อรรถกถาเล่มที่ ๒๗ ภาษาบาลีอักษรไทย
 อิติ.อ. (ปรมตฺถที.)

                       ๑๐. โสมนสฺสสุตฺตวณฺณนา
      [๓๗] ทสเม สุขโสมนสฺสพหุโลติ เอตฺถ สุขนฺติ กายิกสุขํ, โสมนสฺสนฺติ
เจตสิกํ. ตสฺมา ยสฺส กายิกํ เจตสิกญฺจ สุขํ อภิณฺหํ ปวตฺตติ, โส
สุขโสมนสฺสพหุโลติ วุตฺโต. โยนีติ "จตสฺโส โข อิมา สาริปุตฺต โยนิโย"ติอาทีสุ ๑-
@เชิงอรรถ: ๑ ม.มู. ๑๒/๑๕๒/๑๑๓
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๑๒๙.
ขนฺธโกฏฺาโส โยนีติ อาคโต. "โยนิ เหสา ภูมิช ๑- ผลสฺส อธิคมายา"ติอาทีสุ ๒-
การณํ.
           "น จาหํ พฺราหฺมณํ พฺรูมิ โยนิชํ มตฺติสมฺภวนฺ"ติ ๓- จ.
      "ตเมนํ กมฺมชวาตา นิพฺพตฺติตฺวา ๔- อุทฺธํปาทํ อโธสิรํ สมฺปริวตฺเตตฺวา
มาตุ โยนิมุเข สมฺปฏิปาเทนฺตี"ติ จ อาทีสุ ปสฺสาวมคฺโค. อิธปน การณํ
อธิปฺเปตํ. อสฺสาติ อเนน. อารทฺธาติ ปฏฺปิตา ปคฺคณฺหิตา ปริปุณฺณํ
สมฺปาทิตา วา.
      อาสวานํ ขยายาติ เอตฺถ อาสวนฺตีติ อาสวา, จกฺขุโตปิ ฯเปฯ มนโตปิ
สวนฺติ ปวตฺตนฺตีติ วุตฺตํ โหติ. ธมฺมโต ยาว โคตฺรภุ, โอกาสโต ยาว
ภวคฺคา สวนฺตีติ วา อาสวา, เอเต ธมฺเม เอตํ จ โอกาสํ อนฺโต กริตฺวา
ปวตฺตนฺตีติ อตฺโถ. อนฺโตกรณตฺโถ หิ อยํ อากาโร. จิรปาริวาสิยฏฺเน
มทิราทโย อาสวา วิยาติปิ อาสวา. โลเกหิ จิรปาริวาสิกา มทิราทโย อาสวาติ
วุจฺจนฺติ. ยทิ จ จิรปาริวาสิยฏฺเน อาสวา, เอเต เอว ภวิตุํ อรหนฺติ.
วุตฺตเญฺหตํ "ปุริมา ภิกฺขเว โกฏิ น ปญฺายติ อวิชฺชาย, อิโต ปุพฺเพ
อวิชฺชา นาโหสี"ติอาทิ. ๕- อายตํ สํสารทุกฺขํ สวนฺติ ปวตฺตนฺตีติ อาสวา.
ปุริมานิ เจตฺถ นิพฺพจนานิ ยตฺถ กิเลสา อาสวาติ อาคตา ตตฺถ ยุชฺชนฺติ,
ปจฺฉิมํ กมฺเมปิ. น เกวลญฺจ กมฺมกิเลสา เอว อาสวา, อปิจ โข นานปฺปการา
อุปทฺทวาปิ. อภิธมฺเม หิ "จตฺตาโร อาสวา กามาสโว ภวาสโว ทิฏฺาสโว
อวิชฺชาสโว"ติ ๖- กามราคาทโย กิเลสา อาสวาติ อาคตา. สุตฺเตปิ "นาหํ จุนฺท
ทิฏฺธมฺมิกานํเยว อาสวานํ สํวราย ธมฺมํ เทเสมี"ติ ๗- เอตฺถ วิวาทมูลภูตา
กิเลสา อาสวาติ อาคตา.
@เชิงอรรถ: ๑ อิ. ภูมิชา      ๒ ม.อุ. ๑๔/๒๒๖-๒๒๘/๑๙๒-๑๙๔
@๓ ม.ม. ๑๓/๔๕๗/๔๔๙, ขุ.ธ. ๒๕/๓๙๖/๘๖, ขุ.สุ. ๒๕/๖๒๖/๔๕๗
@๔ สี.,อิ. อุพฺพตฺเตตฺวา       ๕ องฺ.ทสก. ๒๔/๖๑/๙๐
@๖ อภิ.สงฺ. ๓๔/๑๑๐๒/๒๕๘    ๗ ที.ปา. ๑๑/๑๘๒/๑๑๒
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๑๓๐.
            "เยน เทวูปปตฺยสฺส          คนฺธพฺโพ วา วิหงฺคโม
             ยกฺขตฺตํ เยน คจฺเฉยฺย       มนุสฺสตฺตญฺจ อพฺพเช
             เต มยฺหํ อาสวา ขีณา       วิทฺธสฺตา วินฬีกตา"ติ ๑-
เอตฺถ เตภูมกกมฺมํ อวเสสา จ อกุสลา ธมฺมา. "ทิฏฺธมฺมิกานํ อาสวานํ สํวราย
สมฺปรายิกานํ อาสวานํ ปฏิฆาตายา"ติ ๒- เอตฺถ ปรูปฆาตวิปฺปฏิสารวธพนฺธาทโย
เจว อปายทุกฺขภูตา นานปฺปการา อุปทฺทวา จ.
      เต ปเนเต อาสวา วินเย "ทิฏฺธมฺมิกานํ อาสวานํ สํวราย,
สมฺปรายิกานํ อาสวานํ ปฏิฆาตายา"ติ ๒- เทฺวธา อาคตา. สฬายตเน "ตโยเม
อาวุโส อาสวา กามาสโว ภวาสโว อวิชฺชาสโว"ติ ๓- ติธา อาคตา. ตถา
อญฺเสุ สุตฺตนฺเตสุ. อภิธมฺเม เตเยว ทิฏฺาสเวน สทฺธึ จตุธา อาคตา.
นิพฺเพธิกปริยาเย ปน "อตฺถิ ภิกฺขเว อาสวา นิรยคมนียา, อตฺถิ อาสวา
ติรจฺฉานโยนิคมนียา, อตฺถิ อาสวา เปตฺติวิสยคมนียา, อตฺถิ อาสวา
มนุสฺสโลกคมนียา, อตฺถิ อาสวา เทวโลกคมนียา"ติ ๔- ปญฺจธา อาคตา. กมฺมเมว
เจตฺถ อาสวาติ อธิปฺเปตํ. ฉกฺกนิปาเต "อตฺถิ ภิกฺขเว อาสวา สํวรา
ปหาตพฺพา"ติอาทินา ๕- นเยน ฉธา อาคตา. สพฺพาสวปริยาเย เตเยว
ทสฺสนปหาตพฺเพหิ ธมฺเมหิ สทฺธึ สตฺตธา อาคตา. อิธ ปน อภิธมฺมปริยาเยน
จตฺตาโร อาสวา อธิปฺเปตาติ เวทิตพฺพา.
      ขยายาติ เอตฺถ ปน "โย อาสวานํ ขโย วโย เภโท ปริเภโท อนิจฺจตา
อนฺตรธานนฺ"ติ อาสวานํ สรสเภโท อาสวานํ ขโยติ วุตฺโต. "ชานโต อหํ
ภิกฺขเว ปสฺสโต อาสวานํ ขยํ วทามี"ติ ๖- เอตฺถ อาสวานํ ขีณากาโร นตฺถิภาโว
อจฺจนฺตํ อสมุปฺปาโท อาสวกฺขโยติ วุตฺโต.
@เชิงอรรถ: ๑ องฺ.จตุกฺก. ๒๑/๓๖/๔๓-๔๔        ๒ วิ มหาวิ. ๑/๓๙/๒๖
@๓ สํ.สฬา. ๑๘/๕๐๔/๓๑๕ (สฺยา)     ๔ องฺ.ฉกฺก. ๒๒/๓๓๔/๔๖๓-๔๖๔
@๕ องฺ.ฉกฺก. ๒๒/๓๒๘/๔๓๔          ๖ ม.มู. ๑๒/๑๕/๑๐
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๑๓๑.
             "เสกฺขสฺส สิกฺขมานสฺส      อุชุมคฺคานุสาริโน
              ขยสฺมึ ปมํ าณํ         ตโต อญฺา อนนฺตราติ" ๑-
เอตฺถ อริยมคฺโค อาสวกฺขโยติ วุตฺโต. "อาสวานํ ขยา สมโณ โหตี"ติ ๒-
เอตฺถ ผลํ.
             "ปรวชฺชานุปสฺสิสฺส         นิจฺจํ อุชฺฌานสญฺิโน
              อาสวา ตสฺส วฑฺฒนฺติ      อารา โส อาสวกฺขยา"ติ ๓-
เอตฺถ นิพฺพานํ. อิธ ปน ผลํ สนฺธาย "อาสวานํ ขยายา"ติ วุตฺตํ,
อรหตฺตผลตฺถายาติ อตฺโถ.
      สํเวชนีเยสุ าเนสูติ สํเวคชนเกสุ ชาติอาทีสุ สํเวควตฺถูสุ. ชาติ ชรา
พฺยาธิ มรณํ อปายทุกฺขํ, อตีเต วฏฺฏมูลกํ ทุกฺขํ, อนาคเต วฏฺฏมูลกํ ทุกฺขํ,
ปจฺจุปฺปนฺเน อาหารปริเยฏฺิมูลกํ ทุกฺขนฺติ อิมานิ หิ สํเวควตฺถูนิ
สํเวชนียฏฺานานิ นาม. อปิจ "อาทิตฺโต โลกสนฺนิวาโส อุยฺยุตฺโต ปยาโต
กุมฺมคฺคปฺปฏิปนฺโน, อุปนียติ โลโก อทฺธุโว, อตาโณ โลโก อนภิสฺสโร, อสฺสโก
โลโก, สพฺพํ ปหาย คมนียํ, อูโน โลโก อติตฺโต ตณฺหาทาโส"ติเอวมาทีนิ ๔- เจตฺถ
สํเวชนียฏฺานานีติ เวทิตพฺพานิ. สํเวชเนนาติ ชาติอาทิสํเวควตฺถูนิ ปฏิจฺจ
อุปฺปนฺนภยสงฺขาเตน สํเวชเนน. อตฺถโต ปน สโหตฺตปฺปาณํ สํเวโค นาม.
      สํวิคฺคสฺสาติ คพฺโภกฺกนฺติกาทิวเสน อเนกวิเธหิ ชาติอาทิทุกฺเขหิ
สํเวคชาตสฺส. "สํเวชิตฺวา"ติ จ ปนฺติ. โยนิโส ปธาเนนาติ อุปายปธาเนน,
สมฺมาวายาเมนาติ อตฺโถ. โส หิ ยถา อกุสลา ธมฺมา ปหียนฺติ, กุสลา ธมฺมา
ภาวนาปริปูรึ คจฺฉนฺติ, เอวํ ปทหนโต อุตฺตมภาวสาธนโต จ "ปธานนฺ"ติ
วุจฺจติ. ตตฺถ สํเวเคน ภวาทีสุ กิญฺจิ ตาณํ เลณํ ปฏิสรณํ อปสฺสนฺโต ตตฺถ
@เชิงอรรถ: ๑ ขุ.อิติ. ๒๕/๖๒/๒๗๙       ๒ ม.มู. ๑๒/๔๓๘/๓๘๖
@๓ ขุ.ธ. ๒๕/๒๕๓/๖๐        ๔ ขุ.ปฏิ. ๓๑/๑๑๗/๑๓๐
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๑๓๒.
อโนลียนฺโต อลคฺคมานโส ตปฺปฏิปกฺเขน จ วินิวตฺติตวิสญฺิโต อญฺทตฺถุ
นิพฺพานนินฺโน โหติ นิพฺพานโปโณ นิพฺพานปพฺภาโร. โส กลฺยาณมิตฺตสนฺนิสฺสเยน
โยนิโสมนสิการพหุโล วิสุทฺธาสยปฺปโยโค สมถวิปสฺสนาสุ
ยุตฺตปฺปยุตฺโต สพฺพสฺมิมฺปิ สงฺขารคเต นิพฺพินฺทติ วิรชฺชติ, วิปสฺสนํ
อุสฺสุกฺกาเปติ. ตตฺถ ยทิทํ โยนิโสมนสิการพหุโล วิสุทฺธาสยปฺปโยโค สมถวิปสฺสนาสุ
ยุตฺตปฺปยุตฺโต, เตนสฺส ทิฏฺเว ธมฺเม สุขโสมนสฺสพหุลตา เวทิตพฺพา. ยํ
ปนายํ สมเถ ปติฏฺิโต วิปสฺสนาย ยุตฺตปฺปยุตฺโต สพฺพสฺมิมฺปิ สงฺขารคเต
นิพฺพินฺทติ วิรชฺชติ, วิปสฺสนํ อุสฺสุกฺกาเปติ, เตนสฺส โยนิ อารทฺธา อาสวานํ
ขยายาติ เวทิตพฺพา.
      คาถาสุ สํวิชฺเชเถวาติ สํเวเชยฺย เอว สํเวคํ กเรยฺย เอว. "สํวิชฺชิตฺวานา"ติ
จ ปนฺติ. วุตฺตนเยน สํวิคฺโค หุตฺวาติ อตฺโถ. ปณฺฑิโตติ สปฺปญฺโ,
ติเหตุกปฏิสนฺธีติ วุตฺตํ โหติ. ปญฺาย สมเวกฺขิยาติ สํเวควตฺถูนิ ๑-
สํวิชฺชนวเสน ปญฺาย สมฺมา อเวกฺขิย. อถ วา ปญฺาย สมฺมา อเวกฺขิตฺวาติ. เสสํ
สพฺพตฺถ อุตฺตานตฺถเมว.
                       ทสมสุตฺตวณฺณนา นิฏฺิตา.
                   อิติ ปรมตฺถทีปนิยา อิติวุตฺตกฏฺกถาย
                             ทุกนิปาเต
                       ปมวคฺควณฺณนา นิฏฺิตา.
                         ---------------
@เชิงอรรถ: ๑ สี. สํเวควตฺถูหิ


             อรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย เล่มที่ ๒๗ หน้า ๑๒๘-๑๓๒.
http://84000.org/tipitaka/atthapali/th_line.php?B=27&A=2817&pagebreak=1
             The Pali Atthakatha in Roman :-
http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_rm.php?B=27&A=2817&pagebreak=1
             อ่านอรรถกถาแปลไทย :-
http://84000.org/tipitaka/attha/attha.php?b=25&i=215
             เนื้อความพระไตรปิฎกฉบับหลวง :-
http://84000.org/tipitaka/read/r.php?B=25&A=5074
             พระไตรปิฎกฉบับบาลีอักษรไทย :-
http://84000.org/tipitaka/read/pali_read.php?B=25&A=5208
             The Pali Tipitaka in Roman Character :-
http://84000.org/tipitaka/read/roman_read.php?B=25&A=5208
             สารบัญพระไตรปิฎกเล่มที่ ๒๕
http://84000.org/tipitaka/read/?index_25