อรรถกถาเล่มที่ ๓๓ ภาษาบาลีอักษรไทย
 เถร.อ.๒ (ปรมตฺถที.๒)

หน้าที่ ๒๕๓.
                          ๑๓. เตรสกนิปาต
                  ๓๘๐. ๑. โสณโกฬิวิสตฺเถรคาถาวณฺณนา
      เตรสกนิปาเต ยาหุ รฏฺเติอาทิกา อายสฺมโต โสณสฺส โกฬิวิสสฺส คาถา.
กา อุปฺปตฺติ?
      อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว ปญฺานิ อุปจินิ. อยํ
กิร อโนมทสฺสิสฺส ภควโต กาเล มหาวิภโว เสฏฺี หุตฺวา อุปาสเกหิ สทฺธึ
วิหารํ คนฺตฺวา สตฺถุ สนฺติเก ธมฺมํ สุตฺวา ปสนฺนมานโส สตฺถุ จงฺกมนฏฺาเน
สุธาย ปริกมฺมํ กาเรตฺวา นานาวณฺเณหิ ปุปฺเผหิ สนฺถริตฺวา อุปริ นานาวิราควตฺเถหิ
วิตานํ พนฺธาเปสิ, ตถา สตฺถุ ภิกฺขุสํฆสฺส จ ทีฆสาลํ กาเรตฺวา นิยฺยาเทสิ.
โส เตน ปุญฺกมฺเมน เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺโต ปทุมุตฺตรสฺส ภควโต กาเล หํสวตีนคเร
เสฏฺิกุเล นิพฺพตฺติ, สิริวฑฺโฒติสฺส นามํ อโหสิ. โส วยปฺปตฺโต วิหารํ คนฺตฺวา
สตฺถุ สนฺติเก ธมฺมํ สุณนฺโต สตฺถารํ เอกํ ภิกฺขุํ  อารทฺธวิริยานํ อคฺคฏฺาเน
เปนฺตํ ทิสฺวา สยมฺปิ ตํ านนฺตรํ ปตฺเถนฺโต สตฺตาหํ มหาทานํ ปวตฺเตตฺวา
ปณิธานมกาสิ, สตฺถาปิ ตสฺส ปตฺถนาย สมิชฺฌนภาวํ ทิสฺวา พฺยากริตฺวา ปกฺกามิ.
      โสปิ ยาวชีวํ กุสลํ กตฺวา เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺโต ปรินิพฺพุเต กสฺสปทสพเล
อนุปฺปนฺเน อมฺหากํ ภควติ พาราณสิยํ กุลเคเห นิพฺพตฺติตฺวา วิญฺุตํ ปตฺโต
คงฺคาตีเร ปณฺณสาลํ กริตฺวา ๑- เอกํ ปจฺเจกพุทฺธํ เตมาสํ จตูหิ ปจฺจเยหิ สกฺกจฺจํ
อุปฏฺหิ. ปจฺเจกพุทฺโธ วุฏฺวสฺโส ปริปุณฺณปริกฺขาโร คนฺธมาทนเมว คโต. โสปิ
กุลปุตฺโต ยาวชีวํ ตตฺถ ปุญฺานิ กตฺวา ตโต จวิตฺวา เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺโต
อมฺหากํ ภควโต กาเล จมฺปานคเร อุสภเสฏฺิสฺส เคเห ปฏิสนฺธึ คณฺหิ. ตสฺส
ปฏิสนฺธิคฺคหณโต ปฏฺาย เสฏฺิสฺส มหาโภคกฺขนฺโธ อภิวฑฺฒิ. ตสฺส ชาตทิวเส
@เชิงอรรถ: ๑ สี.,อิ. กาเรตฺวา
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๒๕๔.
สกลนคเร มหาสกฺการสมฺปนฺโน อโหสิ, ตสฺส ปุพฺเพ ปจฺเจกพุทฺธสฺส สตสหสฺสคฺฆนิก-
รตฺตกมฺพลปริจฺจาเคน สุวณฺณวณฺโณ สุขุมาลตโร จ อตฺตภาโว อโหสิ,
เตนสฺส โสโณติ นามํ อกํสุ. มหตา ปริวาเรน วฑฺฒติ, ตสฺส หตฺถปาทตลานิ
พนฺธุชีวกปุปฺผวณฺณานิ อเหสุํ, สตวิหตกปฺปาสสฺส วิย สมฺผสฺโส ปาทตเลสุ มณิกุณฺฑลา-
วฏฺฏวณฺณานิ โลมานิ ชายึสุ. วยปฺปตฺตสฺส ตสฺส ติณฺณํ อุตูนํ อนุจฺฉวิเก
ตโย ปาสาเท กาเรตฺวา นาฏกานิ อุปฏฺาเปสุํ. โส ตตฺถ มหตึ สมฺปตฺตึ อนุภวนฺโต
เทวกุมาโร วิย ปฏิวสติ.
      อถ อมฺหากํ สตฺถริ สพฺพญฺุตํ ๑- ปตฺวา ปวตฺติตวรธมฺมจกฺเก ราชคหํ
อุปนิสฺสาย วิหรนฺเต พิมฺพิสารรญฺา ปกฺโกสาปิโต อสีติยา คามิกสหสฺเสหิ สทฺธึ
ราชคหํ อาคโต สตฺถุ สนฺติกํ คนฺตฺวา ธมฺมํ สุตฺวา ปฏิลทฺธสทฺโธ มาตาปิตโร
อนุชานาเปตฺวา สาสเน ปพฺพชิตฺวา ลทฺธูปสมฺปโท สตฺถุ สนฺติเก กมฺมฏฺานํ
คเหตฺวา ชนสํสคฺคปริหรณตฺถํ สีตวเน วสนฺโต "มม สรีรํ สุขุมาลํ, น จ สกฺกา
สุเขเนว สุขํ อธิคนฺตุํ, กายํ กิลเมตฺวา สมณธมฺมํ กาตุํ วฏฺฏตี"ติ านจงฺกมเมว
อธิฏฺาย ปธานมนุยุญฺชนฺโต ปาทตเลสุ โผเฏสุ อุฏฺหิเตสุปิ เวทนํ อชฺฌุเปกฺขิตฺวา
ทฬฺหํ วิริยํ กโรนฺโต อจฺจารทฺธวิริยตาย วิเสสํ นิพฺพตฺเตตุํ อสกฺโกนฺโต "เอวํ
วายมนฺโตปิ อหํ มคฺคํ วา ผลํ วา  นิพฺพตฺเตตุํ น สกฺโกมิ, กึ เม ปพฺพชฺชาย,
หีนายาวตฺติตฺวา โภเค จ ภุญฺชิสฺสามิ ปุญฺานิ จ กริสฺสามี"ติ จินฺเตสิ. สตฺถา
ตสฺส จิตฺตาจารํ ตฺวา ตตฺถ คนฺตฺวา วีณูปโมวาเทน โอวทิตฺวา วิริยสมตาโยชนวิธึ
ทสฺเสนฺโต กมฺมฏฺานํ โสเธตฺวา คิชฺฌกูฏํ คโต. โสณตฺเถโรปิ สตฺถุ สมฺมุขา
โอวาทํ ลภิตฺวา วิริยสมตํ โยเชตฺวา วิปสฺสนํ อุสฺสุกฺกาเปตฺวา อรหตฺเต ปติฏฺาสิ.
เตน วุตฺตํ อปทาเน ๒-:-
         "อโนมทสฺสิสฺส มุนิโน       โลกเชฏฺสฺส ตาทิโน
          สุธาย เลปนํ กตฺวา       จงฺกมํ การยึ อหํ.
@เชิงอรรถ: ๑ ก. อนุตฺตรํ สมฺโพธึ       ๒ ขุ.อป. ๓๒/๒๕/๑๓๓
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๒๕๕.
         นานาวณฺเณหิ ปุปฺเผหิ       จงฺกมํ สนฺถรึ อหํ
         อากาเส วิตานํ กตฺวา      โภชยึ พุทฺธมุตฺตมํ.
         อญฺชลึ ปคฺคเหตฺวาน        อภิวาเทตฺวาน สุพฺพตํ
         ทีฆสาลํ ภควโต           นิยฺยาเทสิมหํ ตทา.
         มม สงฺกปฺปมญฺาย         สตฺถา โลเก อนุตฺตโร
         ปฏิคฺคเหสิ ภควา          อนุกมฺปาย จกฺขุมา.
         ปฏิคฺคเหตฺวาน สมฺพุทฺโธ     ทกฺขิเณยฺโย สเทวเก
         ภิกฺขุสํเฆ นิสีทิตฺวา         อิมา คาถา อภาสถ.
         โย โส หฏฺเน จิตฺเตน     ทีฆสาลํ อทาสิ เม
         ตมหํ กิตฺตยิสฺสามิ          สุณาถ มม ภาสโต.
         อิมสฺส มจฺจุกาลมฺหิ         ปุญฺกมฺมสมงฺคิโน
         สหสฺสยุตฺตสฺสรโถ          อุปฏฺิสฺสติ ตาวเท.
         เตน ยาเนนยํ โปโส       เทวโลกํ คมิสฺสติ
         อนุโมทิสฺสเร เทวา        สมฺปตฺเต กุสเล ภเว. ๑-
         มหารหํ พฺยมฺหํ เสฏฺ       รตนมตฺติกเลปนํ
         กูฏาคารวรูเปตํ           พฺยมฺหํ อชฺฌาวสิสฺสติ.
         ตึสกปฺปสหสฺสานิ           เทวโลเก รมิสฺสติ
         ปญฺจวีสติ กปฺปานิ          เทวราชา ภวิสฺสติ.
         สตฺตสตฺตติขตฺตุญฺจ          จกฺกวตฺตี ภวิสฺสติ
         ยโสธรสนามา เต         สพฺเพปิ เอกนามกา.
         เทฺว สมฺปตฺตี อนุโภตฺวา     จินิตฺวา ๒- ปุญฺสญฺจยํ
         อฏฺวีสติกปฺปมฺหิ           จกฺกวตฺตี ภวิสฺสติ.
         ตตฺราปิ ๓- พฺยมฺหํ ปวรํ     วิสฺสุกมฺเมน ๔- มาปิตํ
         ทสสทฺทาวิวิตฺตํ ตํ          ปุรมชฺฌาวสิสฺสติ.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. กุลสมฺภเว    ๒ ฉ.ม. วฑฺเฒตฺวา   ๓ ปาลิ. ตตฺถาปิ  ๔ ฉ.ม. วิสฺสกมฺเมน
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๒๕๖.
         อปริเมยฺเย อิโต กปฺเป      ภูมิปาโล มหิทฺธิโก
         โอกฺกาโก นาม นาเมน      ราชา รฏฺเ ภวิสฺสติ.
         โสฬสิตฺถิสหสฺสานํ           สพฺพาสํ ปวรา จ สา ๑-
         อภิชาตา ขตฺติยานี          นว ปุตฺเต ชเนสฺสติ.
         นว ปุตฺเต ชเนตฺวาน        ขตฺติยานี มริสฺสติ
         ตรุณี จ ปิยา กญฺา         มเหสิตฺตํ กริสฺสติ.
         โอกฺกากํ โตสยิตฺวาน        วรํ กญฺา ลภิสฺสติ
         วรํ ลทฺธาน สา ๒- กญฺา    ปุตฺเต ปพฺพาชยิสฺสติ.
         ปพฺพาชิตา จ เต สพฺเพ      คมิสฺสนฺติ นคุตฺตมํ
         ชาติเภทภยา สพฺเพ         ภคินีหิ วสิสฺสเร.
         เอกา จ กญฺา พฺยาธีหิ      ภวิสฺสติ ปุรกฺขตา ๓-
         มา โน ชาติ ปภิชฺชีติ        นิขณิสฺสนฺติ ขตฺติยา.
         ขตฺติโย นีหริตฺวาน          ตาย สทฺธึ วสิสฺสติ
         ภวิสฺสติ ตทา เภโท         โอกฺกากกุลสมฺภโว.
         เตสํ ปชา ภวิสฺสนฺติ         โกลิยา นาม ชาติยา
         ตตฺถ มานุสกํ โภคํ          อนุโภสฺสตินปฺปกํ.
         ตมฺหา กายา จวิตฺวาน       เทวโลกํ คมิสฺสติ
         ตตฺราปิ ปวรํ พฺยมฺหํ         ลภิสฺสติ มโนรมํ.
         เทวโลกา จวิตฺวาน         สุกฺกมูเลน โจทิโต
         อาคนฺตฺวาน มนุสฺสตฺตํ        โสโณ นาม ภวิสฺสติ.
         อารทฺธวิริโย ปหิตตฺโต       ปทหํ สตฺถุ สาสเน
         สพฺพาสเว ปริญฺาย         นิพฺพายิสฺสตฺยนาสโว.
         อนนฺตทสฺสี ภควา           โคตโม สกฺยปุงฺคโว
         วิเสสญฺู มหาวีโร          อคฺคฏฺาเน เปสฺสติ.
@เชิงอรรถ: ๑ ปาลิ. ปวราวยา    ๒ ปาลิ. ลทฺธา จ สา  ๓ ฉ.ม. ปริกฺขตา
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๒๕๗.
                   วุฏฺมฺหิ เทเว จตุรงฺคุลมฺหิ
                   ติเณ อนิเลริตองฺคณมฺหิ ๑-
                   ตฺวาน โยคสฺส ปยุตฺตตาทิโน
                   ตโตตฺตรึ ปารมตา น วิชฺชติ.
           อุตฺตเม ทมเถ ทนฺโต      จิตฺตํ เม สุปณีหิตํ
           ภาโร เม โอหิโต สพฺโพ   นิพฺพุโตมฺหิ อนาสโว.
           องฺคีรโส มหานาโค       อภิชาโตว เกสรี
           ภิกฺขุสํเฆ นิสีทิตฺวา        เอตทคฺเค เปสิ มํ.
           ปฏิสมฺภิทา จตสฺโส ฯเปฯ กตํ พุทฺธสฺส สาสนนฺ"ติ.
      อรหตฺตํ ปน ปตฺวา อตฺตโน ปฏิปตฺตึ ปจฺจเวกฺขิตฺวา อุทานวเสน อญฺาพฺยากรณ-
วเสน จ:-
      [๖๓๒] "ยาหุ รฏฺเ สมุกฺกฏฺโ   รญฺโ องฺคสฺส ปทฺธคู
            สฺวาชฺช ธมฺเมสุ อุกฺกฏฺโ  โสโณ ทุกฺขสฺส ปารคู.
      [๖๓๓] ปญฺจ ฉินฺเท ปญฺจ ชเห    ปญฺจ จุตฺตริ ภาวเย
            ปญฺจสงฺคาติโค ภิกฺขุ      โอฆติณฺโณติ วุจฺจติ.
      [๖๓๔] อุนฺนฬสฺส ปมตฺตสฺส       พาหิราสสฺส ภิกฺขุโน
            สีลํ สมาธิ ปญฺา จ      ปาริปูรึ น คจฺฉติ.
      [๖๓๕] ยํ หิ กิจฺจํ อปวิทฺธํ       อกิจฺจํ ปน กรียติ
            อุนฺนฬานํ ปมตฺตานํ       เตสํ วฑฺฒนฺติ อาสวา.
      [๖๓๖] เยสญฺจ สุสมารทฺธา      นิจฺจํ กายคตา สติ
            อกิจฺจํ เต น เสวนฺติ     กิจฺเจ สาตจฺจการิโน
            สตานํ สมฺปชานานํ       อตฺถํ คจฺฉนฺติ อาสวา.
@เชิงอรรถ: ๑ ปาลิ.....องฺคุลมฺหิ
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๒๕๘.
      [๖๓๗] อุชุมคฺคมฺหิ อกฺขาเต      คจฺฉถ มา นิวตฺตถ
            อตฺตนา โจทยตฺตานํ      นิพฺพานมภิหารเย.
      [๖๓๘] อจฺจารทฺธมฺหิ วิริยมฺหิ     สตฺถา โลเก อนุตฺตโร
            วีโณปมํ กริตฺวา เม      ธมฺมํ เทเสติ จกฺขุมา
            ตสฺสาหํ วจนํ สุตฺวา      วิหาสึ สาสเน รโต.
      [๖๓๙] สมถํ ๑- ปฏิปาเทสึ      อุตฺตมตฺถสฺส ปตฺติยา
            ติสฺโส วิชฺชา อนุปฺปตฺตา   กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ.
      [๖๔๐] เนกฺขมฺเม อธิมุตฺตสฺส     ปวิเวกญฺจ เจตโส
            อพฺยาพชฺฌาธิมุตฺตสฺส      อุปาทานกฺขยสฺส จ.
      [๖๔๑] ตณฺหกฺขยาธิมุตฺตสฺส       อสมฺโมหญฺจ เจตโส
            ทิสฺวา อายตนุปฺปาทํ      สมฺมา จิตฺตํ วิมุจฺจติ.
      [๖๔๒] ตสฺส สมฺมา วิมุตฺตสฺส     สนฺตจิตฺตสฺส ภิกฺขุโน
            กตสฺส ปติจโย นตฺถิ      กรณียํ น วิชฺชติ
      [๖๔๓] เสโล ยถา เอกฆโน     วาเตน น  สมีรติ
            เอวํ รูปา รสา สทฺทา    คนฺธา ผสฺสา จ เกวลา.
      [๖๔๔] อิฏฺา ธมฺมา อนิฏฺา  จ  นปฺปเวเธนฺติ ตาทิโน
            ิตํ จิตฺตํ วิสญฺุตฺตํ       วยญฺจสฺสานุปสฺสตี"ติ
อิมา คาถา อภาสิ.
      ตตฺถ ยาหุ รฏฺเ สมุกฺกฏฺโติ โย อหุ อโหสิ องฺครฏฺเ อสีติยา คามิก-
สหสฺเสหิ โภคสมฺปตฺติยา อิสฺสริยสมฺปตฺติยา จ สมฺมา อติวิย อุกฺกฏฺโ เสฏฺโ.
รญฺโ องฺคสฺส ปทฺธคูติ จตูหิ สงฺคหวตฺถูหิ ปริสาย ๒- รญฺชนฏฺเน รญฺโ
องฺคาธิปติโน พิมฺพิสารสฺส ปริวารภูโต คหปติวิเสโส ตสฺส รฏฺเ กุฏุมฺพิโก อหูติ
โยเชตพฺพํ. สฺวาชฺช ธมฺเมสุ อุกฺกฏฺโติ โส โสโณ อชฺเชตรหิ โลกุตฺตรธมฺเมสุ
อุกฺกฏฺโ
@เชิงอรรถ: ๑ สี.,อิ.,ม. สมตํ    ๒ สี. ปชาย
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๒๕๙.
ชาโต, คิหิกาเลปิ เกหิจิ ๑- อุกฺกฏฺโเยว หุตฺวา อิทานิ ปพฺพชิตกาเลปิ
อุกฺกฏฺโเยว โหตีติ ๒- อตฺตานเมว ปรํ วิย ทสฺเสติ. ทุกฺขสฺส ปารคูติ สกลสฺส
วฏฺฏทุกฺขสฺส ปารํ ปริยนฺตํ คโต, เอเตน ธมฺเมสุ อุกฺกฏฺโติ อวิเสเสน วุตฺตํ
อุกฺกฏฺภาวํ วิเสเสติ อรหตฺตาธิคมทีปนโต.
      อิทานิ ยาย ปฏิปตฺติยา ทุกฺขปารคู ชาโต, อญฺาปเทเสน ตํ ทสฺเสนฺโต "ปญฺจ
ฉินฺเท"ติ คาถมาห. ตสฺสตโถ:- อปายกามสุคติสมฺปาปกานิ ปญฺโจรมฺภาคิยานิ
สํโยชนานิ ปุริโส สตฺเถน ปาเท พทฺธรชฺชุกํ วิย เหฏฺิเมน มคฺคตฺตเยน
ฉินฺเทยฺย, รูปารูปภวสมฺปาปกานิ ปญฺจ อุทฺธมฺภาคิยานิ สํโยชนานิ ปุริโส คีวาย
พทฺธรชฺชุกํ วิย อคฺคมคฺเคน ชเหยฺย ฉินฺเทยฺย, เตสํ ปน อุทฺธมฺภาคิยสํโยชนานํ
ปหานาย ปญฺจ สทฺธาทีนิ อินฺทฺริยานิ อุตฺตริ ภาวเย ภาเวยฺย, เอวํภูโต ปน
ภิกฺขุ ราคสงฺโค โทสโมหมานทิฏฺิสงฺโคติ ปญฺจนฺนํ สงฺคานํ อติกฺกมเนน ปญฺจ-
สงฺคาติโค หุตฺวา กาโมโฆ ภโวโห ทิฏฺโโฆ อวิชฺโชโฆติ จตุนฺนํ โอฆานํ ติณฺณตฺตา
โอฆติณฺโณติ วุจฺจติ.
      อยญฺจ โอฆตรณปฏิปตฺติสีลาทีนํ ปาริปูริยาว โหติ, สีลาทโย จ มานาทิปฺปหาเนน
ปาริปูรึ คจฺฉนฺติ, น อญฺถาติ ทสฺเสนฺโต "อุนฺนฬสฺสา"ติ คาถมาห. ตตฺถ
อุนฺนฬสฺสาติ อุคฺคตตุจฺฉมานสฺส. มาโน หิ อุนฺนมนาการวุตฺติยา ตุจฺฉภาเวน
นโฬ วิยาติ "นโฬ"ติ วุจฺจติ. ปมตฺตสฺสาติ สติโวสฺสคฺเคน ปมาทํ อาปนฺนสฺส.
พาหิราสสฺสาติ พาหิเรสุ อายตเนสุ อาสาวโต, ๓- กาเมสุ อวีตราคสฺสาติ อตฺโถ.
สีลํ สมาธิ ปญฺา จ, ปาริปูรึ น คจฺฉตีติ ตสฺส สีลาทีนํ ปฏิปกฺขเสวิโน
โลกิโยปิ ตาว สีลาทิคุโณ ปาริปูรึ น คจฺฉติ, ปเคว โลกุตฺตโร.
      ตตฺถ การณมาห "ยํ หิ กิจฺจนฺ"ติอาทินา. ภิกฺขุโน หิ ปพฺพชิตกาลโต
ปฏฺาย อปริมาณสีลกฺขนฺธโคปนํ อรญฺวาโส ธุตงฺคปริหรณํ ภาวนารามตาติ
@เชิงอรรถ: ๑ สี. เตหิปิ   ๒ สี.,อิ. อโหสีติ   ๓ อิ. อาสวโต, ม. อาวหโต
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๒๖๐.
เอวมาทิ กิจฺจํ นาม. เยหิ ปน อิทํ ยถาวุตฺตํ อตฺตโน กิจฺจํ, ตํ อปวิทฺธํ
อกรเณน ฉฑฺฑิตํ. อกิจฺจนฺติ ปตฺตมณฺฑนํ จีวรกายพนฺธนอํสพทฺธฉตฺตุปาหน-
ตาลวณฺฏธมฺมกรณมณฺฑนนฺติ ๑- เอวมาทิ ปริกฺขารมณฺฑนํ ปจฺจยพาหุลิยนฺติ เอวมาทิ
ภิกฺขุโน อกิจฺจํ นาม, ตํ กยิรติ, เตสํ มานนฬํ อุกฺขิปิตฺวา จรเณน อุนฺนฬานํ
สติโวสฺสคฺเคน ปมตฺตานํ จตฺตาโรปิ อาสวา วฑฺฒนฺติ.
      เยสํ ปน ปญฺาทิคุโณ วฑฺฒติ, เต ทสฺเสตุํ "เยสนฺ"ติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ
สุสมารทฺธาติ สุฏฺุ ปคฺคหิตา. กายคตา สตีติ กายานุปสฺสนาภาวนา. อกิจฺจํ เตติ
เต เอตํ ปตฺตมณฺฑนาทิอกิจฺจํ. น เสวนฺตีติ น กโรนฺติ. กิจฺเจติ ปพฺพชิตกาลโต
ปฏฺาย กตฺตพฺเพ อปริมาณสีลกฺขนฺธโคปนาทิเก. สาตจฺจการิโนติ สตตการิโน, ๒- เตสํ
สติยา อวิปฺปวาเสน สตานํ สาตฺถกสมฺปชญฺ สปฺปายสมฺปชญฺ โคจรสมฺปชญฺ
อสมฺโมหสมฺปชญฺนฺติ จตูหิ สมฺปชญฺเหิ สมฺปชานานํ จตฺตาโรปิ อาสวา อตฺถํ
คจฺฉนฺติ ปริกฺขยํ อภาวํ คจฺฉนฺตีติ อตฺโถ.
      อิทานิ อตฺตโน สนฺติเก ิตภิกฺขูนํ โอวาทํ เทนฺโต "อุชุมคฺคมฺหี"ติ คาถมาห.
ตตฺถ อุชุมคฺคมฺหิ อกฺขาเตติ อนฺตทฺวยปริวชฺชเนน กายวงฺกาทิปฺปหาเนน จ อุชุเก
มชฺฌิมปฏิปทาภูเต อริยมคฺเค สตฺถารา ภาสิเต. คจฺฉถาติ ปฏิปชฺชถ. มา นิวตฺตถาติ
อนฺตรา โวสานํ มาปชฺชถ. อตฺตนา โจทยตฺตานนฺติ อิธ อตฺถกาโม กุลปุตฺโต
อปายภยปจฺจเวกฺขณาทินา อตฺตนาว อตฺตานํ โจเทนฺโต. นิพฺพานมภิหารเยติ อตฺตานํ
นิพฺพานํ อภิหเรยฺย อุปเนยฺย, ยถา นํ สจฺฉิกโรติ, ตถา ปฏิปชฺเชยฺยาติ อตฺโถ.
      อิทานิ มยาปิ เอวเมว ปฏิปนฺนนฺติ อตฺตโน ปฏิปตฺตึ ทสฺเสตุํ
"อจฺจารทฺธมฺหี"ติอาทิ วุตฺตํ. อจฺจารทฺธมฺหิ วิริยมฺหีติ วิปสฺสนํ  ภาเวนฺเตน
มยา สมาธินา วิริยํ สมรสํ อกตฺวา อติวิย วิริเย ปคฺคหิเต. อจฺจารทฺธวิริยตา จสฺส
เหฏฺา วุตฺตาเยว. วีโณปมํ กริตฺวา เมติ อายสฺมโต โสณสฺส "เย โข เกจิ ภควโต
@เชิงอรรถ: ๑ สี....ถาลกํ ธมฺมกรกกมณฺฑลูติ       ๒ สี.,อิ. สาตจฺจการิโน อฏฺิตการิโน
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๒๖๑.
สาวกา อารทฺธวิริยา วิหรนฺติ, อหํ เตสํ  อญฺตโร, อถ  จ ปน เม นานุปาทาย
อาสเวหิ จิตฺตํ วิมุจฺจติ, ตสฺมาหํ วิพฺภมิสฺสามี"ติ จิตฺเต อุปฺปนฺเน สตฺถา
อิทฺธิยา ตสฺส สมฺมุเข อตฺตานํ ทสฺเสตฺวา "กสฺมา ตฺวํ โสณ `วิพฺภมิสฺสามี'ติ
จิตฺตํ อุปฺปาเทสิ, กุสโล ตฺวํ ปุพฺเพ อคาริยภูโต วีณาย ตนฺติสฺสเร"ติ ปุจฺฉิตฺวา
เตน "เอวํ ภนฺเต"ติ วุตฺเต "ตํ กึ มญฺสิ โสณ ยทา เต วีณาย ตนฺติโย อจฺจายตา
โหนฺติ, อปิ นุ เต วีณา ตสฺมึ สมเย สรวตี วา โหติ กมฺมญฺา วาติ,
โส เหตํ ภนฺเต. ตํ กึ มญฺสิ โสณ ยทา เต วีณาย ตนฺติโย อติสิถิลา
โหนฺติ, อปิ นุ เต วีณา ตสฺมึ สมเย สรวตี วา โหติ กมฺมญฺา วาติ,
โน เหตํ ภนฺเต. ตํ กึ มญฺสิ โสณ ยทา ปน เต วีณาย ตนฺติโย เนว
อจฺจายตา โหนฺติ นาติสิถิลา สเม คุเณ ปติฏฺิตา, อปิ นุ เต วีณา ตสฺมึ
สมเย สรวตี วา โหติ กมฺมญฺา วาติ, เอวํ ภนฺเต. เอวเมว โข โสณ
อจฺจารทฺธวิริยํ อุทฺธจฺจาย สํวตฺตติ, อติลีนวิริยํ โกสชฺชาย สํวตฺตติ, ตสฺมาติห
ตฺวํ โสณ วิริยสมตํ อธิฏฺห, อินฺทฺริยานญฺจ สมตํ ปฏิวิชฺฌา"ติ เอวํ วีณํ อุปมํ
กตฺวา ปวตฺติเตน วีโณปโมวาเทน มยฺหํ ธมฺมํ เทเสสิ. ตสฺสาหํ วจนํ สุตฺวาติ
ตสฺส ภควโต วจนํ วีโณปโมวาทํ สุตฺวา อนฺตรา อุปฺปนฺนํ วิพฺภมิตุกามตํ ปหาย
สตฺถุ สาสเน รโต อภิรโต วิหรึ. ๑-
      วิหรนโต จ สมถํ ปฏิปาเทสึ วิริยสมตํ โยเชนฺโต สทฺธาปญฺานํ วิย
สมาธิวิริยานํ สมรสตํ ๒- อุปฺปาเทนฺโต ฌานาธิฏฺานํ วิปสฺสนาสมาธึ สมฺปาเทสึ
วิปสฺสนํ อุสฺสุกฺกาเปสึ. ตตฺถ ปโยชนํ อาห "อุตฺตมตฺถสฺส ปตฺติยา"ติ.
อุตฺตมตฺถสฺส ปตฺติยาติ อรหตฺตาธิคมายาติ อตฺโถ.
      อิทานิ ยถา ปฏิปนฺนสฺส สมถวิปสฺสนา สมฺปชฺชึสุ, ตํ อญฺาปเทเสน
ทสฺเสนฺโต "เนกฺขมฺเม"ติอาทิมาห. ตตฺถ เนกฺขมฺเมติ ปพฺพชฺชาทิเก กามนิสฺสรเณ.
@เชิงอรรถ: ๑ ม. วิหรามิ         ๒ ม. สมตํ
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๒๖๒.
อธิมุตฺตสฺสาติ ตตฺถ นินฺนโปณปพฺภารภาเวน ยุตฺตปฺปยุตฺตสฺส, ปมํ ตาว
ปพฺพชฺชาภิมุโข หุตฺวา กาเม ปหาย ปพฺพชิตฺวา จ สีลวิโสธนํ อรญฺวาโส
ธุตงฺคปริหรณํ ภาวนาภิโยโคติ เอวมาทีสุ อนวชฺชธมฺเมสุ ยุตฺตปฺปยุตฺตสฺสาติ อตฺโถ.
ปวิเวกญฺจ เจตโสติ เจตโส ปวิเวกญฺจ อธิมุตฺตสฺส เอวํ เนกฺขมฺมาธิมุตฺตสฺส
สโต จตุกฺกปญฺจกชฺฌานานํ นิพฺพตฺตเนน วิเวเก ยุตฺตสฺส ปยุตฺตสฺส.
อพฺยาพชฺฌาธิมุตฺตสฺสาติ อพฺยาพชฺเฌ นิทุกฺขตาย ๑- อธิมุตฺตสฺส ฌานสมาปตฺติโย
นิพฺพตฺเตตฺวา สมถสุเข ๒- ยุตฺตปฺปยุตฺตสฺส. อุปาทานกฺขยสฺส จาติ จตุนฺนมฺปิ
อุปาทานานํ ขยนฺเต อรหตฺเต อธิมุตฺตสฺส. ภุมฺมตฺเถ หิ เอตํ สามิวจนํ. ตํ
ยถาธิคตํ ฌานํ ปาทกํ กตฺวา อรหตฺตาธิคมาย วิปสฺสนํ อนุยุญฺชนฺตสฺสาติ อตฺโถ.
      ตณฺหกฺขยาธิมุตฺตสฺสาติ ตณฺหา ขียติ เอตฺถาติ ตณฺหกฺขโย, นิพฺพานํ, ตสฺมึ
อธิมุตฺตสฺส อุปาทึ ๓- ภยโต อนุปาทิญฺจ เขมโต ทสฺสเนน นิโรเธ นินฺนโปณปพฺภารสฺส.
อสมฺโมหญฺจ เจตโสติ อสมฺโมหสมฺปชญฺวเสน จิตฺตสฺส อสมฺโมหปวตฺตึ
สมฺโมหสมุจฺฉินฺทเนน วา จิตฺตสฺส อสมฺโมหภูตํ อริยมคฺคํ อธิมุตฺตสฺส. ทิสฺวา
อายตนุปฺปาทนฺติ จกฺขาทีนํ อายตนานํ ยถาสกปจฺจเยหิ ขเณ ขเณ อุปฺปาทํ
ตปฺปฏิปกฺขโต นิโรธญฺจ วิปสฺสนาปญฺาสหิตาย มคฺคปญฺาย ทิสฺวา ทสฺสนเหตุ.
สมฺมา จิตฺตํ วิมุจฺจตีติ สมฺมา เหตุนา าเยน มคฺคปฏิปาฏิยา สพฺพาสวโต
จิตฺตํ วิมุจฺจติ.
      "ตสฺส สมฺมา วิมุตฺตสฺสา"ติอาทีสุ อยํ สงฺเขปตฺโถ:- ตสฺส วุตฺตนเยน สมฺมเทว
สพฺพสงฺกิเลสโต วิมุตฺตสฺส, ตโต เอว อจฺจนฺตุปสเมน สนฺตจิตฺตสฺส ขีณาสวภิกฺขุโน
กตสฺส กุสลสฺส อกุสลสฺส วา อุปจโย นตฺถิ มคฺเคเนว สมุคฺฆาติตตฺตา, ปริญฺาทิเภทํ
กรณียํ น วิชฺชติ กตกิจฺจตฺตา. เอวํภูตสฺส ยถา เอกฆโน เสโล ปพฺพโต
ปกติวาเตน น สมีรติ น สงฺกมฺปติ, เอวํ อิฏฺา จ อนิฏฺา จ รูปาทโย
@เชิงอรรถ: ๑ สี.,อิ. อพฺยาปชฺโช นิทุกฺขตา ตํ  ๒ สี.,อิ. สมถมุเข  ๓ สี. อุปาทาทึ วา
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๒๖๓.
อารมฺมณธมฺมา ตาทิโน ตาทิภาวปฺปตฺตสฺส ิตํ อเนชํ ปหีนสพฺพโสกตาย ๑- วิสํยุตฺตํ
จิตฺตํ นปฺปเวเธนฺติ น จาเลนฺติ, อสฺส จ อารมฺมณธมฺมสฺส กาเลน กาลํ ผลสมาปตฺตึ
สมาปชฺชิตฺวา วิปสฺสนฺโต วยํ นิโรธํ ขเณ ขเณ ภิชฺชนสภาวํ อนุปสฺสตีติ อญฺ
พฺยากาสิ.
                  โสณโกฬิวิสตฺเถรคาถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
                    ปรมตฺถทีปนิยา เถรคาถาสํวณฺณนาย
                   เตรสกนิปาตสฺส อตฺถวณฺณนา นิฏฺิตา.
                       ------------------
@เชิงอรรถ: ๑ สี.,อิ. สพฺพโยคตาย


             อรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย เล่มที่ ๓๓ หน้า ๒๕๓-๒๖๓.
http://84000.org/tipitaka/atthapali/th_line.php?B=33&A=5818&pagebreak=1
             The Pali Atthakatha in Roman :-
http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_rm.php?B=33&A=5818&pagebreak=1
             อ่านอรรถกถาแปลไทย :-
http://84000.org/tipitaka/attha/attha.php?b=26&i=380
             เนื้อความพระไตรปิฎกฉบับหลวง :-
http://84000.org/tipitaka/read/r.php?B=26&A=7178
             พระไตรปิฎกฉบับบาลีอักษรไทย :-
http://84000.org/tipitaka/read/pali_read.php?B=26&A=7328
             The Pali Tipitaka in Roman Character :-
http://84000.org/tipitaka/read/roman_read.php?B=26&A=7328
             สารบัญพระไตรปิฎกเล่มที่ ๒๖
http://84000.org/tipitaka/read/?index_26