ ขายติ. ปีตานีติ อาทีสุปิ อิมินาว นเยน อตฺโถ เวทิตพฺโพ. "นีลกสิณํ อุคฺคณฺหนฺโต นีลสฺมึ นิมิตฺตํ คณฺหาติ ปุปฺผสฺมึ วา วตฺถสฺมึ วา วณฺณธาตุยา วา"ติ อาทิกํ ปเนตฺถ กสิณกรณญฺจ ปริกมฺมญฺจ อปฺปนาวิธานญฺจ สพฺพํ วิสุทฺธิมคฺเค วิตฺถารโต วุตฺตนยเมว. อิมานิปิ อฏฺ อภิภายตนานิ อภีตภาวทสฺสนตฺถเมว อานีตานิ. อิมานิปิ กิร วตฺวา เอวมาห "อานนฺท เอวรูปาปิ สมาปตฺติโย สมาปชฺชนฺตสฺส จ วุฏฺหนฺตสฺส จ ตถาคตสฺส ภยํ วา สารชฺชํ วา นตฺถิ, มารํ ปน เอกกํ ทิสฺวา ตถาคโต ภาเยยฺยาติ โก เอวํ สญฺ อุปฺปาเทตุํ อรหติ, อภีโต อานนฺท ตถาคโต อจฺฉมฺภี สโต สมฺปชาโน อายุสงฺขารํ โอสฺสชฺชี"ติ. อฏฺวิโมกฺขวณฺณนา [๑๗๔] วิโมกฺขกถา อุตฺตานตฺถาเยว. อิเมปิ อฏฺ วิโมกฺขา อภีตภาวทสฺสนตฺถเมว อานีตา. อิเมปิ กิร วตฺวา เอวมาห "อานนฺท เอตาปิ @เชิงอรรถ: ฉ.ม., สพฺพสงฺคาหกวเสน อิ. สุวิสุทฺธตํ ก.,อิ. อุมฺมาปุปฺผนฺติ @ อิ. วิหิตํ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๖๗.

สมาปตฺติโย สมาปชฺชนฺตสฺส จ วุฏฺหนฺตสฺส จ ตถาคตสฺส ภยํ วา สารชฺชํ วา นตฺถิ ฯเปฯ โอสฺสชฺชี"ติ. [๑๗๕] อิทานิปิ ภควา อานนฺทตฺเถรสฺส โอกาสํ อทตฺวาว เอกมิทาหนฺติ อาทินา นเยน อปรํปิ เทสนํ อารภิ. ตตฺถ ปมาภิสมฺพุทฺโธติ อภิสมฺพุทฺโธ หุตฺวา ปมเมว อฏฺเม สตฺตาเห. [๑๗๗] โอสฺสฏฺโติ วิสชฺชิโต ปริจฺจตฺโต, ๑- เอวํ กิร วตฺวา "เตนายํ ทสสหสฺสีโลกธาตุ กมฺปิตฺถา"ติ อาห. อานนฺทยาจนกถาวณฺณนา [๑๗๘] อลนฺติ ปฏิกฺเขปวจนเมตํ. โพธินฺติ จตุมคฺคาณปฏิเวธํ. สทฺทหสิ ตฺวนฺติ เอวํ วุตฺตภวํ ตถาคตสฺส สทฺทหสีติ วทติ. ตสฺมาติหานนฺทาติ ยสฺมา อิทํ วจนํ สทฺทหสิ, ตสฺมา ตุเยฺหเวตํ ทุกฺกฏนฺติ ทสฺเสติ. [๑๗๙] เอกมิทาหนฺติ อิทํ ภควา "น เกวลํ อหํ อิเธว ตํ อามนฺเตสึ, อญฺทาปิ อามนฺเตตฺวา โอฬาริกํ นิมิตฺตํ อกาสึ, ตํปิ ตยา น ปฏิวิทฺธํ, ตเววายํ อปราโธ"ติ เอวํ โสกวิโนทนตฺถาย นานปฺปการโต เถรสฺเสว โทสาโรปนตฺถํ อารภิ. [๑๘๓] ปิเยหิ มนาเปหีติ มาตุปิตุภาตุภคินีอาทิเกหิ ชาติยา นานาภาโว, มรเณน วินาภาโว, ภเวน อญฺถาภาโว. ตํ กุเตตฺถ ลพฺภาติ ตนฺติ ตสฺมา, ยสฺมา สพฺเพเหว ปิเยหิ มนาเปหิ นานาภาโว, ตสฺมา ทส ปารมิโย ปูเรตฺวาปิ, สมฺโพธึ ปตฺวาปิ, ธมฺมจกฺกํ ปวตฺเตตฺวาปิ, ยมกปาฏิหาริยํ ทสฺเสตฺวาปิ เทโวโรหณํ กตฺวาปิ ยนฺตํ ชาตํ ภูตํ สงฺขตํ ปโลกธมฺมํ, ตํ วต ตถาคตสฺสาปิ สรีรํ มา ปลุชฺชีติ เนตํ านํ วิชฺชติ, โรทนฺเตนาปิ กนฺทนฺเตนาปิ น สกฺกา ตํ การณํ ลทฺธุนฺติ. ปุน ปจฺจาคมิสฺสตีติ ๒- ยํ จตฺตํ วนฺตํ, ตํ วต ปุน ปฏิทิสฺสตีติ ๓- อตฺโถ. @เชิงอรรถ: ฉ.ม. ปริจฺฉินฺโน ฉ.ม.,อิ. ปจฺจาวมิสฺสตีติ ฉ.ม. ปฏิขาทิสฺสตีติ, @อิ. ปฏิสงฺขริสฺสตีติ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๖๘.

[๑๘๔] ยถยิทํ พฺรหฺมจริยนฺติ ยถา อิทํ สิกฺขตฺตยสงฺคหํ สาสนพฺรหฺมจริยํ. อทฺธนิยนฺติ อทฺธานกฺขมํ. จิรฏฺิติกนฺติ จิรปฺปวตฺติวเสน จิรฏฺิติกํ. จตฺตาโร สติปฏฺานาติ อาทิ สพฺพํ โลกิยโลกุตฺตรวเสเนว กถิตํ. เอเตสํ ปน โพธิปกฺขิยานํ ธมฺมานํ วินิจฺฉโย สพฺพากาเรน วิสุทฺธิมคฺเค ปฏิปทาาณทสฺสน- วิสุทฺธินิทฺเทเส วุตฺโต. เสสเมตฺถ อุตฺตานเมวาติ. ตติยภาณวารวณฺณนา นิฏฺิตา. -------- นาคาปโลกิตวณฺณนา [๑๘๖] นาคาปโลกิตนฺติ ยถา หิ มหาชนสฺส อฏฺีนิ โกฏิยา โกฏึ อาหจฺจ ิตานิ ปจฺเจกพุทฺธานํ, องฺกุสกลคฺคานิ วิย, น เอวํ พุทฺธานํ. พุทฺธานํ ปน สุวณฺณกฺขนฺธํ ๑- วิย เอกาพทฺธานิ หุตฺวา ิตานิ, ตสฺมา ปจฺฉโต อปโลกนกาเล น สกฺกา โหติ คีวํ ปริวตฺเตตุํ. ยถา ปน หตฺถินาโค ปจฺฉาภาคํ อปโลเกตุกาโม สกลสรีเรเนว ปริวตฺตติ, เอวํ ปริวตฺเตตพฺพํ โหติ. ภควโต ปน นครทฺวาเร ตฺวา "เวสาลึ อปโลเกสฺสามี"ติ จิตฺเต อุปฺปนฺนมตฺเต "ภควา อเนกานิ กปฺปโกฏิสตสหสฺสานิ ๒- ปารมิโย ปูเรนฺเตหิ ตุเมฺหหิ น คีวํ ปริวตฺเตตฺวา อปโลกนกมฺมํ กตนฺ"ติ อยํ มหาปวี ๓- กุลาลจกฺกํ วิย ปริวตฺเตตฺวา ภควนฺตํ เวสาลีนคราภิมุขํ อกาสิ. ตํ สนฺธาเยตํ วุตฺตํ. นนุ จ น เกวลํ เวสาลิยาว, สาวตฺถีราชคหนาลนฺทปาฏลิคามโกฏิ- คามนาทิกคามเกสุปิ ตโต ตโต นิกฺขนฺตกาเล ตนฺตํ สพฺพํ ปจฺฉิมทสฺสนเมว, ตตฺถ ตตฺถ กสฺมา นาคาปโลกิตํ นาปโลเกสีติ. อนจฺฉริยตฺตา. ตตฺถ ตตฺถ หิ นิวตฺเตตฺวา อปโลเกนฺตสฺเสตํ น อจฺฉริยํ โหติ, ตสฺมา นาปโลเกสิ. อปิจ เวสาลีราชาโน อาสนฺนวินาสา, ติณฺณํ วสฺสานํ อุปริ วินสฺสิสฺสนฺตีติ. ๔- เต ตํ @เชิงอรรถ: ฉ.ม. สงฺขลิกานิ, อิ. สงฺขลิกา ฉ.ม. กปฺปโกฏิสหสฺสานิ @ ฉ.ม. ปถวี ฉ.ม., อิ. อิติสทฺโท น ทิสฺสติ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๖๙.

นครทฺวาเร นาคาปโลกิตํ นาม เจติยํ กตฺวา คนฺธมาลาทีหิ ปูเชสฺสนฺติ, ตํ เนสํ ทีฆรตฺตํ หิตาย สุขาย ภวิสฺสตีติ เตสํ อนุกมฺปาย อปโลเกสิ. ทุกฺขสฺสนฺตงฺกโรติ วฏฺฏทุกฺขสฺส อนฺตกโร. จกฺขุมาติ ปญฺจหิ จกฺขูหิ จกฺขุมา. ปรินิพฺพุโตติ กิเลสปรินิพฺพาเนน ปรินิพฺพุโต. จตุมหาปเทสกถาวณฺณนา [๑๘๗] มหาปเทเสติ มหาโอกาเส, มหาอปเทเส วา, พุทฺธาทโย มหนฺเต มหนฺเต อปทิสิตฺวา วุตฺตานิ มหาการณานีติ อตฺโถ. [๑๘๘] เนว ๑- อภินนฺทิตพฺพนฺติ หฏฺตุฏฺเหิ สาธุการํ ทตฺวา ปุพฺเพว น โสตพฺพํ, เอวํ กเต หิ ปจฺฉา "อิทํ น สเมตี"ติ วุจฺจมาโนปิ "กึ ปุพฺเพว อยํ ธมฺโม, อิทานิ น ธมฺโม"ติ วตฺวา ลทฺธึ น วิสชฺเชติ. นปฺปฏิกฺโกสิตพฺพนฺติ "กึ เอส พาโล วทตี"ติ เอวํ ปุพฺเพว น วตฺตพฺพํ, เอวํ วุตฺเต หิ วตฺตุํ ยุตฺตํปิ น วกฺขติ. เตนาห "อนภินนฺทิตฺวา อปฺปฏิกฺโกสิตฺวา"ติ. ปทพยญฺชนานีติ ปทสงฺขาตานิ พยญฺชนานิ. สาธุกํ อุคฺคเหตฺวาติ อิมสฺมึ าเน ปาลิ วุตฺตา, อิมสฺมึ าเน อตฺโถ วุตฺโต, อิมสฺมึ าเน อนุสนฺธิ กถิตา ๒- อิมสฺมึ าเน ปุพฺพาปรํ กถิตนฺติ สุฏฺุ คเหตฺวา. สุตฺเต โอตาเรตพฺพานีติ. ๓- สุตฺเต โอตาเรตพฺพานิ. วินเย สนฺทสฺเสตพฺพานีติ วินเยน สํสนฺเทตพฺพานิ. ๔- เอตฺถ จ สุตฺตนฺติ วินโย. ยถาห "กตฺถ ปฏิกฺขิตฺตํ, สาวตฺถิยา สุตฺตวิภงฺเค"ติ. ๕- วินโยติ ขนฺธโก. ยถาห "โกสมฺพิยํ ๖- วินยาติสาเร"ติ. เอวํ วินยปิฏกํปิ น ปริยาทิยติ. อุภโตวิภงฺคา ปน สุตฺตํ, ขนฺธกปริวารา วินโยติ เอวํ วินยปิฏกํ ปริยาทิยติ. อถวา สุตฺตนฺตปิฏกํ สุตฺตํ วินยปิฏกํ วินโยติ เอวํ เทฺวเยว ปิฏกานิ ปริยาทิยนฺติ. สุตฺตนฺตาภิธมฺมปิฏกกานิ วา สุตฺตํ, วินยปิฏกํ วินโยติ เอวมฺปิ ตีณิ ปิฏกานิ น ตาว ปริยาทิยนฺติ. @เชิงอรรถ: ก. เนวาติ สทฺโท น ทิสฺสติ ฉ.ม. กถิโต ฉ.ม. โอสาเรตพฺพานีติ @ อิ. สนฺทสฺเสตพฺพานิ วินย. ๗/๔๕๗/๓๐๑ สตฺตสติกฺขนฺธก @ ฉ.ม. โกสมฺพิยนฺติ อยํ น ทิสฺสติ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๗๐.

อสุตฺตนามกํ ๑- กิญฺจิ พุทฺธวจนํ นาม อตฺถิ. เสยฺยถีทํ:- ชาตกํ ปฏิสมฺภิทา นิทฺเทโส สุตฺตนิปาโต ธมฺมปทํ อุทานํ อิติวุตฺตกํ วิมานวตฺถุ เปตวตฺถุ เถรคาถา เถรีคาถา อปทานนฺติ. สุทินฺนตฺเถโร ปน "อสุตฺตกํ นาม กึ พุทฺธวจนํ อตฺถี"ติ ตํ สพฺพํ ปฏิกฺขิปิตฺวา "ตีณิ ปิฏกานิ สุตฺตํ, วินโย ปน การณนฺ"ติ อาห. ตโต ตํ การณํ ทสฺเสนฺโต อิทํ สุตฺตมาหริ:- เย โข ตฺวํ โคตมิ ธมฺเม ชาเนยฺยาสิ, อิเม ธมฺมา สราคาย สํวตฺตนฺติ โน วิราคาย, สญฺโคาย สํวตฺตนฺติ โน วิสญฺโคาย, อาจยาย สํวตฺตนฺติ โน อปจยาย, มหิจฺฉตาย สํวตฺตนฺติ โน อปฺปิจฺฉตาย, อสนฺตุฏฺิยา สํวตฺตนฺติ โน สนฺตุฏฺิยา, สงฺคณิกาย สํวตฺตนฺติ โน ปวิเวกาย, โกสชฺชาย สํวตฺตนฺติ โน วิริยารมฺภาย, ทุพฺภรตาย สํวตฺตนฺติ โน สุภรตาย, เอกํเสน โคตมิ ธาเรยฺยาสิ "เนโส ธมฺโม, เนโส วินโย, เนตํ สตฺถุสาสนนฺ"ติ. เย จ โข ตฺวํ โคตมิ ธมฺเม ชาเนยฺยาสิ อิเม ธมฺมา วิราคาย สํวตฺตนฺติ โน สราคาย, วิสญฺโคาย สํวตฺตนฺติ โน สญฺโคาย, อปจยาย สํวตฺตนฺติ โน อาจยาย, อปฺปิจฺฉตาย สํวตฺตนฺติ โน มหิจฺฉตาย, สนฺตุฏฺิยา สํวตฺตนฺติ โน อสนฺตุฏฺิยา, ปวิเวกาย สํวตฺตนฺติ โน สงฺคณิกาย, วิริยารมฺภาย สํวตฺตนฺติ โน โกสชฺชาย, สุภรตาย สํวตฺตนฺติ โน ทุพฺภรตาย, เอกํเสน โคตมิ ธาเรยฺยาสิ "เอโส ธมฺโม, เอโส วินโย, เอตํ สตฺถุสาสนนฺ"ติ. ๒- ตสฺมา สุตฺเตติ เตปิฏเก พุทฺธวจเน โอตาเรตพฺพานิ. วินเยติ เอตสฺมึ ราคาทิวินยการเณ สํสนฺเทตพฺพานีติ อยเมตฺถ อตฺโถ. น เจว สุตฺเต โอตรนฺตีติ ๓- สุตฺตปฏิปาฏิยา กตฺถจิ อนาคนฺตฺวา ฉลฺลึ อุฏฺเปตฺวา คุฬฺหเวสฺสนฺตรคุฬฺห- อุมฺมคฺคคุฬฺหวินยเวทลฺลปิฏกานํ อญฺตรโต อาคตานิ ปญฺายนฺตีติ อตฺโถ. เอวํ อาคตานิ หิ ราคาทิวินเย ปน น ปญฺายมานานิ ฉฑฺเฑตพฺพานิ โหนฺติ. เตน วุตฺตํ "อิติ เหตํ ภิกฺขเว ฉฑฺเฑยฺยาถา"ติ. เอเตนุปาเยน สพฺพตฺถ อตฺโถ เวทิตพฺโพ. @เชิงอรรถ: ฉ.ม.,อิ. อสุกนามกญฺหิ วินย. ๗/๔๐๖/๒๓๙ ภิกฺขุนิกฺขนฺธก, องฺ.อฏฺก. @ ๒๓/๑๔๓/๒๘๘ (สยา) ฉ.ม. โอสรนฺตีติ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๗๑.

อิทํ ภิกฺขเว จตุตฺถํ มหาปเทสํ ธาเรยฺยาถาติ อิทํ จตุตฺถธมฺมสฺส ปติฏฺาโนกาสํ ธาเรยฺยาถ. อิมสฺมึ ปน าเน อิมํ ปกิณฺณกํ เวทิตพฺพํ:- สุตฺเต จตฺตาโร มหาปเทสา, ขนฺธเก จตฺตาโร มหาปเทสา, จตฺตาริ ปญฺหาพฺยากรณานิ, สุตฺตํ, สุตฺตานุโลมํ, อาจริยวาโท, อตฺตโน มติ, ติสฺโส สงฺคีติโยติ. ตตฺถ "อยํ ธมฺโม, อยํ วินโย"ติ ธมฺมวินิจฺฉเย ปตฺเต อิเม จตฺตาโร มหาปเทสา ปมาณํ. ยํ เอตฺถ สเมติ ตเทว คเหตพฺพํ, อิตรํ วิรุชฺฌนฺตสฺสาปิ ๑- น คเหตพฺพํ. "อิทํ กปฺปติ, อิทํ น กปฺปตี"ติ กปฺปิยากปฺปิยวินิจฺฉเย ปตฺเต "ยํ ภิกฺขเว มยา "อิทํ น กปฺปตี"ติ อปฺปฏิกฺขิตฺตํ, ตญฺเจ อกปฺปิยํ อนุโลเมติ, กปฺปิยํ ปฏิพาหติ, ตํ โว น กปฺปตี"ติอาทิมา ๒- นเยน ขนฺธเก วุตฺตา จตฺตาโร มหาปเทสา ปมาณํ. เตสํ วินิจฺฉยกถา สมนฺตปาสาทิกาย วุตฺตา. ตตฺถ วุตฺตนเยน ยํ กปฺปิยํ อนุโลเมติ, ตเทว กปฺปิยํ, อิตรํ อกปฺปิยนฺติ เอวํ สนฺนิฏฺานํ กาตพฺพํ. เอกํสพฺยากรณีโย ปโญฺห, วิภชฺชพฺยากรณีโย ปโญฺห, ปฏิปุจฺฉาพฺยากรณีโย ปโญฺห, ปนีโย ปโญฺหติ อิมานิ จตฺตาริ ปญฺหาพฺยากรณานิ นาม. ตตฺถ "จกฺขุํ อนิจฺจนฺ"ติ ปุฏฺเน "อาม อนิจฺจนฺ"ติ เอกํเสเนว พฺยากาตพฺพํ. เอส นโย โสตาทีสุ. อยํ เอกํสพฺยากรณีโย ปโญฺห. "อนิจฺจํ นาม จกฺขุนฺ"ติ ปุฏฺเน ปน "น จกฺขุเมว, โสตมฺปิ อนิจฺจํ ฆานํปิ อนิจฺจนฺ"ติ เอวํ วิภชิตฺวา พฺยากาตพฺพํ. อยํ วิภชฺชพฺยากรณีโย ปโญฺห. "ยถา จกฺขุํ ตถา โสตํ, ยถา โสตํ ตถา จกฺขุนฺ"ติอาทีนิ ปุฏฺเน "เกนฏฺเน ปุจฺฉสี"ติ ปฏิปุจฺฉิตฺวา "ทสฺสนฏฺเน ปุจฺฉามี"ติ วุตฺเต "น หี"ติ พฺยากาตพฺพํ, "อนิจฺจฏเน ปุจฺฉามี"ติ วุตฺเต อามาติ พฺยากาตพฺพํ. อยํ ปฏิปุจฺฉาพฺยากรณีโย ปโญฺห. "ตํ ชีวํ ตํ สรีรนฺ"ติอาทีนิ ปุฏฺเน ปน "อพฺยากตเมตํ ภควตา"ติ เปตพฺโพ, @เชิงอรรถ: ฉ.ม., อิ. วิรวนฺตสฺสปิ วินย. ๕/๓๐๕/๙๐ เภสชฺชกฺขนฺธก

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๗๒.

เอส ปโห. น พฺยากาตพฺโพ. อยํ ปนีโย ปโญฺห. อิติ เตนากาเรน ปเญฺห สมฺปตฺเต อิมานิ จตฺตาริ ปญฺหาพฺยากรณานิ ปมาณํ. อิเมสํ วเสน โส ปโญฺห พฺยากาตพฺโพ. สุตฺตาทีสุ ปน สุตฺตํ นาม ติสฺโส สงฺคีติโย อารุฬฺหานิ ตีณิ ปิฏกานิ. สุตฺตานุโลมํ นาม อนุโลมกปฺปิยํ. อาจริยวาโท นาม อฏฺกถา. อตฺตโน มติ นาม นยคฺคาเหน อนุพุทฺธิยา อตฺตโน ปฏิภาณํ. ตตฺถ สุตฺตํ อปฏิพาหิยํ, ตํ ปฏิพาหนฺเตน พุทฺโธว ปฏิพาหิโต โหติ. อนุโลมกปฺปิยํ ปน สุตฺเตน สเมนฺตเมว คเหตพฺพํ, น อิตรํ. อาจริยวาโทปิ สุตฺเตน สเมนฺโตเยว คเหตพฺโพ, น อิตโร. อตฺตโน มติ ปน สพฺพทุพฺพลา, สาปิ สุตฺเตน สเมนฺตาเยว คเหตพฺพา, น อิตรา. ปญฺจสติกา, สตฺตสติกา, สหสฺสิกาติ อิมา ปน ติสฺโส สงฺคีติโย. สุตฺตํปิ ตาสุ อาคตเมว ปมาณํ, อิตรํ คารยฺหสุตฺตํ น คเหตพฺพํ. ตตฺถ โอตรนฺตานิปิ หิ ปทพฺยญฺชนานิ น เจว สุตฺเต โอตรนฺติ, น จ วินเย สนฺทิสฺสนฺตีติ เวทิตพฺพานิ. กมฺมารปุตฺตจุนฺทวตฺถุวณฺณนา [๑๘๙] กมฺมารปุตฺตสฺสาติ สุวณฺณการปุตฺตสฺส. โส กิร อฑฺโฒ มหากุฏุมฺพิโก ภควโต ปมทสฺสเนเนว โสตาปนฺโน หุตฺวา อตฺตโน อมฺพวเน วิหารํ การาเปตฺวา นิยฺยาเทสิ. ตํ สนฺธาย วุตฺตํ "อมฺพวเน"ติ สูกรมทฺทวนฺติ นาติตรุณสฺส นาติชิณฺณสฺส เอกเชฏฺกสูกรสฺส ปวตฺตมํสํ. ตํ กิร มุทุญฺเจว สินิทฺธญฺจ โหติ, ตํ ปฏิยาทาเปตฺวา สาธุกํ ปจาเปตฺวาติ อตฺโถ. เอเก ๑- ภณนฺติ "สูกรมทฺทวนฺติ ปน มุทุโอทนสฺส ปญฺจโครสยูสปาจนวิธานสฺส นาเมตํ, ยถา ควปานํ นาม ปากนามนฺ"ติ. เกจิ ภณนฺติ "สูกรมทฺทวํ นาม รสายนวิธิ, ตํ ปน รสายนสตฺเถ อาคจฺฉติ, ตํ จุนฺเทน `ภควโต ปรินิพฺพานํ น ภเวยฺยา'ติ รสายนํ ปฏิยตฺตนฺ"ติ. ๑- ตตฺถ ปน ทฺวิสหสฺสทีปปริวาเรสุ จตูสุ มหาทีเปสุ เทวตา โอชํ ปฏิกฺขิปึสุ. ๒- @เชิงอรรถ: ๑-๑ อิ.เอเก ภณนฺติ ฯเปฯ ปฏิยตฺตนฺติ อิเม ปาา น ทิสฺสนติ ฉ.ม.,อิ. ปกฺขิปึสุ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๗๓.

นาหนฺตนฺติ อิทํ สีหนาทํ กิมตฺถํ นทติ? ปรูปวาทโมจนตฺถํ. อตฺตนา ปริภุตฺตาวเสสํ เนว ภิกฺขูนํ, น มนุสฺสานํ ทาตุํ อทาสิ, อาวาเฏ นิกฺขณาเปตฺวา วินาเสสีติ หิ วตฺตุกามานํ อิทํ สุตฺวา วจโนกาโส น ภวิสฺสตีติ ปเรสํ อุปวาทโมจนตฺถํ สีหนาทํ นทติ. [๑๙๐] ภุตฺตสฺส จ สูกรมทฺทเวนาติ ภุตฺตสฺส อุทปาทิ, น ปน ภุตฺตปจฺจยา. ยทิ หิ อภุตฺตสฺส อุปฺปชฺชิสฺสติ, ๑- อติขโร อาพาโธ ๒- ภวิสฺสติ. ๓- สินิทฺธโภชนํ ภุตฺตตฺตา ปนสฺส ตนุเวทนา อโหสิ. เตเนว ปทสา คนฺตุํ อสกฺขิ. วิเรจมาโนติ ๔- อภิณฺหํ ปวตฺตโลหิตวิเรจมาโนว สมาโน. อโวจาติ อตฺตนา คาถาโยติ เวทิตพฺพา. ปฏฺิตฏฺาเน ปรินิพฺพานตฺถาย เอวมาห. อิมา ปน ธมฺมสงฺคาหกตฺเถเรหิ ปิตา ปานียาหรณวณฺณนา [๑๙๑] อิงฺฆาติ โจทนฏฺเ นิปาโต. อจฺโฉทกาติ ปสนฺโนทกา. สาโตทกาติ มธุโรทกา. สีโตทกาติ สีตลสลิลา. ๕- เสโตทกาติ ๖- นิกฺกทฺทมา. สุปฺปติตฺถาติ สุนฺทรติตฺถา. ๗- ปุกฺกุสมลฺลปุตฺตวตฺถุวณฺณนา [๑๙๒] ปุกฺกุโสติ ตสฺส นามํ. มลฺลปุตฺโตติ มลฺลราชปุตฺโต. มลฺลา กิร วาเรน รชฺชํ กาเรนฺติ. ยาว เยสํ ๘- วาโร น ปาปุณาติ, ตาว วาณิชฺชํ ๙- กโรนฺติ. อยํปิ วาณิชฺชเมว กโรนฺโต ปญฺจ สกฏสตานิ โยเชตฺวา ๑๐- ปุรโต วาเต ๑๑- วายนฺเต ปุรโต คจฺฉติ, ปจฺฉา วาเต วายนฺเต สตฺถวาหํ ปุรโต เปเสตฺวา สยํ ปจฺฉา คจฺฉติ. ตทา ปน ปจฺฉา วาโต วายิ, ตสฺมา เอส ปุรโต สตฺถวาหํ เปเสตฺวา สพฺพรตนยาเน นิสีทิตฺวา กุสินาราโต ๑๒- นิกฺขมิตฺวา @เชิงอรรถ: ฉ.ม.,อิ. อุปฺปชฺชิสฺสถ ฉ.ม.,อิ. อาพาโธติ อยํ น ทิสฺสติ อิ. อภวิสฺส @ สี. วิริจฺจมาโน ฉ.ม. ตนุสีตลสลิลา, อิ. อนุสีตลสลิลา ฉ.ม. สี.,อิ. เสตกาติ @ ก. สุปติฏฺาติ สุนฺทรติฏฺ ฉ.ม. เนสํ, อิ. เตสํ ฉ.ม. วณิชฺชํ เอวมุปริปิ @๑๐ ฉ.ม.,อิ. โยชาเปตฺวา ๑๑ ฉ.ม.,อิ. ธุรวาเต ๑๒ ฉ.ม. กุสินารโต

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๗๔.

"ปาวํ คมิสฺสามี"ติ มคฺคํ ปฏิปชฺชิ. เตน วุตฺตํ "กุสินาราย ปาวํ อทฺธานมคฺคปฏิปนฺโน โหตี"ติ. อาฬาโรติ ตสฺส นามํ. ทีฆปิงฺคโล กิเรโส, เตนสฺส อาฬาโรติ นามํ อโหสิ. กาลาโมติ โคตฺตํ. ยตฺร หิ นามาติ โย หิ นาม. เนว ทกฺขตีติ น อทฺทส. ยตฺรสทฺทยุตฺตตฺตา ปเนตํ อนาคตวเสน วุตฺตํ. เอวรูปํ หิ อีทิเสสุ าเนสุ สทฺทลกฺขณํ. [๑๙๓] นิจฺฉรนฺตีสูติ วิรวนฺตีสุ. ๑- อสนิยา ผลนฺติยาติ นววิธาย อสนิยา ภิชฺชมานาย วิย มหารวํ วิรวนฺติยา. นววิธา หิ อสนี อสญฺา วิจกฺกา สเตรา คคฺครา กปิสีสา มจฺฉวิโลลิกา กุกฺกุฏกา ทณฺฑมณิกา สุกฺขาสนีติ. ตตฺถ อสญฺา อสญฺ กโรติ. วิจกฺกา เอกาจกฺกํ กโรติ. สเตรา ลการสทิสา ๒- หุตฺวา ปตติ. คคฺครา คคฺครายมานา ปตติ. กปิสีสา ภมุกํ อุกฺขิปนฺโต มกฺกโฏ วิย โหติ. มจฺฉวิโลลิกา วิลุลิตมจฺโฉ ๓- วิย โหติ. กุกฺกุฏกา กุกฺกุฏสทิสา หุตฺวา ปตติ. ทณฺฑมณิกา นงฺคลสทิสา หุตฺวา ปตติ. สุกฺขาสนี ปติตฏฺานํ สมุคฺฆาเตติ. เทเว วสฺสนฺเตติ สุกฺขคชฺชิตํ คชฺชิตฺวา อนฺตรนฺตรา วสฺสนฺเต. อาตุมายนฺติ อาตุมํ นิสฺสาย วิหรามิ. ภุสาคาเรติ ขลสาลายํ. เอตฺเถโสติ ๔- เอตสฺมึ การเณ เอโส มหาชนกาโย สนฺนิปติโต. กฺว อโหสีติ กุหึ อโหสิ. โส ตํ ภนฺเตติ โส ตฺวํ ภนฺเต. [๑๙๔] สิงฺคีวณฺณนฺติ สิงฺคีสุวณฺณวณฺณํ. ยุคมฏฺนฺติ มฏฺยุคํ, สณฺหํ สาฏกยุคลนฺติ อตฺโถ. ธารณียนฺติ อนฺตรนฺตรา มยา ธาเรตพฺพํ, ปริทหิตพฺพนฺติ อตฺโถ. ตํ กิร โส ตถารูเป ฉณทิวเสเยว ธาเรตฺวา เสสกาเล นิกฺขิปติ. เอวํ อุตฺตมํ มงฺคลวตฺถยุคํ สนฺธายาห. อนุกมฺปํ อุปาทายาติ มยิ อนุกมฺปํ ปฏิจฺจ. อจฺฉาเทหีติ อุปจารวจนเมตํ, เอกํ มยฺหํ เทหิ, เอกํ อานนฺทสฺสาติ อตฺโถ. กึ ปน เถโร ตํ คณฺหีติ. อาม คณฺหีติ. กสฺมา? มตฺถกปฺ- ปตฺตกิจฺจตฺตา. กิจาปิ เหส เอวรูปํ ลาภํ ปฏิกฺขิปิตฺวา อุปฏฺากฏฺานํ ปฏิปนฺโน, @เชิงอรรถ: ฉ.ม., อิ. วิจรนฺตีสุ ฉ.ม., อิ. สเตรสทิสา, ม. สงฺการสทิสา @ ฉ.ม. วิโลลิตมจฺโฉ ก. เอตฺถ โสติ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๗๕.

ตํ ปนสฺส อุปฏฺากกิจฺจํ มตฺถกํ ปตฺตํ, ตสฺมา อคฺคเหสิ. เย ๑- วา ปน เอวํ วเทยฺยุํ "อนาราธโก มญฺเ อานนฺโท, ปญฺจวีสติ วสฺสานิ อุปฏฺหนฺเตน น กิญฺจิ ภควโต สนฺติกา เตน ลทฺธปุพฺพนฺ"ติ เตสํ วจโนกาสจฺเฉทนตฺถํปิ อคฺคเหสิ. อปิจ ชานาติ ภควา "อานนฺโท คเหตฺวาปิ อตฺตนา น ธาเรสฺสติ, มยฺหํเยว ปูชํ กริสฺสติ. มลฺลปุตฺเตน ปน อานนฺทํ ปูชนฺเตน สํโฆปิ ปูชิโต ภวิสฺสติ, เอวมสฺส มหาปุญฺราสิ ภวิสฺสตี"ติ เถรสฺส เอกํ ทาเปสิ. เถโรปิ เตเนว การเณน อคฺคเหสีติ. ธมฺมิยา กถายาติ วตฺถานุโมทนกถาย. [๑๙๕] ภควโต กายํ อุปนามิตนฺติ นิวาสนปารุปนวเสน อลฺลิยาปิตํ. ภควาปิ ตโต เอกํ นิวาเสสิ, เอกํ ปารุปิ. หตจฺจิกํ วิยาติ ๒- ยถา หตจฺจิโก องฺคาโร อนฺตนฺเตเนว โชตติ, พหิ ปนสฺส ปภา นตฺถิ, เอวํ พหิ ปจฺฉินฺนปฺปภํ ๓- หุตฺวา ขายตีติ อตฺโถ. อิเมสุ โข อานฺนท ทฺวีสุ กาเลสูติ กสฺมา อิเมสุ ทฺวีสุ กาเลสุ เอวํ โหติ? อาหารวิเสเสน เจว พลวโสมนสฺเสน จ. เอเตสุ ทฺวีสุ กาเลสุ สกลจกฺกวาฬเทวตา อาหาเร โอชํ ปกฺขิปนฺติ, ตํ ปน โภชนํ ๔- กุจฺฉึ ปวิสิตฺวา ปสนฺนรูปํ สมุฏฺาเปติ. อาหารสมุฏฺานรูปสฺส ปสนฺนตฺตา มนจฺฉฏฺานิ อินฺทฺริยานิ อติวิย วิโรจนฺติ. สมฺโพธิทิวเส จสฺส "อเนกกปฺปโกฏิสตสหสฺสสญฺจิโต วต เม กิเลสราสิ อชฺช ปหีโน"ติ อาวชฺเชนฺตสฺส ๕- พลวโสมนสฺสํ อุปฺปชฺชติ, จิตฺตํ ปสีทติ, จิตฺเต ปสนฺเน โลหิตํ ปสีทติ, โลหิเต ปสนฺเน มนจฺฉฏฺานิ อินฺทฺริยานิ อติวิย วิโรจนฺติ. ปรินิพฺพานทิวเส "อชฺชทานาหํ อเนเกหิ พุทฺธสตสหสฺเสหิ ปวิฏฺ อมตมหานิพฺพานนครํ ๖- ปวิสิสฺสามี"ติ อาวชฺเชนฺตสฺส พลวโสมนสฺสํ อุปฺปชฺชติ, จิตฺตํ ปสีทติ, จิตฺเต ปสนฺเน โลหิตํ ปสีทติ, โลหิเต ปสนฺเน มนจฺฉฏฺานิ อินฺทฺริยานิ อติวิย วิโรจนฺติ. อิติ อาหารวเสน ๗- เจว พลวโสมนสฺเสน จ อิเมสุ ทฺวีสุ กาเลสุ เอวํ โหตีติ เวทิตพฺพํ. อุปวตฺตเนติ ปาจีนโต นิวตฺตนสาลวเน. อนฺตเร ๘- ยมกสาลานนฺติ ยมกสาลรุกฺขานํ มชฺเฌ. @เชิงอรรถ: ฉ.ม. อิ. เย จาปิ สี.,อิ. วีตจฺจิกํ วิยาติ ฉ.ม. ปฏิจฺฉนฺนปฺปภํ, @อิ. ปจฺฉินฺนปภา ฉ.ม.,อิ. ปณีตโภชนํ ฉ.ม. อาวชฺชนฺตสฺส เอวมุปริปิ @ ฉ.ม.,อิ. อมตมหานิพฺพานํ นาม นครํ ฉ.ม.,อิ. อาหารวิเสเสเนว @ ฉ.ม.,อิ. อนฺตเรน

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๗๖.

สิงฺคีวณฺณนฺติ คาถา สงฺคีติกาเล ปิตา. [๑๙๖] นฺหาตฺวา จ ปิวิตฺวา จาติ เอตฺถ ตทา กิร ภควติ นฺหายนฺเต อนฺโตนทิยํ มจฺฉกจฺฉปา จ อุภโต ตีเรสุ วนสณฺโฑ จ สพฺพํ สุวณฺณวณฺณเมว อโหสิ. ๑- อมฺพวนนฺติ ตสฺสาเยว นทิยา ตีเร อมฺพวนํ. อายสฺมนฺตํ จุนฺทกนฺติ ตสฺมึ กิร ขเณ อานนฺทตฺเถโร อุทกสาฏกํ ปีเฬนฺโต โอหิยิ, จุนฺทตฺเถโร สมีเป อโหสิ. ตํ ภควา อามนฺเตสิ. คนฺตฺวาน พุทฺโธ นทิกํ กกุธนฺติ อิมาปิ คาถา สงฺคีติกาเลเยว ปิตา. ตตฺถ ปวตฺตา ภควา อิธ ธมฺเมติ ภควา อิธ สาสเน ธมฺเม ปวตฺตา, จตุรา- สีติธมฺมกฺขนฺธสหสฺสานิ ปวตฺตานีติ อตฺโถ. ปมุเข ๒- นิสีทีติ สตฺถุ ปุรโต นิสีทิ. เอตฺตาวตา จ เถโร อนุปฺปตฺโต. เอวํ อนุปฺปตฺตํ อถโข ภควา อายสฺมนฺตํ อานนฺทํ อามนฺเตสิ. [๑๙๗] เต อลาภาติ เย อญฺเสํ ทานานิสํสสงฺขาตา ลาภา โหนฺติ, เต อลาภา. ทุลฺลทฺธนฺติ ปุวิเสเสนปิ ลทฺธมฺปิ มนุสฺสตฺตํ ทุลฺลทฺธํ. ยสฺส เตติ ยสฺส ตว. อุตฺตณฺฑุลํ วา อติกิลินฺนํ วา โก ชานาติ, กีทิสํปิ ปจฺฉิมํ ปิณฺฑปาตํ ปริภุญฺชิตฺวา ตถาคโต ปรินิพฺพุโต, อทฺธา เต ยํ วา ตํ วา ทินฺนํ ภวิสฺสตีติ. ลาภาติ ทิฏฺธมฺมิกสมฺปรายิกทานานิสํสสงฺขาตา ลาภา. สุลทฺธนฺติ ตุยฺหํ มนุสฺสตฺตํ สุลทฺธํ. สมสมผลาติ สพฺพากาเรน สมสมผลา. ๓- นนุ จ ยํ สุชาตาย ทินฺนํ ปิณฺฑปาตํ ภุญฺชิตฺวา ตถาคโต อภิสมฺพุทฺโธ, โส สราคสโทสสโมหกาเล ปริภุตฺโต, อยํ ปน จุนฺเทน ทินฺโน วีตราควีตโทสวีตโมหกาเล ปริภุตฺโต, กสฺมา เอเต สมสมผลาติ. ๔- ปรินิพฺพาน- สมตาย จ สมาปตฺติสมตาย จ อนุสฺสรณสมตาย จ. ภควา หิ สุชาตาย ทินฺนํ ปิณฺฑปาตํ ปริภุญฺชิตฺวา สอุปาทิเสสาย นิพฺพานธาตุยา ปรินิพฺพุโต, จุนฺเทน ทินฺนํ ปริภุญฺชิตฺวา อนุปาทิเสสาย นิพฺพานธาตุยา ปรินิพฺพุโตติ เอวํ ปรินิพฺพาน- สมตายปิ สมผลา. อภิสมฺพุชฺฌนทิวเส จ จตุวีสติโกฏิสตสหสฺสสงฺขฺยา สมาปตฺติโย สมาปชฺชิ, ปรินิพฺพานทิวเสปิ สพฺพา ตา สมาปชฺชีติ เอวํ @เชิงอรรถ: ฉ.ม. โหติ ม. สมฺมุเข ฉ.ม. สมานผลา ฉ.ม. สมผลาติ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๗๗.

สมาปตฺติสมตายปิ สมผลา. สุชาตา จ อปรภาเค อสฺโสสิ "น หิ กิร สา ๑- รุกฺขเทวตา, โพธิสตฺโต โส, ๒- ตํ กิร ปิณฺฑปาตํ ปริภุญฺชิตฺวา อนุตฺตรํ สมฺมาสมฺโพธึ อภิสมฺพุทฺโธ, สตฺตสตฺตาหํ กิรสฺส เตน ยาปนํ อโหสี"ติ. ตสฺสา อิทํ สุตฺวา "ลาภา วต เม"ติ อนุสฺสรนฺติยา พลวปีติโสมนสฺสํ อุทปาทิ. จุนฺทสฺสาปิ อปรภาเค "อวสานปิณฺฑปาโต กิร มยา ทินฺโน, ธมฺมสีสํ กิร เม คหิตํ, มยฺหํ กิร ปิณฺฑปาตํ ปริภุญฺชิตฺวา สตฺถา อนุปาทิเสสาย นิพฺพานธาตุยา ปรินิพฺพุโต"ติ สุตฺวา "ลาภา วต เม"ติ อนุสฺสรโต พลวโสมนสฺสํ อุทปาทีติ เอวํ อนุสฺสรณสมตายปิ สมผลาติ เวทิตพฺพา. ยสสํวตฺตนิกนฺติ ปริวารสํวตฺตนิกํ. อธิปเตยฺยสํวตฺตนิกนฺติ ๓- เชฏฺกภาวสํวตฺตนิกํ. สํยมโตติ สีลสํยเมน สํยมนฺตสฺส, ๔- สํวเร ิตสฺสาติ อตฺโถ. เวรํ น จียตีติ ปญฺจวิธํ เวรํ น วฑฺฒติ. กุสโล จ ชหาติ ปาปกนฺติ กุสโล ปน าณสมฺปนฺโน อริยมคฺเคน อนวเสสํ ปาปกํ ลามกํ อกุสลํ ชหาติ. ราคโทส- โมหกฺขยา ส นิพฺพุโตติ โส อิมํ ปาปกํ ชหิตฺวา ราคาทีนํ ขยา กิเลสนิพฺพาเนน นิพฺพุโตติ. อิติ จุนฺทสฺส จ ทกฺขิณํ, อตฺตโน จ ทกฺขิเณยฺยสมฺปตฺตึ สมฺปสฺสมาโน อุทานํ อุทาเนสีติ. จตุตฺถภาณวารวณฺณนา นิฏฺิตา. ------------- ยมกสาลาวณฺณนา [๑๙๘] มหตา ภิกฺขุสํเฆน สทฺธินฺติ อิธ ภิกฺขูนํ คณนปริจฺเฉโท นตฺถิ. เวฬุวคาเม เวทนาวิกฺขมฺภนโต ปฏฺาย หิ "น จิเรน ภควา ปรินิพฺพายิสฺสตี"ติ สุตฺวา ตโต ตโต อาคเตสุ ภิกฺขูสุ เอกภิกฺขุปิ ปกฺกนฺโต นาม นตฺถิ. ตสฺมา คณนวีติวตฺโต สํโฆ อโหสิ. @เชิงอรรถ: ฉ.ม., อิ. น กิเรสา ฉ.ม., อิ. โพธิสตฺโต กิเรส @ ฉ.ม. อาธิปเตยฺยสํวตฺตนิกนฺติ ก. สีลสญฺเมน สญฺมนฺตสฺส

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๗๘.

อุปวตฺตนํ มลฺลานํ สาลวนนฺติ ยเถว หิ กลมฺพนทีตีรโต ราชมาตุวิหารทฺวาเรน ถูปารามํ คนฺตพฺพํ โหติ, เอวํ หิรญฺวติยา ปาริมตีรโต สาลวนํ อุยฺยานํ, ยถา อนุราธปุรสฺส ถูปาราโม, เอวํ ตํ กุสินาราย โหติ. ยถา ถูปารามโต ทกฺขิณทฺวาเรน นครํ ปวิสนมคฺโค ปาจีนมุโข คนฺตฺวา อุตฺตเรน นิวตฺโต, เอวํ อุยฺยานโต สาลวนํ ปาจีนมุขํ คนฺตฺวา อุตฺตเรน นิวตฺตํ. ตสฺมา ตํ "อุปวตฺตนนฺ"ติ วุจฺจติ. อนฺตเรน ยมกสาลานํ อุตฺตรสีสกนฺติ ตสฺส กิร มญฺจกสฺส เอกา สาลปนฺตี สีสภาเค โหติ, เอกา ปาทภาเค. ตตฺราปิ เอโก ตรุณสาโล สีสภาคสฺส อาสนฺโน โหติ, เอโก ปาทภาคสฺส. อปิจ ยมกสาลา นาม มูลขนฺธวิฏปปตฺเตหิ อญฺมญฺ สํสิพฺพิตฺวา ิตา สาลาติ วุตฺตํ. มญฺจกํ ปญฺเปหีติ ตสฺมึ กิร อุยฺยาเน ราชกุลสฺส สยนมญฺโจ อตฺถิ, ตํ สนฺธาย ปญฺเปหีติ อาห. เถโรปิ ตํเยว ปญฺเปตฺวา อทาสิ. กิลนฺโตสฺมิ อานนฺท, นิปชฺชิสฺสามีติ ตถาคตสฺส หิ:- โคจริ กลาโป คงฺเคยฺโย ปิงฺคโล ปพฺพเตยฺยโก. เหมวโต จ ตมฺโพ จ มนฺทากินิ อุโปสโถ. ฉทฺทนฺโตเยว ทสโม เอเต นาคานมุตฺตมาติ. เอตฺถ ยํ ทสนฺนํ โคจริสงฺขาตานํ ปกติหตฺถีนํ พลํ, ตํ เอกสฺส กลาปสฺสาติ เอวํ ทสคุณวฑฺฒิตาย คณนาย ปกติหตฺถีนํ โกฏิสหสฺสพลปฺปมาณํ พลํ, ตํ สพฺพํปิ จุนฺทสฺส ปิณฺฑปาตํ ปริภุตฺตกาลโต ปฏฺาย ปงฺกวาเร ๑- ปกฺขิตฺตํ อุทกํ วิย ปริกฺขยํ คตํ. ปาวานครโต ตีณิ คาวุตานิ กุสินารานครํ, เอตสฺมึ อนฺตเร ปญฺจวีสติยา าเนสุ นิสีทิตฺวา มหตา อุสฺสาเหน อาคจฺฉนฺโตปิ สุริยตฺถงฺคตเวลายํ ๒- สายณฺหสมเย ๓- ภควา สาลวนํ ปวิฏฺโ. เอวํ โรโค สพฺพํ อาโรคฺยํ มทฺทนฺโต อาคจฺฉติ. เอตมตฺถํ ทสฺเสนฺโต วิย สพฺพโลกสฺส สํเวคกรํ วาจํ ภาสนฺโต "กิลนฺโตสฺมิ อานนฺท, นิปชฺชิสฺสามี"ติ อาห. @เชิงอรรถ: ฉ.ม.,อิ. จงฺควาเร, ม. จงฺกวาเร ฉ.ม. สุริยสฺส อตฺถงฺคมิตเวลายํ @ ฉ.ม. สญฺชาสมเย

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๗๙.

กสฺมา ปน ภควา เอวํ มหนฺเตน อุสฺสาเหน อิธาคโต, กึ อญฺตฺถ น สกฺกา ปรินิพฺพายิตุนฺติ? ปรินิพฺพายิตุํ นาม น กตฺถจิ น สกฺกา, ตีหิ ปน การเณหิ อิธาคโต, อิทํ หิ ภควา เอวํ ปสฺสติ "มยิ อญฺตฺถ ปรินิพฺพายนฺเต มหาสุทสฺสนสุตฺตสฺส อตฺถุปฺปตฺติ น ภวิสฺสติ, กุสินารายํ ปน ปรินิพฺพายนฺเต ยมหํ เทวโลเก อนุภวิตพฺพํ สมฺปตฺตึ มนุสฺสโลเกเยว อนุภวึ, ตํ ทฺวีหิ ภาณวาเรหิ มณฺเฑตฺวา เทเสสฺสามิ, ตํ เม สุตฺวา พหุชนา กุสลํ กตฺตพฺพํ มญฺิสฺสนฺตี"ติ. อปรํปิ ปสฺสติ "มํ อญฺตฺถ ปรินิพฺพายนฺตํ สุภทฺโท น ปสฺสิสฺสติ, โส จ พุทฺธเวเนยฺโย น สาวกเนยฺโย, น ตํ สาวกา วิเนตุํ สกฺโกนฺติ, กุสินารายํ ปรินิพฺพายนฺตํ ปน มํ โส อุปสงฺกมิตฺวา ปญฺหํ ปุจฺฉิสฺสติ, ปญฺหาวิสชฺชนปริโยสาเน จ สรเณสุ ปติฏฺาย มม สนฺติเก ปพฺพชฺชญฺจ อุปสมฺปทญฺจ ลภิตฺวา กมฺมฏฺานํ คเหตฺวา มยิ ธรมาเนเยว อรหตฺตํ ปตฺวา ปจฺฉิมสาวโก ภวิสฺสตี"ติ. อปรํปิ ปสฺสติ "มยิ อญฺตฺถ ปรินิพฺพายนฺเต ธาตุภาชนีเย มหากลโห ภวิสฺสติ, โลหิตนที ๑- สนฺทิสฺสติ. กุสินารายํ ปน ๒- ปรินิพฺพุเต โทณพฺราหฺมโณ ตํ วิวาทํ วูปสเมตฺวา ธาตุโย วิภชิสฺสตี"ติ. อิเมหิ ตีหิ การเณหิ ภควา เอวํ มหนฺเตน อุสฺสาเหน อิธาคโตติ เวทิตพฺโพ. สีหเสยฺยนฺติ เอตฺถ เปตเสยฺยา, กามโภคิเสยฺยา, สีหเสยฺยา, ตถาคตเสยฺยาติ ๓- จตสฺโส เสยฺยา. ตตฺถ "เยภุยฺเยน ภิกฺขเว กามโภคี สตฺตา วาเมน ปสฺเสน เสนฺตี"ติ ๓- อยํ กามโภคิเสยฺยา. เต ๔- หิ เยภุยฺเยน ทกฺขิณปสฺเสน สยนฺตา นาม นตฺถิ. "เยภุยฺเยน ภิกฺขเว เปตา อุตฺตานา เสนฺตี"ติ ๓- อยํ เปตเสยฺยา. อปฺปมํสโลหิตตฺตา หิ เปตา อฏฺิสงฺฆาฏชฏิตา เอเกน ปสฺเสน สยิตุํ น สกฺโกนฺติ, อุตฺตานาว เสนฺติ. @เชิงอรรถ: ฉ.ม. โลหิตํ นที วิย, อิ. โลหิตํ นทิ วิย ฉ.ม. ปนสทฺโท น ทิสฺสติ @๓-๓ องฺ. จตุกฺก. ๒๑/๒๔๖/๒๗๒ เสยฺยาสุตฺต ฉ.ม. เตสุ, อิ. ตตฺถ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๘๐.

"สีโห ภิกฺขเว มิคราชา ทกฺขิเณน ปสฺเสน เสยฺยํ กปฺเปติ ฯเปฯ อตฺตมโน โหตี"ติ ๑- อยํ สีหเสยฺยา. เตชุสฺสทตฺตา หิ สีโห มิคราชา เทฺว ปุริมปาเท เอกสฺมึ าเน เปตฺวา ปจฺฉิมปาเท เอกสฺมึ าเน เปตฺวา นงฺคุฏฺ อนฺตรสตฺถิมฺหิ ปกฺขิปิตฺวา ปุริมปาทปจฺฉิมปาทนงฺคุฏฺานํ ิโตกาสํ สลฺลกฺเขตฺวา ทฺวินฺนํ ปุริมปาทานํ มตฺถเก สีสํ เปตฺวา สยติ. ทิวสํ สยิตฺวาปิ ปพุชฺฌมาโน น อุตฺรสนฺโต ปพุชฺฌติ, สีสํ ปน อุกฺขิปิตฺวา ปุริมปาทาทีนํ ิโตกาสํ สลฺลกฺเขติ. สเจ กิญฺจิ านํ วิชหิตฺวา ิตํ โหติ, "นยิทํ ตุยฺหํ ชาติยา จ สูรภาวสฺส จ อนุรูปนฺ"ติ อนตฺตมโน หุตฺวา ตตฺเถว สยติ, น โคจราย ปกฺกมติ. อวิชหิตฺวา ิเต ปน "ตุยฺหํ ชาติยา จ สูรภาวสฺส จ อนุรูปมิทนฺ"ติ หฏฺตุฏฺโ อุฏฺาย สีหวิชมฺภิตํ วิชมฺภิตฺวา เกสรภารํ วิธูนิตฺวา ติกฺขตฺตุํ สีหนาทํ นทิตฺวา โคจราย ปกฺกมติ. จตุตฺถชฺฌานเสยฺยา ปน ตถาคตเสยฺยาติ ๑- วุจฺจติ. ตาสุ อิธ สีหเสยฺยา อาคตา, อยญฺหิ เตชุสฺสทอิริยาปถตฺตา อุตฺตมเสยฺยา นาม. ปาเท ปาทนฺติ ทกฺขิณปาเท วามปาทํ. อจฺจาธายาติ อติอาธาย, อีสกํ อติกฺกมฺม เปตฺวา. โคปฺผเกน หิ โคปฺผเก ๒- ชานุนา วา ชานุมฺหิ สงฺฆฏฺฏิยมาเน อภิณฺหํ เวทนา อุปฺปชฺชติ, จิตฺตํ เอกคฺคํ น โหติ, เสยฺยา อผาสุกา โหติ. ยถา ปน น สงฺฆฏฺเฏติ เอวํ อติกฺกมฺม ปิเต น เวทนา อุปฺปชฺชติ, จิตฺตํ เอกคฺคํ โหติ, เสยฺยา ผาสุกา โหติ. ตสฺมา เอวํ นิปชฺชิ. อนุฏฺานเสยฺยํ อุปคตตฺตา ปเนตฺถ "อุฏฺานสญฺ มนสิกริตฺวา"ติ น วุตฺตํ. กายวเสน เจตฺถ อนุฏฺานํ เวทิตพฺพํ, นิทฺทาวเสน ปน ตํ รตฺตึ ภควโต ภวงฺคสฺส โอกาโสเยว นาโหสิ. ปมยามสฺมิญฺหิ มลฺลานํ ธมฺมเทสนา อโหสิ, มชฺฌิมยาเม สุภทฺทสฺส, ปจฺฉิมยาเม ภิกฺขุสํฆํ โอวทิ, พลวปจฺจูเส ปรินิพฺพายิ. สพฺพผาลิผุลฺลาติ ๓- สพฺเพ สมนฺตโต ปุปฺผิตา มูลโต ปฏฺาย ยาว อคฺคา เอกจฺฉนฺนา อเหสุํ, น เกวลญฺจ ยมกสาลาเยว, สพฺเพปิ รุกฺขา @เชิงอรรถ: ๑-๑ องฺ. จตุกฺก. ๒๑/๒๔๖/๒๗๒ เสยฺยาสุตฺต ก. โคปฺปเกน โคปฺปกมฺหิ @ ฉ.ม. สพฺพปาลิผุลฺลาติ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๘๑.

สพฺพผาลิผุลฺลาว อเหสุํ. น เกวลํ หิ ตสฺมึเยว อุยฺยาเน, สกเลปิ ๑- ทสสหสฺสจกฺกวาเฬ ปุปฺผูปคา ปุปฺผํ คณฺหึสุ, ผลูปคา ผลํ คณฺหึสุ. สพฺพรุกฺขานํ ขนฺเธสุ ขนฺธปทุมานิ, สาขาสุ สาขาปทุมานิ, วลฺลีสุ วลฺลิปทุมานิ, อากาเสสุ อากาสปทุมานิ ปวีตลํ ภินฺทิตฺวา ทณฺฑปทุมานิ ปุปฺผึสุ. สพฺโพ มหาสมุทฺโท ปญฺจวณฺณปทุมสญฺฉนฺโน อโหสิ, ติโยชนสหสฺสวิตฺถโต หิมวา ฆนพทฺธโมรปิญฺชกลาโป ๒- วิย, นิรนฺตรํ มาลาทามควจฺฉิโก วิย, สุฏฺุ ปีเฬตฺวา อาพทฺธปุปฺผวฏํสโก วิย, สุปูริตํ ปุปฺผจงฺโกฏกํ วิย จ อติรมณีโย อโหสิ. เต ตถาคตสฺส สรีรํ โอกิรนฺตีติ เต ยมกสาลา ภุมฺมเทวตาหิ สญฺจาลิตขนฺธสาขาวิฏปา ตถาคตสฺส สริรํ อวกิรนฺติ, สรีรสฺส อุปริ ปุปฺผานิ วิกิรนฺตีติ อตฺโถ. อชฺโฌกิรนฺตีติ อชฺโฌตฺถรนฺตา วิย กิรนฺติ. อภิปฺปกิรนฺตีติ อภิณฺหํ ปุนปฺปุนํ ปกิรนฺติเยว. ทิพฺพานีติ เทวโลเก นนฺทโปกฺขรณีสมฺภวานิ, ตานิ โหนฺติ สุวณฺณวณฺณานิ ปณฺณจฺฉตฺตปฺปมาณปตฺตานิ, มหาตุมฺพมตฺตํ เรณุํ คณฺหนฺติ. น เกวลญฺจ มณฺฑารวปุปฺผาเนว, ๓- อญฺานิปิ ทิพฺพานิ ๔- ปาริจฺฉตฺตโกวิฬารปุปฺผาทีนิ ๕- สุวณฺณจงฺโกฏกานิ ปูเรตฺวา จกฺกวาฬมุขวฏฺฏิยํปิ ติทสปุเรปิ พฺรหฺมโลเกปิ ิตาหิ เทวตาหิ ปวิฏฺานิ อนฺตลิกฺขา ปปตนฺติ. ๖- ตถาคตสฺส สรีรนฺติ อนฺตรา อวิกิณฺณาเนว อาคนฺตฺวา ปตฺตกิญฺชกฺขเรณุจุณฺเณหิ ตถาคตสฺส สรีรเมว โอกิรนฺติ. ทิพฺพานิปิ จนฺทนจุณฺณานีติ เทวตานํ อุปกปฺปนจนฺทนจุณฺณานิ. น เกวลญฺจ เทวตานํเยว, นาคสุปณฺณมนุสฺสานํปิ อุปกปฺปนจนฺทนจุณฺณานิ. น เกวลญฺจ จนฺทนจุณฺณาเนว, กาฬานุสาริกโลหิตจนฺทนาทิสพฺพทิพฺพคนฺธชาตจุณฺณานิ, ๗- หริตาลอญฺชนรชตสุวณฺณจุณฺณานิ สพฺพทิพฺพคนฺธวาสวิกติโย สุวณฺณรชตาทิสมุคฺเค ปูเรตฺวา จกฺกวาฬมุขวฏฺฏิอาทีสุ ิตาหิ เทวตาหิ ปวิฏฺานิ อนฺตรา อวิปฺปกิริตฺวา ตถาคตสฺเสว สรีรํ โอกิรนฺติ. @เชิงอรรถ: ฉ.ม. สกลมฺหิปิ ฉ.ม......โมรปิญฺฉ... อิ. มณฺฑารปุปฺผาเนว อิ. สพฺพานิ @ ฉ.ม.,อิ. ปาริจฺฉตฺตกโกวิฬารปุปฺผาทีนิ ฉ.ม. ปตนฺติ ฉ.ม....ทิพฺพคนฺธชาล..

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๘๒.

ทิพฺพานิปิ ตุริยานีติ เทวตานํ อุปกปฺปนตุริยานิ. น เกวลญฺจ ตานิเยว, สพฺพานิปิ ตนฺติพทฺธจมฺมปริโยนทฺธฆนสุสิรเภทานิ ทสสหสฺสจกฺกวาฬ- เทวตานาคสุปณฺณมนุสฺสานํ ตุริยานิ เอกจกฺกวาเฬ สนฺนิปติตฺวา อนฺตลิกฺเข วชฺชนฺตีติ เวทิตพฺพานิ. ทิพฺพานิปิ สงฺคีตานีติ วรุณวารุณเทวตา ๑- กิร นาเมตา ทีฆายุกา เทวตา "มหาปุริโส มนุสฺสปเถ นิพฺพตฺติตฺวา พุทฺโธ ภวิสฺสตี"ติ สุตฺวา "ปฏิสนฺธิทิวเส ๒- นํ คเหตฺวา คมิสฺสามา"ติ มาลํ คนฺถิตุํ อารภึสุ. ตา คนฺถมานา จ ๓- "มหาปุริโส มาตุ กุจฺฉิยํ นิพฺพตฺโต"ติ สุตฺวา "ตุเมฺห กสฺส คนฺถถา"ติ วุตฺตา น ตาว นิฏฺนฺติ ๔- "กุจฺฉิโต นิกฺขมนทิวเส คนฺถิตฺวา คมิสฺสามา"ติ อาหํสุ. "ปุนปิ นิกฺขนฺโต"ติ สุตฺวา "มหาภินิกฺขมนทิวเส คมิสฺสามา"ติ. เอกูนตึส วสฺสานิ ฆเร วสิตฺวา "อชฺช มหาภินิกฺขมนํ นิกฺขมนฺโต"ติปิ ๕- สุตฺวา "อภิสมฺโพธิทิวเส คมิสฺสามา"ติ ฉพฺพสฺสานิ มหาปธานํ ๖- กตฺวา "อชฺช อภิสมฺพุทฺโธ"ติปิ สุตฺวา "ธมฺมจกฺกปฺปวตฺตนทิวเส คมิสฺสามา"ติ. "สตฺตสตฺตาหานิ โพธิมณฺเฑ วีตินาเมตฺวา อิสิปตนํ คนฺตฺวา ธมฺมจกฺกํ ปวตฺติตนฺ"ติปิ สุตฺวา "ยมกปาฏิหาริยทิวเส คมิสฺสามา"ติ. "อชฺช ยมกปาฏิหาริยํ กรี"ติปิ สุตฺวา "เทโวโรหณทิวเส คมิสฺสามา"ติ. "อชฺช เทโวโรหณํ กรี"ติปิ สุตฺวา "อายุสงฺขาโรสฺสชฺชเน คมิสฺสามา"ติ. "อชฺช อายุสงฺขารํ โอสฺสชี"ติปิ สุตฺวา "น ตาว นิฏฺนฺติ ปรินิพฺพานทิวเส คมิสฺสามา"ติ. "อชฺช ภควา ยมกสาลานมนฺตเร ทกฺขิเณน ปสฺเสน สโต สมฺปชาโน สีหเสยฺยํ อุปคโต พลวปจฺจูสสมเย ปรินิพฺพายิสฺสติ. ตุเมฺห กสฺส คนฺถถา"ติ สุตฺวา ปน "กึ นาเมตํ, `อชฺเชว มาตุ กุจฺฉิยํ ปฏิสนฺธึ คณฺหิ, อชฺเชว มาตุ กุจฺฉิโต นิกฺขมิ, อชฺเชว มหาภินิกฺขมนํ นิกฺขมิ, อชฺเชว พุทฺโธ อโหสิ, อชฺเชว ธมฺมจกฺกํ ปวตฺตยิ, อชฺเชว ยมกปาฏิหาริยํ อกาสิ, อชฺเชว เทวโลกา โอติณฺโณ, อชฺเชว อายุสงฺขารํ โอสฺสชิ, อชฺเชว กิร ปรินิพฺพายิสฺส"ตีติ. ๗- นนุ นาม ทุติยทิวเส ยาคุปานกาลมตฺตมฺปิ าตพฺพํ อสฺส. ทส ปารมิโย ปูเรตฺวา พุทฺธตฺตํ ปตฺตสฺส นาม @เชิงอรรถ: ฉ.ม.,อิ. วารุณวารณเทวตา ฉ.ม. ปฏิสนฺธิคฺคหณทิวเส ฉ.ม.,อิ. ว @ ฉ.ม.,อิ. นิฏฺาติ เอวมุปริปิ ฉ.ม.,อิ. นิกฺขนฺโต"ติปิ ฉ.ม.,อิ. ปธานํ @ อิ. ปรินิพฺพุโต

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๘๓.

อนนุจฺฉวิกเมตนฺ"ติ อปรินิฏฺิตาว มาลาโย คเหตฺวา อาคมฺม อนฺโตจกฺกวาเฬ โอกาสํ อลภมานา จกฺกวาฬมุขวฏฺฏิยํ ลมฺพิตฺวา จกฺกวาฬมุขวฏฺฏิยาว อาธาวนฺติโย หตฺเถน หตฺถํ คีวาย คีวํ คเหตฺวา ตีณี รตนานิ อารพฺภ ทฺวตฺตึสมหาปุริสลกฺขณานิ ฉพฺพณฺณรสฺมิโย ทสปารมิโย อฑฺฒฉฏฺานิ ชาตกสตานิ จุทฺทส พุทฺธาณานิ ๑- อารพฺภ คายิตฺวา ตสฺส ตสฺส อวสาเน "ปหายเมฺห ปหายเมฺห"ติ ๒- วทนฺติ. อิทเมตํ ปฏิจฺจ วุตฺตํ "ทิพฺพานิปิ สงฺคีตานิ อนฺตลิกฺเข วชฺชนฺติ ๓- ตถาคตสฺส ปูชายา"ติ. [๑๙๙] ภควา ปน ยมกสาลานํ อนฺตเร ๔- ทกฺขิเณน ปสฺเสน นิปนฺโนเยว ปวีตลโต ยาว จกฺกวาฬมุขวฏฺฏิยา, จกฺกวาฬมุขวฏฺฏิโต จ ยาว พฺรหฺมโลกา สนฺนิปติตาย ปริสาย มหนฺตํ อุสฺสาหํ ๕- ทิสฺวา อายสฺมโต อานนฺทสฺส อาโรเจสิ. เตน วุตฺตํ "อถโข ภควา อายสฺมนฺตํ อานนฺทํ ฯเปฯ ตถาคตสฺส ปูชายา"ติ. เอวํ มหาสกฺการํ ทสฺเสตฺวา เตนาปิ อตฺตโน อสกฺกตภาวเมว ทสฺเสนฺโต น โข อานนฺท เอตฺตาวตาติ อาทิมาห. อิทํ วุตฺตํ โหติ:- "อานนฺท มยา ทีปงฺกรปาทมูเล นิปนฺเนน อฏฺ ธมฺเม สโมธาเนตฺวา อภินีหารํ กโรนฺเตน น มาลาคนฺธตุริยสงฺคีตานํ อตฺถาย อภินีหาโร กโต, น เอตทตฺถาย ปารมิโย ปูริตา. ตสฺมา น โข อหํ เอตาย ปูชาย ปูชิโต ๖- นาม โหมี"ติ. กสฺมา ปน ภควา อญฺตฺถ เอกํ อุมฺมาปุปฺผมตฺตํปิ ๗- คเหตฺวา พุทฺธคุเณ อาวชฺชิตฺวา กตาย ปูชาย พุทฺธาเณนปิ อปริจฺฉินฺนํ วิปากํ วณฺ- เณตฺวา อิธ เอวํ มหตึ ปูชํ ปฏิกฺขิปตีติ. ปริสานุคฺคเหน เจว สาสนสฺส จ จิรฏฺิติกามตาย. สเจ หิ ภควา เอวํ น ปฏิกฺขิเปยฺย, อนาคเต สีลสฺส อาคตฏฺ- าเน สีลํ น ปริปูเรสฺสนฺติ, สมาธิสฺส อาคตฏฺาเน สมาธึ น ปริปูเรสฺสนฺติ, วิปสฺสนาย อาคตฏฺาเน วิปสฺสนํ คพฺภํ น คาหาเปสฺสนฺติ. อุปฏฺาเก สมาท- เปตฺวา สมาทเปตฺวา ปูชํเยว กโรนฺตา วิหริสฺสนฺติ. อามิสปูชา จ นาเมสา สาสนํ เอกทิวสํปิ เอกยาคุปานกาลมตฺตมฺปิ สนฺธาเรตุํ น สกฺโกติ. @เชิงอรรถ: ม. พุทฺธคุณานิ ฉ.ม. มหายโส มหายโสติ, อิ. สหาย เห สหาย เหติ @ ฉ.ม.,อิ. วตฺตนฺติ ฉ.ม.,อิ. อนฺตรา อิ. อุสฺสวํ อิ. ปูริโต @ ฉ.ม. อุมาปุปฺผมตฺตมฺปิ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๘๔.

มหาวิหารสทิสญฺหิ วิหารสหสฺสํ มหาเจติยสทิสญฺจ เจติยสหสฺสํปิ สานํ ธาเรตุํ น สกฺโกนฺติ. เยน กตํ, ๑- ตสฺเสว โหติ. สมฺมาปฏิปตฺติ ปน ตถาคตสฺส อนุจฺฉวิกา ปูชา. สา หิ เตน ปฏฺิตา เจว, สกฺโกติ สาสนํ จ สนฺธาเรตุํ, ตสฺมา ตํ ทสฺเสนฺโต โย โข อานนฺทาติ อาทิมาห. ตตฺถ ธมฺมานุธมฺมปฏิปนฺโนติ นววิธสฺส โลกุตฺตรธมฺมสฺส อนุธมฺมํ ปุพฺพภาคปฏิปทํ ปฏิปนฺโน. สาเยว ปน ปฏิปทา อนุจฺฉวิกตฺตา "สามีจี"ติ วุจฺจติ, ตํ สามีจึ ปฏิปนฺโนติ สามีจิปฏิปนฺโน. ตเมว ปุพฺพภาคปฏิปทาสงฺขาตํ อนุธมฺมํ จรติ ปูเรตีติ อนุธมฺมจารี. ปุพฺพภาคปฏิปทาติ จ สีลํ อาจารปณฺณตฺติ ธุตงฺคสมาทานํ ยาว โคตฺรภูโต สมฺมาปฏิปทา เวทิตพฺพา. ตสฺมา โย ภิกฺขุ ฉสุ อคารเวสุ ปติฏฺาย ปญฺตฺตึ อติกฺกมติ, อเนสนาย ชีวิตํ ๒- กปฺเปติ, อยํ น ธมฺมานุธมฺมปฏิปนฺโน. ๓- โย ปน สพฺพํ อตฺตโน ปญฺตฺตสิกฺขาปทํ ชินเวลํ ชินมริยาทํ ชินกาฬสุตฺตํ อนุมตฺตํปิ น วีติกฺกมติ, อยํ ธมฺมานุธมฺมปฏิปนฺโน นาม. ภิกฺขุนิยาปิ เอเสว นโย. โย ปน อุปาสโก ปญฺจ เวรานิ ทส อกุสลกมฺมปเถ สมาทาย วตฺตติ อปฺเปติ, ๔- อยํ น ธมฺมานุธมฺมปฏิปนฺโน. โย ปน ตีสุ สรเณสุ ปญฺจสุ สีเลสุ ทสสุ สีเลสุ ปริปูรีการี ๕- โหติ, มาสสฺส อฏฺ อุโปสเถ กโรติ, ทานํ เทติ, คนฺธปูชํ มาลาปูชํ กโรติ, มาตรํ อุปฏฺาติ, ปิตรํ อุปฏฺาติ, ธมฺมิเก สมณพฺราหฺมเณ อุปฏฺาติ, อยํ ธมฺมานุธมฺมปฏิปนฺโน นาม โหติ. อุปาสิกายปิ เอเสว นโย. ปรมาย ปูชายาติ อุตฺตมาย ปูชาย, อยํ หิ นิรามิสปูชา นาม สกฺโกติ มม สาสนํ สนฺธาเรตุํ. ยาว หิ อิมา จตสฺโส ปริสา มํ อิมาย ปูชาย ปูเชสฺสนฺติ, ตาว มม สาสนํ มชฺเฌ นภสฺส ปุณฺณจนฺโท วิย วิโรจิสฺสตีติ ทสฺเสติ. @เชิงอรรถ: ฉ.ม.,อิ. เยน กมฺมํ กตํ ฉ.ม.,อิ. ชีวิกํ อิ. ธมฺมานุธมฺมปฏิปทํ ปฏิปนฺโน @ อิ. อปฺเปตีติ อยํ น ทิสฺสติ ฉ.ม. ปริปูรการี

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๘๕.

อุปวาณตฺเถรวณฺณนา [๒๐๐] อปสาเทตีติ อปเนติ. ๑- อเปหีติ อปคจฺฉ. เถโร เอกวจเนเนว ตาลปณฺณํ ๒- นิกฺขิปิตฺวา เอกมนฺตํ อฏฺาสิ. อุปฏฺาโกติ อาทิ ปมโพธิยํ อนิพทฺธูปฏฺากภาวํ ๓- สนฺธายาห. อยํ ภนฺเต อายสฺมา อุปวาโณติ เอวํ เถเรน วุตฺเต อานนฺโท อุปวาณสฺส สโทสภาวํ สลฺลกฺเขติ, หนฺทสฺส นิทฺโทสภาวํ กเถสฺสามีติ ภควา เยภุยฺเยน อานนฺทาติ อาทิมาห. ตตฺถ เยภุยฺเยนาติ อิทํ อสญฺสตฺตานญฺเจว อรูปเทวตานญฺจ โอหีนภาวํ ๔- สนฺธาย วุตฺตํ. อปฺผุโฏติ ๕- อปฺผุฏฺโ ๖- อภริโต ๗- วา. ภควโต กิร อาสนฺนปฺปเทเส วาลคฺคมตฺเต โอกาเส สุขุมตฺตภาวํ มาเปตฺวา ทส ทส มเหสกฺขา เทวตา อฏฺสุ. ตาสํ ปรโต วีสติ วีสติ. ตาสํ ปรโต ตึสํ ตึสํ. ตาสํ ปรโต จตฺตาลีสํ จตฺตาลีสํ. ตาสํ ปรโต ปญฺาสํ ปญฺาสํ. ตาสํ ปรโต สฏฺี สฏฺี เทวตา อฏฺสุ. ตา อญฺมญฺ หตฺเถน วา ปาเทน วา วตฺเถน วา น พฺยาพาเธนฺติ. "อเปหิ, มา มํ ฆฏฺเฏหี"ติ วตฺตพฺพการณํ ๘- นาม นตฺถิ. "ตา โข ปน สาริปุตฺต ๙- เทวตาโย ทสปิ หุตฺวา วีสติปิ หุตฺวา ตึสมฺปิ หุตฺวา จตฺตาลีสมฺปิ หุตฺวา ปญฺาสมฺปิ หุตฺวา สฏฺิมฺปิ ๑๐- หุตฺวา อารคฺคโกฏินิตุทนมตฺเตปิ ติฏฺนฺติ, น จ อญฺมญฺ พฺยาพาเธนฺตี"ติ ๑๑- วุตฺตสทิสาว อเหสุํ. โอวาเรนฺโตติ อวธาเรนฺโต. ๑๒- เถโร กิร ปกติยาปิ มหาสรีโร หตฺถิโปตกสทิโส ปํสุกูลจีวรํ ปารุปิตฺวา อติมหา วิย อโหสิ. ตถาคตํ ทสฺสนายาติ ภควโต มุขํ ทฏฺุํ อลภมานา เอวํ อุชฺฌายึสุ. กึ ปน ตา เถรํ วินิวิชฺฌ ปสฺสิตุํ น สกฺโกนฺตีติ. อาม น สกฺโกนฺติ. เทวตา หิ ปุถุชฺชเน วินิวิชฺฌ ปสฺสิตุํ สกฺโกนฺติ, น ขีณาสเว. เถรสฺส จ มเหสกฺขตาย เตชุสฺสทตาย อุปคนฺตุํปิ น สกฺโกนฺติ. กสฺมา ปน เถโรว เตชุสฺสโท, น อญฺเ อรหนฺโตติ? ยสฺมา กสฺสปพุทฺธสฺส เจติเย อารกฺขเทวตา อโหสิ. @เชิงอรรถ: ฉ.ม.,อิ. อปสาเรสีติ อปเนสิ ฉ.ม.,อิ. ตาลวณฺฏํ อิ. อาทิพุทฺธุปฏฺายกภาวํ @ อิ. โอหิตภาวํ อิ. อปฺผุฏฺโติ ฉ.ม. อสมฺผุฏฺโ อิ. อหริโต @ อิ. กึ วตฺตพฺพการณํ, ฉ.ม. วตฺตพฺพาการํ ฉ.ม. สาริปุตฺตาติ อยํ น ทิสฺสติ @๑๐ ฉ.ม.,อิ. สฏฺิมฺปิ หุตฺวาติ อยํ น ทิสฺสติ ๑๑ องฺ.ทุก. ๒๐/๓๗/๖๓ สมจิตฺตวคฺค @๑๒ ฉ.ม.,อิ. อาวาเรนฺโต

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๘๖.

วิปสฺสิมฺหิ กิร สมฺมาสมฺพุทฺเธ ปรินิพฺพุเต เอกฆนสุวณฺณกฺขนฺธสทิสสฺส ธาตุสรีรสฺส เอกเมว เจติยํ อกํสุ, ทีฆายุกพุทฺธานญฺหิ เอกเมว เจติยํ โหติ. ตํ มนุสฺสา รตนายามาหิ วิทตฺถิวิตฺถฏาหิ อฏฺงฺคุลพหลาหิ ๑- สุวณฺณิฏฺกาหิ หริตาเลน จ มโนสิลาย จ มตฺติกากิจฺจํ ติลเตเลเนว อุทกกิจฺจํ สาเธตฺวา โยชนปฺปมาณํ อฏฺเปสุํ. ตโต ภุมฺมา เทวตา โยชนปฺปมาณํ, ตโต อากาสฏฺกเทวตา, ตโต อุณฺหวลาหกเทวตา, ตโต อพฺภวลาหกเทวตา, ตโต จาตุมฺมหาราชิกา เทวตา, ตโต ตาวตึสา เทวตา โยชนปฺปมาณํ อุฏฺเปสุนฺติ เอวํ สตฺตโยชนิกํ เจติยํ อโหสิ. มนุสฺเสสุ มาลาคนฺธวตฺถาทีนิ คเหตฺวา อาคเตสุ อารกฺขเทวตา คเหตฺวา เตสํ ปสฺสนฺตานํเยว เจติยํ ปูเชนฺติ. ตทา อยํ เถโร พฺราหฺมณมหาสาโล หุตฺวา เอกํ ปีตวตฺถํ อาทาย คโต. เทวตา ตสฺส หตฺถโต วตฺถํ คเหตฺวา เจติยํ ปูเชสุํ. พฺราหฺมโณ ตํ ทิสฺวา ปสนฺนจิตฺโต หุตฺวา "อหํปิ อนาคเต เอวรูปสฺส พุทฺธสฺส เจติเย อารกฺขเทวตา โหมี"ติ ปตฺถนํ กตฺวา ตโต จุโต เทวโลเก นิพฺพตฺติ. ตสฺส เทวโลเก จ มนุสฺสโลเก จ สํสรนฺตสฺเสว กสฺสโป ภควา โลเก อุปฺปชฺชิตฺวา ปรินิพฺพายิ. ตสฺสาปิ เอกเมว ธาตุสรีรํ อโหสิ. ตํ คเหตฺวา โยชนิกํ เจติยํ กาเรสุํ. โส ตตฺถ อารกฺขเทวตา หุตฺวา สาสเน อนฺตรหิเต สคฺเค นิพฺพตฺติตฺวา อมฺหากํ ภควโต กาเล ตโต จุโต มหากุเล ปฏิสนฺธึ คเหตฺวา นิกฺขมฺม ปพฺพชิตฺวา อรหตฺตํ ปตฺโต. อิติ เจติเย อารกฺขเทวตา หุตฺวา อาคตตฺตา เถโร เตชุสฺสโทติ เวทิตพฺโพ. เทวตา อานนฺท อุชฺฌายนฺตีติ อิติ อานนฺท เทวตา อุชฺฌายนฺติ, น มยฺหํ ปุตฺตสฺส อญฺโ โกจิ โทโส อตฺถีติ ทสฺเสติ. [๒๐๑] กถํ ภูตา ปน ภนฺเตติ กสฺมา อาห. ภควา "ตุเมฺห `เทวตา อุชฺฌายนฺตี'ติ วทถ, กถํ ภูตา ปน ตุเมฺห มนสิกโรถ, ๒- กึ ตุมฺหากํ ปรินิพฺพานํ อธิวาเสนฺตี"ติ ปุจฺฉติ. อถ ภควา "นาหํ อธิวาสนการณํ วทามี"ติ ตาสํ อนธิวาสนภาวํ ทสฺเสนฺโต สนฺตานนฺทาติ อาทิมาห. @เชิงอรรถ: ฉ.ม. ทฺวงฺคุลพหลาหิ, อิ. จตุรงฺคุลพหลาหิ ภ. มนสิกโรนฺติ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๘๗.

ตตฺถ อากาเส ปวีสญฺินิโยติ อากาเส ปวึ มาเปตฺวา ตตฺถ ปวีสญฺินิโย. กนฺทนฺตีติ โรทนฺติ. ฉินฺนปาทํ ๑- วิย ปปตนฺตีติ มชฺเฌ ฉินฺนา วิย หุตฺวา ยโต วา ตโต วา ปตนฺติ. อาวฏฺฏนฺตีติ อาวฏฺฏนฺติโย ๒- ปติตฏฺานเมว อาคจฺฉนฺติ. วิวฏฺฏฺนฺตีติ ปติตฏฺานโต ปรภาคํ วฏฺฏมานา คจฺฉนฺติ. อปิจ เทฺว ปาเท ปสาเรตฺวา สกึ ปุรโต สกึ ปจฺฉโต สกึ วามโต สกึ ทกฺขิณโต สมฺปริวตฺตมานาปิ "อาวฏฺฏนฺติ วิวฏฺฏนฺตี"ติ วุจฺจนฺติ. สนฺตานนฺท เทวตา ปวิยา ปวีสญฺินิโยติ ปกติปวิยํ ๓- กิร เทวตา ธาเรตุํ น สกฺโกนฺติ, ๔- ตตฺถ หตฺถกพฺรหฺมา วิย เทวตา โอสีทนฺติ. เตนาห ภควา "โอฬาริกํ หตฺถก อตฺตภาวํ อภินิมฺมินาหี"ติ. ๕- ตสฺมา ยา เทวตา ปวิยํ ปวึ มาเปสุํ, ตา สนฺธาย วุตฺตํ "ปวิยํ ปวีสญฺินิโย"ติ. วีตราคาติ ปหีนโทมนสฺสา สิลาถมฺภสทิสา อนาคามิขีณาสวเทวตา. จตุสํเวชนียฏฺานวณฺณนา [๒๐๒] วสฺสํ วุตฺถาติ พุทฺธกาเล กิร ทฺวีสุ กาเลสุ ภิกฺขู สนฺนิปตนฺติ อุปกฏฺาย วสฺสูปนายิกาย กมฺมฏฺานคหณตฺถํ, วุตฺถวสฺสา จ คหิตกมฺมฏฺานานุโยเคน นิพฺพตฺติตวิเสสาโรจนตฺถํ. ยถา จ พุทฺธกาเล, เอวํ ตามฺพปณฺณิทีเปปิ อปรคงฺคาย ๖- ภิกฺขู โลหปาสาเท สนฺนิปตึสุ, ปรคงฺคาย ภิกฺขู ติสฺสมหาวิหาเร เอวเมว กโรนฺติ. ๗- เตสุ อปรคงฺคาย ภิกฺขู สงฺการฉฑฺฑนสมฺมชฺชนิโย คเหตฺวา มหาวิหาเร สนฺนิปติตฺวา เจติเย สุธากมฺมํ กตฺวา วุตฺถวสฺสา อาคนฺตฺวา โลหปาสาเท สนฺนิปติตฺวา ๘- วตฺตํ กตฺวา ผาสุกฏฺาเนสุ วสิตฺวา วุตฺถวสฺสา อาคนฺตฺวา โลหปาสาเท ปญฺจนิกายมณฺฑเล, เยสํ ปาลิ ปคุณา, เต ปาลึ สชฺฌายนฺติ. เยสํ อฏฺกถา ปคุณา, เต อฏฺกถํ สชฺฌายนฺติ. @เชิงอรรถ: ฉ.ม. ฉินฺนปาตํ ก. วฏฺฏนฺติโย ฉ.ม.,อิ. ปกติปถวี ฉ.ม.,อิ. สกฺโกติ @ องฺ.ติก. ๒๐/๑๒๘/๒๗๒ หตฺถกสุตฺต ฉ.ม. ปารคงฺคาย เอวมุปริปิ @ ฉ.ม.,อิ. เอวเมว กโรนฺตีติ อยํ น ทิสฺสติ ฉ.ม.,อิ. สนฺนิปตถาติ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๘๘.

โย ปาลึ วา อฏฺกถํ วา วิราเธติ, ตํ "กสฺส สนฺติเก ตยา คหิตนฺ"ติ วิจาเรตฺวา อุชุํ กตฺวา คาหาเปนฺติ. ปรคงฺคาวาสิโนปิ ติสฺสมหาวิหาเร เอวเมว กโรนฺติ. เอวํ ทฺวีสุ กาเลสุ สนฺนิปติเตสุ ภิกฺขูสุ เย ปุเร วสฺสูปนายิกาย กมฺมฏฺานํ คเหตฺวา คตา วิเสสาโรจนตฺถํ อาคจฺฉนฺติ, เอวรูเป สนฺธาย "ปุพฺเพ ภนฺเต วสฺสํ วุตฺถา"ติ อาทิมาห. มโนภาวนีเยติ มนสา ภาวิเต สมฺภาวิเต. เย วา มโน มนํ ภาเวนฺติ วฑฺเฒนฺติ ราครชาทีนิ ปวาเหนฺติ, เอวรูเปติ อตฺโถ. เถโร กิร วตฺตสมฺปนฺโน มหลฺลกภิกฺขุ ทิสฺวา ถทฺโธ หุตฺวา น นิสีทติ, ปจฺจุคฺคมนํ กตฺวา หตฺถโต ฉตฺตญฺจ ปตฺตจีวรญฺจ คเหตฺวา ปี ปปฺโผเฏตฺวา เทติ, ตตฺถ นิสินฺนสฺส วตฺตํ กตฺวา เสนาสนํ ปฏิชคฺคิตฺวา เทติ. นวกํ ภิกฺขุํ ทิสฺวา ตุณฺหีภูโต น นิสีทติ, สมีเป ตฺวา วตฺตํ กโรติ. ๑- โส ตาย วตฺตปฏิปตฺติยา อปริหานึ ปตฺถยมาโน เอวมาห. อถ ภควา "อานนฺโท มโนภาวนียานํ ทสฺสนํ น ลภิสฺสามีติ จินฺเตติ, หนฺทสฺส มโนภาวนียานํ ทสฺสนฏฺานํ อาจิกฺขิสฺสามิ, ยตฺถ วสนฺโต อิโตจิโตจ อนาหิณฺฑิตฺวาว ลจฺฉติ มโนภาวนีเย ภิกฺขู ทสฺสนายา"ติ จินฺเตตฺวา จตฺตาริมานีติ อาทิมาห. ตตฺถ สทฺธสฺสาติ พุทฺธาทีสุ ปสนฺนจิตฺตสฺส วตฺตสมฺปนฺนสฺส, ยสฺส ปาโต ปฏฺาย เจติยงฺคณวตฺตาทีนิ สพฺพวตฺตานิ กตาเนว ปญฺายนฺติ. ทสฺสนียานีติ ทสฺสนารหานิ ทสฺสนตฺถาย คนฺตพฺพานิ. สํเวชนียานีติ สํเวคชนกานิ. านานีติ การณานิ, ปเทสฏฺานานิ วา. เย หิ เกจีติ อิทํ เจติยจาริกาย สาตฺถกภาวทสฺสนตฺถํ วุตฺตํ. ตตฺถ เจติยจาริกํ อาหิณฺฑนฺตาติ เย จ ตาว ตตฺถ ตตฺถ เจติยงฺคณํ สมฺมชฺชิตฺวา ๒- อาสนานิ โธวนฺตา ๓- โพธิมฺหิ อุทกํ อาสิญฺจนฺตา อาหิณฺฑนฺติ, เตสุ วตฺตพฺพเมว นตฺถิ. อสุกวิหาเร "เจติยํ วนฺทิสฺสามา"ติ นิกฺขมิตฺวา ปสนฺนจิตฺตา อนฺตรา กาลํ กโรนฺตาปิ อนนฺตราเยน สคฺเค ปติฏฺหิสฺสนฺติเยวาติ ทสฺเสติ. @เชิงอรรถ: อิ. กาเรติ ฉ.ม., อิ. สมฺมชฺชนฺตา ม. โธวนฺติ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๘๙.

อานนฺทปุจฺฉากถาวณฺณนา [๒๐๓] อทสฺสนํ อานนฺทาติ ยเทตํ มาตุคามสฺส อทสฺสนํ, อยเมตฺถ อนุธมฺมปฏิปตฺตีติ ๑- ทสฺเสติ. ทฺวารํ ปิทหิตฺวา เสนาสเน นิสินฺโน หิ ภิกฺขุ อาคนฺตฺวา ทฺวาเร ิตํปิ มาตุคามํ ยาว น ปสฺสติ, ตาวสฺส เอกํเสเนว โลโภ น อุปฺปชฺชติ, น จิตฺตํ จลติ. ทสฺสเน ปน สติเยว ตทุภยํปิ อสฺส. เตนาห "อทสฺสนํ อานนฺทา"ติ. ทสฺสเน ภควา สติ กถนฺติ ภิกฺขํ คเหตฺวา อุปคตฏฺานาทีสุ ทสฺสเน สติ กถํ ปฏิปชฺชิตพฺพนฺติ ปุจฺฉติ. อถ ภควา ยสฺมา ขคฺคํ คเหตฺวา "สเจ มยา สทฺธึ อาลปสิ, เอตฺเถว เต สีสํ ปาเตสฺสามี"ติ ิตปุริเสน วา, "สเจ มยา สทฺธึ อาลปสิ, เอตฺเถว เต มํสํ วธาเปตฺวา ๒- ขาทิสฺสามี"ติ ิตาย วา ยกฺขินิยา อาลปิตุํ วรํ. เอกสฺเสว หิ อตฺตภาวสฺส ตปฺปจฺจยา วินาโส โหติ, น อปาเยสุ อปริจฺฉินฺนทุกฺขานุภวนํ. มาตุคาเมน ปน อลฺลาปสลฺลาเป สติ วิสฺสาโส โหติ, วิสฺสาเส สติ โอตาโร โหติ, โอติณฺณจิตฺโต สีลพฺยสนํ ปตฺวา อปายปูรโก โหติ, ตสฺมา อนาลาโปติ อาห. วุตฺตมฺปิ เจตํ:- สลฺลเป อสิหตฺเถน ปิสาเจนาปิ สลฺลเป อาสีวิสมฺปิ อาสีเท เยน ทฏฺโ น ชีวติ นเตฺวว เอโก เอกาย มาตุคาเมน สลฺลเปติ. ๓- อาลปนฺเตติ ๔- สเจ มาตุคาโม ทิวสํ วา ปุจฺฉติ, สีลํ วา ยาจติ, ธมฺมํ วา โสตุกาโม โหติ, ปญฺหํ วา ปุจฺฉติ, ตถารูปํ วา ปนสฺส ปพฺพชิเตหิ กตฺตพฺพกมฺมํ โหติ, เอวรูเป กาเล อนาลปนฺตํ "มูโค อยํ, พธิโร อยํ, ภุตฺวาว ถทฺธมุโข นิสีทตี"ติ วทติ, ตสฺมา อวสฺสํ อาลปิตพฺพํ โหติ. เอวํ อาลปนฺเตน ปน ภนฺเต ๕- กถํ ปฏิปชฺชิตพฺพนฺติ ปุจฺฉติ. อถ ภควา "เอถ ตุเมฺห ภิกฺขเว @เชิงอรรถ: ฉ.ม.,อิ. อุตฺตมา ปฏิปตฺตีติ ฉ.ม. มุรุมุราเปตฺวา, อิ. ปฏปฏาเปตฺวา ขาทามีติ @ องฺ.ปญฺจก. ๒๒/๕๕/๗๘ มาตุปุตฺตสุตฺต (สฺยา) ฉ.ม.,อิ. อาลปนฺเตน ปนาติ @ ฉ.ม.,อิ. ภนฺเตติ อยํ น ทิสฺสติ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๙๐.

มาตุมตฺตีสุ มาตุจิตฺตํ อุปฏฺเปถ, ภคินีมตฺตีสุ ภคินีจิตฺตํ อุปฏฺเปถ, ธีตุมตฺตีสุ ธีตุจิตฺตํ อุฏฺเปถา"ติ ๑- อิทํ โอวาทํ สนฺธาย สติ อานนฺท อุปฏฺเปตพฺพาติ อาห. [๒๐๔] อพฺยาวฏาติ อตนฺติพทฺธา นิรุสฺสุกฺกา โหถ. สทตฺเถ ๒- ฆฏถาติ อุตฺตมตฺเถ อรหตฺเต ฆฏถ. อนุยุญฺชถาติ ตทธิคมาย อนุโยคํ กโรถ. อปฺปมตฺตาติ ตตฺถ อวิปฺปวุฏฺสตี. ๓- วิริยาตาปโยเคน อาตาปิโน. กาเย จ ชีวิเต จ นิรเปกฺขตาย ปหิตตฺตา เปสิตจิตฺตา วิหรถ. [๒๐๕] กถํ ปน ภนฺเตติ เตหิ ขตฺติยปณฺฑิตาทีหิ กถํ ปน ปฏิปชฺชิตพฺพํ. อทฺธา มํ เต ปฏิปุจฺฉิสฺสนฺติ "กถํ ภนฺเต อานนฺท ตถาคตสฺส สรีเร ปฏิปชฺชิตพฺพนฺ"ติ, "เตสาหํ กถํ ปฏิวจนํ เทมี"ติ ปุจฺฉติ. อหเตน วตฺเถนาติ นเวน กาสิกวตฺเถน. วิหเตน กปฺปาเสนาติ สุโปถิเตน กปฺปาเสน. กาสิกวตฺถํ หิ สุขุมตฺตา เตลํ น คณฺหาติ, กปฺปาโส ปน คณฺหาติ. ตสฺมา "วิหเตน กปฺปาเสนา"ติ อาห. อยสายาติ ๔- โสวณฺณาย. โสวณฺณํ หิ อิธ "อยสนฺ"ติ อธิปฺเปตํ. ถูปารหปุคฺคลวณฺณนา [๒๐๖] ราชา จกฺกวตฺตีติ เอตฺถ กสฺมา ภควา อคารมชฺเฌ วสิตฺวา กาลกตสฺส รญฺโ ถูปกรณํ ๕- อนุชานาติ, น สีลวโต ปุถุชฺชนภิกฺขุสฺสาติ. อนจฺฉริยตฺตา. ปุถุชฺชนภิกฺขูนญฺหิ ถูเป อนุญฺายมาเน ตามฺพปณฺณิทีเป ตาว ถูปานํ โอกาโส น ภเวยฺย, ตถา อญฺเสุ าเนสุ. ตสฺมา "อนจฺฉริยา เต ภวิสฺสนฺตี"ติ นานุชานาติ. ราชา จกฺกวตฺตี ๖- เอโกว นิพฺพตฺตติ, เตนสฺส ถูโป อจฺฉริโย โหติ. ปุถุชฺชนสีลวโต ปน ปรินิพฺพุตภิกฺขุโน วิย มหนฺตํปิ สกฺการํ กาตุํ วฏฺฏติเยว. @เชิงอรรถ: สํ. สฬา. ๑๘/๑๙๕/๑๔๐ ภารทฺวาชสุตฺต (สฺยา) ฉ.ม. สารตฺเถ ฉ.ม. @อวิปมุฏฺิสติ ฉ.ม. อายสายาติ ฉ.ม. ถูปารหตํ อิ. จกฺกวตฺตีติ อยํ น ทิสฺสติ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๙๑.

อานนฺทอจฺฉริยธมฺมวณฺณนา [๒๐๗] วิหารนฺติ อิธ มณฺฑลมาโล วิหาโรติ อธิปฺเปโต, ตํ ปวิสิตฺวา. กปิสีสนฺติ ทฺวารพาหาโกฏิยํ ิตํ อคฺคฬรุกฺขํ. โรทมาโน อฏฺาสีติ โส กิร อายสฺมา จินฺเตสิ "สตฺถารา มม สํเวคชนกํ วสนฏฺานํ กถิตํ, เจติย- จาริกาย สาตฺถกภาโว กถิโต, มาตุคาเม ปฏิปชฺชิตพฺพปโญฺห วิสชฺชิโต, อตฺตโน สรีเร ปฏิปตฺติ อกฺขาตา, จตฺตาโร ถูปารหา กถิตา, ธุวํ อชฺช ภควา ปรินิพฺพายิสฺสตี"ติ, ตสฺเสวํ จินฺตยโต พลวโทมนสฺสํ อุปฺปชฺชิ. อถสฺส เอตทโหสิ "ภควโต สนฺติเก โรทนํ นาม อผาสุกํ, เอกมนฺตํ คนฺตฺวา โสกํ ตนุกํ กริสฺสามี"ติ, โส ตถา อกาสิ. เตน วุตฺตํ "โรทมาโน อฏฺาสี"ติ. อหญฺจ วตมฺหีติ อหญฺจ วต อมฺหิ. อหํ วตมฺหีติปิ ปาโ. โย มม อนุกมฺปโกติ โย มํ อนุกมฺปติ อนุสาสติ, เสฺวทานิ ปฏฺาย กสฺส มุขโธวนํ ทสฺสามิ, กสฺส ปาเท โธวิสฺสามิ, กสฺส เสนาสนํ ปฏิชคฺคิสฺสามิ, กสฺส ปตฺตจีวรํ คเหตฺวา วิจริสฺสามีติ พหุลํ ๑- วิลปิ. อามนฺเตสีติ ภิกฺขุสํฆสฺส อนฺตเร เถรํ อทิสฺวา อามนฺเตสิ. เมตฺเตน กายกมฺเมนาติ เมตฺตจิตฺตวเสน ปวตฺติเตน มุขโธวนทานาทิกายกมฺเมน. หิเตนาติ หิตวุฑฺฒิยา กเตน. สุเขนาติ สุขโสมนสฺสวเสน ๒- กเตน, น ทุกฺขินา ทุมฺมเนน หุตฺวาติ อตฺโถ. อทฺวเยนาติ เทฺว โกฏาเส กตฺวา อกเตน. ยถา หิ เอโก สมฺมุขาว กโรติ น ปรมฺมุขา, เอโก ปรมฺมุขาว กโรติ น สมฺมุขา, เอวํ วิภาคํ อกตฺวา กเตนาติ วุตฺตํ โหติ. อปฺปมาเณนาติ ปมาณวิรหิเตน. จกฺกวาฬํปิ หิ อติสมฺพาธํ, ภวคฺคํปิ อตินีจํ, ตยา กตกายกมฺมเมว พหุนฺติ ทสฺเสติ. เมตฺเตน วจีกมฺเมนาติ เมตฺตจิตฺตวเสน ปวตฺติเตน มุขโธวน- กาลาโรจนาทินา วจีกมฺเมน. อปิจ โอวาทํ สุตฺวา "สาธุ ภนฺเต"ติ วจนํปิ เมตฺตํ วจีกมฺมเมว, เมตฺเตน มโนกมฺเมนาติ กาลสฺเสว สรีรปฏิชคฺคนํ กตฺวา วิวิตฺตาสเน นิสีทิตฺวา "สตฺถา อโรโค โหตุ, อพฺยาปชฺโฌ สุขี"ติ เอวํ ปวตฺติเตน @เชิงอรรถ: ฉ.ม., อิ. พหุํ ฉ.ม. สุขโสมนสฺเสเนว

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๙๒.

มโนกมฺเมน. กตปุญฺโสีติ กปฺปสตสหสฺสํ อภินีหารสมฺปนฺโนสีติ ทสฺเสติ. กตปุญฺโมฺหีติ ๑- จ เอตฺตาวตา มา วิสฏฺโ ปมาทมาปชฺชิ, อถโข ปธานมนุยุญฺช. เอวํ หิ อนุยุตฺโต ขิปฺปํ โหหิสิ อนาสโว, ธมฺมสงฺคีติกาเล อรหตฺตํ ปาปุณิสฺสสิ. น หิ มาทิสสฺส กตปาริจริยา นิปฺผลา นาม โหตีติ ทสฺเสติ. [๒๐๘] เอวญฺจ ปน วตฺวา มหาปวึ ปตฺถรนฺโต วิย อากาสํ วิตฺถาเรนฺโต วิย จกฺกวาฬคิรึ อุสฺสาเทนฺโต ๒- วิย สิเนรุํ อุกฺขิเปนฺโต วิย มหาชมฺพุํ ขนฺเธ คเหตฺวา จาเลนฺโต วิย อายสฺมโต อานนฺทสฺส คุณกถํ อารภนฺโต อถโข ภควา ภิกฺขู อามนฺเตสิ. ตตฺถ "เยปิ เต ภิกฺขเว เอตรหี"ติ กสฺมา น วุตฺตํ. อญฺสฺส พุทฺธสฺส นตฺถิตาย. เอเตเนว เจตํ เวทิตพฺพํ "ยถา จกฺกวาฬนฺตเรปิ อญฺโ พุทฺโธ นตฺถีติ. ปณฺฑิโตติ วิยตฺโต. ๓- เมธาวีติ ขนฺธธาตุอายตนาทีสุ กุสโล. [๒๐๙] ภิกฺขุปริสา อานนฺทํ ทสฺสนายาติ เย ภควนฺตํ ปสฺสิตุกามา เถรํ อุปสงฺกมนฺติ, เย จ "อายสฺมา กิร อานนฺโท สมนฺตปาสาทิโก อภิรูโป ทสฺสนีโย พหุสฺสุโต สํฆโสภโน"ติ เถรสฺส คุเณ สุตฺวาว อาคจฺฉนฺติ, เต สนฺธาย "ภิกฺขุปริสา อานนฺทํ ทสฺสนาย อุปสงฺกมนฺตี"ติ วุตฺตํ. เอส นโย สพฺพตฺถ. อตฺตมนาติ สวเนน โน ทสฺสนํ สเมตีติ สกมนา ตุฏฺจิตฺตา. ธมฺมนฺติ "กจฺจิ อาวุโส ขมนียํ, กจฺจิ ยาปนียํ, กจฺจิ โยนิโสมนสิกาเร ๔- กมฺมํ กโรถ, อาจริยูปชฺฌายวตฺตํ ปูเรถา"ติ เอวรูปํ ปฏิสนฺถารธมฺมํ. ตตฺถ ภิกฺขุนีสุ "กจฺจิ ภคินิโย อฏฺ ครุธมฺเม สมาทาย วตฺตถา"ติ อิทํปิ นานากรณํ โหติ. อุปาสเกสุ อาคเตสุ "อุปาสก น เต กจฺจิ สีสํ วา องฺคํ วา รุชฺชติ, อโรคา เต ปุตฺตภาตโร"ติ น เอวํ ปฏิสนฺถารํ กโรติ, เอวํ ปน กโรติ "กถํ ปน อุปาสกา ตีณิ สรณานิ ปญฺจ สีลานิ รกฺขถ, มาสสฺส อฏฺ อุโปสถงฺคานิ ๕- กโรถ, มาตาปิตูนํ อุปฏฺานวตฺตํ กโรถ, ๖- ธมฺมิกสมณพฺราหฺมเณ ปฏิชคฺคถา"ติ อุปาสิกาสุปิ เอเสว นโย. @เชิงอรรถ: ฉ.ม. กตปุญฺโสีติ ฉ.ม. โอสาเรนฺโต, อิ. อุพฺพาเทนฺโต, ม. โอตาเรนฺโต @ ฉ.ม. พฺยตฺโต, อิ. วยตฺโต ฉ.ม.,อิ. โยนิ โสมนสิกาเรน @ ฉ.ม.,อิ. อุโปสเถ ฉ.ม.,อิ. ปูเรถ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๙๓.

อิทานิ อานนฺทตฺเถรสฺส จกฺกวตฺตินา สทฺธึ โอปมฺมํ กโรนฺโต จตฺตาโรเม ภิกฺขเวติ อาทิมาห. ตตฺถ ขตฺติยาติ อภิสิตฺตา จ อนภิสิตฺตา จ ขตฺติยชาติกา. เต กิร "ราชา จกฺกวตฺตี นาม อภิรูโป ทสฺสนีโย ปาสาทิโก อากาเสน วิจรนฺโต รชฺชํ อนุสาสติ ธมฺมิโก ธมฺมราชา"ติ ตสฺส คุณกถํ สุตฺวา สวเนน ทสฺสนมฺหิ สเมนฺเต ๑- อตฺตมนา โหนฺติ. ภาสตีติ กเถนฺโต "กถํ ตาตา ราชธมฺมํ ปูเรถ, ปเวณึ รกฺขถา"ติ ปฏิสนฺถารํ กโรติ. พฺราหฺมเณสุ ปน "กถํ อาจริยา มนฺเต วาเจถ, กถํ อนฺเตวาสิกา มนฺเต คณฺหนฺติ, ทกฺขิณํ วา วตฺถานิ วา กปิลกํ วา ลภถา"ติ ๒- เอวํ ปฏิสนฺถารํ กโรติ. คหปตีสุ "กถํ ตาตา น โว ราชกุลโต ทณฺเฑน วา พลินา วา ปีฬา อตฺถิ, สมฺมา เทโว ธารํ อนุปเวจฺฉติ, สสฺสานิ สมฺปชฺชนฺตี"ติ เอวํ ปฏิสนฺถารํ กโรติ. สมเณสุ "กถํ ภนฺเต กจฺจิ ๓- ปพฺพชิตปริกฺขารา สุลภา, สมณธมฺเม น ปมชฺชถา"ติ เอวํ ปฏิสนฺถารํ กโรติ. มหาสุทสฺสนสุตฺตเทสนาวณฺณนา [๒๑๐] ขุทฺทกนครเกติ นครปฏิรูปเก สมฺพาเธ ขุทฺทกนครเก. อุชฺชงฺคลนครเกติ วิสมนครเก. สาขานครเกติ ยถา รุกฺขานํ สาขา นาม ขุทฺทกา โหนฺติ, เอวเมว อญฺเสํ มหานครานํ สาขาสทิเส ขุทฺทกนครเก. ขตฺติยมหาสาลาติ ขตฺติยมหาสารปฺปตฺตา มหาขตฺติยา. เอส นโย สพฺพตฺถ. เตสุ ขตฺติยมหาสาลา นาม เยสํ โกฏิสตํปิ โกฏิสหสฺสํปิ ธนํ นิกฺขณิตฺวา ปิตํ, ทิวสปริพฺพโย เอกํ กหาปณสกฏํ นิคฺคจฺฉติ, สายํ เทฺว ปวิสนฺติ. พฺราหฺมณมหาสาลา นาม เยสํ อสีติโกฏิธนํ นิหิตํ โหติ, ทิวสปริพฺพโย เอกํ กหาปณกุมฺภํ ๔- นิคฺคจฺฉติ, สายํ เอกสกฏํ ปวิสติ. คหปติมหาสาลา นาม เยสํ จตฺตาลีสโกฏิธนํ นิหิตํ โหติ, ทิวสปริพฺพโย ปญฺจ กหาปณมฺพณานิ นิคฺคจฺฉติ, สายํ กุมฺโภ ปวิสติ. @เชิงอรรถ: ฉ.ม. สมนฺติ, อิ. สเมตีติ ฉ.ม. อลตฺถาติ @ ฉ.ม. กจฺจิสทฺโท น ทิสฺสติ ฉ.ม. เอโก กหาปณกุมฺโภ, อิ. เอโก กหาปณตุมฺโพ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๙๔.

มา เหวํ อานนฺท อวจาติ อานนฺท มา เอวํ อวจ, "น อิทํ ขุทฺทกนครกนฺ"ติ วตฺตพฺพํ. อหํ หิ อิมสฺเสว นครสฺส สมฺปตฺตึ กเถตุํ "อเนกวารํ ติฏฺ นิสีทํ มหนฺเตนุสฺสาเหน มหนฺเตน ปรกฺกเมน อิธาคโต"ติ วตฺวา ภูตปฺพฺพนฺติ อาทิมาห. สุภิกฺขาติ ขชฺชโภชฺชสมฺปนฺนา. หตฺถิสทฺเทนาติ เอกสฺมึ หตฺถิมฺหิ สทฺทํ กโรนฺเต จตุราสีติหตฺถิสหสฺสานิ สทฺทํ กโรนฺติ, อิติ หตฺถิสทฺเทน อวิวิตฺตา โหติ. ตถา อสฺสสทฺเทน. ปุญฺวนฺโต ปเนตฺถ สตฺตา จตุสินฺธวยุตฺเตหิ รเถหิ อญฺมญฺ อนุพนฺธมานา อนฺตรวีถีสุ วิจรนฺติ, รถส ทฺเทน อวิวิตฺตา โหติ. นิจฺจปฺปโยชิตาเนว ปเนตฺถ เภริอาทีนิ ตุริยานิ, อิติ เภริสทฺทาทีหิปิ อวิวตฺตาว โหติ. ตตฺถ สมฺมสทฺโทติ กํสตาลสทฺโท. ตาลสทฺโทติ ๑- ปาณิตาลจตุรสฺสอมฺพณตาลสทฺโท. ๒- "กูฏเภริสทฺโท"ติปิ วทนฺติ. อสถ ปิวถ ขาทถาติ อสฺนาถ ปิวถ ขาทถ. อยํ ปเนตฺถ สงฺเขโป, ภุญฺชถ โภติ อิมินา ทสเมน สทฺเทน อวิวิตฺตา โหติ อนุปจฺฉินฺนสทฺทา. ยถา ปนญฺเสุ นคเรสุ "กจวรํ ฉฑฺเฑถ, กุทฺทาลํ คณฺหถ, ปจฺฉึ คณฺหถ, ปวาสํ คมิสฺสาม, ตณฺฑุลปุฏํ คณฺหถ, ภตฺตปุฏํ คณฺหถ, ผลกาวุธานิ สชฺชาเปถา"ติ ๓- เอวรูปา สทฺทา โหนฺติ, น อิธ เอวํ อโหสีติ ทสฺเสติ. "ทสเมน สทฺเทนา"ติ จ วตฺวา "กุสาวตี อานนฺท ราชธานี สตฺตหิ ปากาเรหิ ปริกฺขิตฺตา อโหสี"ติ สพฺพํ มหาสุทสฺสนสุตฺตํ นิฏฺาเปตฺวา คจฺฉ ตฺวํ อานนฺทาติ อาทิมาห. ตตฺถ อภิกฺกมถาติ อภิมุขา กมถ, อาคจฺฉถาติ อตฺโถ. กึ ปน เต ภควโต อาคตภาวํ น ชานนฺตีติ? ชานนฺติ. พุทฺธานํ คตคตฏฺาเน ๔- นาม มหนฺตํ โกลาหลํ โหติ, เกนจิเทว กรณีเยน นิสินฺนตฺตา นาคตา. "เต อาคนฺตฺวา ภิกฺขุสํฆสฺส านนิสชฺโชกาสํ สํวิทหิตฺวา ทสฺสนฺตี"ติ เตสํ สนฺติเก อเวลายํปิ ภควา เปเสสิ. @เชิงอรรถ: ฉ.ม., อิ. ปาณิตาลสทฺโทติ ฉ.ม. ปาณินา จตุรสฺสอมฺพฺณ.... @ ฉ.ม., อิ. สชฺชานิ กโรถาติ ฉ.ม. คตคตฏฺานํ, อิ. คตฏฺาเน

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๙๕.

มลฺลานํ วนฺทนาวณฺณนา [๒๑๑] อมฺหากํ จ โนติ เอตฺถ โนกาโร นิปาตมตฺโต. อฆาวิโนติ อุปฺปนฺนทุกฺขา. ทุมฺมนาติ อนตฺตมนา. เจโตทุกฺขสมปฺปิตาติ โทมนสฺสสมปฺปิตา. กุลปริวตฺตโส กุลปริวตฺตโส เปตฺวาติ เอเกกํ กุลปริวตฺตํ กุลสํเขปํ วีถิสภาเคน เจว รจฺฉาสภาเคน จ วิสุํ วิสุํ เปตฺวา. สุภทฺทปริพฺพาชกวตฺถุวณฺณนา [๒๑๒] สุภทฺโท นาม ปริพฺพาชโกติ อุทิจฺจพฺราหฺมณมหาสาลกุลา ปพฺพชิโต ฉนฺนปริพฺพาชโก. กงฺขาธมฺโมติ วิมติธมฺโมติ วิมติธมฺโม. กสฺมา ปนสฺส อชฺช เอวํ อโหสีติ? ตถาวิธอุปนิสฺสยตฺตา. ปุพฺเพ กิร ปุญฺกรณกาเล เทฺว ภาตโร อเหสุํ. เต เอกโตว สสฺสํ อกํสุ. ตตฺถ เชฏฺกสฺส "เอกสฺมึ สสฺเส นว วาเร อคฺคสสฺสทานํ มยา กตฺตพฺพนฺ"ติ ๑- อโหสิ. โส วปฺปกาเล วีชคฺคํ นาม ทตฺวา คพฺภกาเล กนิฏฺเน สทฺธึ มนฺเตสิ "คพฺภกาเล คพฺภํ ผาลิตฺวา ทสฺสามา"ติ. กนิฏฺโ "ตรุณสสฺสํ นาเสตุกาโมสี"ติ อาห. เชฏฺโ กนิฏฺสฺส อนนุวตฺตนภาวํ ตฺวา เขตฺตํ วิภชิตฺวา อตฺตโน โกฏฺาสโต คพฺภํ ผาลิตฺวา ขีรํ นีหริตฺวา สปฺปิผาณิเตน ๒- สํโยเชตฺวา อทาสิ, ปุถุกกาเล ปุถุกํ กาเรตฺวา อทาสิ, ลายนกาเล ลายนคฺคํ อทาสิ, เวณิกรณกาเล เวณิคฺคํ ๓- อทาสิ, กลาปทีสุ กลาปคฺคํ, ขลคฺคํ, มทฺทคคํ, ๔- โกฏฺคฺคนฺติ เอวํ เอกสสฺเส นว วาเร อคฺคทานํ อทาสิ. กนิฏฺโ ปน อุทฺธริตฺวา อทาสิ. เตสุ เชฏฺโก อญฺาโกณฺฑญฺตฺเถโร ๕- ชาโต, ภควา "กสฺส นุโข อหํ ปมํ ธมฺมํ เทเสยฺยนฺ"ติ โอโลเกนฺโต "อญฺาโกณฺฑญฺโ ๕- เอกสฺมึ สสฺเส นว วาเร ๖- อคฺคทานานิ อทาสิ, อิมํ อคฺคธมฺมํ ตสฺส เทเสสฺสามี"ติ สพฺพปมํ ธมฺมํ เทเสสิ. โส อฏฺารสหิ พฺรหฺมโกฏีหิ สทฺธึ โสตาปตฺติผเล ปติฏฺาสิ. กนิฏฺโ ปน โอหิยิตฺวา ปจฺฉา ทานสฺส ทินฺนตฺตา สตฺถุ ปรินิพฺพานกาเล เอวํ จินฺเตตฺวา สตฺถารํ ทฏฺุกาโม อโหสิ. @เชิงอรรถ: ฉ.ม.,อิ. ทาตพฺพนฺติ ฉ.ม. สปฺปินวนีเตน ฉ.ม. เวณิกรเณ เวณคฺคํ @ ฉ.ม. ขลภณฺฑคฺคํ, อิ. ภณฺฑคฺคํ ๕-๕ ฉ.ม. อญฺาสิโกณฺฑญฺตฺเถโร, อญฺาสิ... @ ฉ.ม.,อิ. วาเรติ ทิสฺสติ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๙๖.

มา ตถาคตํ วิเหเสีติ เถโร กิร "เอเต อญฺติตฺถิยา นาม อตฺตคฺคหณเมว คณฺหนฺติ, ตสฺส วิสชฺชาปนตฺถาย ภควโต พหุํ ภาสมานสฺส กายิกวาจสิกวิเหสา ภวิสฺสติ, ปกติยาปิ จ กิลนฺโตเยว ภควา"ติ มญฺมาโน เอวมาห. ปริพฺพาชโก "น เม อยํ ภิกฺขุ โอกาสํ กโรติ, อตฺถิเกน ปน อนุวตฺติตฺวา กาเรตพฺโพ"ติ เถรํ อนุวตฺเตนฺโต ทุติยมฺปิ ตติยมฺปิ อาห. [๒๑๓] อสฺโสสิ โขติ สาณิทฺวาเร ิตสฺส ภาสโต ปกติโสเตเนว อสฺโสสิ, สุตฺวา จ ปน สุภทฺทสฺเสว อตฺถาย มหตา อุสฺสาเหน อาคตตฺตา อลํ อานนฺทาติ อาทิมาห. ตตฺถ อลนฺติ ปฏิกฺเขปฏฺเ นิปาโต. อญฺาเปกฺโข วาติ าตุกาโมว ๑- หุตฺวา. อพฺภญฺึสูติ ยถา เตสํ ปฏิญฺา, ตเถว ชานึสุ. อิทํ วุตฺตํ โหติ:- สเจ เนสํ สา ปฏิญฺา นิยฺยานิกา, สพฺเพ อพฺภญฺึสุ, โน เจ, น อพฺภญฺึสุ. ตสฺมา กึ เตสํ ปฏิญฺา นิยฺยานิกา, น นิยฺยานิกาติ อยเมว ตสฺส ปญฺหสฺส อตฺโถ. อถ ภควา เตสํ อนิยฺยานิกภาวกถเนน อฏฺานภาวโต ๒- เจว โอกาสาภาวโต จ "อลนฺ"ติ ปฏิกฺขิปิตฺวา ธมฺมเมว เทเสสิ. ปมยามมฺหิ มลฺลานํ ธมฺมํ เทเสตฺวา มชฺฌิมยาเม สุภทฺทสฺส, ปจฺฉิมยาเม ภิกฺขุสํฆํ โอวทิตฺวา พลวปจฺจูสสมเย ปรินิพฺพายิสฺสามีติ ๓- ภควา อาคโต. [๒๑๔] สมโณปิ ตตฺถ น อุปลพฺภตีติ ปโม โสตาปนฺนสมโณปิ ตตฺถ นตฺถิ, ทุติโย สกทาคามิสมโณปิ, ตติโย อนาคามิสมโณปิ, จตุตฺโถ อรหนฺตสมโณปิ ตตฺถ นตฺถีติ อตฺโถ. "อิมสฺมึ โข"ติ ปุริมเทสนาย อนิยมโต วตฺวา อิทานิ อตฺตโน สาสนํ นิยเมนฺโต อาห. สุญฺา ปรปฺปวาทา สมเณภีติ จตุนฺนํ มคฺคานํ อตฺถาย อารทฺธวิปสฺสเกหิ จตูหิ, มคฺคฏฺเหิ จตูหิ, ผลฏฺเหิ จตูหีติ ทฺวาทสหิ สมเณหิ ปรปฺปวาทา สุญฺา ตุจฺฉา ริตฺตกา. อิเม จ สุภทฺทาติ อิเม ทฺวาทส ภิกฺขู. สมฺมา วิหเรยฺยุยฺนติ เอตฺถ โสตาปนฺโน อตฺตนา ๔- อธิคตฏฺานํ อญฺสฺส กเถตฺวา ตํ โสตาปนฺนํ กโรนฺโต สมฺมา วิหรติ นาม. เอส นโย สกทาคามิอาทีสุ. โสตาปตฺติมคฺคฏฺโ อญฺปิ โสตาปตฺติมคฺคฏฺ @เชิงอรรถ: ฉ.ม. อญฺาตุกาโมว ฉ.ม. อตฺถาภาวโต, อิ. อภาวโต @ ฉ.ม., อิ. ปรินิพฺพายิสฺสามิจฺเจว ฉ.ม. อตฺตโน

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๙๗.

กโรนฺโต สมฺมา วิหรติ นาม. เอส นโย เสสมคฺคฏฺเสุ. โสตาปตฺติมคฺคตฺถาย อารทฺธวิปสฺสโก อตฺตนา ปคุณํ กมฺมฏฺานํ คเหตฺวา อญฺปิ โสตาปตฺติมคฺคตฺถาย อารทฺธวิปสฺสกํ กโรนฺโต สมฺมา วิหรติ นาม. เอส นโย เสสมคฺคตฺถาย อารทฺธวิปสฺสเกสุ. อิทํ สนฺธายาห "สมฺมา วิหเรยฺยุนฺ"ติ. อสุญฺโ โลโก อรหนฺเตหิ อสฺสาติ นฬวนํ สรวนํ วิย นิรนฺตโร อสฺส. เอกูนตึโส วยสาติ วเยน เอกูนตึสวสฺโส หุตฺวา. ยํ ปพฺพชินฺติ เอตฺถ ยนฺติ นิปาตมตฺตํ. กึกุสลานุเอสีติ "กึกุสลนฺ"ติ อนุเอสนฺโต ปริเยสนฺโต. ตตฺถ "กึกุสลนฺ"ติ สพฺพญฺุตาณํ อธิปฺเปตํ, ตํ คเวสนฺโตติ อตฺโถ. ยโต อหนฺติ ยโต ปฏฺาย อหํ ปพฺพชิโต, เอตฺถนฺตเร สมาธิกานิ ปญฺาส วสฺสานิ โหนฺตีติ ทสฺเสติ. ายสฺส ธมฺมสฺสาติ อริยมคฺคธมฺมสฺส. ปเทสวตฺตีติ ปเทเส วิปสฺสนามคฺเคปิ วตฺเตนฺโต. อิโต พหิทฺธาติ มม สาสนโต พหิทฺธา. สมโณปิ นตฺถีติ ปเทสวตฺติวิปสฺสโกปิ นตฺถิ, ปมสมโณ โสตาปนฺโนปิ นตฺถีติ วุตฺตํ โหติ. [๒๑๕] เย เอตฺถาติ เย ตุเมฺห เอตฺถ สาสเน สตฺถารา สมฺมุขา อนฺเตวาสิกาภิเสเกน อภิสิตฺตา, เตสํ เต ลาภา เตสํ เต สุลทฺธนฺติ. พาหิรสมเย กิร ยํ อนฺเตวาสิกํ อาจริโย "อิมํ ปพฺพาเชหิ, อิมํ โอวท, อิมํ อนุสาสา"ติ วทติ, โส เตน อตฺตโน าเน ปิโต โหติ, ตสฺมา ตสฺส "อิมํ ปพฺพาเชหิ, อิมํ โอวท, อิมํ อนุสาสา"ติ อิเม ลาภา โหนฺติ. เถรํปิ สุภทฺโท ตเมว พาหิรสมยํ คเหตฺวา เอวมาห. อลตฺถ โขติ กถํ อลตฺถ? เถโร กิร ตํ เอกมนฺตํ เนตฺวา อุทกตุมฺพโต ปานีเยน สีสํ เตเมตฺวา ตจปญฺจกกมฺมฏฺานํ กเถตฺวา เกสมสฺสุํ โอหาเรตฺวา กาสายานิ วตฺถานิ อจฺฉาทาเปตฺวา สรณานิ ทตฺวา ภควโต สนฺติกํ อาเนสิ. ภควา อุปสมฺปาเทตฺวา กมฺมฏฺานํ อาจิกฺขิ. โส ตํ คเหตฺวา อุยฺยานสฺส เอกมนฺเต จงฺกมํ อธิฏฺาย ฆเฏนฺโต วายมนฺโต วิปสฺสนํ โสเธนฺโต ๑- สห ปฏิสมฺภิทาหิ @เชิงอรรถ: ฉ.ม. วฑฺเฒนฺโต, อิ. มารํ นิเสเธนฺโต

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๙๘.

อรหตฺตํ ปตฺวา อาคมฺม ภควนฺตํ วนฺทิตฺวา นิสีทิ. ตํ สนฺธาย "อจิรูปสมฺปนฺโน โข ปนา"ติ อาทิ วุตฺตํ. โส จ ภควโต ปจฺฉิโม สกฺขิสาวโก อโหสีติ สงฺคีติการกานํ วจนํ. ตตฺถ โย ภควติ ธรมาเน ปพฺพชิตฺวา อปรภาเค อุปสมฺปทํ ลภิตฺวา กมฺมฏฺานํ คเหตฺวา อรหตฺตํ ปาปุณาติ, อุปสมฺปทํปิ วา ภควติ ธรมาเนเยว ลภิตฺวา อปรภาเค กมฺมฏฺานํ คเหตฺวา อรหตฺตํ ปาปุณาติ, กมฺมฏฺานํปิ วา ธรมาเนเยว คเหตฺวา อปรภาเค อรหตฺตเมว ปาปุณาติ, สพฺโพปิ โส ปจฺฉิโม สกฺขิสาวโก. อยํ ปน ธรมาเน ภควติ ปพฺพชิโต จ อุปสมฺปนฺโน จ กมฺมฏฺานํ จ คเหตฺวา อรหตฺตํ ปตฺโตติ. ปญฺจมภาณวารวณฺณนา นิฏฺิตา. ------------ ตถาคตปจฺฉิมวาจาวณฺณนา [๒๑๖] อิทานิ ภิกฺขุสํฆสฺส โอวาททานํ ๑- อารทฺธํ, ตํ ทสฺเสตุํ อถโข ภควาติ อาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ เทสิโต ปญฺตฺโตติ ธมฺโมปิ เทสิโต เจว ปญฺตฺโต จ, วินโยปิ เทสิโต เจว ปญฺตฺโต จ. ปญฺตฺโต นาม ปิโต ปฏฺปิโตติ อตฺโถ. โส โว มมจฺจเยนาติ โส ธมฺมวินโย ตุมฺหากํ มมจฺจเยน สตฺถา. มยา หิ โว ิเตเนว "อิทํ ลหุกํ, อิทํ ครุกํ, อิทํ สเตกิจฺฉํ, อิทํ อเตกิจฺฉํ, อิทํ โลกวชฺชํ, อิทํ ปณฺณตฺติวชฺชํ, อยํ อาปตฺติ ปุคฺคลสฺส สนฺติเก วุฏฺาติ, อยํ อาปตฺติ คณสฺส สนฺติเก วุฏฺาติ, อยํ อาปตฺติ สํฆสฺส สนฺติเก วุฏฺาตี"ติ สตฺตาปตฺติกฺขนฺธวเสน โอติณฺเณ วตฺถุสฺมึ สขนฺธกปริวาโร อุภโตวิภงฺโค วินโย นาม เทสิโต, ตํ สกลํปิ วินยปิฏกํ มยิ ปรินิพฺพุเต ตุมฺหากํ สตฺถุ กิจฺจํ สาเธสฺสติ. ิเตเนว จ มยา "อิเม จตฺตาโร สติปฏฺานา, จตฺตาโร สมฺมปฺปธานา, จตฺตาโร อิทฺธิปาทา, ปญฺจินฺทฺริยานิ, ปญฺจ พลานิ, สตฺต โพชฺฌงฺคา, อริโย @เชิงอรรถ: ฉ.ม., อิ. โอวาทํ อารภิ.

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๙๙.

อฏฺงฺคิโก มคฺโค"ติ เตน เตนากาเรน อิเม ธมฺเม วิภชิตฺวา วิภชิตฺวา สุตฺตนฺตปิฏกํ เทสิตํ. ตํ สกลํปิ สุตฺตนฺตปิฏกํ มยิ ปรินิพฺพุเต ตุมฺหากํ สตฺถุ กิจฺจํ สาเธสฺสติ. ิเตเนว จ มยา "อิเม ปญฺจกฺขนฺธา, ทฺวาทสายตนานิ, อฏฺารส ธาตุโย, จตฺตาริ สจฺจานิ, พาวีสตินฺทฺริยานิ, นว เหตู, จตฺตาโร อาหารา, สตฺต ผสฺสา, สตฺต เวทนา, สตฺต สญฺา, สตฺต สญฺเจตนา, สตฺต จิตฺตานิ. ตตฺราปิ `เอตฺตกา ธมฺมา กามาวจรา, เอตฺตกา รูปาวจรา, เอตฺตกา อรูปาวจรา, เอตฺตกา ปริยาปนฺนา, เอตฺตกา อปริยาปนฺนา, เอตฺตกา โลกิยา, เอตฺตกา โลกุตฺตรา"ติ อิเม ธมฺเม วิภชิตฺวา วิภชิตฺวา จตุวีสติสมนฺตปฏฺานํ อนนฺตนยมหาปฏฺานปฏิมณฺฑิตํ อภิธมฺมปิฏกํ เทสิตํ, ตํ สกลํปิ อภิธมฺมปิฏกํ มยิ ปรินิพฺพุเต ตุมฺหากํ สตฺถุ กิจฺจํ สาเธสฺสตีติ. อิติ สพฺพํ เจตํ อภิสมฺโพธิโต ปฏฺาย ยาว ปรินิพฺพานา ปญฺจจตฺตาลีสวสฺสานิ ภาสิตํ ลปิตํ "ตีณิ ปิฏกานิ ปญฺจ นิกายา นวงฺคานิ จตุราสีติธมฺมกฺขนฺธสหสฺสานี"ติ เอวํ มหปฺปเภทํ โหติ. อิติ อิมานิ จตุราสีติธมฺมกฺขนฺธสหสฺสานิ ติฏฺนฺติ, อหํ เอกโกว ปรินิพฺพายิสฺสามิ. ๑- อหญฺจ โข ปนิทานิ เอกโกว โอวทามิ อนุสาสามิ, มยิ ปรินิพฺพุเต อิมานิ จตุราสีติธมฺมกฺขนฺธสหสฺสานิ ตุเมฺห โอวทิสฺสนฺติ อนุสาสิสฺสนฺตีติ เอวํ ภควา พหูนิ การณานิ ทสฺเสนฺโต "โส โว มมจฺจเยน สตฺถา"ติ โอวทิตฺวา ปุน อนาคเต จาริตฺตํ ทสฺเสนฺโต ยถา โข ปนาติ อาทิมาห. ตตฺถ สมุทาจรนฺตีติ กเถนฺติ โวหรนฺติ. นาเมน วา โคตฺเตน วาติ "นวกา"ติ อวตฺวา "ติสฺส, นาคา"ติ เอวํ นาเมน วา, "กสฺสป, โคตฺตา"ติ ๒- เอวํ โคตฺเตน วา, "อาวุโส ติสฺส, อาวุโส กสฺสปา"ติ เอวํ อาวุโส วาเทน วา สมุทาจริตพฺโพ. ภนฺเตติ วา อายสฺมาติ วาติ ภนฺเต ติสฺส, อายสฺมา ติสฺสาติ เอวํ สมุทาจริตพฺโพ. สมูหนตูติ อากงฺขมาโน สมูหนตุ, ยทิ อิจฺฉติ สมูหเนยฺยาติ อตฺโถ. กสฺมา ปน สมูหนถาติ เอกํเสเนว อวตฺวา วิกปฺปวจเนน เปสีติ. @เชิงอรรถ: ฉ.ม., อิ. ปรินิพฺพายามิ ฉ.ม., อิ. โคตมาติ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๐๐.

มหากสฺสปสฺส พลํ ทิฏฺตฺตา. ปสฺสติ หิ ภควา "สมูหนถาติ วุตฺเตปิ สงฺคีติกาเล กสฺสโป น สมูหนิสฺสตี"ติ. ตสฺมา วิกปฺเปเนว เปสิ. ตตฺถ "เอกจฺเจ เถรา เอวมาหํสุ จตฺตาริ ปาราชิกานิ เปตฺวา อวเสสานิ ขุทฺทานุขุทฺทกานี"ติ อาทินา นเยน ปญฺจสติกสงฺคีติยํ ขุทฺทานุขุทฺทกกถา อาคตาว. วินิจฺฉโย เจตฺถ สมนฺตปาสาทิกาย วุตฺโต. เกจิ ปนาหุ:- "ภนฺเต นาคเสน กตมํ ขุทฺทกํ, กตมํ อนุขุทฺทกนฺ"ติ มิลินฺเทน รญฺา ปุจฺฉิเตน ๑- "ทุกฺกฏํ มหาราช ขุทฺทกํ, ทุพฺภาสิตํ อนุขุทฺทกนฺ"ติ วุตฺตตฺตา นาคเสนตฺเถโร ขุทฺทานุขุทฺทกํ ชานาติ. มหากสฺสปตฺเถโร ปน ตํ อชานนฺโต:- สุณาตุ เม อาวุโส สํโฆ, สนฺตมฺหากํ สิกฺขาปทานิ คิหิคตานิ, คิหิโนปิ ชานนฺติ "อิทํ โว สมณานํ สกฺยปุตฺติยานํ กปฺปติ, อิทํ โว น กปฺปตี"ติ. สเจ มยํ ขุทฺทานุขุทฺทกานิ สิกฺขาปทานิ สมูหนิสฺสาม, ภวิสฺสนฺติ วตฺตาโร "ธูมกาลิกํ สมเณน โคตเมน สาวกานํ สิกฺขาปทํ ปญฺตฺตํ, ยาวิเมสํ สตฺถา อฏฺาสิ, ตาวิเม สิกฺขาปเทสุ สิกฺขึสุ, ยโต ๒- อิเมสํ สตฺถา ปรินิพฺพุโต, นทานิเม ๓- สิกฺขาปเทสุ สิกฺขนฺตี"ติ. ยทิ สํฆสฺส ปตฺตกลฺลํ, สํโฆ อปญฺตฺตํ น ปญฺเปยฺย, ปญฺตฺตํ น สมุจฺฉินฺเทยฺย, ยถาปญฺตฺเตสุ สิกฺขาปเทสุ สมาทาย วตฺเตยฺย, เอสา ตฺตีติ กมฺมวาจํ สาเวสีติ. น ตํ เอวํ คเหตพฺพํ. นาคเสนตฺเถโร หิ "ปรวาทิโน โอกาโส มา อโหสี"ติ เอวมาห. มหากสฺสปตฺเถโร "ขุทฺทกานุขุทฺทกาปตฺตึ น สมูหนิสฺสามี"ติ กมฺมวาจํ สาเวสีติ. พฺรหฺมทณฺฑกถาปิ สงฺคีติยํ อาคตตฺตา สมนฺตปาสาทิกายํ วินิจฺฉิตา. [๒๑๗] กงฺขาติ เทฺวฬฺหกํ. วิมตีติ วินิจฺฉิตุํ อสมตฺถตา, พุทฺโธ นุโข, น พุทฺโธ นุโข, ธมฺโม นุโข, น ธมฺโม นุโข, สํโฆ นุโข, น สํโฆ นุโข, มคฺโค นุโข, น มคฺโค นุโข, ปฏิปทา นุโข, น ปฏิปทา นุโขติ ยสฺส สํสโย อุปฺปชฺเชยฺย, ตํ โว วทามิ "ปุจฺฉถ ภิกฺขเว"ติ อยเมตฺถ สํเขปตฺโถ. @เชิงอรรถ: ฉ.ม., อิ. ปุจฺฉิโต อิ. ยทา อิ. นทานิเมสุ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๐๑.

สตฺถุคารเวนาปิ น ปุจฺเฉยฺยาถาติ มยํ สตฺถุ สนฺติเก ปพฺพชิมฺหา, ๑- จตฺตาโร ปจฺจยาปิ โน สตฺถุ สนฺตกาว, เต มยํ เอตฺตกํ กาลํ กงฺขํ อกตฺวา น อรหาม อชฺช ปจฺฉิมกาเล กงฺขํ กาตุนฺติ สเจ เอวํ สตฺถริ คารเวน น ปุจฺฉถ. สหายโกปิ ภิกฺขเว สหายกสฺส อาโรเจตูติ ตุมฺหากํ โย ยสฺส ภิกฺขุโน สนฺทิฏฺโ สมฺภตฺโต, โส ตสฺส อาโรเจตุ, อหํ เอกภิกฺขุสฺส ๒- กเถสฺสามิ, ตสฺส กถํ สุตฺวา สพฺเพ นิกฺกงฺขา ภวิสฺสถาติ ทสฺเสติ. เอวํ ปสนฺโนติ เอวํ สทฺทหามิ อหนฺติ อตฺโถ. าณเมวาติ นิกกงฺขภาวํ ปจฺจกฺขกรณํ าณเมว, เอตฺถ ตถาคตสฺส น สทฺธามตฺตนฺติ อตฺโถ. อิเมสํ หิ อานฺนทาติ อิเมสํ อนฺโตสาณิยํ นิสินฺนานํ ปญฺจนฺนํ ภิกฺขุสตานํ. โย ปจฺฉิมโกติ โย คุณวเสน ปจฺฉิมโก. อานนฺทตฺเถรํเยว สนฺธายาห. [๒๑๘] อปฺปมาเทน สมฺปาเทถาติ สติอวิปฺปวาเสน สพฺพกิจฺจานิ สมฺปาเทยฺยาถ. อิติ ภควา ปรินิพฺพานมญฺเจ นิปนฺโน ปญฺจจตฺตาลีสวสฺสานิ ทินฺนํ โอวาทํ สพฺพํ เอกสฺมึ อปฺปมาทปเทเยว ปกฺขิปิตฺวา อทาสิ. อยํ ตถาตตสฺส ปจฺฉิมา วาจาติ อิทํ ปน สงฺคีติการกานํ วจนํ. ปรินิพฺพุตกถาวณฺณนา [๒๑๙] อิโต ปรํ ยํ ปรินิพฺพานปริกมฺมํ กตฺวา ภควา ปรินิพฺพุโต, ตํ ทสฺเสตุํ อถโข ภควา ปมชฺฌานนฺติ อาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ ปรินิพฺพุโต ภนฺเตติ นิโรธํ สมาปนฺนสฺส ภควโต อสฺสาสปสฺสาสานํ อภาวํ ทิสฺวา ปุจฺฉติ. น อาวุโสติ เถโร กถํ ชานาติ? เถโร กิร สตฺถารา สทฺธึเยว ตํ ตํ สมาปตฺตึ สมาปชฺชนฺโต ยาว เนวสญฺานาสญฺายตนา วุฏฺานํ, ตาว คนฺตฺวา อิทานิ ภควา นิโรธสมาปตฺตึ สมาปนฺโน, อนฺโต นิโรเธ ๓- จ กาลกิริยา นาม นตฺถีติ ชานาติ. @เชิงอรรถ: ฉ.ม. ปพฺพชิมฺห ฉ.ม. เอตสฺส ภิกฺขุสฺส อิ. อนฺโต นิโรโธ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๐๒.

อกโข ภควา สญฺาเวทยิตนิโรธสมาปตฺติยา วุฏฺหิตฺวา เนวสญฺานาสญฺายตนํ สมาปชฺชิ ฯเปฯ ตติยชฺฌานา วุฏฺหิตฺวา จตุตฺถํ ฌานํ สมาปชฺชีติ เอตฺถ ภควา จตุวีสติยา าเนสุ ปมํ ฌานํ สมาปชฺชติ, ๑- เตรสสุ าเนสุ ทุติยํ, ตถา ตติยํ, ปณฺณรสสุ าเนสุ จตุตฺถํ ฌานํ สมาปชฺชิ. กถํ? ทสสุ อสุเภสุ, ทฺวตฺตึสากาเร, อฏฺสุ กสิเณสุ, เมตฺตากรุณามุทิตาสุ, อานาปาเน, ปริจฺเฉทากาเสติ อิเมสุ ตาว จตุวีสติยา าเนสุ ปมํ ฌานํ สมาปชฺชิ. เปตฺวา ปน ทฺวตฺตึสาการญฺจ ทส อสุภานิ จ เสเสสุ เตรสสุ ทุติยํ ฌานํ, เตสุเยว จ ตติยํ ฌานํ สมาปชฺชิ. อฏฺสุ ปน กสิเณสุ, อุเปกฺขาพฺรหฺมวิหาเร, อานาปาเน, ปริจฺเฉทากาเส, จตูสุ อารุปฺเปสูติ อิเมสุ ปณฺณรสสุ าเนสุ จตุตฺถํ ฌานํ สมาปชฺชิ. อยํปิ จ สงฺเขปกถาว. นิพฺพานปุรํ ปวิสนฺโต ปน ภควา ธมฺมสฺสามิ สพฺพาปิ จตุวีสติโกฏิสตสหสฺสสงฺขาตา สมาปตฺติโย ปวิสิตฺวา วิเทสํ คจฺฉนฺโต าติชนํ อาลิงฺคิตฺวา วิย สพฺพํ สมาปตฺติสุขํ อนุภวิตฺวา ปวิฏฺโ. จตุตฺถชฺฌานา วุฏฺหิตฺวา สมนนฺตรา ภควา ปรินิพฺพายีติ เอตฺถ ฌานสมนนฺตรํ, ปจฺจเวกฺขณา สมนนฺตรนฺติ เทฺว สมนนฺตรานิ. ตตฺถ ฌานา ๒- วุฏฺาย ภวงฺคํ โอติณฺณสฺส ตตฺเถว ปรินิพฺพานํ ฌานสมนนฺตรํ นาม. ฌานา วุฏฺหิตฺวา ปุน ฌานงฺคานิ ปจฺจเวกฺขิตฺวา ภวงฺคํ โอติณฺณสฺส ตตฺเถว ปรินิพฺพานํ ปจฺจเวกฺขณสมนนฺตรํ นาม. อิมานิ เทฺวปิ สมนนฺตราเนว. ภควา ปน ฌานํ สมาปชฺชิตฺวา ฌานา วุฏฺาย ฌานงฺคานิ ปจฺจเวกฺขิตฺวา ภวงฺคจิตฺเตน อพฺยากเตน ทุกฺขสจฺเจน ปรินิพฺพายิ. เย หิ เกจิ พุทฺธา วา สาวกา ๓- วา อนฺตมโส กุนฺถกิปิลิกํ ๔- อุปาทาย สพฺเพ ภวงฺคจิตฺเตเนว อพฺยากเตน ทุกฺขสจฺเจน กาลํ กโรนฺตีติ. [๒๒๐] มหาภูมิจาลาทีนิ วุตฺตนยาเนวาติ. ภูตาติ สตฺตา. อปฺปฏิปุคฺคโลติ ปฏิภาคปุคฺคลวิรหิโต. พลปฺปตฺโตติ ทสวิธาณพลปฺปตฺโต. [๒๒๑] อุปฺปาทวยธมฺมิโนติ อุปฺปาทวยสภาวา. เตสํ วูปสโมติ เตสํ สงฺขารานํ วูปสโม, อสงฺขตํ นิพฺพานเมว สุขนฺติ อตฺโถ. @เชิงอรรถ: ฉ.ม. สมาปชฺชิ อิ. จตุตฺถชฺฌานา ฉ.ม., อิ. ปจฺเจกพุทฺธา วา @ อริยสาวกา วา ฉ.ม. กุนฺถกิปิลฺลิกํ,

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๐๓.

[๒๒๒] นาหุ อสฺสาสปสฺสาโสติ น ชาโต อสฺสาสปสฺสาโส. อเนโชติ ตณฺหาสงฺขาย เอชาย อภาเวน อเนโช. สนฺติมารพฺภาติ อนุปาทิเสสนิพฺพานํ อารพฺภ ปฏิจฺจ สนฺธาย. ยํ กาลมกรีติ โย กาลํ อกริ. อิทํ วุตฺตํ โหติ "อาวุโส โย มม สตฺถา พุทฺธมุนิ สนฺตึ คมิสฺสามีติ สนฺตึ อารพฺภ กาลมกริ, ตสฺส ิตจิตฺตสฺส ตาทิโน อิทานิ อสฺสาสปสฺสาโส น ชาโต นตฺถิ นปฺปวตฺตตี"ติ. อสลฺลีเนนาติ อลีเนน อสงฺกุฏิเตน สุวิกสิเตเนว จิตฺเตน. เวทนํ อชฺฌวาสยีติ เวทนํ อธิวาเสสิ, น เวทนานุวตฺตี หุตฺวา อิโตจิโตจ สมฺปริวตฺตยิ. ๑- วิโมกฺโขติ เกนจิ ธมฺเมน อนาวรณวิโมกฺโข สพฺพโส อปญฺตฺติภาวูปคโม ปชฺโชตนิพฺพานสทิโส ชาโตติ. ๒- [๒๒๓] ตทาสีติ "สห ปรินิพฺพานา มหาภูมิจาโล"ติ เอวํ เหฏฺ วุตฺตภูมิจาลเมว สนฺธายาห. ตญฺหิ โลมหํสนญฺจ ภึสนกญฺจ อาสิ. สพฺพาการวรูเปเตติ สพฺพวรการณูเปเต. [๒๒๔] อวีตราคาติ ปุถุชฺชนา เจว โสตาปนฺนสกทาคามิโน จ. เตสํ หิ โทมนสฺสํ อปฺปหีนํ. ตสฺมา เตปิ พาหา ปคฺคยฺห กนฺทนฺติ. อุโภปิ หตฺเถ สีเส เปตฺวา โรทนฺตีติ สพฺพํ ปุริมนเยเนว เวทิตพฺพํ. [๒๒๕] อุชฺฌายนฺตีติ "อยฺยา อตฺตนาปิ อธิวาเสตุํ น สกฺโกนฺติ, เสสชนํ กถํ สมสฺสาเสสฺสนฺตี"ติ วทนฺติโย อุชฺฌายนฺติ. กถํ ภูตา ปน ภนฺเต อนุรทฺธาติ ๓- เทวตา ภนฺเต กถํ ภูตา อายสฺมา อนุรุทฺโธ สลฺลกฺเขติ, กึ ตา สตฺถุ ปรินิพฺพานํ อธิวาเสนฺติ. อถ ตาสํ ปวุตฺตึ ๔- ทสฺสนตฺถํ เถโร สนฺตาวุโสติ อาทิมาห. ตํ วุตฺตตฺถเมว. รตฺตาวเสสนฺติ พลวปจฺจูเส ปรินิพฺพุตตฺตา รตฺติยาวเสสํ จุลฺลกทฺธานํ. ธมฺมิยา กถายาติ อญฺา ปาฏิเยกฺกา ธมฺมกถา นาม นตฺถิ, "อาวุโส สเทวเก นาม โลเก อปฏิปุคฺคลสฺส สตฺถุโน อยํ มจฺจุราชา น ลชฺชติ, กิมงฺคํ ปน @เชิงอรรถ: ฉ.ม. สมฺปริวตฺติ. ฉ.ม. อิติสทฺโท น ทิสฺสติ ฉ.ม. กถํ ภูตา ปน ภนฺเต @อายสฺมา อนุรุทฺโธ เทวตา มนสิกโรตีติ, อิ. กถํ ภูตา ปน ภนฺเต อายสฺมา อนุรุทฺโธ @สลฺลกฺเขตีติ ฉ.ม. ปวตฺตึ เอวมุปริปิ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๐๔.

โลกิยมหาชนสฺส ลชฺชิสฺสตี"ติ เอวรูปาย ปน มรณปฏิสํยุตฺตาย กถาย วีตินาเมสุํ. เตสญฺหิ ตํ กถํ กเถนฺตานํ มุหุตฺเตเนว อรุณํ อุคฺคจฺฉิ. [๒๒๖] อถโขติ อรุณุคฺคมฺหิ ๑- เถโร เถรํ เอตทโวจ. เตเนว กรณีเยนาติ กีทิเสน นุโข ปรินิพฺพานฏฺาเน มาลาคนฺธาทิสกฺกาเรน ภวิตพฺพํ, กีทิเสน ภิกฺขุสํฆสฺส นิสชฺชนฏฺาเนน ภวิตพฺพํ, กีทิเสน ขาทนียโภชนีเยน ภวิตพฺพนฺติ เอวํ ยํ ภควโต ปรินิพฺพุตภาวํ สุตฺวา กตฺตพฺพํ, เตเนว กรณีเยน. พุทฺธสรีรปูชาวณฺณนา [๒๒๗] สพฺพญฺจ ตาลาวจรนฺติ สพฺพํ ตุริยภณฺฑํ. สนฺนิปาเตถาติ เภริญฺจาราเปตฺวา สมาหรถ. เต ตเถว อกํสุ. มณฺฑลมาเลติ ทุสฺสมณฺฑลมาเล. ปฏิยาเทนฺตาติ สชฺเชนฺตา. ทกฺขิเณน ทกฺขิณนฺติ นครสฺส ทกฺขิณทิสาภาเคเนว ทกฺขิณทิสาภาคํ. พาหิเรน พาหิรนฺติ อนฺโตนครํ อปฺปเวเสตฺวา พาหิเรเนว นครสฺส พาหิรปสฺสํ หริตฺวา. ทกฺขิณโต นครสฺสาติ อนุราธปุรสฺส ทกฺขิณทฺวารสทิเส าเน เปตฺวา สกฺการสมฺมานํ กตฺวา เชตวนสทิเส าเน ฌาเปสฺสามาติ อตฺโถ. [๒๒๘] อฏฺ มลฺลปาโมกฺขาติ มชฺฌิมวยา ถามสมฺปนฺนา อฏฺ มลฺลราชาโน. สีสํ นฺหาตาติ สีสํ โธวิตฺวา นฺหาตา. อายสฺมนฺตํ อนุรุทฺธนฺติ เถโรว ทิพฺพจกฺขุโกติ ปากโฏ, ตสฺมา เต สนฺเตสุปิ อญฺเสุ มหาเถเรสุ "อยํ โน ปากฏํ กตฺวา กเถสฺสตี"ติ เถรํ ปุจฺฉึสุ. กถํ ปน ภนฺเต เทวตานํ อธิปฺปาโยติ ภนฺเต อมฺหากํ ตาว อธิปฺปายํ ชานาม, เทวตานํ กถํ อธิปฺปาโยติ ปุจฺฉนฺติ. เถโร ปมํ เตสํ อธิปฺปายํ ทสฺเสนฺโต ตุมฺหากํ โขติ อาทิมาห. มกุฏพนฺธนํ นาม มลฺลานํ เจติยนฺติ มลฺลราชูนํ ปสาธนมงฺคลสาลาย เอตํ นามํ. จิตฺตีกตฏฺเน ปเนสา "เจติยนฺ"ติ วุจฺจติ. [๒๒๙] ยาว สนฺธิสมลสงฺกฏิราติ เอตฺถ สนฺธิ นาม ฆรสนฺธิ. สมลํ นาม คูถราสินิทฺธมนปนาฬี. สงฺกฏิรํ นาม สงฺการฏฺานํ. ทิพฺเพหิ จ @เชิงอรรถ: ฉ.ม., อิ. อรุณุคฺคํ ทิสฺวาว

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๐๕.

มนุสฺสเกหิ จ นจฺเจหีติ อุปริ เทวตานํ นจฺจานิ โหนฺติ, เหฏฺา มนุสฺสานํ. เอส นโย คีตาทีสุ. อปิจ เทวตานํ อนฺตเร มนุสฺสา, มนุสฺสานํ อนฺตเร เทวตาติ เอวํปิ สกฺกโรนฺตา ปูเชนฺตา อคมํสุ. มชฺเฌน มชฺฌํ นครสฺส หริตฺวาติ เอวํ หริยมาเน ภควโต สรีเร พนฺธุลมลฺลเสนาปติภริยา มลฺลิกา นาม. "ภควโต สรีรํ อาหรนฺตี"ติ สุตฺวา อตฺตโน สามิกสฺส กาลกิริยโต ปฏฺาย อปริภุญฺชิตฺวา ปิตํ วิสาขาปสาธนสทิสํ มหาลตาปสาธนํ นีหราเปตฺวา "อิมินา สตฺถารํ ปูเชสฺสามี"ติ ตํ มชฺชาเปตฺวา คนฺโธทเกน โธวิตฺวา ทฺวาเร ิตา. ตํ กิร ปสาธนํ ตาสํ จ ทฺวินฺนํ อิตฺถีนํ, เทวทานิยโจรสฺส เคเหติ ตีสุเยว าเนสุ อโหสิ. สา จ สตฺถุ สรีเร ทฺวารํ สมฺปตฺเต "โอตาเรถ ตาตา สตฺถุ สรีรนฺ"ติ วตฺวา ตํ ปสาธนํ สตฺถุ สรีเร ปฏิมุญฺจิ. ตํ สีสโต ปฏฺาย ปฏิมุกฺกํ ยาว ปาทตลา คตํ. สุวณฺณวณฺณํ ภควโต สรีรํ สตฺตรตนมเยน มหาลตาปสาธเนน ๑- ปสาธิตํ อติวิย วิโรจิตฺถ. ตํ สา ทิสฺวา ปสนฺนจิตฺตา ปตฺถนํ อกาสิ "ภควา ยาว วฏฺเฏ สนฺธาวิสฺสามิ, ๒- ตาว เม ปาฏิเยกฺกํ ปสาธนกิจฺจํ มา โหตุ, นิจฺจํ ปฏิมุกฺกปสาธนสทิสเมว สรีรํ โหตู"ติ. อถ ภควนฺตํ สตฺตรตนมเยน มหาปสาธเนน อุกฺขิปิตฺวา ปุรตฺถิเมน ทฺวาเรน นีหริตฺวา ปุรตฺถิเมน นครสฺส มกุฏพนฺธนํ มลฺลานํ เจติยํ, เอตฺถ ภควโต สรีรํ นิกฺขิปึสุ. มหากสฺสปตฺเถรวตฺถุวณฺณนา [๒๓๑] ปาวาย กุสินารนฺติ ปาวานคเร ปิณฺฑาย จริตฺวา "กุสินารํ คมิสฺสามี"ติ อทฺธานมคฺคปฏิปนฺโน โหติ. รุกฺขมูเล นิสีทีติ เอตฺถ กสฺมา ทิวาวิหารนฺติ น วุตฺตํ? ทิวาวิหารตฺถาย อนิสินฺนตฺตา. เถรสฺส หิ ปริวารา ภิกฺขู สพฺเพ สุขสํวฑฺฒิตา มหาปุญฺา. เต มชฺฌนฺติกสมเย ๓- ตตฺตปาสาณสทิสาย ภูมิยา ปทสา คจฺฉนฺตา กิลมึสุ. เถโร เต ภิกฺขู ทิสฺวา "ภิกฺขู กิลมนฺติ @เชิงอรรถ: ฉ.ม. มหาปสาธเนน, อิ. ปาสาธเนน ฉ.ม.,อิ. สํสริสฺสามิ @ ฉ.ม. มชฺฌนฺหิกสมเย

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๐๖.

คนฺตพฺพฏฺานํ จ ๑- ทูรํ โถกํ วิสฺสมิตฺวา ทรถํ ปฏิปฺปสฺสมฺเภตฺวา สายณฺหสมเย กุสินารํ คนฺตฺวา ทสพลํ ปสฺสิสฺสามี"ติ มคฺคา โอกฺกมฺม อญฺตรสฺมึ รุกฺขมูเล สงฺฆาฏึ ปญฺเปตฺวา อุทกตุมฺพโต อุทเกน หตฺถปาเท สีตเล กตฺวา นิสีที. ปริวารภิกฺขูปิสฺส รุกฺขมูเล นิสีทิตฺวา โยนิโสมนสิกาเรน กมฺมฏฺานํ กุรุมานา ติณฺณํ รตนานํ วณฺณํ ภณมานา นิสีทึสุ. อิติ ทรถปฏิวิโนทนตฺถาย ๒- นิสินฺนตฺตา "ทิวา วิหารนฺ"ติ น วุตฺตํ. มณฺฑารวปุปฺผํ คเหตฺวาติ มหาปาติปฺปมาณํ ปุปฺผํ อาคนฺตุกทณฺฑเก เปตฺวา ฉตฺตํ วิย คเหตฺวา. อทฺทสา โขติ อาคจฺฉนฺตํ ทูรโตว อทฺทส. ทิสฺวา จ ปน จินฺเตสิ:- "เอตํ อาชีวกสฺส หตฺเถ มณฺฑารวปุปฺผํ ปญฺายติ, เอตญฺจ น สพฺพทา มนุสฺสปเถ ปญฺายติ, ยทา ปน โกจิ อิทฺธิมา อิทฺธึ วิกุพฺพติ, ตทา สพฺพญฺุโพธิสตฺตสฺส จ มาตุ กุจฺฉิโอกฺกมนาทีสุ โหติ. น โข ปนชฺช เกนจิ อิทฺธิวิกุพฺพนํ กตํ, น เม สตฺถา มาตุ กุจฺฉึ โอกฺกนฺโต, น กุจฺฉิโต นิกฺขมนํ, ๓- นาปิสฺส อชฺช อภิสมฺโพธิ, น ธมฺมจกฺกปฺปวตฺตนํ, น ยมกปาฏิหาริยํ, น เทโวโรหณํ, น อายุสงฺขาโรสฺสชฺชนํ. มหลฺลโก ปน เม สตฺถา ธุวํ ปรินิพฺพุโต ภวิสฺสตี"ติ. ตโต "ปุจฺฉามิ นนฺ"ติ จิตฺตํ อุปฺปาเทตฺวา "สเจ โข ปน นิสินฺนโกว ปุจฺฉามิ, สตฺถริ อคารโว กโต ภวิสฺสตี"ติ อุฏฺหิตฺวา ิตฏฺานโต อปกฺกมฺม ฉนฺทนฺโต นาคราชา มณิจมฺมํ วิย ทสพลทตฺติยเมฆ- วณฺณปํสุกูลจีวรํ ปารุปิตฺวา ทสนขสโมธานสมุชฺชลํ อญฺชลึ สิรสฺมึ ปติฏฺเปตฺวา สตฺถริ กเตน คารเวน อาชีวกสฺส อภิมุโข หุตฺวา "อปาวุโส ๔- อมฺหากํ สตฺถารํ ชานาสี"ติ อาห. @เชิงอรรถ: ฉ.ม. น ทูรํ ฉ.ม. ทรถวิโนทนตฺถาย, อิ. อาตปวิโนทนตฺถาย @ ฉ.ม., อิ. นิกฺขมนฺโต ฉ.ม, อาวุโส.

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๐๗.

กึ ปน สตฺถุ ปรินิพฺพานํ ชานนฺโต ปุจฺฉิ อชานนฺโตติ. อาวชฺชนปฏิพทฺธํ ขีณาสวานํ ชานนํ. อนาวชฺชิตตฺตา ปเนส อชานนฺโต ปุจฺฉีติ เอเก. เถโร สมาปตฺติพหุโล, รตฺติฏฺานทิวาฏฺานเลณมณฺฑปาทีสุ นิจฺจํ สมาปตฺติพาหุลฺเลน ๑- ยาเปติ, กุลสนฺตกํ คามํ ปวิสิตฺวา ทฺวาเร ๒- ทฺวาเร สมาปตฺตึ สมาปชฺชิตฺวา สมาปตฺติโต วุฏฺิโตว ภิกฺขํ คณฺหาติ. เถโร กิร อิมินา ปจฺฉิเมน อตฺตภาเวน มหาชนานุคฺคหํ กริสฺสามิ "เย มยฺหํ ภิกฺขํ วา เทนฺติ คนฺธมาลาทีหิ วา สกฺการํ กโรนฺติ, เตสนฺตํ มหปฺผลํ โหตู"ติ เอวํ กโรติ. ตสฺมา สมาปตฺติพหุลตาย น ชานาติ. อิติ อชานนฺโตว ปุจฺฉีติ วทนฺติ, ตํ น คเหตพฺพํ. น เหตฺถ อชานนการณํ อตฺถิ, อภิสลฺลกฺขิตํ สตฺถุ ปรินิพฺพานํ อโหสิ. ทสสหสฺสีโลกธาตุกมฺปนาทีหิ นิมิตฺเตหิ. เถรสฺส ปน ปริสาย เกหิจิ ภิกฺขูหิ ภควา ทิฏฺปุพฺโพ, เกหิจิ น ทิฏฺปุพฺโพ, ตตฺถ เยหิปิ ทิฏฺปุพฺโพ, เตปิ ปสฺสิตุกามาว, เยหิปิ อทิฏฺปุพฺโพ, เตปิ ปสฺสิตุกามาว. ตตฺถ เยหิ น ทิฏฺปุพฺโพ, เต อติทสฺสนกามตาย คนฺตฺวา "กุหึ ภควา"ติ ปุจฺฉนฺตา "ปรินิพฺพุโต"ติ สุตฺวา สณฺาเรตุํ ๓- นาสกฺขิสฺสนฺติ. จีวรญฺจ ปตฺตญฺจ ฉฑฺเฑตฺวา เอกวตฺถา วา ทุนฺนิวตฺถา วา ทุปฺปารุตา วา อุรานิ ปฏิปึสยนฺตา ๔- ปโรทิสฺสนฺติ. ตตฺถ มนุสฺสา "มหากสฺสปตฺเถเรน สทฺธึ อาคตา ปํสุกูลิกา สยํปิ อิตฺถิโย วิย โรทนฺติ, ๕- เต กึ อเมฺห สมสฺสาเสสฺสนฺตี"ติ มยฺหํ โทสํ ทสฺสนฺติ. อิมํ ปน สุญฺ มหาอรญฺ, อิธ ยถา ตถา โรทนฺเตสุ โทโส นาม นตฺถิ. ปุริมตรํ สุตฺวา นาม โสโกปิ ตนุโก โหตีติ ภิกฺขูนํ สตุปฺปาทนตฺถํ ชานนฺโตว ปุจฺฉิ. อชฺช สตฺตาหํ ปรินิพฺพุโต สมโณ โคตโมติ อชฺช สมโณ โคตโม สตฺตาหํ ปรินิพฺพุโต. ตโต เม อิทนฺติ ตโต สมณสฺส โคตมสฺส ปรินิพฺพุตฏฺานโต. [๒๓๒] สุภทฺโท นาม วุฑฺฒปพฺพชิโตติ "สุภทฺโท"ติ ตสฺส นามํ. วุฑฺฒกาเล ปน ปพฺพชิตตฺตา "วุฑฺฒปพฺพชิโต"ติ วุจฺจติ, กสฺมา ปน โส @เชิงอรรถ: ฉ.ม.,อิ. สมาปตฺติพเลเนว. ฉ.ม.,อิ. ทฺวาเร สทฺโท เอโก ทิสฺสติ @ ฉ.ม.,อิ. สนฺธาเรตุํ. ฉ.ม. ปฏิปิสนฺตา, อิ. ปฏิปึสนฺตา. ฉ.ม. ปโรทนฺติ.

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๐๘.

เอวมาห. ภควติ อาฆาเตน. อยํ กิร โส ขนฺธเก อาคเต อาตุมาวตฺถุสฺมึ นฺหาปิตปุพฺพโก วุฑฺฒปพฺพชิโต ภควติ กุสินารโต นิกฺขมิตฺวา อฑฺฒเตรเสหิ ภิกฺขุสเตหิ สทฺธึ อาตุมํ คจฺฉนฺเต ภควา อาคจฺฉตีติ สุตฺวา "อาคตกาเล ยาคุทานํ ๑- กริสฺสามี"ติ สามเณรภูมิยํ ิเต เทฺว ปุตฺเต เอตทโวจ "ภควา กิร ตาตา อาตุมํ อาคจฺฉติ มหตา ภิกฺขุสํเฆน สทฺธึ อฑฺฒเตรเสหิ ภิกฺขุสเตหิ, คจฺฉถ ตุเมฺห ตาตา ขุรภณฺฑํ อาทาย นาฬิยา วาปเกน อนุฆรกํ อนุฆรกํ อาหิณฺฑถ, โลณํปิ เตลํปิ ตณฺฑุลํปิ ขาทนียํปิ สํหรถ, ภควโต อาคตสฺส ยาคุทานํ กริสฺสามา"ติ. ๒- เต ตถา อกํสุ. มนุสฺสา เต ทารเก มญฺชุเก ปฏิภาเณยฺยเก ทิสฺวา กาเรตุกามาปิ อกาเรตุกามาปิ กาเรนฺติเยว. กตกาเล จ "ปฏิคฺคณฺหิสฺสถ ๓- ตาตา"ติ ปุจฺฉนฺติ. เต วทนฺติ "น อมฺหานํ อญฺเน เกนจิ อตฺโถ, ปิตา ปน โน ภควโต อาคตกาเล ยาคุทานํ ทาตุกาโม"ติ. ตํ สุตฺวา มนุสฺสา อปริคเณตฺวาว ยํ เต สกฺโกนฺติ หริตุํ, ๔- สพฺพํ เทนฺติ. ยมฺปิ น สกฺโกนฺติ, มนุสฺเสหิ เปเสนฺติ. อถ ภควติ อาตุมํ อาคนฺตฺวา ภูสาคารกํ ปวิฏฺเ สุภทฺโท สายณฺหสมเย คามทฺวารํ คนฺตฺวา มนุสฺเส อามนฺเตสิ "อุปาสกา นาหํ ตุมฺหากํ สนฺติกา อญฺ กิญฺจิ คณฺหิสฺสามิ, ๕- มยฺหํ ทารเกหิ อาภตานิ ตณฺฑุลาทีนิเยว ๖- สํฆสฺส ปโหนฺติ. หตฺถกมฺมมตฺตเมว ๗- เทถา"ติ. "กึ ภนฺเต กโรมาติ. ๘- "อิทํ จ อิทํ จ คณฺหถา"ติ สพฺพูปกรณานิ คาหาเปตฺวา วิหาเร อุทฺธนานิ กาเรตฺวา เอกํ กาฬกํ กาสาวํ นิวาเสตฺวา ตาทิสเมว ปารุปิตฺวา "อิทํ กโรถ อิทํ กโรถา"ติ สพฺพรตฺตึ วิจาเรนฺโต สตสหสฺสํ วิสชฺเชตฺวา โภชฺชยาคุญฺจ มธุโคฬกญฺจ ปฏิยาทาเปสิ. โภชฺชยาคุ นาม ภุญฺชิตฺวา ปาตพฺพยาคุ, ตตฺถ สปฺปิมธุผาณิตมจฺฉมํสปุปฺผผลรสาทิ ยํ กิญฺจิ ขาทนียํ นาม สพฺพํ ปกฺขิปติ, กีฬิตุกามานํ สีสมกฺขนโยคฺคา โหติ สุคนฺธคนฺธา. @เชิงอรรถ: ฉ.ม. ยาคุปานํ วินย. ๕/๓๐๓/๘๘ เภสชฺชกฺขนฺธก ฉ.ม. กตกาเล "กึ คณฺหิสฺสถ @ตาตา"ติ ฉ.ม. อาหริตุํ ฉ.ม.,อิ. ปจฺจาสีสามิ. ม. อาภตเตลาทีนิ. @ ฉ.ม. ยํ หตฺถกมฺมํ, ตํ เม เทถาติ ฉ.ม. อยํ ปาโ น ทิสฺสติ.

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๐๙.

อถ ภควา กาลสฺเสว สรีรปฏิชคฺคนํ กตฺวา ภิกฺขุสํฆปริวุโต ปิณฺฑาย จริตุํ อาตุมานคราภิมุโข ปายาสิ. มนุสฺสา ตสฺส อาโรเจสุํ "ภควา คามํ ปิณฺฑาย ปวิสติ, ตยา กสฺส ยาคุ ปฏิยาทิตา"ติ. โส ยถานิวตฺถปารุเตเหว เตหิ กาฬกกาสาเวหิ เอเกน หตฺเถน ทพฺพิญฺจ กฏจฺฉุญฺจ คเหตฺวา พฺรหฺมา วิย ทกฺขิณชานุมณฺฑลํ ภูมิยํ ปติฏฺเปตฺวา วนฺทิตฺวา "ปฏิคฺคณฺหตุ เม ภนฺเต ภควา ยาคุนฺ"ติ อาห. ตโต "ชานนฺตาปิ ตถาคตา ปุจฺฉนฺตี"ติ ขนฺธเก อาคตนเยน ภควา ปุจฺฉิตฺวา จ ตํ ๑- สุตฺวา จ ตํ วุฑฺฒปพฺพชิตํ วิครหิตฺวา ตสฺมึ วตฺถุสฺมึ อกปฺปิยสมาทปนสิกฺขาปทญฺจ, ขุรภณฺฑปริหรณสิกฺขาปทญฺจาติ เทฺว สิกฺขาปทานิ ปญฺเปตฺวา "ภิกฺขเว อเนกกปฺปโกฏิโย โภชนํ ปริเยสนฺเตเหว วีตินามิตา, อิทํ ปน ตุมฺหากํ อกปฺปิยํ อธมฺเมน อุปฺปนฺนํ โภชนํ, อิมํ ปริภุตฺตานํ อเนกานิ อตฺตภาวสตสหสฺสานิ ๒- อปาเยเสฺวว นิพฺพตฺติสฺสนฺติ, อเปถ มา คณฺหิตฺถา"ติ ๓- ภิกฺขาจาราภิมุโข อคมาสิ. เอกภิกฺขุนาปิ น กิญฺจิ คหิตํ. สุภทฺโท อนตฺตมโน หุตฺวา อยํ "สพฺพํ ชานามี"ติ อาหิณฺฑติ, สเจ น คเหตุกาโม เปเสตฺวา อาโรเจตพฺพํ. อยํ ปกฺกาหาโร นาม สพฺพจิรํ ติฏฺนฺโต สตฺตาหมตฺตํ ติฏฺเยฺย. อิทญฺหิ มม ยาวชีวํ ปริยตฺตํ อสฺส สพฺพํ เตน นาสิตํ, อหิตกาโม อยํ มยฺหนฺติ ภควติ อาฆาตํ พนฺธิตฺวา ทสพเล ธรนฺเต กิญฺจิ วตฺตุํ นาสกฺขิ. เอวํ กิรสฺส อโหสิ "อยํ อุจฺจากุลา ปพฺพชิโต มหาปุริโส, สเจ กิญฺจิ วกฺขามิ, มมํเยว ๔- สนฺตชฺเชสฺสตี"ติ. สฺวายํ อชฺช "ปรินิพฺพุโต ภควา"ติ สุตฺวา ลทฺธอสฺสาโส วิย หฏฺตุฏฺโ เอวมาห. เถโร ตํ สุตฺวา หทเย ปหารทานํ วิย มตฺถเก ปติตสุกฺกาสนี ๕- วิย อมญฺิ, ธมฺมสํเวโค จสฺส อุปฺปชฺชิ. "สตฺตาหมตฺตํ ปรินิพฺพุโต ภควา, อชฺชาปิ หิสฺส. สุวณฺณวณฺณํ สรีรํ ธรติเยว, ทุกฺเขน ภควตา อาหริตสาสเน ๖- @เชิงอรรถ: ฉ.ม., อิ. ตํ สทฺโท น ทิสฺสติ. ฉ.ม. อตฺตภาวสหสฺสานิ ฉ.ม., อิ. คณฺหถาติ @ ฉ.ม. มํเยว. ฉ.ม. ปติตสุกฺขาสนิ ฉ.ม., อิ. อาราธิตสาสเน

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๑๐.

นาม เอวํ ลหุํ ๑- มหนฺตํ ปาปกสฏํ กณฺฏโก อุปฺปนฺโน, อยํ ๒- โข ปเนส ปาโป วฑฺฒมาโน อญฺเปิ เอวรูเป สหาเย ลภิตฺวา สกฺกา สาสนํ โอสกฺกาเปตุนฺ"ติ. ตโต เถโร จินฺเตสิ:- "สเจ โข ปนาหํ อิมํ มหลฺลกํ อิเธว ปิโลติกํ นิวาสาเปตฺวา ฉาริกาย สีสํ โอกิราเปตฺวาปิ นีหราเปสฺสามิ, มนุสฺสา `สมณสฺส โคตมสฺส สรีเร ธรมาเนเยว สาวกา วิวทนฺตี"ติ อมฺหากํ โทสํ ทสฺเสสฺสนฺตีติ อธิวาเสมิ ตาว. ภควตา หิ เทสิโต ธมฺโม อสงฺคหิตปุปฺผราสิสทิโส. ตตฺถ ยถา วาเตน ปหฏปุปฺผานิ ยโต วา ตโต วา คจฺฉนฺติ, เอวเมว เอวรูปานํ ปาปปุคฺคลานํ วเสน คจฺฉนฺเต คจฺฉนฺเต กาเล วินเย เอกํ เทฺว สิกฺขาปทานิ นสฺสิสฺสนฺติ, สุตฺเต เอโก เทฺว ปญฺหาวารา นสฺสิสฺสนฺติ, อภิธมฺเม เอกํ เทฺว ภูมนฺตรานิ นสฺสิสฺสนฺติ, เอวํ อนุกฺกเมน มูเล นฏฺเ ปิสาจสทิสา ภวิสฺสาม, ตสฺมา ธมฺมวินยสงฺคหํ กริสฺสาม. เอวญฺหิ สติ ทเฬฺหน ๓- สงฺคหิตปุปฺผานิ วิย อยํ ธมฺโม อยํ วินโย นิจฺจโล ภวิสฺสติ. เอตทตฺถํ หิ ภควา มยฺหํ ตีณิ คาวุตานิ ปจฺจุคฺคมนํ อกาสิ, ตีหิ โอวาเทหิ อุปสมฺปทํ อทาสิ, กายโต อปเนตฺวา กาเย จีวรปริวฏฺฏนํ อกาสิ, อากาเส ปาณึ จาเลตฺวา จนฺทูปมปฏิปทํ กเถนฺโต มํ กายสกฺขึ กตฺวา กเถสิ, ติกฺขตฺตุํ สกลสาสนทายชฺชํ ปฏิจฺฉาเปสิ. มาทิเส ภิกฺขุมฺหิ ติฏฺมาเน อยํ ปาโป สาสเน วุฑฺฒึ มา อลตฺถ. ยาว อธมฺโม น ทิปฺปติ, ธมฺโม น ปฏิพาหิยติ. อวินโย น ทิปฺปติ, วินโย น ปฏิพาหิยติ. อธมฺมวาทิโน น พลวนฺโต โหนฺติ, ธมฺมวาทิโน น ทุพฺพลา โหนฺติ. อวินยวาทิโน น พลวนฺโต โหนฺติ, วินยวาทิโน น ทุพฺพลา โหนฺติ. ตาว ธมฺมญฺจ วินยญฺจ สงฺคายิสฺสามิ, ตโต ภิกฺขู อตฺตโน อตฺตโน ปโหนกํ คเหตฺวา กปฺปิยากปฺปิยํ กเถสฺสนฺติ. อถายํ ปาโป สยเมว นิคฺคหํ ปาปุณิสฺสติ, ปุน สีสํ อุกฺขิปิตุํ น สกฺขิสฺสติ, สาสนํ อิทฺธญฺเจว ผีตญฺจ ภวิสฺสตี"ติ. @เชิงอรรถ: ฉ.ม. ลหุ ฉ.ม. อลํ ฉ.ม. ทฬฺหํ, อิ. ทฬฺหสุตฺเตน.

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๑๑.

โส เอวํ นาม มยฺหํ จิตฺตํ อุปฺปนฺนนฺติ กสฺสจิ อนาโรเจตฺวา ภิกฺขุสํฆํ สมสฺสาเสสิ. เตน วุตฺตํ "อถโข อายสฺมา มหากสฺสโป ฯเปฯ เนตํ านํ วิชฺชตี"ติ. [๒๓๓] จิตกนฺติ วีสรตนสติกํ จนฺทนจิตกํ. อาฬิมฺเปสฺสามาติ อคฺคึ คาหาเปสฺสาม. น สกฺโกนฺติ อาฬิมฺเปตุนฺติ อฏฺปิ โสฬสปิ ทวตฺตึสาปิ ชนา ชาลตฺถาย ยมกยมกอุกฺกาโย คเหตฺวา ตาลปณฺเณหิ ๑- วีชนฺตา ภสฺตาหิ ธมนฺตา ตานิ ตานิ การณานิ กโรนฺตาปิ น สกฺโกนฺติเยว อคฺคึ คาหาเปตุํ. เทวตานํ อธิปฺปาโยติ เอตฺถ ตา กิร เทวตา เถรสฺส อุปฏฺากเทวตาว. อสีติมหาสาวเกสุ หิ จิตฺตานิ ปสาเทตฺวา เตสํ อุปฏฺากานิ อสีติกุลสหสฺสานิ สคฺเค นิพฺพตฺตานิ. อถ ๒- เถเร จิตฺตํ ปสาเทตฺวา สคฺเค นิพฺพตฺตา เทวตา ตสฺมึ สมาคเม เถรํ อทิสฺวา "กุหึ นุโข อมฺหากํ กุลูปกตฺเถโร"ติ อนฺตรามคฺเค ปฏิปนฺนํ ทิสฺวา "อมฺหากํ กุลูปกตฺเถเรน อวนฺทิเต จิตโก มา ปชฺชลิตฺถา"ติ อธิฏฺหึสุ. มนุสฺสา ตํ สุตฺวา "มหากสฺสโป กิร นาม โภ ภิกขุ ปญฺจหิ ภิกฺขุสเตหิ สทฺธึ `ทสพลสฺส ปาเท วนฺทิสฺสามี'ติ อาคจฺฉติ. ตสฺมึ กิร อนาคเต จิตโก น ปชฺชลิสฺสติ. กีทิโส โภ โส ภิกฺขุ กาโฬ โอทาโต ทีโฆ รสฺโส, เอวรูเป นาม โภ ภิกฺขุมฺหิ ิเต กึ ทสพลสฺส ปรินิพฺพานํ นามา"ติ เกจิ คนฺธมาลาทิหตฺถา ปฏิปถํ คจฺฉึสุ. เกจิ วีถิโย วิจิตฺตา กตฺวา อาคมนมคฺคํ โอโลกยมานา อฏฺสุ. [๒๓๔] อถโข อายสฺมา มหากสฺสโป, เยน กุสินารายํ ฯเปฯ สิรสา วนฺทีติ เถโร กิร จิตกํ ปทกฺขิณํ กตฺวา อาวชฺเชนฺโตว สลฺลกฺเขสิ "อิมสฺมึ าเน สีสํ, อิมสฺมึ าเน ปาทา"ติ. ตโต ปาทานํ สมีเป ตฺวา อภิญฺาปาทกํ จตุตฺถชฺฌานํ สมาปชฺชิตฺวา วุฏฺาย ๓- "อรสหสฺสปฏิมณฺฑิตจกฺกลกฺขณปติฏฺิตา ทสพลสฺส ปาทา สทฺธึ กปฺปาสปฏเลหิ ปญฺจ ทุสฺสยุคสตานิ สุวณฺณโทณึ จนฺทนจิตกญฺจ เทฺวธา กตฺวา มยฺหํ อุตฺตมงฺเค สิรสฺมึ ปติฏฺหนฺตู"ติ อธิฏฺาสิ. @เชิงอรรถ: ฉ.ม., อิ. ตาลวณฺเฏหิ. ฉ.ม. ตตฺถ, อิ. ตถา ฉ.ม. อราสหสฺส..,

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๑๒.

สห อธิฏฺานจิตฺเตน ตานิ ปญฺจทุสฺสยุคสตาทีนิ ๑- เทฺวธา กตฺวา พลาหกนฺตรา ปุณฺณจนฺโท วิย ปาทา นิกฺขมึสุ. เถโร วิกสิตรตฺตปทุมสทิเส หตฺเถ ปสาเรตฺวา สุวณฺณวณฺเณ สตฺถุ ปาเท ยาว โคปฺผกา ทฬฺหํ คเหตฺวา อตฺตโน สิรวเร ปติฏฺาเปสิ. เตน วุตฺตํ "ปาทโต วิวริตฺวา ๒- ภควโต ปาเท สิรสา วนฺที"ติ. มหาชโน ตํ อจฺฉริยํ ทิสฺวา เอกปฺปหาเรเนว มหานาทํ นทิ, คนฺธมาลาทีหิ ปูเชตฺวา ยถารุจึ วนฺทิ. เอวํ ปน เถเรน จ มหาชเนน จ เตหิ จ ปญฺจหิ ภิกฺขุสเตหิ วนฺทิตมตฺเต ปุน อธิฏฺานกิจฺจํ นตฺถิ. ปกติอธิฏฺานวเสเนว เถรสฺส หตฺถโต มุญฺจิตฺวา อลตฺตกวณฺณานิ ภควโต ปาทตลานิ จนฺทนทารุอาทีสุ กิญฺจิ อจาเลตฺวาว ยถาาเน ปติฏฺหึสุ, ยถาิตาเนว ๓- อเหสุํ. ภควโต หิ ปาเทสุ นิกฺขมนฺเตสุ วา ปวิสนฺเตสุ วา กปฺปาสอํสุ วา ทุสฺสตนฺตํ ๔- วา เตลพินฺทุ วา ทารุกฺขนฺธํ วา านา จลิตํ นาม นาโหสิ. สพฺพํ ยถาาเน ิตเมว อโหสิ. อุฏฺหิตฺวา ปน อตฺถงฺคโต จนฺโท วิย สุริโย วิย ๕- จ ตถาคตสฺส ปาเทสุ อนฺตรหิเตสุ มหาชโน มหากนฺทิตํ กนฺทิ. ปรินิพฺพานกาลโต อธิกตรํ การุญฺมโหสิ. สยเมว ภควโต จิตโก ปชฺชลีติ อิทํ ปน กสฺสจิ ปชฺชลาเปตุํ วายมนฺตสฺส อทสฺสนวเสน วุตฺตํ. เทวตานุภาเวน ปเนส สมนฺตโต เอกปฺปหาเรเนว ปชฺชลิ. [๒๓๕] สรีราเนว อวสิสฺสึสูติ ปุพฺเพ เอกสงฺฆาเฏน ๖- ิตตฺตา สรีรํ นาม อโหสิ. อิทานิ วิปฺปกิณฺณตฺตา สรีรานีติ วุตฺตํ. สุมนมกุลสทิสา จ โธตมุตฺตาสทิสา จ สุวณฺณจุณฺณสทิสา ๗- จ ธาตุโย อวสิสฺสึสูติ อตฺโถ. ทีฆายุกพุทฺธานญฺหิ สรีรํ สุวณฺณกฺขนฺธสทิสํ เอกฆนเมว ๘- โหติ. ภควา ปน "อหํ อจิรํ ตฺวา ปรินิพฺพายามิ, มยฺหํ สาสนํ น ตาว สพฺพตฺถ วิตฺถาริตํ, ตสฺมา @เชิงอรรถ: ฉ.ม.,อิ. ปญฺจทุสฺสยุคสตานิ. ฉ.ม.,อิ. ปาทโต วิวริตฺวาติ ปาโ น ทิสฺสติ. @ ฉ.ม. ยถาาเน ิตาเนว. ฉ.ม. ทสิกตนฺตํ, อิ. ทสาตนฺตุ @ ฉ.ม.,อิ. อตฺถงฺคเต จนฺเท วิย สูริเย วิย ฉ.ม. เอกคฺฆเนน @ ฉ.ม.,อิ. สุวณฺณสทิสา ฉ.ม. เอกเมว

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๑๓.

ปรินิพฺพุตสฺสาปิ เม สาสปมตฺตํปิ ธาตุํ คเหตฺวา อตฺตโน อตฺตโน วสนฏฺาเน เจติยํ กตฺวา ปริจรนฺโต มหาชโน สคฺคปรายโน โหตู"ติ ธาตูนํ วิกิรณํ อธิฏฺาสิ. กตี ปนสฺส ธาตุโย วิปฺปกิณฺณา, กตี น วิปฺปกิณฺณาติ. จตสฺโส ทาา, ๑- เทฺว อกฺขกา, อุณฺหีสนฺติ อิมา สตฺต ธาตุโย น วิปฺปกิรึสุ, เสสา วิปฺปกิรึสูติ. ตตฺถ สพฺพขุทฺทกา ธาตุ สาสปวีชมตฺตา อโหสิ, มหาธาตุ มชฺเฌ ภินนตณฺฑุลมตฺตา, อติมหตี มชฺเฌ ภินฺนมุคฺคมตฺตาติ. ๒- อุทกธาราติ อคฺคพาหุมตฺตาปิ ชงฺฆมตฺตาปิ ตาลกฺขนฺธมตฺตาปิ อุทกธารา อากาสโต ปติตฺวา นิพฺพาเปสิ. อุทกํ สาลโตปีติ ปริวาเรตฺวา ิตสาลรุกฺเข สนฺธาเยตํ วุตฺตํ, เตสํปิ หิ ขนฺธนฺตรวิฏปนฺตเรหิ อุทกธารา นิกฺขมิตฺวา นิพฺพาเปสุํ. ภควโต จิตโก มหนฺโต. สมนฺตา ปวึ ภินฺทิตฺวาปิ นงฺคลสีสมตฺตา อุทกวฏฺฏิ ผลิกวฏํสกสทิสา อุคฺคนฺตฺวา จิตกเมว คณฺหาติ. ๓- คนฺโธทเกนาติ สุวณฺณฆเฏ รชตฆเฏ จ ปูเรตฺวา ปูเรตฺวา อาภตนานาคนฺโธทเกน. นิพฺพาเปสุนฺติ สุวณฺณมยรชตมเยหิ อฏฺทณฺฑเกหิ วิกิริตฺวา จนฺทนจิตกํ นิพฺพาเปสุํ. เอตฺถ จ จิตเก ฌายมาเน ปริวาเรตฺวา ิตสาลรุกฺขานํ สาขนฺตเรหิ วิฏปนฺตเรหิ ปตฺตนฺตเรหิ จ ชาลา อุคฺคจฺฉนฺติ, ปตฺตา ๔- วา สาขา วา ปุปฺผา วา ทฑฺฒา นาม นตฺถิ, กิปีลิกาปิ มกฺกฏกาปิ ปาณกาปิ ชาลานํ อนฺตเรเนว วิจรนฺติ. อากาสโต ปติตอุทกธาราสุปิ สาลรุกฺเขหิ นิกฺขนฺตอุทกธาราสุปิ ปวึ ภินฺทิตฺวา นิกฺขนฺตอุทกธาราสุปิ ธมฺมตาว ๕- ปมาณํ. เอวํ จิตกํ นิพฺพาเปตฺวา ปน มลฺลราชาโน สณฺาคาเร จตุชาติยคนฺธปริภณฺฑํ กาเรตฺวา ลาชปญฺจมานิ ปุปฺผานิ วิกิริตฺวา อุปริ เจลวิตานํ พนฺธิตฺวา สุวณฺณตารกาทีหิ ขจิตฺวา ตตฺถ คนฺธทามมาลาทามรตนทามานิ โอลมฺเพตฺวา สณฺาคารโต ยาว มกุฏพนฺธนสงฺขาตา สีสปสาธนมงฺคลสาลา, ตาว อุโภหิ ปสฺเสหิ สาณิกิลญฺชปริกฺเขปํ กาเรตฺวา อุปริ เจลวิตานํ พนฺธิตฺวา ๖- สุวณฺณตารกาทีหิ ขจิตฺวา ตตฺถปิ คนฺธทามมาลาทามรตนทามานิ โอลมฺเพตฺวา มณิทณฺฑวณฺเณหิ ๗- จ เวฬูหิ ๘-@เชิงอรรถ: ก. ทาฒา อิ. ภินฺนมุคฺคพีชาติ, ขุ. พุทฺธ. ๓๓/๒๘/๕๔๘ ธาตุภาชนียกถา (สยา) @ ฉ.ม. คณฺหนฺติ ฉ.ม., อิ. ปตฺตํ ฉ.ม., อิ. ธมฺมกถาว @ ฉ.ม., อิ. พนฺธาเปตฺวา อิ. มณิทณฺเฑหิ ฉ.ม. เวณูหิ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๑๔.

ปญฺจวณฺณธเช อุสฺสาเปตฺวา สมนฺตา ธชปฏากา ๑- ปริกฺขิปิตฺวา สิตฺตสมฏฺาสุ ๒- วีถีสุ กทลิโย ปุณฺณฆเฏ จ เปตฺวา ทณฺฑทีปิกา ชาเลตฺวา อลงฺกตหตฺถิกฺขนฺเธ สห ธาตูหิ สุวณฺณโทณึ เปตฺวา มาลาคนฺธาทีหิ ปูเชนฺตา สาธุกีฬิกํ กีฬนฺตา อนฺโตนครํ ปเวเสตฺวา สณฺาคาเร สตฺตรตนมยปลฺลงฺเก ๓- เปตฺวา อุปริ เสตจฺฉตฺตํ ธาเรสุํ. เอวํ กตฺวา "อถโข โกสินารกา มลฺลา ภควโต สรีรานิ สตฺตาหํ สณฺาคาเร สตฺติปญฺชรํ กริตฺวา"ติ สพฺพํ เวทิตพฺพํ. ตตฺถ สตฺติปญฺชรํ กริตฺวาติ สตฺติหตฺเถหิ ปุริเสหิ ปริกฺขิปาเปตฺวา. ธนุปาการนฺติ ปมนฺตาว หตฺถี กุมฺเภน กุมฺภํ ปหรนฺเต ปริกฺขิปาเปสุํ, ตโต อสฺเส คีวาย คีวํ ปหรนฺเต. ตโต รเถ อาณิโกฏิยา อาณิโกฏึ ปหรนฺเต. ตโต โยเธ พาหุนา พาหุํ ปหรนฺเต. เตสํ ปริยนฺเต โกฏิยา โกฏึ ปหรมานานิ ธนูนิ ปริกฺขิปาเปสุํ. อิติ สมนฺตา โยชนปฺปมาณํ านํ สตฺตาหํ สนฺนาหควจฺฉิกํ วิย กตฺวา อารกฺขํ สํวิทหึสุ. ตํ สนฺธาย วุตฺตํ "ธนุปาการํ ปริกฺขิปาเปตฺวา"ติ. กสฺมา ปน เต เอวมกํสูติ. อิโต ปุริเมสุ หิ ทฺวีสุ สตฺตาเหสุ เต ภิกฺขุสํฆสฺส านนิสชฺโชกาสํ กโรนฺตา ขาทนียโภชนียํ สํวิทหนฺตา สาธุกีฬิกาย โอกาสํ น ลภึสูติ. ตโต เนสํ อโหสิ "อิมํ สตฺตาหํ สาธุกีฬิกํ กีฬิสฺสาม, านํ โข ปเนตํ วิชฺชติ ยํ อมฺหากํ ปมตฺตภาวํ ตฺวา โกจิเทว อาคนฺตฺวาว ธาตุโย คเณฺหยฺย, ตสฺมา อารกฺขํ เปตฺวา กีฬิสฺสามา"ติ. เตน เต เอวมกํสุ. พุทฺธสรีรธาตุวิภชนวณฺณนา [๒๓๖] อสฺโสสิ โข ราชาติ กถํ อสฺโสสิ. ปมํเยว กิรสฺส อมจฺจา สุตฺวา จินฺตยึสุ "สตฺถา นาม ปรินิพฺพุโต, น โส สกฺกา ปุน อาหริตุํ. โปถุชฺชนิกสทฺธาย ปน อมฺหากํ รญฺา สทิโส นตฺถิ, สเจ เอส อิมินาว นิยาเมน สุณิสฺสติ, หทยมสฺส ผลิสฺสติ. ราชา โข ปน อเมฺหหิ @เชิงอรรถ: ฉ.ม. วาตปฏากา ฉ.ม. สุสมฺมฏฺาสุ ฉ.ม., อิ. สรภมยปลฺลงฺเก

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๑๕.

อนุรกฺขิตพฺโพ"ติ. เต ติสฺโส สุวณฺณโทณิโย อาหริตฺวา จตุมธุรสฺส ปูเรตฺวา รญฺโ สนฺติกํ คนฺตฺวา เอตทโวจุํ "เทว อเมฺหหิ สุปินโก ทิฏฺโ, ตสฺส ปฏิฆาตตฺถํ ตุเมฺหหิ ทุกูลทุปฏํ นิวาเสตฺวา ยถา นาสาปุฏมตฺตํ ปญฺายติ, เอวํ จตุมธุรโทณิยา นิปชฺชิตุํ วฏฺฏตี"ติ. ราชา อตฺถจรานํ อมจฺจานํ วจนํ สุตฺวา "เอวํ โหตุ ตาตา"ติ สมฺปฏิจฺฉิตฺวา ตถา อกาสิ. อเถโก อมจฺโจ อลงฺการํ โอมุญฺจิตฺวา เกเส ปกิริย ยาย ทิสาย สตฺถา ปรินิพฺพุโต, ตทภิมุโข หุตฺวา อญฺชลึ ปคฺคยฺห ราชานํ อาห "เทว มรณโต มุจฺจนกสตฺโต นาม นตฺถิ, อมฺหากํ อายุวฑฺฒโน เจติยฏฺานํ ปุญฺกฺเขตฺตํ อภิเสกปีโก ๑- โส ภควา สตฺถา กุสินารายํ ปรินิพฺพุโต"ติ. ราชา สุตฺวาว วิสญฺี ชาโต จตุมธุรโทณิยา อุสุมํ มุญฺจิ. อถ นํ ตโต อุกขิปิตฺวา ทุติยาย โทณิยา นิปชฺชาเปสุํ. โส ปุน สญฺ ลภิตฺวา "ตาตา กึ วเทถา"ติ ปุจฺฉิ. "สตฺถา มหาราช ปรินิพฺพุโต"ติ. ราชา ปุนปิ วิสญฺี ชาโต จตุมธุรโทณิยา อุสุมํ มุญฺจิ. อถ นํ ตโตปิ อุกฺขิปิตฺวา ตติยาย โทณิยา นิปชฺชาเปสุํ. โส ปุน สญฺ ลภิตฺวา "ตาตา กึ วเทถา"ติ ปุจฺฉิ. "สตฺถา มหาราช ปรินิพฺพุโต"ติ. ราชา ปุนปิ วิสญฺี ชาโต, อถ นํ อุกฺขิปิตฺวา นฺหาเปตฺวา มตฺถเก ฆเฏหิ อุทกํ อาสิญฺจึสุ. ราชา สญฺ ลภิตฺวา อาสนา วุฏฺาย คนฺธปริภาวิเต มณิวณฺเณ เกเส วิกิริตฺวา สุวณฺณผลกวณฺณายํ ปิฏฺิยํ ปกิริตฺวา ปาณินา อุรํ ปหริตฺวา ปวาฬงฺกุรวณฺณาหิ สุวฏฺฏิตงฺคุลีหิ สุวณฺณพิมฺพิสกวณฺณํ อุรํ สํสิพฺพนฺโต ๒- วิย คเหตฺวา ปริเทวมาโน อุมฺมตฺตกเวเสน อนฺตรวีถิยํ โอติณฺโณ, โส อลงฺกต- นาฏกปริวุโต นครโต นิกฺขมฺม ชีวกมฺพวนํ คนฺตฺวา ยสฺมึ าเน นิสินฺเนน ภควตา ธมฺโม เทสิโต, ตํ โอโลเกตฺวา "ภควา สพฺพญฺู นนุ อิมสฺมึ าเน นิสีทิตฺวา ธมฺมํ เทสยิตฺถ, โสกสลฺลํ เม วิโนทยิตฺถ, ตุเมฺห มยฺหํ โสกสลฺลํ นีหริตฺถ, อหํ ตุมฺหากํ ๓- สนฺติกํ อาคโต ๓- อิทานิ ปน เม ปฏิวจนํ ปิ น เทถ @เชิงอรรถ: ฉ.ม. อภิเสกสิญฺจโก, อิ. อภิเสกปีิกา ฉ.ม. สิพฺพนฺโต, อิ. สํสินฺเพนฺโต @๓-๓ ฉ.ม., อิ. ตุมฺหากํ สรณํ คโต.

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๑๖.

ภควา"ติ ปุนปฺปุนํ ปริเทวิตฺวา "นนุ ภควา อหํ อญฺทา เอวรูเป กาเล `ตุเมฺห มหาภิกฺขุสํฆปริวารา ชมฺพูทีปตเล จาริกํ จรถา'ติ สุโณมิ, อิทานิ ปนาหํ ตุมฺหากํ อนนุรูปํ อยุตฺตํ ปวุตฺตึ สุโณมี"ติ เอวมาทีนิ จ วตฺวา สฏฺิมตฺตาหิ คาถาหิ ภควโต คุณํ อนุสฺสริตฺวา จินฺเตสิ "มม ปริเทเวน ๑- น สิชฺฌติ, ทสพลสฺส ธาตุโย อาหราเปสฺสามี"ติ. เอวํ อสฺโสสิ. สุตฺวา จ อิมิสฺสา วิสญฺิภาวาทิปฺปวตฺติยา อวสาเน ทูตํ ปาเหสิ. ตํ สนฺธาย อถโข ราชาติ อาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ ทูตํ ปาเหสีติ ทูตํ จ ปณฺณํ จ เปเสสิ. เปเสตฺวา จ ปน "สเจ ทสฺสนฺติ, สุนฺทรํ. โน เจ ทสฺสนฺติ, อาหรณูปาเยน อาหริสฺสามี"ติ จตุรงฺคินีเสนํ สนฺนยฺหิตฺวา สยํปิ นิกฺขนฺโตเยว. ยถา จ อชาตสตฺตุ เอวํ ลิจฺฉวีอาทโยปิ ทูตํ เปเสตฺวา สยํปิ จตุรงฺคินิยา เสนาย นิกฺขมึสุเยว. ตตฺถ ปาเวยฺยกา สพฺเพหิปิ อาสนฺนตรา กุสินารโต ติคาวุตนฺตเร นคเร วสนฺติ, ภควาปิ ปาวํ ปวิสิตฺวา กุสินารํ คโต. อถ กสฺมา ปมตรํ น อาคตาติ เจ. มหาปริวารา ปน เต ราชาโน มหาปริวารํ กโรนฺตาว ปจฺฉโต ชาตา. เต สํเฆ คเณ เอตทโวจุนฺติ สพฺเพปิ เต สตฺตนครวาสิเก อาคนฺตฺวา "อมฺหากํ ธาตุโย วา เทนฺตุ, ยุทฺธํ วา"ติ กุสินารานครํ ปริวาเรตฺวา ิเต "เอตํ ภควา อมฺหากํ คามกฺเขตฺเต"ติ ปฏิวจนมโวจุํ. เต ราชาโน ๒- กิร เอวมาหํสุ "น มยํ สตฺถุ สาสนํ ปหิณิมฺหา, นาปิ คนฺตฺวา อานยิมฺหา. สตฺถา ปน สยเมว อาคนฺตฺวา สาสนํ เปเสตฺวา อเมฺห ปกฺโกสาเปสิ. ตุเมฺหปิ โข ปน ยํ ตุมฺหากํ คามกฺเขตฺเต รตนํ อุปฺปชฺชติ, น ตํ อมฺหากํ เทถ. สเทวเก จ โลเก พุทฺธรตนสมํ รตนํ นาม นตฺถิ, เอวรูปํ อุตฺตมรตนํ ลภิตฺวา มยํ น ทสฺสาม. น โข ปน ตุเมฺหหิเยว มาตุ ถนโต ขีรํ ปีตํ, อเมฺหหิปิ มาตุ ถนโต ขีรํ ปีตํ. น ตุเมฺหเยว ปุริสา, อเมฺหปิ ปุริสา. โหตู"ติ อญฺมญฺ อหํการํ กตฺวา สาสนปฏิสาสนํ เปเสนฺติ, อญฺมญฺ มานคชฺชิตํ คชฺชนฺติ. ยุทฺเธ ปน สติ โกสินารกานํเยว ชโย อภวิสฺส กสฺมา? ยสฺมา ธาตุปูชนตฺถํ ๓- อาคตา เทวตา @เชิงอรรถ: ฉ.ม., อิ. ปริเทวิเตเนว ฉ.ม., อิ. อยํ ปาโ น ทิสฺสติ @ ฉ.ม. ธาตุปาสนตฺถํ, อิ. ธาตุโพสนตฺถํ.

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๑๗.

เนสํ ปกฺขา อเหสุํ. ปาลิยํ ปน "ภควา อมฺหากํ คามกฺเขตฺเต ปรินิพฺพุโต, น มยํ ทสฺสาม ภควโต สรีรานํ ภาคนฺ"ติ เอตฺตกเมว อาคตํ. [๒๓๗] เอวํ วุตฺเต, โทโณ พฺราหฺมโณติ โทณพฺราหฺมโณ อิมํ เตสํ วิวาทํ สุตฺวา "เอเต ราชาโน ภควโต ปรินิพฺพุตฏฺาเน วิวาทํ กโรนฺติ, น โข ปเนตํ ปฏิรูปํ, อลํ อิมินา กลเหน, วูปสเมสฺสามิ นนฺ"ติ. โส คนฺตฺวา เต สํเฆ คเณ เอตทโวจ. กึ อโวจ? อุนฺนตปฺปเทเส ตฺวา ทฺวิภาณวารปริมาณํ โทณคชฺชิตํ นาม อโวจ. ตตฺถ ปมภาณวาเร ตาว เอกปทํปิ เต น ชานึสุ. ทุติยภาณวารปริโยสาเน "อาจริยสฺส วิย โภ สทฺโท, อาจริยสฺส วิย โภ สทฺโท"ติ สพฺเพ นีรวา อเหสุํ. ชมฺพูทีปตเล กิร กุลฆเร ชาโต ๑- เยภุยฺเยน ตสฺส น อนฺเตวาสิโก นาม นตฺถิ. อถ โทโณ เต อตฺตโน วจนํ สุตฺวา นีรเว ตุณฺหีภูเต วิทิตฺวา ปุน เอตทโวจ "สุณนฺตุ โภนฺโต"ติ เอตํ คาถาทฺวยํ อโวจ. ตตฺถ อมฺหาก พุทฺโธติ อมฺหากํ พุทฺโธ. อหุ ขนฺติวาโทติ พุทฺธภูมึ อปฺปตฺวาปิ ปารมิโย ปูเรนฺโต ขนฺติวาทิตาปสกาเล ธมฺมปาลกุมารกาเล ฉทฺทนฺต- หตฺถิราชกาเล ภูริทตฺตนาคราชกาเล จมฺเปยฺยนาคราชกาเล สงฺขปาลนาคราช- กาเล มหากปิกาเล อญฺเสุ จ พหูสุ ชาตเกสุ ปเรสุ โกปํ อกตฺวา ขนฺติเมว อกาสิ. ขนฺติเมว วณฺณยิ. กิมงฺคํ ปน เอตรหิ อิฏฺานิฏเสุ ตาทิลกฺขณํ ปตฺโต, สพฺพถาปิ อมฺหากํ พุทฺโธ ขนฺติวาโท อโหสิ, ตสฺส เอวํวิธสฺส. น หิ สาธุ, ยํ อุตฺตมปุคฺคลสฺส สรีรภาเค สิย สมฺปหาโรติ น หิ สาธุ, ยนฺติ น หิ สาธุ อยํ. สรีรภาเคติ สรีรภาคนิมิตฺตํ, ธาตุโกฏฺาสเหตูติ อตฺโถ. สิย สมฺปหาโรติ อาวุธสมฺปหาโร น สาธุ สิยาติ วุตฺตํ โหติ. สพฺเพว โภนฺโต สหิตาติ สพฺเพว ภวนฺโต สหิตา โหถ, มา ภิชฺชิตฺถ. สมคฺคาติ กาเยน จ วาจาย จ เอกสนฺนิปาตา เอกวจนา สมคฺคา โหถ. สมฺโมทมานาติ จิตฺเตนปิ อญฺมญฺ สมฺโมทมานา โหถ. กโรมฏฺภาเคติ ภควโต สรีรานิ อฏฺ ภาเค กโรม. จกฺขุมโตติ ปญฺจหิ จกฺขูหิ จกฺขุมโต @เชิงอรรถ: ฉ.ม. ชาตา

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๑๘.

พุทฺธสฺส. น เกวลํ ตุเมฺหเยว, ปสนฺนา พหุชโนปิ ปสนฺโน, เตสุ เอโกปิ ลทฺธุํ อยุตฺโต นาม นตฺถีติ พหุํ การณํ วตฺวา สญฺาเปสิ. [๒๓๘] เตสํ สํฆานํ คณานํ ปฏิสฺสุณิตฺวาติ เตสํ ตโต ตโต สมาคตสํฆานํ สมาคตคณานํ ปฏิสฺสุณิตฺวา. ภควโต สรีรานิ อฏฺธา สมํ สุวิภตฺตํ วิภชิตฺวาติ เอตฺถ อยมนุกฺกโม:- โทโณ กิร เตสํ ปฏิสฺสุณิตฺวา สุวณฺณโทณึ วิวราเปสิ, ราชาโน อาคนฺตฺวา โทณิยํเยว ิตา สุวณฺณวณฺณา ธาตุโย ทิสฺวา "ภควา สพฺพญฺู ปุพฺเพ มยํ ตุมฺหากํ ทฺวตฺตึสมหาปุริสลกฺขณ- ปฏิมณฺฑิตํ ฉพฺพณฺณพุทฺธรสฺมิ ขจิตํ อสีติอนุพฺยญฺชนสมุชฺชลิตโสภํ สุวณฺณวณฺณํ สรีรํ อทฺทสาม, อิทานิ ปน สุวณฺณวณฺณา ธาตุโยว อวสิฏฺา ชาตา, น ยุตฺตมิทํ ภควา ตุมฺหากนฺ"ติ ปริเทวึสุ. พฺราหฺมโณปิ ตสฺมึ สมเย เตสํ ปมตฺตภาวํ ตฺวา ทกฺขิณทา ๑- คเหตฺวา เวนนฺตเร ๒- เปสิ, อถ ปจฺฉา อฏฺธา สมํ สุวิภตฺตํ วิภชิ, สพฺพาปิ ธาตุโย ปกตินาฬิยา โสฬส นาฬิโย อเหสุํ, เอเกกนครวาสิโน เทฺว เทฺว นาฬิโย ลภึสุ. พฺราหฺมณสฺส ปน ธาตุโย วิภชนฺตสฺเสว สกฺโก เทวานมินฺโท "เกน นุ โข สเทวกสฺส โลกสฺส กงฺขาเฉทนตฺถาย จตุสจฺจกถาย ปจฺจยภูตา ภควโต ทกฺขิณทาา คหิตา"ติ โอโลเกนฺโต "พฺราหฺมเณน คหิตา"ติ ทิสฺวา "พฺราหฺมโณปิ ทาาย อนุจฺฉวิกํ สกฺการํ กาตุํ น สกฺขิสฺสติ, คณฺหามิ นนฺ"ติ เวนนฺตรโต คเหตฺวา สุวณฺณจงฺโกฏเก เปตฺวา เทวโลกํ เนตฺวา จุฬามณิเจติเย ปติฏฺเปสิ. พฺราหฺมโณปิ ธาตุโย วิภชิตฺวา ทา อปสฺสนฺโต โจริกาย คหิตตฺตา "เกน เม ทาา คหิตา"ติ ปุจฺฉิตุํปิ นาสกฺขิ. "นนุ ตยาว ธาตุโย ภาชิตา, กึ ตฺวํ ปมํเยว อตฺตโน ธาตุยา อตฺถิภาวํ น อญฺาสี"ติ อตฺตนิ โทสาโรปนํ สมฺปสฺสนฺโต "มยฺหํปิ โกฏฺาสํ เทถา"ติ วตฺตุํ นาสกฺขิ. ตโต "อยํปิ สุวณฺณตุมฺโพ ธาตุคติโกว, เยน ตถาคตสฺส ธาตุโย มิตา, อิมสฺสาหํ ถูปํ กริสฺสามี"ติ จินฺเตตฺวา อิมํ เม โภนฺโต ตุมฺพํ เทนฺตูติ ๓- อาห. ปิปฺผลิวนิยา โมริยาปิ อชาตสตฺตุอาทโย วิย ทูตํ เปเสตฺวา ยุทฺธสชฺชาว นิกฺขมึสุ. @เชิงอรรถ: ก. ทกฺขิณทาฒํ เอวมุปริปิ ฉ.ม.,อิ. เวนฺตเร เอวมุปริปิ @ ฉ.ม.,อิ. ททนฺตูติ.

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๑๙.

ธาตุถูปปูชาวณฺณนา [๒๓๙] ราชคเห ภควโต สรีรานํ ถูปญฺจ มหญฺจ อกาสีติ กถํ อกาสิ. กุสินารโต ยาว ราชคหํ ปญฺจวีสติโยชนานิ, เอตฺถนฺตเร อฏฺอุสภวิตฺถฏํ มคฺคํ สมตลํ กาเรตฺวา ยาทิสํ มลฺลราชาโน มกุฏพนฺธนสฺส จ สณฺาคารสฺส จ อนฺตเร ปูชํ กาเรสุํ. ตาทิสํ ปญฺจวีสติโยชเนปิ มคฺเค ปูชํ กาเรตฺวา โลกสฺส อนุกฺกณฺนตฺถํ สพฺพตฺถ อนฺตราปเณ ปสาเรตฺวา สุวณฺณโทณิยํ ปกฺขิตฺตธาตุโย สตฺติปญฺชเรน ปริกฺขิปาเปตฺวา อตฺตโน วิชิเต ปญฺจโยชนสตปริมณฺฑเล มนุสฺเส สนฺนิปาเตสิ. ๑- เต ธาตุโย คเหตฺวา กุสินารโต สาธุกีฬิกํ กีฬนฺตา นิกฺขมิตฺวา ยตฺถ ยตฺถ สุวณฺณวณฺณานิ ปุปฺผานิ ปสฺสนฺติ, ตตฺถ ๒- ตตฺถ สตฺติอนฺตเร ธาตุโย ตานิ คเหตฺวา ปูเชนฺติ. ๒- เตสํ ปุปฺผานํ ขีณกาเล คจฺฉนฺติ, รถสฺส ธุรฏฺานํ ปจฺฉิมฏฺาเน สมฺปตฺเต สตฺต สตฺต ทิวเส สาธุกีฬิกํ กีฬนฺติ. เอวํ ธาตุโย คเหตฺวา อาคจฺฉนฺตานํ สตฺต วสฺสานิ สตฺต มาสานิ สตฺต ทิวสานิ วีติวตฺตานิ. มิจฺฉาทิฏฺิกา "สมณสฺส โคตมสฺส ปรินิพฺพุตกาลโต ปฏฺาย พลกฺกาเรน สาธุกีฬิกาย ๓- อุปทฺทูตมฺหา, ๔- สพฺเพ โน กมฺมนฺตา นฏฺา"ติ อุชฺฌายนฺตา มนํ ปโทเสตฺวา ฉฬาสีติสหสฺสมตฺตา อปาเย นิพฺพตฺตา. ขีณาสวา อาวชฺชิตฺวา "มหาชนา มนํ ปโทเสตฺวา อปาเย นิพฺพตฺตา"ติ ทิสฺวา "สกฺกํ เทวราชานํ ธาตุอาหรณูปายํ กาเรสฺสามา"ติ ตสฺส สนฺติกํ คนฺตฺวา ตมตฺถํ อาโรเจตฺวา "ธาตุอาหรณูปายํ กโรหิ มหาราชา"ติ อาหํสุ. สกฺโก อาห "ภนฺเต ปุถุชฺชโน นาม อชาตสตฺตุนา สโม สทฺโธ นตฺถิ, น โส มม วจนํ กริสฺสติ, อปิจ โข มารภึสกสทิสํ ๕- วิภึสนกํ ทสฺสยิสฺสามิ, ๕- มหาสทฺทํ สาเวสฺสามิ, ยกฺขคฺคาหขิปนกอาพาธิเก ๖- กริสฺสามิ, ตุเมฺห `อมนุสฺสา มหาราช กุปิตา ขิปฺปํ ธาตุโย อาหราเปถา'ติ วเทยฺยาถ, เอวํ โส อาหราเปสฺสตี"ติ. อถ โข สกฺโก ตํ สพฺพํ อกาสิ. @เชิงอรรถ: ฉ.ม.,อิ. สนฺนิปาตาเปสิ ๒-๒ ฉ.ม. ตตฺถ ตตฺถ ธาตุโย สตฺติอนฺตเร เปตฺวา @ ปูชํ อกํสุ. ฉ.ม. สาธุกีฬิตาย ฉ.ม. อุปทฺทุตมฺห @๕-๕ ฉ.ม. มารวิภึสกสทิสํ วิภึสกํ ทสฺเสสฺสามิ ฉ.ม. ยกฺขคาหกขิปิตกอโรจเก.

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๒๐.

เถราปิ ราชานํ อุปสงฺกมิตฺวา "มหาราช อมนุสฺสา กุปิตา, ธาตุโย อาหราเปหี"ติ ภณึสุ. ราชา "น ตาว ภนฺเต มยฺหํ จิตฺตํ ตุสติ, เอวํ สนฺเตปิ อาหรนฺตู"ติ อาห. สตฺตเม ทิวเส ธาตุโย อาหรึสุ. เอวํ อาคตา ๑- ธาตุโย คเหตฺวา ราชคเห ถูปญฺจ มหญฺจ อกาสิ. อิตเรปิ อตฺตโน อตฺตโน พลานุรูเปน หริตฺวา สกสกฏฺาเนสุ ถูปญฺจ มหญฺจ อกํสุ. [๒๔๐] เอวเมตํ ภูตปุพฺพนฺติ เอวเมตํ ธาตุวิภชนํ เจว ทสถูป- กรณญฺจ ชมฺพูทีเป ภูตปุพฺพนฺติ. ปจฺฉา สงฺคีติการกา อาหํสุ. เอวํ ปติฏฺิเตสุ ปน ถูเปสุ มหากสฺสปตฺเถโร ธาตูนํ อนฺตรายํ ทิสฺวา ราชานํ อชาตสตฺตุํ อุปสงฺกมิตฺวา "มหาราช เอวํ ๒- ธาตุนิธานํ กาตุํ วฏฺฏตี"ติ อาห. สาธุ ภนฺเต นิธานกมฺมํ ตาว มม โหตุ, เสสธาตุโย ปน กถํ อาหรามีติ. น มหาราช ธาตุอาหรณํ ตุยฺหํ ภาโร, อมฺหากํ ภาโรติ, สาธุ ภนฺเต ตุเมฺห ธาตุโย อาหรถ, อหํ นิธานํ ๓- กริสฺสามีติ. เถโร เตสํ เตสํ ราชกุลานํ ปฏิจรณมตฺตเมว เปตฺวา เสสธาตุโย อาหริ. รามคาเม ปน ธาตุโย นาคา ปริคฺคณฺหึสุ, ตาสํ อนฺตราโย นตฺถิ. "อนาคเต กาเล ลงฺกาทีเป มหาวิหาเร มหาเจติยมฺหิ นิทหิสฺสนฺตี"ติ ตา อนาหริตฺวา เสเสหิ สตฺตหิ นคเรหิ อาหริตฺวา ราชคหสฺส ปาจีนทกฺขิณทิสาภาเค เปตฺวา "อิมสฺมึ าเน โย ปาสาโณ อตฺถิ, โส อนฺตรธายตุ, ปํสุ สุวิสุทฺธา โหตุ, อุทกํ มา อุฏหตู"ติ อธิฏฺาสิ. ราชา ตํ านํ ขณาเปตฺวา ตโต อุทฺธฏปํสุนา อิฏฺกา กาเรตฺวา อสีติมหาสาวกานํ เจติยานิ กาเรติ. "อิธ ราชา กึ กาเรตี"ติ ปุจฺฉนฺตานํปิ "มหาสาวกานํ เจติยานี"ติ วทนฺติ, น โกจิ ธาตุนิธานภาวํ ชานาติ. อสีติหตฺถคมฺภีเร ปน ตสฺมึ ปเทเส ชาเต เหฏฺา โลหสนฺถรํ สนฺถราเปตฺวา ตตฺถ ถูปาราเม เจติยฆรปฺปมาณํ ตมฺพโลหมยํ เคหํ การาเปตฺวา อฏฺ อฏฺ หริจนฺทนาทิมเย กรณฺเฑ จ ถูเป จ การาเปสิ. อถ ภควโต ธาตุโย หริจนฺทนกรณฺเฑ ปกฺขิปิตฺวา ตํ หริจนฺทนกรณฺฑมฺปิ อญฺสฺมึ หริจนฺทนกรณฺเฑ ปกฺขิปิตฺวา ๔- @เชิงอรรถ: ฉ.ม., อิ. อาหตา. ฉ.ม., อิ. เอกํ. @ ฉ.ม. ธาตุนิธานํ. ฉ.ม., อิ. อยํ ปาโ น ทิสฺสติ.

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๒๑.

ตมฺปิ อญฺสฺมินฺติ เอวํ อฏฺ หริจนฺทนกรณฺเฑ เอกโต กตฺวา เอเตเนว อุปาเยน เต อฏฺ กรณฺเฑ อฏฺสุ หริจนฺทนถูเปสุ, อฏฺ หริจนฺทนฺถูเป อฏฺสุ โลหิตจนฺทนกรณฺเฑสุ, อฏฺ โลหิตจนฺทนกรณฺเฑ อฏฺสุ โลหิตจนฺทนถูเปสุ, อฏฺ โลหิตจนฺทนถูเป อฏฺสุ ทนฺตกรณฺเฑสุ, อฏฺ ทนฺตกรณฺเฑ อฏฺสุ ทนฺตถูเปสุ, อฏฺ ทนฺตถูเป อฏฺสุ สพฺพรตนกรณฺเฑสุ, อฏฺ สพฺพรตนกรณฺเฑ อฏฺสุ สพฺพรตนถูเปสุ, อฏฺ สพฺพรตนถูเป อฏฺสุ สุวณฺณกรณฺเฑสุ, อฏฺ สุวณฺณกรณฺเฑ อฏฺสุ สุวณฺณถูเปสุ, อฏฺ สุวณฺณถูเป อฏฺสุ รชตกรณฺเฑสุ, อฏฺ รชตกรณฺเฑ อฏฺสุ รชตถูเปสุ, อฏฺ รชตถูเป อฏฺสุ มณิกรณฺเฑสุ, อฏฺ มณิกรณฺเฑ อฏฺสุ มณิถูเปสุ, อฏฺ มณิถูเป อฏฺสุ โลหิตงฺคกรณฺเฑสุ, ๑- อฏฺ โลหิตงฺคกรณฺเฑ อฏฺสุ โลหิตงฺคถูเปสุ, อฏฺ โลหิตงฺคถูเป อฏฺสุ มสารคลฺลกรณฺเฑสุ, อฏฺ มสารคลฺลกรณฺเฑ อฏฺสุ มสารคลฺลถูเปสุ, อฏฺ มสารคลฺลถูเป อฏฺสุ ผลิกมยกรณฺเฑสุ, อฏฺ ผลิกมยกรณฺเฑ อฏฺสุ ผลิกมยถูเปสุ ปกฺขิปิ. สพฺเพสํ อุปริมํ ผลิกเจติยํ ถูปาราเม เจติยปฺปมาณํ อโหสิ, ตสฺส อุปริ สพฺพรตนมยํ เคหํ กาเรสิ, ตสฺส อุปริ สุวณฺณมยํ, ตสฺส อุปริ รชตมยํ, ตสฺส อุปริ ตมฺพโลหมยํ เคหํ อโหสิ. ๒- ตตฺถ สพฺพรตนมยํ วาลิกํ โอกิริตฺวา ชลชถลชปุปฺผานํ สหสฺสานิ วิปฺปกิริตฺวา อฑฺฒจฺฉฏฺานิ ชาตกสตานิ อสีติมหาเถเร สุทฺโธทนมหาราชานํ มหามายาเทวึ สตฺต สหชาเตติ สพฺพานิ ตานิ สุวณฺณมยาเนว กาเรสิ. ปญฺจปญฺจสเต สุวณฺณรชตมเย ปุณฺณฆเฏ ปาเปสิ, ปญฺจ สุวณฺณธชสเต อุสฺสาเปสิ. ปญฺจสเต สุวณฺณทีเป ปญฺจสเต รชตทีเป กาเรตฺวา สุคนฺธเตลสฺส ปูเรตฺวา เตสุ ทุกูลวฏฺฏิโย เปสิ. อถายสฺมา มหากสฺสโป "มาลา มา มิลายนฺตุ. คนฺธา มา วินสฺสนฺตุ, ทีปา มา วิชฺฌายนฺตู"ติ อธิฏฺหิตฺวา สุวณฺณปเฏ อกฺขรานิ ฉินฺทาเปสิ:- "อนาคเตปิ ๓- ยทา อโสโก นาม กุมาโร ฉตฺตํ อุสฺสาเปตฺวา อโสโก ธมฺมราชา ภวิสฺสติ, โส อิมา ธาตุโย วิตฺถาริกา กริสฺสตี"ติ. @เชิงอรรถ: ฉ.ม.,อิ. โลหิตงฺกกรณฺเฑสุ. เอวมุปริปิ. ฉ.ม. อยํ ปาโ น ทิสฺสติ, @ อิ. อกาสิ. ฉ.ม.,อิ. อนาคเต ปิยทาโส.

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๒๒.

ราชา สพฺพปสาธเนหิ ปูเชตฺวา อาทิโต ปฏฺาย ทฺวารํ ปิทหนฺโต นิกฺขมิ, โส ตมฺพโลหทฺวารํ ปิทหิตฺวา อาวิญฺชนรชฺชุยํ กุญฺจิกมุทฺทิกํ พนฺธิตฺวา ตตฺเถว มหนฺตํ มณิขณฺฑํ เปสิ "อนาคเต ทลิทฺทราชา อิมํ มณึ คเหตฺวา ธาตูนํ สกฺการํ กโรตู"ติ อกฺขรํ ฉินฺทาเปสิ. สกฺโก เทวราชา วิสฺสกมฺมํ ๑- อามนฺเตตฺวา "ตาต อชาตสตฺตุนา ธาตุนิธานํ กตํ, ตตฺถ ๒- อารกฺขํ ปฏฺเปหี"ติ ปหิณิ, โส อาคนฺตฺวา วาฬสงฺฆาฏยนฺตํ โยเชสิ, กฏฺรูปกานิ ตสฺมึ ธาตุคพฺเภ ผลิกวณฺณขคฺเค คเหตฺวา วาตสทิเสน เวเคน อนุปริยายนฺติ ๓- ยนฺตํ โยเชตฺวา เอกายเอว อาณิยา พนฺธิตฺวา สมนฺตโต คิญฺชกาวสถากาเรน สิลาปริกฺเขปํ กตฺวา อุปริ เอกาย ปิทหิตฺวา ปํสุํ ปกฺขิปิตฺวา ภูมึ สมํ กตฺวา ตสฺส อุปริ ปาสาณถูปํ ปติฏฺเปสิ. เอวํ ปรินิฏฺิเต ๔- ธาตุนิธาเน ยาวตายุกํ ตฺวา เถโรปิ ปรินิพฺพุโต, ราชาปิ ยถากมฺมํ คโต, เตปิ มนุสฺสา กาลกตา. อปรภาเคปิ ยทา อโสกกุมาโร ฉตฺตํ อุสฺสาเปตฺวา อโสโก นาม ธมฺมราชา หุตฺวา ตา ธาตุโย คเหตฺวา ชมฺพูทีเป วิตฺถาริกา อกาสิ. กถํ? โส นิโคฺรธสามเณรํ นิสฺสาย สาสเน ลทฺธปฺปสาโท จตุราสีติ วิหารสหสฺสานิ กาเรตฺวา ภิกฺขุสํฆํ ปุจฺฉิ "ภนฺเต มยา จตุราสีติ วิหารสหสฺสานิ การิตานิ. ธาตุโย กุโต ลภิสฺสามี"ติ. "มหาราช `ธาตุนิธานํ นาม อตฺถี'ติ สุโณม, น ปน ปญฺายติ อสุกสฺมึ าเน"ติ. ราชา ราชคเห เจติยํ ภินฺทาเปตฺวา ธาตุํ อปสฺสนฺโต ปุน ปฏิปากติกํ กาเรตฺวา ภิกฺขู ภิกฺขุนิโย อุปาสเก อุปาสิกาโยติ จตสฺโส ปริสา คเหตฺวา เวสาลึ คโต. ตตฺราปิ อลภิตฺวา กปิลวตฺถุํ. ตตฺราปิ อลภิตฺวา รามคามํ คโต. รามคาเม นาคา เจติยํ ภินฺทิตุํ น อทํสุ. เจติเย นิปติตกุทฺทาโล ขณฺฑาขณฺฑํ โหติ. เอวํ ตตฺราปิ อลภิตฺวา อลฺลกปฺปํ เวฏฺทีปํ ปาวํ กุสินารนฺติ สพฺพตฺถ เจติยานิ ภินฺทิตฺวา ธาตุํ อลภิตฺวาว ปฏิปากติกานิ @เชิงอรรถ: ม. วิสุกมฺมํ. ฉ.ม.,อิ. เอตฺถ. ฉ.ม.,อิ. อนุปริยายนฺตํ. @ ฉ.ม.,อิ. นิฏฺิเต.

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๒๓.

กตฺวา ปุน ราชคหํ คนฺตฺวา จตสฺโส ปริสา สนฺนิปาเตตฺวา "อตฺถิ เกนจิ สุตปุพฺพํ `อสุกฏฺาเน นาม ธาตุนิธานนฺ"ติ ปุจฺฉิ. ตเตฺรโก วีสวสฺสสติโก เถโร "อสุกฏฺาเน ธาตุนิธานนฺ"ติ น ชานามิ, มยฺหํ ปน ปิตา มหาเถโร มํ สตฺตวสฺสกาเล มาลาจงฺโกฏกํ คาหาเปตฺวา "เอหิ สามเณร อสุกคจฺฉนฺตเร ปาสาณถูโป อตฺถิ, ตตฺถ คจฺฉามา"ติ คนฺตฺวา ปูเชตฺวา "อิมํ านํ อุปธาเรตุํ วฏฺฏติ สามเณรา"ติ อาห. อหํ เอตฺตกํ ชานามิ มหาราชา"ติ อาห. ราชา "เอตเทว านนฺ"ติ วตฺวา คจฺเฉ หาเรตฺวา ปาสาณถูปญฺจ ปํสุํ จ อปเนตฺวา เหฏฺา สุธาภูมึ อทฺทส. ตโต สุธา ๑- จ อิฏฺกาโย จ หาเรตฺวา อนุปุปฺเพน ปริเวณํ โอรุยฺห สตฺตรตนวาลิกํ อสิหตฺถานิ จ กฏฺรูปกานิ สมฺปริวตฺตนฺตานิ อทฺทส. โส ยกฺขทาสเก ปกฺโกสาเปตฺวา พลิกมฺมํ กาเรตฺวาปิ เนว อนฺตํ น โกฏึ ปสฺสนฺโต เทวตาโย ๒- นมสฺสมาโน "อหํ อิมา ธาตุโย คเหตฺวา จตุราสีติยา วิหารสหสฺเสสุ นิทหิตฺวา สกฺการํ กโรมิ, มา เม เทวตา อนฺตรายํ กโรนฺตู"ติ อาห. สกฺโก เทวราชา จาริกํ จรนฺโต ตํ ทิสฺวา วิสฺสกมฺมํ อามนฺเตสิ "ตาต อโสโก ธมฺมราชา `ธาตุโย นีหริสฺสามี"ติ ปริเวณํ โอติณฺโณ, คนฺตฺวา กฏฺรูปกานิ หาเรหี"ติ. โส ปญฺจจูฬคามทารกเวเสน คนฺตฺวา รญฺโ ปุรโต ธนุหตฺโถ ตฺวา "หรามิ มหาราชา"ติ อาห. "หร ตาตา"ติ สรํ คเหตฺวา สนฺธิมฺหิเยว วิชฺฌิ, สพฺพํ วิปฺปกิริยิตฺถ. อถ ราชา อาวิญฺชเน พนฺธํ กุญฺจิกมุทฺทิกํ คณฺหิตฺวา ๓- มณิขณฺฑํ ๔- ปสฺสิ. "อนาคเต ทลิทฺทราชา อิมํ มณึ คเหตฺวา ธาตูนํ สกฺการํ กโรตู"ติ ปุน อกฺขรานิ ทิสฺวา กุชฺฌิตฺวา "มาทิสํ นาม ราชานํ ทลิทฺทราชาติ วตฺตุํ อยุตฺตนฺ"ติ ปุนปฺปุนํ ฆเฏตฺวา ทฺวารํ วิวราเปตฺวา อนฺโตเคหํ ปวิฏฺโ. อฏฺารสวสฺสาธิกานํ ทฺวินฺนํ วสฺสสตานํ อุปริ อาโรปิตทีปา ตเถว ชลนฺติ, นีลุปฺปลปุปฺผานิ ตํขณํ อาหริตฺวา อาโรปิตานิ วิย, ปุปฺผสนฺถาโร ตํขณํ สนฺถโฏ วิย, คนฺธา ตํ มุหุตฺตํ ปิเสตฺวา ปิตา วิย. ราชา สุวณฺณปฏํ @เชิงอรรถ: ฉ.ม. สุธํ. ฉ.ม. เทวตานํ, อิ. เทวตา ฉ.ม.,อิ. คณฺหิ, @ ฉ.ม. มณิกฺขนฺธํ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๒๔.

คเหตฺวา "อนาคเตปิ ยทา อโสโก นาม กุมาโร ฉตฺตํ อุสฺสาเปตฺวา อโสโก นาม ธมฺมราชา ภวิสฺสติ, โส อิมา ธาตุโย วิตฺถาริกา กริสฺสตี"ติ วาเจตฺวา "ทิฏฺโ โภ อหํ อยฺเยน มหากสฺสปตฺเถเรนา"ติ วตฺวา วามหตฺถํ อาภุชิตฺวา ทกฺขิณหตฺเถน อปฺโผเฏสิ. โส ตสฺมึ าเน ปริจรณธาตุมตฺตเมว เปตฺวา เสสา ธาตุโย สพฺพา ๑- คเหตฺวา ธาตุเคหํ ปุพฺเพ ปิทหิตนเยเนว ปิทหิตฺวา สพฺพํ ยถาปาติกเมว กตฺวา อุปริ ปาสาณเจติยํ ปติฏฺาเปตฺวา จตุราสีติยา วิหารสหสฺเสสุ ธาตุโย ปติฏฺเปตฺวา มหาเถเร วนฺทิตฺวา ปุจฺฉิ "ทายาโทมฺหิ ภนฺเต พุทฺธสาสเน"ติ. กิสฺส ทายาโท ตฺวํ มหาราช, พาหิรโก ตฺวํ สาสนสฺสาติ. ภนฺเต ฉนฺนวุติโกฏิธนํ วิสชฺเชตฺวา จตุราสีติ วิหารสหสฺสานิ กาเรตฺวา อหํ น ทายาโท, อญฺโ โก ทายาโทติ, ปจฺจยทายโก นาม ตฺวํ มหาราช. โย ปน อตฺตโน ปุตฺตญฺจ ธีตรญฺจ ปพฺพาเชติ, อยํ สาสนสฺส ๒- ทายาโท นามาติ. โส ปุตฺตญฺจ ธีตรญฺจ ปพฺพาเชสิ. อถ นํ เถรา อาหํสุ "อิทานิ มหาราช สาสเน ทายาโทสี"ติ. เอวเมตํ ภูตปุพฺพนฺติ เอวํ เอตํ อตีเต ธาตุนิธานํปิ ชมฺพูทีปตเล ภูตปุพฺพนฺติ ตติยสงฺคีติการกาปิ อิมํ ปทํ ปยึสุ. [๒๔๐] อฏฺโทณํ จกฺขุมโต สรีรนฺติ อาทิคาถาโย ปน ตามฺพปณฺณิทีปเถเรหิ วุตฺตาติ. มหาปรินิพฺพานสุตฺตวณฺณนา นิฏฺิตา. --------------- @เชิงอรรถ: ฉ.ม., อิ. อยํ ปาโ น ทิสฺสติ. ฉ.ม., อิ. สาสเน.


             อรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย เล่มที่ ๕ หน้า ๑๑๕-๒๒๔. http://84000.org/tipitaka/atthapali/th_line.php?B=5&A=2965&pagebreak=1              The Pali Atthakatha in Roman :- http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_rm.php?B=5&A=2965&pagebreak=1              อ่านอรรถกถาแปลไทย :- http://84000.org/tipitaka/attha/attha.php?b=10&i=67              เนื้อความพระไตรปิฎกฉบับหลวง :- http://84000.org/tipitaka/read/r.php?B=10&A=1888              พระไตรปิฎกฉบับบาลีอักษรไทย :- http://84000.org/tipitaka/read/pali_read.php?B=10&A=1767              The Pali Tipitaka in Roman Character :- http://84000.org/tipitaka/read/roman_read.php?B=10&A=1767              สารบัญพระไตรปิฎกเล่มที่ ๑๐ http://84000.org/tipitaka/read/?index_10

อ่านหน้า[ต่าง] แรกอ่านหน้า[ต่าง] ที่แล้วไม่แสดงหมายเลขหน้า
ในกรณี :- 
   บรรทัดแรกของแต่ละหน้าอ่านหน้า[ต่าง] ถัดไปอ่านหน้า[ต่าง] สุดท้าย คลิกเพื่อเปลี่ยน ฐญ เป็นแบบไทย

บันทึก ๒๖ มกราคม พ.ศ. ๒๕๖๑. การแสดงผลนี้อ้างอิงข้อมูลจากอรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย. หากพบข้อผิดพลาด กรุณาแจ้งได้ที่ [email protected]