ขอนอบน้อมแด่
พระผู้มีพระภาคอรหันตสัมมาสัมพุทธเจ้า
                      พระองค์นั้น
บทนำ พระวินัยปิฎก พระสุตตันตปิฎก พระอภิธรรมปิฎก ค้นพระไตรปิฎก ชาดก หนังสือธรรมะ
อ่านเล่มก่อนหน้าไม่แสดงหมายเลขหน้า
ในกรณี :- 
   บรรทัดแรกของแต่ละหน้าอ่านหน้า[ต่าง] ถัดไปอ่านหน้า[ต่าง] สุดท้าย คลิกเพื่อเปลี่ยน ฐญ เป็นแบบไทย
อรรถกถาเล่มที่ ๒๗ ภาษาบาลีอักษรไทย อิติ.อ. (ปรมตฺถที.)

หน้าที่ ๑.

ปรมตฺถทีปนี นาม ขุทฺทกนิกายฏฺกถา อิติวุตฺตกวณฺณนา --------- นโม ตสฺส ภควโต อรหโต สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส. คนฺถารมฺภกถา มหาการุณิกํ นาถํ เยฺยสาครปารคุํ วนฺเท นิปุณคมฺภีร- วิจิตฺรนยเทสนํ. วิชฺชาจรณสมฺปนฺนา เยน นิยฺยนฺติ โลกโต วนฺเท ตมุตฺตมํ ธมฺมํ สมฺมาสมฺพุทฺธปูชิตํ. สีลาทิคุณสมฺปนฺโน ิโต มคฺคผเลสุ โย วนฺเท อริยสํฆํ ตํ ปุญฺกฺเขตฺตํ อนุตฺตรํ. วนฺทนาชนิตํ ปุญฺ อิติ ยํ รตนตฺตเย หตนฺตราโย สพฺพตฺถ หุตฺวาหํ ตสฺส เตชสา. เอกกาทิปฺปเภเทน เทสิตานิ มเหสินา โลภาทีนํ ปหานานิ ทีปนานิ วิเสสโต. สุตฺตานิ เอกโต กตฺวา อิติวุตฺตปทกฺขรํ ธมฺมสงคาหกา เถรา สงฺคายึสุ มเหสโย. อิติวุตฺตกมิจฺเจว นาเมน วสิโน ปุเร ยํ ขุทฺทกนิกายสฺมึ คมฺภีรตฺถปทกฺกมํ.

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒.

ตสฺส คมฺภีราเณหิ โอคาเหตพฺพภาวโต กิญฺจาปิ ทุกฺกรา กาตุํ อตฺถสํวณฺณนา มยา. สหสํวณฺณนํ ยสฺมา ธรเต สตฺถุ สาสนํ ปุพฺพาจริยสีหานํ ติฏฺเตว วินิจฺฉโย. ตสฺมา ตํ อวลมฺพิตฺวา โอคาเหตฺวาน ปญฺจปิ นิกาเย อุปนิสฺสาย โปราณฏฺกถานยํ. นิสฺสิตํ วาจนามคฺคํ สุวิสุทฺธํ อนากุลํ มหาวิหารวาสีนํ นิปุณตฺถวินิจฺฉยํ. ปุนปฺปุนาคตํ อตฺถํ วชฺชยิตฺวาน สาธุกํ ยถาพลํ กริสฺสามิ อิติวุตฺตกวณฺณนํ. อิติ อากงฺขมานสฺส สทฺธมฺมสฺส จิรฏฺิตึ วิภชนฺตสฺส ตสฺสตฺถํ นิสามยถ สาธโวติ. ตตฺถ อิติวุตฺตกํ นาม เอกกนิปาโต ทุกนิปาโต ติกนิปาโต จตุกฺกนิปาโตติ จตุนิปาตสงฺคหํ. ตมฺปิ วินยปิฏกํ สุตฺตนฺตปิฏกํ อภิธมฺมปิฏกนฺติ ตีสุ ปิฏเกสุ สุตฺตนฺตปิฏกปริยาปนฺนํ, ทีฆนิกาโย มชฺฌิมนิกาโย สํยุตฺตนิกาโย องฺคุตฺตรนิกาโย ขุทฺทกนิกาโยติ ปญฺจสุ นิกาเยสุ ขุทฺทกนิกายปริยาปนฺนํ, สุตฺตํ เคยฺยํ เวยฺยากรณํ คาถา อุทานํ อิติวุตฺตกํ ชาตกํ อพฺภุตธมฺมํ เวทลฺลนฺติ นวสุ สาสนงฺเคสุ อิติวุตฺตกงฺคภูตํ, "ทฺวาสีติ ๑- พุทฺธโต คณฺหึ เทฺว สหสฺสานิ ภิกฺขุโต จตุราสีติ สหสฺสานิ เย เม ธมฺมา ปวตฺติโน"ติ ๒- @เชิงอรรถ: สี. ทฺวาสีตึ ขุ.เถร. ๒๖/๑๐๒๗/๓๙๙

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๓.

เอวํ ธมฺมภณฺฑาคาริเกน ปฏิญฺาเตสุ จตุราสีติยา ธมฺมกฺขนฺธสหสฺเสสุ กติปยธมฺมกฺขนฺธสงฺคหํ. สุตฺตโต เอกกนิปาเต ตาว สตฺตวีสติ สุตฺตานิ, ทุกนิปาเต ทฺวาวีสติ, ติกนิปาเต ปญฺาส, จตุกฺกนิปาเต เตรสาติ ทฺวาทสาธิกสุตฺตสตสงฺคหํ. ตสฺส นิปาเตสุ เอกกนิปาโต อาทิ, วคฺเคสุ ปาฏิโภควคฺโค, สุตฺเตสุ โลภสุตฺตํ. ตสฺสาปิ "วุตฺตํ เหตํ ภควตา"ติอาทิกํ อายสฺมตา อานนฺเทน ปมมหาสงฺคีติกาเล วุตฺตํ นิทานมาทิ. สา ปนายํ ปมมหาสงฺคีติ วินยปิฏเก ตนฺติมารุฬฺหา เอว. โย ปเนตฺถ นิทานโกสลฺลตฺถํ วตฺตพฺโพ กถามคฺโค, โสปิ สุมงฺคลวิลาสินิยา ทีฆนิกายฏฺกถาย วิตฺถารโต วุตฺโตเยวาติ ตตฺถ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺโพ. ----------- นิทานวณฺณนา ยมฺปเนตํ "วุตฺตํ เหตํ ภควตา"ติอาทิกํ นิทานํ, "เอกธมฺมํ ภิกฺขเว ปชหถา"ติอาทิกํ สุตฺตํ, ตตฺถ วุตฺตํ ภควตาติอาทีนิ นามปทานิ. อิตีติ นิปาตปทํ. ปชหถาติ เอตฺถ ปอิติ อุปสคฺคปทํ. ชหถาติ อาขฺยาตปทํ. อิมินา นเยน สพฺพตฺถ ปทวิภาโค เวทิตพฺโพ. อตฺถโต ปน วุตฺตสทฺโท ตาว สอุปสคฺโค อนุปสคฺโค จ วปเน วาปสมกรเณ เกโสหารเณ ชีวิตวุตฺติยํ ปวุตฺตภาเว ๑- ปาวจนภาเวน ปวตฺติเต อชฺเฌสเน ๒- กถเนติ เอวมาทีสุ ทิสฺสติ. ตถาเหส:- "คาโว ตสฺส ปชายนฺติ เขตฺเต วุตฺตํ วิรูหติ วุตฺตานํ ๓- ผลมสฺนาติ โย มิตฺตานํ น ทุพฺภตี"ติ- ๔- @เชิงอรรถ: สี. ปมุตฺตภาเว ฉ.ม. อชฺเฌเน. เอวมุปริปิ @ สี. ปุตฺตานํ ขุ. ชา. ๒๘/๑๙/๑๒๘ (สฺยา)

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๔.

อาทีสุ วปเน อาคโต. "โน จ โข ปฏิวุตฺตนฺ"ติอาทีสุ ๑- อฏฺทนฺตกาทีหิ วาปสมกรเณ. "กาปฏิโก ๒- มาณโว ทหโร วุตฺตสิโร"ติอาทีสุ ๓- เกโสหารเณ. "ปนฺนโลโม ปรทตฺตวุตฺโต ๔- มิคภูเตน เจตสา วิหรตี"ติอาทีสุ ๕- ชีวิตวุตฺติยํ. "เสยฺยถาปิ นาม ปณฺฑุปลาโส พนฺธนา ปมุตฺโต อภพฺโพ หริตตฺตายา"ติอาทีสุ ๖- พนฺธนโต ปมุตฺตภาเว. "เยสมิทํ เอตรหิ พฺราหฺมณา โปราณํ มนฺตปทํ คีตํ ปวุตฺตํ สมิหิตนฺ"ติอาทีสุ ๗- ปาวจนภาเวน ปวตฺติเต. โลเก ปน "วุตฺโต คโณ วุตฺโต ปารายโน"ติอาทีสุ อชฺเฌสเน. "วุตฺตํ โข ปเนตํ ภควตา ธมฺมทายาทา เม ภิกฺขเว ภวถ, มา อามิสทายาทา"ติอาทีสุ ๘- กถเน. อิธาปิ กถเน ทฏฺพฺโพ. ตสฺมา วุตฺตํ กถิตํ ภาสิตนฺติ อตฺโถ. ทุติโย ปน วุตฺตสทฺโท วจเน จิณฺณภาเว จ เวทิตพฺโพ. หิอิติ ชาตุ วิพฺยตฺตนฺติ เอตสฺมึ อตฺเถ นิปาโต. โส อิทานิ วุจฺจมานสุตฺตสฺส ภควโต วิพฺยตฺตํ ภาสิตภาวํ ๙- โชเตติ. วาจกสทฺทสนฺนิธาเน ๑๐- หิ ปยุตฺตา นิปาตา เตหิ วตฺตพฺพมตฺถํ โชเตนฺติ. เอตนฺติ อยํ เอตสทฺโท:- "โย จ พุทฺธญฺจ ธมฺมญฺจ สํฆญฺจ สรณงฺคสโต จตฺตาริ อริยสจฺจานิ สมฺมปฺปญฺาย ปสฺสติ. ทุกฺขํ ทุกขสมุปฺปาทํ ทุกฺขสฺส จ อติกฺกมํ อริยญฺจฏฺงฺคิกํ มคฺคํ ทุกฺขูปสมคามินํ. เอตํ โข สรณํ เขมํ เอตํ สรณมุตฺตมํ เอตํ สรณมาคมฺม สพฺพทุกฺขา ปมุจฺจตี"ติอาทีสุ ๑๑- @เชิงอรรถ: วิ. มหาวิ. ๑/๒๘๙/๒๒๐ สี.,อิ. กาปิโก ม.ม. ๑๓/๔๒๖/๔๑๕ @ สี. ปรทวุตฺโต วิ.จูฬ. ๗/๓๓๒/๑๑๗ @ ฉ.ม. หริตตฺถาย... วิ.มหา. ๔/๑๒๙/๑๔๐ ที.สี. ๙/๒๘๖/๑๐๓ @ ม.มู. ๑๒/๓๐/๑๘ สี. พฺยตฺตภาสิตภาวํ ๑๐ สี. วาจกสทฺทสนฺนิฏฺาเน @๑๑ ขุ.ธ. ๒๕/๑๐๙-๒/๕๐-๑

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๕.

ยถาวุตฺเต อาสนฺนปจฺจกฺเข อาคโต. "อปฺปมตฺตกํ โข ปเนตํ ภิกฺขเว โอรมตฺตกํ [สีลมตฺตกํ,] เยน ปุถุชฺชโน ตถาคตสฺส วณฺณํ วทมาโน วเทยฺยา"ติอาทีสุ ๑- ปน วกฺขมาเน อาสนฺนปจฺจกฺเข อาคโต. ๒- อิธาปิ วกฺขมาเนเยว ทฏฺพฺโพ. สงฺคายนวเสน วกฺขมานํ หิ สุตฺตํ ธมฺมภณฺฑาคาริเกน วุฑฺฒิยํ ๓- เปตฺวา ตทา "เอตนฺ"ติ วุตฺตํ. ภควตาติ เอตฺถ ภควาติ ครุวจนํ. ครุญฺหิ โลเก ภควาติ วทนฺติ, ตถาคโต จ สพฺพคุณวิสิฏฺตาย สตฺตานํ ครุ, ตสฺมา ภควาติ เวทิตพฺโพ. โปราเณหิปิ วุตฺตํ:- "ภควาติ วจนํ เสฏฺ ภควาติ วจนมุตฺตมํ ครุ คารวยุตฺโต โส ภควา เตน วุจฺจตี"ติ. เสฏฺวาจกํ หิ วจนํ เสฏฺคุณสหจรณโต เสฏฺนฺติ วุตฺตํ. อถ วา วุจฺจตีติ วจนํ, อตฺโถ. ตสฺมา ภควาติ วจนํ เสฏฺนฺติ ภควาติ อิมินา วจเนน วจนีโย โย อตฺโถ, โส เสฏฺโติ อตฺโถ. ภควาติ วจนมุตฺตมนฺติ เอตฺถาปิ เอเสว นโย. คารวยุตฺโตติ ครุภาวยุตฺโต ครุคุณโยคโต, ครุกรณํ วา สาติสยํ อรหตีติ คารวยุตฺโต, คารวารโหติ อตฺโถ. เอวํ คุณวิสิฏฺสตฺตุตฺตมครุ- คารวาธิวจนเมตํ ยทิทํ ภควาติ. อปิจ:- "ภคี ภชี ภาคี วิภตฺตวา อิติ อกาสิ ภคฺคนฺติ ครูติ ภาคฺยวา พหูหิ าเยหิ สุภาวิตตฺตโน ภวนฺตโค โส ภควาติ วุจฺจตี"ติ @เชิงอรรถ: ที.สี. ๙/๗/๔ ฉ.ม. อยํ ปาโ น ทิสฺสติ ฉ.ม. วุทฺธิยํ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๖.

นิทฺเทเส ๑- อาคตนเยน, "ภาคฺยวา ภคฺควา ยุตฺโต ภเคหิ จ วิภตฺตวา ภตฺตวา วนฺตคมโน ภเวสุ ภควา ตโต"ติ อิมิสฺสา คาถาย จ วเสน ภควาติ ปทสฺส อตฺโถ วตฺตพฺโพ. โส ปนายํ อตฺโถ สพฺพากาเรน วิสุทฺธิมคฺเค พุทฺธานุสฺสตินิทฺเทเส วุตฺโตติ ตตฺถ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺโพ. อปโร นโย:- ภาควาติ ภควา, ภตวาติ ภควา, ภาเค วนีติ ภควา, ภเค วนีติ ภควา, ภตฺตวาติ ภควา, ภเค วมีติ ภควา, ภาเค วมีติ ภควา. ภาควา ภตวา ภาเค ภเค จ วนิ ภตฺตวา ภเค วมิ ตถา ภาเค วมีติ ภควา ชิโน. ตตฺถ กถํ ภาควาติ ภควา? เย เต สีลาทโย ธมฺมกฺขนฺธา คุณโกฏฺาสา, เต อนญฺสาธารณา นิรติสยา ตถาคตสฺส อตฺถิ อุปลพฺภนฺติ. ตถา หิสฺส สีลํ สมาธิ ปญฺา วิมุตฺติ วิมุตฺติาณทสฺสนํ, หิรี โอตฺตปฺปํ, สทฺธา วีริยํ, สติ สมฺปชญฺ, สีลวิสุทฺธิ ทิฏฺิวิสุทฺธิ, สมโถ วิปสฺสนา, ตีณิ กุสลมูลานิ, ตีณิ สุจริตานิ, ตโย สมฺมาวิตกฺกา, ติสฺโส อนวชฺชสญฺา, ติสฺโส ธาตุโย, จตฺตโร สติปฏฺานา, จตฺตาโร สมฺมปฺปธานา, จตฺตาโร อิทฺธิปาทา, จตฺตาโร อริยมคฺคา, จตฺตาริ อริยผลานิ, จตสฺโส ปฏิสมฺภิทา, จตุโยนิปริจฺเฉทกาณานิ, จตฺตาโร อริยวํสา, จตฺตาริ เวสารชฺชาณานิ, ปญฺจ ปธานิยงฺคานิ, ปญฺจงฺคิโก สมฺมาสมาธิ, ปญฺจาณิโก สมฺมาสมาธิ, ปญฺจินฺทฺริยานิ, ปญฺจ พลานิ, ปญฺจ นิสฺสารณียา ธาตุโย, ปญฺจ วิมุตฺตายตนาณานิ, ปญฺจ วิมุตฺติปริปาจนียา สา, ฉ อนุสฺสติฏฺานานิ, ฉ คารวา, ฉ นิสฺสารณียา @เชิงอรรถ: ขุ.มหา. ๒๙/๓๗๙/๒๕๒ (สฺยา)

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๗.

ธาตุโย, ฉ สตตวิหารา, ฉ อนุตฺตริยานิ, ฉ นิพฺเพธภาคิยา ปญฺา, ฉ อภิญฺา, ฉ อสาธารณาณานิ, สตฺต อปริหานิยา ธมฺมา, สตฺต อริยธนานิ, สตฺต โพชฺฌงฺคา, สตฺต สปฺปุริสธมฺมา, สตฺต นิชฺชรวตฺถูนิ, สตฺต สญฺา, สตฺต ทกฺขิเณยฺยปุคฺคลเทสนา, สตฺต ขีณาสวพลเทสนา, อฏฺ ปญฺาปฏิลาภเหตุเทสนา, อฏฺ สมฺมตฺตานิ, อฏฺโลกธมฺมาติกฺกโม, อฏฺ อารมฺภวตฺถูนิ, อฏฺอกฺขณเทสนา, อฏฺ มหาปุริสวิตกฺกา, อฏฺอภิภายตนเทสนา, อฏฺ วิโมกฺขา, นว โยนิโสมนสิการมูลกา ธมฺมา, นว ปาริสุทฺธิปธานิยงฺคานิ, นว สตฺตาวาสเทสนา, นว อาฆาตปฺปฏิวินยา, นว สญฺา, นว นานตฺตา, นว อนุปุพฺพวิหารา, ทส นาถกรณา ธมฺมา, ทส กสิณายตนานิ, ทส กุสลกมฺมปถา, ทส สมฺมตฺตานิ, ทส อริยวาสา, ทส อเสกฺขธมฺมา, ทส ตถาคตพลานิ, เอกาทส เมตฺตานิสํสา, ทฺวาทส ธมฺมจกฺกาการา, เตรส ธุตคุณา, จุทฺทส พุทฺธาณานิ, ปญฺจทส วิมุตฺติปริปาจนียา ธมฺมา, โสฬสวิธา อานาปานสฺสติ, โสฬส อปรนฺตปนียา ธมฺมา, อฏฺารส พุทฺธธมฺมา, เอกูนวีสติ ปจฺจเวกฺขณาณานิ, จตุจตฺตาลีส าณวตฺถูนิ, ปญฺาส อุทยพฺพยาณานิ, ปโรปณฺณาส กุสลธมฺมา, สตฺตสตฺตติ าณวตฺถูนิ, จตุวีสติโกฏิสตสหสฺสสมาปตฺติสญฺจาริมหาวชิราณํ อนนฺตนยสมนฺตปฏฺานปวิจยปจฺจเวกฺขณเทสนาาณานิ, ตถา อนนฺตาสุ โลกธาตูสุ อนนฺตานํ สตฺตานํ อาสยาทิวิภาวนาณานิ จาติ เอวมาทโย อนนฺตา อปริมาณเภทา อนญฺสาธารณา นิรติสยา คุณภาคา คุณโกฏฺาสา วิชฺชนฺติ อุปลพฺภนฺติ, ตสฺมา ยถาวุตฺตวิภาคา คุณภาคา อสฺส อตฺถีติ ภาควาติ วตฺตพฺเพ อาการสฺส รสฺสตฺตํ กตฺวา "ภควา"ติ วุตฺโต เอวํ ตาว ภาควา. ยสฺมา สีลาทโย สพฺเพ คุณภาคา อเสสโต วิชฺชนฺติ สุคเต ตสฺมา ภควาติ ปวุจฺจติ.

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๘.

กถํ ภตวาติ ภควา? เย เต สพฺพโลกหิตาย อุสฺสุกฺกมาปนฺเนหิ มนุสฺสตฺตาทิเก อฏฺ ธมฺเม สโมธาเนตฺวา สมฺมาสมฺโพธิยา กตมหาภินีหาเรหิ มหาโพธิสตฺเตหิ ปริปูเรตพฺพา ทานปารมี สีลเนกฺขมฺมปญฺาวีริยขนฺติสจฺจ- อธิฏฺานเมตฺตาอุเปกฺขาปารมีติ ทส ปารมิโย ทส อุปปารมิโย ทส ปรมตฺถปารมิโยติ สมตึส ปารมิโย, ทานาทีนิ จตฺตาริ สงฺคหวตฺถูนิ, จตฺตาริ อธิฏฺานานิ, อตฺตปริจฺจาโค, นยนธนรชฺชปุตฺตทารปริจฺจาโคติ ปญฺจ มหาปริจฺจาคา, ปุพฺพโยโค ปุพฺพจริยา ธมฺมกฺขานํ โลกตฺถจริยา าตตฺถจริยา พุทฺธตฺถจริยาติ เอวมาทโย สงฺเขปโต วา ปุญฺสมฺภาราณสมฺภารา พุทฺธกรธมฺมา, เต มหาภินีหารโต ปฏฺาย กปฺปานํ สตสหสฺสาธิกานิ จตฺตาริ อสงฺเขฺยยฺยานิ ยถา หานภาคิยา สงฺกิเลสภาคิยา ิติภาคิยา วา น โหนฺติ, อถ โข อุตฺตรุตฺตริ- วิเสสภาคิยาว ๑- โหนฺติ, เอวํ สกฺกจฺจํ นิรนฺตรํ อนวเสสโต ภตา สมฺภตา อสฺส อตฺถีติ ภตวาติ ภควา นิรุตฺตินเยน ตการสฺส คการํ กตฺวา. อถ วา ภควาติ เตเยว ยถาวุตฺเต พุทฺธกรธมฺเม วุตฺตนเยน ภริ สมฺภริ ปริปูเรสีติ อตฺโถ. เอวมฺปิ ภตวาติ ภควา. ยสฺมา สมฺโพธิยา ๑- สพฺเพ ทานปารมิอาทิเก สมฺภาเร ภตวา นาโถ ตสฺมาปิ ภควา มโต. กถํ ภาเค วนีติ ภควา? เย เต จตุวีสติโกฏิสตสหสฺสสงฺขา เทวสิกํ วฬญฺชนกสมาปตฺติภาคา, เต อนวเสสโต โลกหิตตฺถํ อตฺตโน ทิฏฺธมฺมสุข- วิหารตฺถญฺจ นิจฺจกปฺปํ วนิ ภชิ เสวิ พหุลมกาสีติ ภาเค วนีติ ภควา. อถ วา อภิญฺเยฺเยสุ ธมฺเมสุ กุสลาทีสุ ขนฺธาทีสุ จ เย เต ปริญฺเยฺยาทิวเสน สงฺเขปโต วา จตุพฺพิธา อภิสมยภาคา, วิตฺถารโต ปน "จกฺขุ ปริญฺเยฺยํ @เชิงอรรถ: ก. สมฺมาสมฺโพธิยา

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๙.

ฯเปฯ ชรามรณํ ปริญฺเยฺยนฺ"ติอาทินา ๑- อเนกเภทา ๒- ปริญฺเยฺยภาคา, "จกฺขุสฺส สมุทโย ปหาตพฺโพ ฯเปฯ ชรามรณสฺส สมุทโย ปหาตพฺโพ"ติอาทินา ปหาตพฺพภาคา, "จกฺขุสฺส นิโรโธ สจฺฉิกาตพฺโพ ฯเปฯ ชรามรณสฺส นิโรโธ สจฺฉิกาตพฺโพ"ติอาทินา สจฺฉิกาตพฺพภาคา, "จกฺขุนิโรธคามินี ปฏิปทา ภาเวตพฺพา ฯเปฯ จตฺตาโร สติปฏฺานา ภาเวตพฺพา"ติอาทินา จ อเนกเภทา ภาเวตพฺพภาคา จ ธมฺมา, เต สพฺเพ วนิ ภชิ ยถารหํ โคจรภาวนาเสวนานํ วเสน เสวิ. เอวมฺปิ ภาเค วนีติ ภควา. อถ วา เย อิเม สีลาทโย ธมฺมกฺขนฺธา สาวเกหิ สาธารณา คุณโกฏฺาสา คุณภาคา, กินฺติ นุ โข เต เวเนยฺยสนฺตาเนสุ ปติฏฺเปยฺยุนฺติ มหากรุณาย วนิ อภิปตฺถยิ. สา จสฺส อภิปตฺถนา ยถาธิปฺเปตผลาวหา อโหสิ. เอวมฺปิ ภาเค วนีติ ภควา. ยสฺมา เยฺยสมาปตฺติ- คุณภาเค ตถาคโต ภชิ ปตฺถยิ สตฺตานํ หิตาย ภควา ตโต. กถํ ภเค วนีติ ภควา? สมาสโต ตาว กตปุญฺเหิ ปโยคสมฺปนฺเนหิ ยถาวิภวํ ภชียนฺตีติ ภคา, โลกิยโลกุตฺตรา สมฺปตฺติโย. ตตฺถ โลกิเย ตาว ตถาคโต สมฺโพธิโต ปุพฺเพ โพธิสตฺตภูโต ปรมุกฺกํสคเต วนิ ภชิ เสวิ, ยตฺถ ปติฏฺาย นิรวเสสโต พุทฺธกรธมฺเม สมนฺนาเนนฺโต ๓- พุทฺธธมฺเม ปริปาเจสิ. พุทฺธภูโต ปน เต นิรวชฺชสุขูปสํหิเต อนญฺสาธารเณ โลกุตฺตเรปิ วนิ ภชิ เสวิ. วิตฺถารโต ปน ปเทสรชฺชอิสฺสริยจกฺกวตฺติสมฺปตฺติเทวรชฺชสมฺปตฺติอาทิ- วเสน ฌานวิโมกฺขสมาธิสมาปตฺติาณทสฺสนมคฺคภาวนาผลสจฺฉิกิริยาทิอุตฺตริ- มนุสฺสธมฺมวเสน จ อเนกวิหิเต อนญฺสาธารเณ ภเค วนิ ภชิ เสวิ. เอวํ ภเค วนีติ ภควา. @เชิงอรรถ: ขุ.ปฏิ. ๓๑/๒๑/๒ ฉ.ม. อเนเก ม. สมาเนนฺโต

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๐.

ยา ตา สมฺปตฺติโย โลเก ยา จ โลกุตฺตรา ปุถู สพฺพา ตา ภชิ สมฺพุทฺโธ ตสฺมาปิ ภควา มโต. กถํ ภตฺตวาติ ภควา? ภตฺตา ทฬฺหภตฺติกา อสฺส พหู อตฺถีติ ภควา. ตถาคโต หิ มหากรุณาสพฺพญฺุตญฺาณาทิอปริมิตนิรุปมปฺปภาวคุณวิเสสสมงฺคิภาวโต สพฺพสตฺตุตฺตโม, สพฺพานตฺถปริหารปุพฺพงฺคมาย นิรวเสสหิตสุขวิธานตปฺปราย นิรติสยาย ปโยคสมฺปตฺติยา สเทวมนุสฺสาย ปชาย อจฺจนฺตูปการิตาย ทฺวตฺตึสมหาปุริสลกฺขณอสีติอนุพฺยญฺชนพฺยามปฺปภาทิอนญฺสาธารณคุณวิเสส- ปฏิมณฺฑิตรูปกายตาย ยถาภุจฺจคุณาธิคเตน "อิติปิ โส ภควา"ติอาทินยปฺปวตฺเตน โลกตฺตยพฺยาปินา สุวิปุเลน สุวิสุทฺเธน จ ถุติโฆเสน สมนฺนาคตตฺตา อุกฺกํสปารมิปฺปตฺตาสุ อปฺปิจฺฉตาสนฺตุฏฺิตาทีสุ สุปฺปติฏฺิตภาวโต ทสพลจตุเวสารชฺชาทินิรติสยคุณวิเสสสมงฺคิภาวโต จ รูปปฺปมาโณ รูปปฺปสนฺโน โฆสปฺปมาโณ โฆสปฺปสนฺโน ลูขปฺปมาโณ ลูขปฺปสนฺโน ธมฺมปฺปมาโณ ธมฺมปฺปสนฺโนติ เอวํ จตุปฺปมาณิเก โลกสนฺนิวาเส สพฺพถาปิ ปสาทาวหภาเวน สมนฺตปาสาทิกตฺตา อปริมาณานํ สตฺตานํ สเทวมนุสฺสานํ อาทรพหุมานคารวายตนตาย ปรมเปมสมฺภตฺติฏฺานํ. เย ตสฺส โอวาเท ปติฏฺิตา อเวจฺจปฺปสาเทน สมนฺนาคตา โหนฺติ, เกนจิ อสํหาริยา เตสํ สมฺภตฺติ สมเณน วา พฺราหฺมเณน วา เทเวน วา มาเรน วา พฺรหฺมุนา วา. ตถา หิ เต อตฺตโน ชีวิตปริจฺจาเคปิ ตตฺถ ปสาทํ น ปริจฺจชนฺติ ตสฺส วา อาณํ ทฬฺหภตฺติภาวโต. เตเนวาห:- "โย เว กตญฺู กตเวทิ ธีโร กลฺยาณมิตฺโต ทฬฺหภตฺติ จ โหตี"ติ. ๑- @เชิงอรรถ: ขุ.ชา. ๒๗/๒๔๖๖/๕๔๑ (สฺยา)

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๑.

"เสยฺยถาปิ ภิกฺขเว มหาสมุทฺโท ิตธมฺโม เวลํ นาติวตฺตติ, เอวเมว โข ภิกฺขเว ยํ มยา สาวกานํ สิกฺขาปทํ ปญฺตฺตํ, ตํ มม สาวกา ชีวิตเหตุปิ นาติกฺกมนฺตี"ติ ๑- จ. เอวํ ภตฺตวาติ ภควา นิรุตฺตินเยน เอกสฺส ตการสฺส โลปํ กตฺวา อิตรสฺส คการํ กตฺวา. คุณาติสยยุตฺตสฺส ยสฺมา โลกหิเตสิโน สมฺภตฺตา พหโว สตฺถุ ภควา เตน วุจฺจตีติ. กถํ ภเค วมีติ ภควา? ยสฺมา ตถาคโต โพธิสตฺตภูโตปิ ปุริมาสุ ชาตีสุ ปารมิโย ปูเรนฺโต ภคสงฺขาตํ สิรึ อิสฺสริยํ ยสํ จ วมิ อุคฺคิริ เขฬปิณฺฑํ วิย อนเปกฺโข ฉฑฺฑยิ. ตถา หิสฺส โสมนสฺสกุมารกาเล หตฺถิปาลกุมารกาเล อโยฆรปณฺฑิตกาเล มูคปกฺขปณฺฑิตกาเล จูฬสุตโสมกาเลติ เอวมาทีสุ เนกฺขมฺมปารมิปูรณวเสน เทวรชฺชสทิสาย รชฺชสิริยา ปริจฺจตฺตตฺตภาวานํ ปริมาณํ นตฺถิ. จริมตฺตภาเวปิ หตฺถคตํ จกฺกวตฺติสิรึ เทวโลกาธิปจฺจสทิสํ จตุทฺทีปิสฺสริยํ จกฺกวตฺติสมฺปตฺติสนฺนิสฺสยํ สตฺตรตนสมุชฺชลํ ยสญฺจ ติณายปิ อมญฺมาโน นิรเปกฺโข ปหาย อภินิกฺขมิตฺวา สมฺมาสมฺโพธึ อภิสมฺพุทฺโธ. ตสฺมา อิเม สิริอาทิเก ภเค วมีติ ภควา. อถ วา ภานิ นาม นกฺขตฺตานิ, เตหิ สมํ คจฺฉนฺติ ปวตฺตนฺตีติ ภคา, สิเนรุยุคนฺธรอุตฺตรกุรุหิมวนฺตาทิภาชนโลก- วิเสสสนฺนิสฺสยา โสภา กปฺปฏฺิติยภาวโต, ๒- เตปิ ภควา วมิ ตํนิวาสิสตฺตาวาสสมติกฺกมนโต ตปฺปฏิพทฺธจฺฉนฺทราคปฺปหาเนน ปชหีติ. เอวมฺปิ ภเค วมีติ ภควา. จกฺกวตฺติสิรึ ยสฺมา ยสํ อิสฺสริยํ สุขํ ปหาสิ โลกจิตฺตญฺจ สุคโต ภควา ตโต. @เชิงอรรถ: วิ.จูฬ. ๗/๓๘๕/๒๐๘. องฺ.อฏฺก. ๒๓/๑๐๙/๒๐๓-๔, ขุ.อุ. ๒๕/๔๕/๑๖๘ @ สี. กปฺปฏฺิยภาวโต, ม. กปฺปฏฺายิภาวโต

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๒.

กถํ ภาเค วมีติ ภควา? ภาเค นาม โกฏฺาสา, เต ขนฺธายตนธาตาทิวเสน ตตฺถาปิ รูปเวทนาทิวเสน อตีตาทิวเสน จ อเนกวิธา. เต จ ภควา สพฺพํ ปปญฺจํ สพฺพํ โยคํ สพฺพํ คนฺถํ สพฺพํ สํโยชนํ สมุจฺฉินฺทิตฺวา อมตธาตุํ สมธิคจฺฉนฺโต วมิ อุคฺคิริ อนเปกฺโข ฉฑฺฑยิ, น ปจฺจาคมิ. ตถา เหส สพฺพตฺถกเมว ปวึ อาปํ เตชํ วายํ, จกฺขุํ โสตํ ฆานํ ชิวฺหํ กายํ มนํ, รูเป สทฺเท คนฺเธ รเส โผฏฺพฺเพ ธมฺเม, จกฺขุวิญฺาณํ ฯเปฯ มโนวิญฺาณํ. จกฺขุสมฺผสฺสํ ฯเปฯ มโนสมฺผสฺสํ. จกฺขุสมฺผสฺสชํ เวทนํ ฯเปฯ มโนสมฺผสฺสชํ เวทนํ. จกฺขุสมฺผสฺสชํ สญฺ ฯเปฯ มโนสมฺผสฺสชํ สญฺ. จกฺขุสมฺผสฺสชํ เจตนํ ฯเปฯ มโนสมฺผสฺสชํ เจตนํ. รูปตณฺหํ ฯเปฯ ธมฺมตณฺหํ. รูปวิตกฺกํ ฯเปฯ ธมฺมวิตกฺกํ. รูปวิจารํ ฯเปฯ ธมฺมวิจารนฺติอาทินา อนุปทธมฺมวิภาควเสนปิ สพฺเพว ธมฺมโกฏฺาเส อนวเสสโต วมิ อุคฺคิริ อนเปกฺขปริจฺจาเคน ฉฑฺฑยิ. วุตฺตเญฺหตํ:- "ยนฺตํ อานนฺท จตฺตํ วนฺตํ มุตฺตํ ปหีนํ ปฏินิสฺสฏฺ, ตํ ตถาคโต ปุน ปจฺจาคมิสฺสตีติ เนตํ านํ วิชฺชตี"ติ. ๑- เอวมฺปิ ภาเค วมีติ ภควา. อถ วา ภาเค วมีติ สพฺเพปิ กุสลากุสเล สาวชฺชานวชฺเช หีนปฺปณีเต กณฺหสุกฺกสปฺปฏิภาเค ธมฺเม อริยมคฺคาณมุเขน วมิ อุคฺคิริ อนเปกฺโข ปริจฺจชิ ปชหิ, ปเรสญฺจ ตถตฺตาย ธมฺมํ เทเสสิ. วุตฺตมฺปิ เจตํ:- "ธมฺมาปิ โว ภิกฺขเว ปหาตพฺพา ปเคว อธมฺมา, ๒- กุลฺลูปมํ โว ภิกฺขเว ธมฺมํ เทเสสฺสามิ นิตฺถรณตฺถาย โน คหณตฺถายา"ติอาทิ. ๓- เอวมฺปิ ภาเค วมีติ ภควา. ขนฺธายตนธาตาทิ- ธมฺมเภทา มเหสินา กณฺหสุกฺกา ๔- ยโต วนฺตา ตโตปิ ภควา มโต. @เชิงอรรถ: ที.มหา. ๑๐/๑๘๓/๑๐๖ ม.มู. ๑๒/๒๔๐/๒๐๓/๒๐๓ @ ม.มู. ๑๒/๒๔๐/๒๐๒ สี. กณฺหา สุกฺกา

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๓.

เตน วุตฺตํ:- "ภาควา ภตวา ภาเค ภเค จ วนิ ภตฺตวา ภเค วมิ ตถา ภาเค วมีติ ภควา ชิโน"ติ. เตน ภควตา. อรหตาติ กิเลเสหิ อารกตฺตา, อนวเสสานํ วา กิเลสารีนํ หตตฺตา, สํสารจกฺกสฺส วา อรานํ หตตฺตา, ปจฺจยาทีนํ อรหตฺตา, ปาปกรเณ รหาภาวาติ อิเมหิ การเณหิ อรหตา. อยเมตฺถ สงฺเขโป, วิตฺถาโร ปน วิสุทฺธิมคฺเค วุตฺตนเยน เวทิตพฺโพ. เอตฺถ จ ภควตาติ อิมินาสฺส ภาคฺยวนฺตตาทีปเนน กปฺปานํ อเนเกสุ อสงฺเขฺยยฺเยสุ อุปจิตปุญฺสมฺภารภาวโต สตปุญฺลกฺขณธรสฺส ทฺวตฺตึสมหาปุริสลกฺขณอสีติอนุพฺยญฺชนพฺยามปฺปภาเกตุมาลาทิปฏิมณฺฑิตา อนญฺสาธารณา รูปกายสมฺปตฺติ ทีปิตา โหติ. อรหตาติ อิมินาสฺส อนวเสสกิเลสปฺปหานทีปเนน อาสวกฺขยปทฏฺานสพฺพญฺุตญฺาณาธิคมปริทีปนโต ทสพลจตุเวสารชฺชฉอสาธารณาณอฏฺารสาเวณิกพุทฺธธมฺมาทิอจินฺเตยฺยา- ปริเมยฺยธมฺมกายสมฺปตฺติ ทีปิตา โหติ. ตทุภเยนปิ โลกิยสริกฺขกานํ ๑- พหุมตภาโว, คหฏฺปพฺพชิเตหิ อภิคมนียตา, ๒- ตถา อภิคตานญฺจ เตสํ กายิกเจตสิกทุกฺขาปนยเน ปฏิพลภาโว, อามิสทานธมฺมทาเนหิ อุปการิตา, โลกิยโลกุตฺตเรหิ คุเณหิ สํโยชนสมตฺถตา จ ปกาสิตา โหติ. ตถา ภควตาติ อิมินา จรณธมฺเมสุ มุทฺธภูตทิพฺพวิหาราทิวิหารวิเสส- สมาโยคปริทีปเนน จรณสมฺปทา ทีปิตา โหติ. อรหตาติ อิมินา สพฺพวิชฺชาสุ สิขาปฺปตฺตอาสวกฺขยาณาธิคมปริทีปเนน วิชฺชาสมฺปทา ทีปิตา โหติ. ปุริเมน วา อนฺตรานิกนิยฺยานิกธมฺมานํ อวิปรีตวิภตฺตภาวทีปเนน ปจฺฉิมเวสารชฺชทฺวยสมาโยโค, @เชิงอรรถ: สี. โลกิยปริกฺขกานํ สี. อภิคมนียตฺตา

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๔.

ปจฺฉิเมน สวาสนนิรวเสสกิเลสปฺปหานทีปเนน ปุริมเวสารชฺชทฺวยสมาโยโค วิภาวิโต โหติ. ตถา ปุริเมน ตถาคตสฺส ปฏิญฺาสจฺจวจีสจฺจาณสจฺจปริทีปเนน กามคุณโลกิยาธิปจฺจยสลาภสกฺการาทิปริจฺจาคปริทีปเนน อนวเสสกิเลสาภิสงฺขาร- ปริจฺจาคปริทีปเนน จ สจฺจาธิฏฺานจาคาธิฏฺานปาริปูริ ปกาสิตา โหติ, ทุติเยน สพฺพสงฺขารูปสมสมาธิคมปริทีปเนน สมฺมาสมฺโพธิปริทีปเนน จ อุปสมาธิฏฺาน- ปญฺาธิฏฺานปาริปูริ ปกาสิตา โหติ. ตถา หิ ภควโต โพธิสตฺตภูตสฺส โลกุตฺตรคุเณ กตาภินีหารสฺส มหากรุณาโยเคน ยถาปฏิญฺ สพฺพปารมิตานุฏฺาเนน สจฺจาธิฏฺานํ, ปารมิตาปฏิปกฺขปริจฺจาเคน จาคาธิฏฺานํ, ปารมิตาคุเณหิ จิตฺตวูปสเมน อุปสมาธิฏฺานํ, ปารมิตาหิ เอว ปรหิตูปายโกสลฺลโต ปญฺาธิฏฺานํ ปาริปูริคตํ. ตถา ยาจกชนํ อวิสํวาเทตฺวา ทสฺสามีติ ปฏิชานเนน ปฏิญฺ อวิสํวาเทตฺวา ทาเนน จ สจฺจาธิฏฺานํ, เทยฺยธมฺมปริจฺจาคโต ๑- จาคาธิฏฺานํ, เทยฺยปฏิคฺคาหกทานเทยฺยปริกฺขเยสุ โลภโทสโมหภยวูปสเมน อุปสมาธิฏฺานํ, ยถารหํ ยถากาลํ ยถาวิธิ จ ทาเนน ปญฺุตฺตรตาย จ ปญฺาธิฏฺานํ ปาริปูริคตํ. อิมินา นเยน เสสปารมีสุปิ จตุราธิฏฺานปาริปูริ เวทิตพฺพา. สพฺพา หิ ปารมิโย สจฺจปฺปภาวิตา จาคาภิพฺยญฺชิตา อุปสมานุพฺรูหิตา ปญฺาปริสุทฺธาติ เอวํ จตุราธิฏฺานสมุทาคตสฺส ตถาคตสฺส สจฺจาธิฏฺานํ สจฺจาธิฏฺานสมุทาคเมน สีลวิสุทฺธิ, จาคาธิฏฺาน- สมุทาคเมน อาชีววิสุทฺธิ, อุปสมาธิฏฺานสมุทาคเมน จิตฺตวิสุทฺธิ, ปญฺาธิฏฺาน- สมุทาคเมน ทิฏฺิวิสุทฺธิ. ตถา สจฺจาธิฏฺานสมุทาคเมนสฺส สํวาเสน สีลํ เวทิตพฺพํ, จาคาธิฏฺานสมุทาคเมน สํโวหาเรน โสเจยฺยํ เวทิตพฺพํ @เชิงอรรถ: สี. เทยฺยผลปริจาคโต, ฉ.ม. เทยฺยปริจฺจาคโต

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๕.

อุปสมาธิฏฺานสมุทาคเมน อาปทาสุ ถาโม เวทิตพฺโพ, ปญฺาธิฏฺานสมุทาคเมน สากจฺฉาย ปญฺา เวทิตพฺพา. ตถา สจฺจาธิฏฺานสมุทาคเมน อทุฏฺโ อธิวาเสติ, จาคาธิฏฺานสมุทาคเมน อลุทฺโธ ปฏิเสวติ, อุปสมาธิฏฺานสมุทาคเมน อภีโต ปริวชฺเชติ, ปญฺาธิฏฺานสมุทาคเมน อมูโฬฺห วิโนเทติ. ตถา สจฺจาธิฏฺานสมุทาคเมน จสฺส เนกฺขมฺมสุขปฺปตฺติ, จาคาธิฏฺานสมุทาคเมน ปวิเวกสุขปฺปตฺติ, อุปสมาธิฏฺาน- สมุทาคเมน อุปสมสุขปฺปตฺติ, ปญฺาธิฏฺานสมุทาคเมน สมฺโพธิสุขปฺปตฺติ ทีปิตา โหติ. สจฺจาธิฏฺานสมุทาคเมน วา วิเวกชปีติสุขปฺปตฺติ, จาคาธิฏฺาน- สมุทาคเมน สมาธิชปีติสุขปฺปตฺติ, อุปสมาธิฏฺานสมุทาคเมน อปีติชกายสุขปฺปตฺติ, ปญฺาธิฏฺานสมุทาคเมน สติปาริสุทฺธิชอุเปกฺขาสุขปฺปตฺติ. ตถา สจฺจาธิฏฺาน- สมุทาคเมน ปริวารสมฺปตฺติลกฺขณปจฺจยสุขสมาโยโค ปริทีปิโต โหติ อวิสํวาทนโต, จาคาธิฏฺานสมุทาคเมน สนฺตุฏฺิลกฺขณสภาวสุขสมาโยโค อโลภภาวโต, ๑- อุปสมาธิฏฺานสมุทาคเมน กตปุญฺตาลกฺขณเหตุสุขสมาโยโค กิเลเสหิ อนภิภูตภาวโต, ปญฺาธิฏฺานสมุทาคเมน วิมุตฺติสมฺปตฺติลกฺขณทุกฺขูปสมสุขสมาโยโค ปริทีปิโต โหติ าณสมฺปตฺติยา นิพฺพานาธิคมนโต. ตถา สจฺจาธิฏฺานสมุทาคเมน อริยสฺส สีลกฺขนฺธสฺส อนุโพธปฺปฏิเวธสิทฺธิ, จาคาธิฏฺานสมุทาคเมน อริยสฺส สมาธิกฺขนฺธสฺส, ปญฺาธิฏฺานสมุทาคเมน อริยสฺส ปญฺากฺขนฺธสฺส, อุปสมาธิฏฺานสมุทาคเมน อริยสฺส วิมุตฺติกฺขนฺธสฺส อนุโพธปฺปฏิเวธสิทฺธิ ทีปิตา โหติ. สจฺจาธิฏฺานปริปูรเณน ตปสิทฺธิ, จาคาธิฏฺานปริปูรเณน สพฺพนิสฺสคฺคสิทฺธิ, อุปสมาธิฏฺานปริปูรเณน อินฺทฺริยสํวรสิทฺธิ, ปญฺาธิฏฺานปริปูรเณน พุทฺธิสิทฺธิ, เตน จ นิพฺพานสิทฺธิ. ตถา สจฺจาธิฏฺานปริปูรเณน จตุอริยสจฺจาภิสมยปฺปฏิลาโภ, จาคาธิฏฺานปริปูรเณน @เชิงอรรถ: สี. อโลลภาวโต

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๖.

จตุอริยวํสปฺปฏิลาโภ, อุปสมาธิฏฺานปริปูรเณน จตุอริยวิหารปฺปฏิลาโภ, ปญฺาธิฏฺานปริปูรเณน จตุอริยโวหารปฺปฏิลาโภ ทีปิโต โหติ. อปโร นโย:- ภควตาติ เอเตน สตฺตานํ โลกิยโลกุตฺตรสมฺปตฺติ- อภิกงฺขาทีปเนน ตถาคตสฺส มหากรุณา ปกาสิตา โหติ, อรหตาติ เอเตน ปหานสมฺปตฺติทีปเนน ๑- ปหานปญฺา ปกาสิตา โหติ. ตตฺถ ปญฺายสฺส ธมฺมรชฺชปตฺติ, กรุณาย ธมฺมสํวิภาโค. ปญฺาย สํสารทุกฺขนิพฺพิทา, กรุณาย สํสารทุกฺขสหนํ. ๒- ปญฺาย ปรินิพฺพานาภิมุขภาโว, กรุณาย ตทธิคโม. ปญฺาย สยํ ตรณํ, กรุณาย ปเรสํ ตารณํ. ปญฺาย พุทฺธภาวสิทฺธิ, กรุณาย พุทฺธกิจฺจสิทฺธิ. กรุณาย วา โพธิสตฺตภูมิยํ สํสาราภิมุขภาโว, ปญฺาย ตตฺถ อนภิรติ. ตถา กรุณาย ปเรสํ อวิหึสนํ, ปญฺาย สยํ ปเรหิ อภายนํ. กรุณาย ปรํ รกฺขนฺโต อตฺตานํ รกฺขติ, ปญฺาย อตฺตานํ รกฺขนฺโต ปรํ รกฺขติ. ตถา กรุณาย อปรนฺตโป, ปญฺาย อนตฺตนฺตโป. เตน อตฺตหิตาย ปฏิปนฺนาทีสุ จตุตฺถปุคฺคลภาโว สิทฺโธ โหติ. ตถา กรุณาย โลกนาถตา, ปญฺาย อตฺตนาถตา. กรุณาย จสฺส นินฺนตาภาโว, ปญฺาย อุนฺนตาภาโว. ตถา กรุณาย สพฺพสตฺเตสุ ชนิตานุคฺคโห, ปญฺานุคตตฺตา น จ น สพฺพตฺถ วิรตฺตจิตฺโต. ปญฺาย สพฺพธมฺเมสุ วิรตฺตจิตฺโต, กรุณานุคตตฺตา น จ น สพฺพสตฺตานุคฺคหาย ปวตฺโต. ยถา หิ กรุณา ตถาคตสฺส สิเนหโสกวิรหิตา, เอวํ ปญฺา อหํการมมํการวินิมุตฺตาติ อญฺมญฺ วิโสธิตา ๓- ปรมวิสุทฺธาติ ทฏฺพฺพา. ตตฺถ ปญฺาเขตฺตํ พลานิ, กรุณาเขตฺตํ เวสารชฺชานิ. เตสุ พลสมาโยเคน ปเรหิ น อภิภุยฺยติ, เวสารชฺชสมาโยเคน ปเร อภิภวติ. พเลหิ สตฺถุสมฺปทาสิทฺธิ, เวสารชฺเชหิ @เชิงอรรถ: ม., อิ. ปหาภาวนาสมฺปตฺติทีปเนน @ ม.,อิ. สํสารทุกฺขปฺปหานํ ม. วิเหิตา

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๗.

สาสนสมฺปทาสิทฺธิ. ตถา พเลหิ พุทฺธรตนสิทฺธิ, เวสารชฺเชหิ ธมฺมรตนสิทฺธีติ อยเมตฺถ "ภควตา อรหตา"ติ ปททฺวยสฺส อตฺถโยชนาย มุขมตฺตทสฺสนํ. กสฺมา ปเนตฺถ "วุตฺตํ เหตํ ภควตา"ติ วตฺวา ปุน "วุตฺตนฺ"ติ วุตฺตํ? อนุสฺสวปฏิกฺเขเปน นิยมทสฺสนตฺถํ. ยถา หิ เกนจิ ปรโต สุตฺวา วุตฺตํ ยทิปิ จ ตนฺเตน วุตฺตํ, น เตเนว วุตฺตํ ปเรนปิ วุตฺตตฺตา. น จ ตนฺเตน วุตฺตเมว, อปิจ โข สุตมฺปิ, น เอวมิธ. ภควตา หิ ปรโต อสุตฺวา สยมฺภุาเณน อตฺตนา อธิคตเมว วุตฺตนฺติ อิมสฺส วิเสสทสฺสนตฺถํ ทฺวิกฺขตฺตุํ "วุตฺตนฺ"ติ วุตฺตํ. อิทํ วุตฺตํ โหติ:- วุตฺตํ เหตํ ภควตา, ตญฺจ โข ภควตาว วุตฺตํ, น อญฺเน, วุตฺตเมว จ, น สุตนฺติ. อธิกวจนํ หิ อญฺมตฺถํ โพเธตีติ น ปุนรุตฺติโทโส. เอส นโย อิโต ปเรสุปิ. ตถา ปุพฺพรจนาภาวทสฺสนตฺถํ ทฺวิกฺขตฺตุํ "วุตฺตนฺ"ติ วุตฺตํ. ภควา หิ สมฺมาสมฺพุทฺธตาย านุปฺปตฺติกปฺปฏิภาเนน สมฺปตฺตปริสาย อชฺฌาสยานุรูปํ ธมฺมํ เทเสติ, น ตสฺส การณา ทานาทีนํ วิย ปุพฺพรจนากิจฺจํ อตฺถิ. เตเนตํ ทสฺเสติ "วุตฺตํ เหตํ ภควตา, ตญฺจ โข น ปุพฺพรจนาวเสน ตกฺกปริยาหตํ วีมํสานุจริตํ. อปิจ โข เวเนยฺยชฺฌาสยานุรูปํ านโส วุตฺตเมวา"ติ. อปฺปฏิวตฺติยวจนภาวทสฺสนตฺถํ วา ทฺวิกฺขตฺตุํ "วุตฺตนฺ"ติ วุตฺตํ. ยํ หิ ภควตา วุตฺตํ, วุตฺตเมว ตํ, น เกนจิ ปฏิกฺขิปิตุํ สกฺกา อกฺขรสมฺปตฺติยา อตฺถสมฺปตฺติยา จ. วุตฺตเญฺหตํ:- "เอตํ ภควตา พาราณสิยํ อิสิปตเน มิคทาเย อนุตฺตรํ ธมฺมจกฺกํ ปวตฺติตํ อปฺปฏิวตฺติยํ สมเณน วา พฺราหฺมเณน วา"ติอาทิ. ๑- @เชิงอรรถ: วิ.มหา. ๔/๑๗/๑๕-๖, สํ.มหา. ๑๙/๑๐๘๑/๓๖๙

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๘.

อปรมฺปิ วุตฺตํ:- "อิธ ภิกฺขเว อาคจฺเฉยฺย สมโณ วา พฺราหฺมโณ วา `นยิทํ ทุกฺขํ อริยสจฺจํ, ยํ สมเณน โคตเมน ปญฺตฺตํ, อหมิทํ ทุกฺขํ อริยสจฺจํ เปตฺวา อญฺ ทุกฺขํ อริยสจฺจํ ปญฺาเปสฺสามี'ติ, เนตํ านํ วิชฺชตี"ติอาทิ. ตสฺมา อปฺปฏิวตฺติยวจนภาวทสฺสนตฺถมฺปิ ทฺวิกฺขตฺตุํ "วุตฺตนฺ"ติ วุตฺตํ. อถ วา โสตูนํ อตฺถนิปฺผาทกภาวทสฺสนตฺถํ ทฺวิกฺขตฺตุํ "วุตฺตนฺ"ติ วุตฺตํ. ยํ หิ ปเรสํ อาสยาทึ อชานนฺเตน อสพฺพญฺุนา อเทเส อกาเล วา วุตฺตํ, ตํ สจฺจมฺปิ สมานํ โสตูนํ อตฺถนิปฺผาทเน อสมตฺถตาย อวุตฺตํ นาม สิยา, ปเคว อสจฺจํ. ภควตา ปน สมฺมาสมฺพุทฺธภาวโต สมฺมเทว ปเรสํ อาสยาทึ เทสกาลํ อตฺถสิทฺธิญฺจ ชานนฺเตน วุตฺตํ เอกนฺเตน โสตูนํ ยถาธิปฺเปตตฺถนิปฺผาทนโต วุตฺตเมว, นตฺถิ ตสฺส อวุตฺตตา ปริยาโย. ตสฺมา โสตูนํ อตฺถนิปฺผาทกภาวทสฺสนตฺถมฺปิ ทฺวิกฺขตฺตุํ "วุตฺตนฺ"ติ วุตฺตํ. อปิจ ยถา น ตํ สุตํ นาม, ยํ น วิญฺาตตฺถํ ยํ จ น ตถตฺตาย ปฏิปนฺนํ, เอวํ น ตํ วุตฺตํ นาม, ยํ น สมฺมา ปฏิคฺคหิตํ. ภควโต ปน วจนํ จตสฺโสปิ ปริสา สมฺมเทว ปฏิคฺคเหตฺวา ตถตฺตาย ปฏิปชฺชนฺติ. ตสฺมา สมฺมเทว ปฏิคฺคหิตภาวทสฺสนตฺถมฺปิ ทฺวิกฺขตฺตุํ "วุตฺตนฺ"ติ วุตฺตํ. อถ วา อริเยหิ อวิรุทฺธวจนภาวทสฺสนตฺถํ ทฺวิกฺขตฺตุํ "วุตฺตนฺ"ติ วุตฺตํ. ยถา หิ ภควา กุสลากุสลสาวชฺชานวชฺชเภเท ธมฺเม ปวตฺตินิวตฺติโย สมฺมุติปรมตฺเถ จ อวิสํวาเทนฺโต วทติ, เอวํ ธมฺมเสนาปติปฺปภุตโย อริยาปิ ภควติ ธรมาเน ปรินิพฺพุเต จ ตสฺเสว เทสนํ อนุคนฺตฺวา วทนฺติ, น ตตฺถ นานาวาทกา. ตสฺมา วุตฺตมรหตา ตโต ปรภาเค อรหตา อริยสํเฆนาปีติ เอวํ อริเยหิ อวิรุทฺธวจนภาวทสฺสนตฺถมฺปิ เอวํ วุตฺตํ.

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๙.

อถ วา ปุริเมหิ สมฺมาสมฺพุทฺเธหิ วุตฺตนยภาวทสฺสนตฺถํ ทฺวิกฺขตฺตุํ "วุตฺตนฺ"ติ วุตฺตํ. สติปิ ชาติโคตฺตายุปฺปมาณาทิวิเสเส ทสพลาทิคุเณหิ วิย ธมฺมเทสนาย พุทธานํ วิเสโส นตฺถิ, อญฺมญฺ อตฺตนา จ เต ปุพฺเพนาปรํ อวิรุทฺธเมว วทนฺติ. ตสฺมา วุตฺตํ เหตํ, ยถา พุทฺเธหิ อตฺตนา จ ปุพฺเพ, อิทานิปิ อมฺหากํ ภควตา ตเถว วุตฺตํ อรหตาติ เอวํ ปุริมพุทฺเธหิ อตฺตนา จ สุตฺตนฺตเรสุ วุตฺตนยภาวทสฺสนตฺถมฺปิ ทฺวิกฺขตฺตุํ "วุตฺตนฺ"ติ วุตฺตํ. เตน พุทฺธานํ เทสนาย สพฺพตฺถ อวิโรโธ ทีปิโต โหติ. อถ วา "วุตฺตนฺ"ติ ยเทตํ ทุติยํ ปทํ ตํ อรหนฺตวุตฺตภาววจนํ ทฏฺพฺพํ. อิทํ วุตฺตํ โหติ:- วุตฺตํ เหตํ ภควตา อรหตาปิ วุตฺตํ "เอกธมฺมํ ภิกฺขเว"ติอาทิกํ อิทานิ วุจฺจมานวจนนฺติ. อถ วา "วุตฺตนฺ"ติ ยเทตํ ทุติยํ ปทํ, ตํ น วจนตฺถํ, อถ โข วปนตฺถํ ทฏฺพฺพํ. เตเนตํ ทสฺเสติ "วุตฺตํ เหตํ ภควตา, ตญฺจ โข น วุตฺตมตฺตํ น กถิตมตฺตํ, อถ โข เวเนยฺยานํ กุสลมูลํ วปิตนฺ"ติ อตฺโถ. อถ วา ยเทตํ วุตฺตนฺติ ทุติยํ ปทํ, ตํ วตฺตนตฺถํ. อยํ หิสฺส อตฺโถ:- วุตฺตํ เหตํ ภควตา อรหตา, ตญฺจ โข น วุตฺตมตฺตํ, อปิจ ตทตฺถชาตํ วุตฺตํ จริตนฺติ. เตน ยถาวาที ภควา, ตถาการีติ ทสฺเสติ. อถ วา วุตฺตํ ภควตา วุตฺตวจนํ อรหตา วุตฺตํ ยุตฺเตนาติ อตฺโถ. อถ วา "วุตฺตนฺ"ติ สงฺเขปกถาอุทฺทิสนํ สนฺธายาห, ปุน "วุตฺตนฺ"ติ วิตฺถารกถานิทสฺสนํ. ภควา หิ สงฺเขปโต วิตฺถารโต จ ธมฺมํ เทเสติ. อถ วา ภควโต ทุรุตฺตวจนาภาวทสฺสนตฺถํ "วุตฺตํ เหตํ ภควตา"ติ วตฺวา ปุน "วุตฺตนฺ"ติ วุตฺตํ. สพฺพทา าณานุคตวจีกมฺมตาย หิ ภควโต สวาสนปหีนสพฺพโทสสฺส อกฺขลิตพฺยปฺปถสฺส กทาจิปิ ทุรุตฺตํ นาม นตฺถิ. ยถา เกจิ โลเก สติสมฺโมเสน วา ทวา วา รวา วา กิญฺจิ วตฺวา อถ ปฏิลทฺธสญฺา ปุพฺเพ วุตฺตํ อวุตฺตํ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๐.

วา กโรนฺติ ปฏิสงฺขโรนฺติ วา, น เอวํ ภควา. ภควา ปน นิจฺจกาลํ สมาหิโต อสมฺโมสธมฺโม อสมฺโมหธมฺโม จ สพฺพญฺุตญฺาณสมุปพฺยูฬฺหาย ปฏิภานปฏิสมฺภิทาย อุปนีตมตฺถํ อปริมิตกาลํ สมฺภตปุญฺสมฺภารสมุทาคเตหิ อนญฺสาธารเณหิ วิสทวิสุทฺเธหิ กรณวิเสเสหิ โสตายตนรสายตนภูตํ สุณนฺตานํ อมตวสฺสํ วสฺสนฺโต วิย โสตพฺพสารํ สวนานุตฺตริยํ จตุสจฺจํ ปกาเสนฺโต กรวีกรุตมญฺชุนา สเรน สภาวนิรุตฺติยา เวเนยฺยชฺฌาสยานุรูปํ วจนํ วทติ, นตฺถิ ตตฺถ วาลคฺคสตฺตมฺปิ อวกฺขลิตํ, กุโต ปน ทุรุตฺตาวกาโส. ตสฺมา "ยํ ภควตา วุตฺตํ, ตํ วุตฺตเมว, น อวุตฺตํ ทุรุตฺตํ วา กทาจิ โหตี"ติ ทสฺสนตฺถํ "วุตฺตํ เหตํ ภควตา"ติ วตฺวา ปุน "วุตฺตมรหตา"ติ วุตฺตนฺติ น เอตฺถ ปุนรุตฺตโทโสติ เอวเมตฺถ ปุนรุตฺตสทฺทสฺส สาตฺถกตา เวทิตพฺพา. อิติ เม สุตนฺติ เอตฺถ อิตีติ อยํ อิติสทฺโท เหตุปริสมาปนาทิ- ปทตฺถวิปริยายปการนิทสฺสนาวธารณาทิอเนกตฺถปฺปเภโท. ตถา เหส "รุปฺปตีติ โข ภิกฺขเว ตสฺมา รูปนฺติ วุจฺจตี"ติอาทีสุ ๑- เหตุอตฺเถ ทิสฺสติ. "ตสฺมาติห เม ภิกฺขเว ธมฺมทายาทา ภวถ, มา อามิสทายาทา. อตฺถิ เม ตุเมฺหสุ อนุกมฺปา กินฺติ เม สาวกา ธมฺมทายาทา ภเวยฺยุํ, โน อามิสทายาทา"ติอาทีสุ ๒- ปริสมาปเน. "อิติ วา อิติ เอวรูปา วิสูกทสฺสนา ๓- ปฏิวิรโต"ติอาทีสุ ๔- อาทิอตฺเถ. "มาคนฺทิโยติ วา ตสฺส พฺราหฺมณสฺส สงฺขา สมญฺา ปญฺตฺติ โวหาโร นามํ นามกมฺมํ นามเธยฺยํ นิรุตฺติ พฺยญฺชนมภิลาโป"ติอาทีสุ ๕- ปทตฺถวิปริยาเย. "อิติ โข ภิกฺขเว สปฺปฏิภโย พาโล, อปฺปฏิภโย ปณฺฑิโต. สอุปทฺทโว พาโล, อนุปทฺทโว ปณฺฑิโต, สอุปสคฺโค พาโล, อนุปสคฺโค ปณฺฑิโต"ติอาทีสุ ๖- ปกาเร. "สพฺพมตฺถีติ โข กจฺจาน อยเมโก อนฺโต, สพฺพํ @เชิงอรรถ: สํ.ข. ๑๗/๗๙/๗๑ ม.มู. ๑๒/๓๐/๑๘ ก. นจฺจคีตวาทิตวิสูกทสฺสนา @ ที.สี. ๙/๑๓/๗ ขุ.มหา ๒๙/๓๓๑,๓๔๑/๒๒๕,๒๓๑ องฺ.ติก. ๒๐/๑/๙๖

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๑.

นตฺถีติ โข กจฺจาน อยํ ทุติโย อนฺโต"ติอาทีสุ ๑- นิทสฺสเน. "อตฺถิ อิทปฺปจฺจยา ชรามรณนฺติ อิติ ปุฏฺเน สตา อานนฺท อตฺถีติสฺส วจนียํ. กึ ปจฺจยา ชรามรณนฺติ อิติ เจ วเทยฺย, ชาติปจฺจยา ชรามรณนฺติ อิจฺจสฺส วจนียนฺ"ติอาทีสุ ๒- อวธารเณ, สนฺนิฏฺาเนติ อตฺโถ. สฺวายมิธ ปการนิทสฺสนาวธารเณสุ ทฏฺพฺโพ. ตตฺถ ปการตฺเถน อิติสทฺเทน เอตมตฺถํ ทีเปติ:- นานานยนิปุณมเนกชฺฌาสยสมุฏฺานํ อตฺถพฺยญฺชนสมฺปนฺนํ วิวิธปาฏิหาริยํ ธมฺมตฺถเทสนาปฏิเวธคมฺภีรํ สพฺพสตฺตานํ สกสกภาสานุรูปโต โสตปถมาคจฺฉนฺตํ ตสฺส ภควโต วจนํ สพฺพปฺปกาเรน โก สมตฺโถ วิญฺาตุํ, สพฺพถาเมน ปน โสตุกมฺยตํ ชเนตฺวาปิ อิติ เม สุตํ, มยาปิ เอเกน ปกาเรน สุตนฺติ. เอตฺถ เอกตฺตนานตฺตอพฺยาปารเอวํธมฺมตาสงฺขาตา นนฺทิยาวตฺต- ติปุกฺขลสีหวิกฺกีฬิตทิสาโลจนองฺกุสสงฺขาตา จ วิสยาทิเภเทน นานาวิธา นยา นานานยา. นยา วา ปาฬิคติโย, ตา จ ปญฺตฺติอนุปญฺตฺติอาทิวเสน สงฺกิเลสภาคิยาทิ- โลกิยาทิตทุภยโวมิสฺสตาทิวเสน กุสลาทิวเสน ขนฺธาทิวเสน สงฺคหาทิวเสน สมยวิมุตฺตาทิวเสน ปนาทิวเสน กุสลมูลาทิวเสน ติกปฏฺานาทิวเสน จ นานปฺปการาติ นานานยา. เตหิ นิปุณํ สณฺหํ สุขุมนฺติ นานานยนิปุณํ. อาสโยว อชฺฌาสโย, โส จ สสฺสตาทิเภเทน อปฺปรชกฺขตาทิเภเทน จ อเนกวิโธ. อตฺตชฺฌาสยาทิโก เอว วา อเนโก อชฺฌาสโย อเนกชฺฌาสโย, โส สมุฏฺานํ อุปฺปตฺติเหตุ เอตสฺสาติ อเนกชฺฌาสยสมุฏฺานํ. กุสลาทิอตฺถสมฺปตฺติยา ตพฺพิภาวนพฺยญฺชนสมฺปตฺติยา สงฺกาสนปกาสน- วิวรณวิภชนอุตฺตานีกรณปญฺตฺติวเสน ฉหิ อตฺถปเทหิ อกฺขรปทพฺยญฺชนา- การนิรุตฺตินิทฺเทสวเสน ฉหิ พฺยญฺชนปเทหิ จ สมนฺนาคตตฺตา อตฺถพฺยญฺชนสมฺปนฺนํ @เชิงอรรถ: สํ.นิ. ๑๖/๑๕/๑๘ ที.มหา. ๑๐/๙๖/๔๙

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๒.

อิทฺธิอาเทสนานุสาสนีเภเทน เตสุ จ เอเกกสฺส วิสยาทิเภเทน วิวิธํ พหุวิธํ วา ปาฏิหาริยํ เอตสฺสาติ วิวิธปาฏิหาริยํ. ตตฺถ ปฏิปกฺขหรณโต ราคาทิกิเลสาปนยนโต ปาฏิหาริยนฺติ อตฺเถ สติ ภควโต ปฏิปกฺขา ราคาทโย น สนฺติ เย หริตพฺพา, ปุถุชฺชนานมฺปิ วิคตูปกฺกิเลเส อฏฺคุณสมนฺนาคเต จิตฺเต หตปฏิปกฺเข อิทฺธิวิธํ ปวตฺตติ. ตสฺมา ตตฺถ ปวตฺตโวหาเรน จ น สกฺกา อิธ ปาฏิหาริยนฺติ วตฺตุํ. ยสฺมา ปน มหาการุณิกสฺส ภควโต เวเนยฺยคตา จ กิเลสา ปฏิปกฺขา, ตสฺมา เตสํ หรณโต ปาฏิหาริยํ. อถ วา ภควโต สาสนสฺส จ ปฏิปกฺขา ติตฺถิยา, เตสํ หรณโต ปาฏิหาริยํ. เต หิ ทิฏฺิหรณวเสน ทิฏฺิปฺปกาสเน อสมตฺถภาเวน จ อิทฺธิอาเทสนานุสาสนีหิ หริตา อปนีตา โหนฺติ. ปฏีติ วา ปจฺฉาติ อตฺโถ, ตสฺมา สมาหิเต จิตฺเต วิคตูปกฺกิเลเส กตกิจฺเจน ปจฺฉา หริตพฺพํ ปวตฺเตตพฺพนฺติ ปฏิหาริยํ. อตฺตโน วา อุปกฺกิเลเสสุ จตุตฺถชฺฌานมคฺเคหิ หริเตสุ ปจฺฉา หรณํ ปฏิหารยํ. อิทฺธิอาเทสนานุสาสนิโย จ วิคตูปกฺกิเลเสน กตกิจฺเจน จ สตฺตหิตตฺถํ ปุน ปวตฺเตตพฺพา, หริเตสุ จ อตฺตโน อุปกฺกิเลเสสุ ปรสนฺตาเน อุปกฺกิเลสหรณานิ โหนฺตีติ ปฏิหาริยานิ ภวนฺติ. ปฏิหาริยเมว ปาฏิหาริยํ, ปฏิหาริเย วา อิทฺธิอาเทสนานุสาสนสมุทาเย ภวํ เอเกกํ ปาฏิหาริยนฺติ วุจฺจติ. ปฏิหาริยํ วา จตุตฺถชฺฌานํ มคฺโค จ ปฏิปกฺขหรณโต, ตตฺถ ชาตํ, ตสฺมึ วา นิมิตฺตภูเต ๑- ตโต วา อาคตนฺติ ปาฏิหาริยํ. ยสฺมา ปน ตนฺติอตฺถเทสนาตพฺโพหาราภิทภิสมยสงฺขาตา ๒- เหตุเหตุผลตทุภยปญฺตฺติปฏิเวธสงฺขาตา วา ธมฺมตฺถเทสนาปฏิเวธา คมฺภีรา, อนุปจิตสมฺภาเรหิ สสาทีหิ วิย มหาสมุทฺโท ทุกฺโขคาฬฺหา อลพฺภเนยฺยปฺปติฏฺา จ, ตสฺมา เตหิ จตูหิ คมฺภีรภาเวหิ ยุตฺตนฺติ ธมฺมตฺถเทสนาปฏิเวธคมฺภีรํ. @เชิงอรรถ: สี. นิมิตฺตภูตโต ม.,ก. ตนฺติตนฺติอตฺถตนฺติเทสนาตทภิสมยสงฺขาตา

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๓.

เอโก เอว ภควโต ธมฺมเทสนาโฆโส เอกสฺมึ ขเณ ปวตฺตมาโน นานาภาสนํ สตฺตานํ อตฺตโน อตฺตโน ภาสาวเสน อปุพฺพํ อจริมํ คหณูปโค หุตฺวา อตฺถาธิคมาย โหติ. อจินฺเตยฺโย หิ พุทฺธานํ พุทฺธานุภาโวติ สพฺพสตฺตานํ สกสกภาสานุรูปโต โสตปถมาคจฺฉตีติ เวทิตพฺพํ. นิทสฺสนตฺเถน "นาหํ สยมฺภู, น มยา อิทํ สจฺฉิกตนฺ"ติ อตฺตานํ ปริโมเจนฺโต "อิติ เม สุตํ, มยาปิ เอวํ สุตนฺ"ติ อิทานิ วตฺตพฺพํ สกลสุตฺตํ นิทสฺเสติ. อวธารณตฺเถน "เอตทคฺคํ ภิกฺขเว มม สาวกานํ ภิกฺขูนํ พหุสฺสุตานํ ยทิทํ อานนฺโท, คติมนฺตานํ, สติมนฺตานํ, ธิติมนฺตานํ อุปฏฺากานํ, ยทิทํ อานนฺโท"ติ ๑- เอวํ ภควตา, "อายสฺมา อานนฺโท อตฺถกุสโล ธมฺมกุสโล พฺยญฺชนกุสโล นิรุตฺติกุสโล ปุพฺพาปรกุสโล"ติ ๒- เอวํ ธมฺมเสนาปตินา จ ปสตฺถภาวานุรูปํ อตฺตโน ธารณพลํ ทสฺเสนฺโต สตฺตานํ โสตุกมฺยตํ ชเนติ "อิติ เม สุตํ, ตญฺจ โข อตฺถโต วา พฺยญฺชนโต วา อนูนมนธิกํ, เอวเมว, น อญฺถา ทฏฺพฺพนฺ"ติ. อญฺถาติ ภควโต สมฺมุขา สุตาการโต อญฺถา, น ปน ภควตา เทสิตาการโต. อจินฺเตยฺยานุภาวา หิ ภควโต เทสนา, สา น สพฺพากาเรน สกฺกา วิญฺาตุนฺติ วุตฺโต วายมตฺโถ, สุตาการาวิรุชฺฌนเมว หิ ธารณพลํ. น เหตฺถ อตฺถนฺตรตาปริหาโร ทฺวินฺนมฺปิ อตฺถานํ เอกวิสยตฺตา. อิตรถา หิ เถโร ภควโต เทสนาย สพฺพถา ปฏิคฺคหเณ สมตฺโถ อสมตฺโถติ วา ๓- อาปชฺเชยฺยาติ. เมสทฺโท ตีสุ อตฺเถสุ ทิสฺสติ. ตถา หิสฺส "คาถาภิคีตํ เม อโภชเนยฺยนฺ"ติ- อาทีสุ ๔- มยาติ อตฺโถ. "สาธุ เม ภนฺเต ภควา สงฺขิตฺเตน ธมฺมํ เทเสตู"ติอาทีสุ ๑- @เชิงอรรถ: องฺ.เอกก. ๒๐/๒๑๙-๒๓/๒๕ องฺ.ปญฺจก. ๒๒/๑๖๙/๒๕ @ ก. อสมตฺโถ จาติ สํ.ส. ๑๕/๑๙๔/๒๐๐, ขุ สุ. ๒๕/๘๑/๓๕๑

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๔.

มยฺหนฺติ อตฺโถ. "ธมฺมทายาทา เม ภิกฺขเว ภวถา"ติอาทีสุ ๒- มมาติ อตฺโถ. อิธ ปน "มยา สุตนฺ"ติ จ "มม สุตนฺ"ติ จ อตฺถทฺวเย ยุชฺชติ. เอตฺถ จ โย ปโร น โหติ, โส อตฺตาติ เอวํ วตฺตพฺเพ นิยกชฺฌตฺตสงฺขาเต สกสนฺตาเน วตฺตนโต ติวิโธปิ เมสทฺโท ยทิปิ เอกสฺมึเยว อตฺเถ ทิสฺสติ, กรณสมฺปทานาทิวิเสสสงฺขาโต ปนสฺส วิชฺชเตวายํ อตฺถเภโทติ อาห "เมสทฺโท ตีสุ อตฺเถสุ ทิสฺสตี"ติ. สุตนฺติ อยํ สุตสทฺโท สอุปสคฺโค อนุปสคฺโค จ คมนวิสฺสุตกิลินฺนูปจิตานุ- โยคโสตวิญฺเยฺยโสตทฺวารานุสารวิญฺาตาทิอเนกตฺถปฺปเภโท. กิญฺจาปิ หิ กิริยาวิเสสโก อุปสคฺโค, โชตกภาวโต ปน สติปิ ตสฺมึ สุตสทฺโท เอว ตํ ตํ อตฺถํ วทตีติ อนุปสคฺคสฺส สุตสทฺทสฺส อตฺถุทฺธาเร สอุปสคฺโคปิ อุทาหรียติ. ตตฺถ "เสนาย ปสุโต"ติอาทีสุ คจฺฉนฺโตติ อตฺโถ. "สุตธมฺมสฺส ปสฺสโต"ติอาทีสุ ๓- วิสฺสุตธมฺมสฺสาติ อตฺโถ. "อวสฺสุตา อวสฺสุตสฺสา"ติอาทีสุ ๔- กิลินฺนา กิลินฺนสฺสาติ อตฺโถ. "ตุเมฺหหิ ปุญฺ ปสุตํ อนปฺปกนฺ"ติอาทีสุ ๕- อุปจิตนฺติ อตฺโถ. "เย ฌานปฺปสุตา ธีรา"ติอาทีสุ ๖- ฌานานุยุตฺตาติ อตฺโถ. "ทิฏฺ สุตํ มุตนฺ"ติอาทีสุ ๗- โสตวิญฺเยฺยนฺติ อตฺโถ. "สุตธโร สุตสนฺนิจโย"ติ- อาทีสุ ๘- โสตทฺวารานุสารวิญฺาตธโรติ อตฺโถ. อิธ ปนสฺส "โสตทฺวารานุสาเรน อุปธาริตนฺ"ติ วา "อุปธารณนฺ"ติ วา อตฺโถ. เมสทฺทสฺส หิ มยาติ อตฺเถ สติ "อิติ เม สุตํ, มยา โสตทฺวารานุสาเรน อุปธาริตนฺ"ติ อตฺโถ. มมาติ อตฺเถ สติ "อิติ มม สุตํ โสตทฺวารานุสาเรน อุปธารณนฺ"ติ อตฺโถ. @เชิงอรรถ: ม.มู. ๑๒/๒๙/๑๗, สํ. สฬา. ๑๘/๑๑๒/๗๕, สํ.มหา. ๑๙/๓๘๒/๑๔๔, @องฺ.จตุกฺก. ๒๑/๒๕๗/๒๗๖ ม.มู. ๑๒/๒๙/๑๗ ขุ.อุ. ๒๕/๑๑/๑๐๕ @ วิ.ภิกฺขุนี. ๓/๖๕๗/๔ ขุ.ขุ. ๒๕/๑๒/๑๑ ขุ.ธ. ๒๕/๑๑๘/๔๙ @ ม.มู. ๑๒/๒๕๑/๒๐๓ ม.มู. ๑๒/๓๓๙/๓๐๑

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๕.

เอวเมเตสุ ตีสุ ปเทสุ ยสฺมา สุตสทฺทสนฺนิธาเน ปยุตฺเตน อิติสทฺเทน สวนกิริยาโชตเกน ภวิตพฺพํ. ตสฺมา อิตีติ โสตวิญฺาณาทิวิญฺาณกิจฺจนิทสฺสนํ. เมติ วุตฺตวิญฺาณสมงฺคิปุคฺคลนิทสฺสนํ. สพฺพานนิปิ วากฺยานิ เอวการตฺถสหิตานิเยว อวธารณผลตฺตา. เตน สุตนฺติ อสฺสวนภาวปฺปฏิกฺเขปโต อนูนาวิปรีตคฺคหณนิทสฺสนํ. ยถา หิ สุตํ สุตเมวาติ วตฺตพฺพตํ อรหติ, ตํ สมฺมา สุตํ อนูนคฺคหณํ อวิปรีตคฺคหณญฺจ โหตีติ. อถ วา สทฺทนฺตรตฺถาโปหนวเสน สทฺโท อตฺถํ วทตีติ ยสฺมา สุตนฺติ เอตสฺส อสุตํ น โหตีติ อยมตฺโถ, ตสฺมา สุตนฺติ อสฺสวนภาวปฺปฏิกฺเขปโต อนูนาวิปรีตคฺคหณนิทสฺสนํ. อิทํ วุตฺตํ โหติ:- อิติ เม สุตํ, น ทิฏฺ, น สยมฺภุาเณน สจฺฉิกตํ, น อญฺถา วา อุปลทฺธํ, อปิจ สุตํว, ตญฺจ โข สมฺมเทวาติ. อวธารณตฺเถ วา อิติสทฺเท อยมตฺถโยฺนาติ ตทเปกฺขสฺส สุตสทฺทสฺส นิยมตฺโถ สมฺภวตีติ อสฺสวนภาวปฺปฏิกฺเขโป อนูนาวิปรีตคฺคหณนิทสฺสนตา จ เวทิตพฺพา. เอวํ สวนเหตุสวนวิเสสวเสน ปทตฺตยสฺส อตฺถโยชนา กตาติ ทฏฺพฺพํ. ตถา อิตีติ โสตทฺวารานุสาเรน ปวตฺตาย วิญฺาณวีถิยา นานตฺถพฺยญฺชนคฺคหณโต นานปฺปกาเรน อารมฺมเณ ปวตฺติภาวปฺปกาสนํ อาการตฺโถ อิติสทฺโทติ กตฺวา. เมติ อตฺตปฺปกาสนํ. สุตนฺติ ธมฺมปฺปกาสนํ ยถาวุตฺตาย วิญฺาณวีถิยา ปริยตฺติธมฺมารมฺมณตฺตา. อยํ เหตฺถ สงฺเขโป:- นานปฺปกาเรน อารมฺมเณ ปวตฺตาย วิญฺาณวีถิยา การณภูตาย มยา น อญฺ กตํ, อิทํ ปน กตํ, อยํ ธมฺโม สุโตติ. ตถา อิตีติ นิทสฺสิตพฺพปฺปกาสนํ นิทสฺสนตฺโถ อิติสทฺโทติ กตฺวา นิทสฺเสตพฺพสฺส นิทสฺสิตพฺพภาวาภาวโต. ๑- ตสฺมา อิติสทฺเทน สกลมฺปิ @เชิงอรรถ: ก. นิทสฺสิตพฺพภาวาภาวโต

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๖.

สุตฺตํ ปจฺจามฏฺนฺติ เวทิตพฺพํ. เมติ ปุคฺคลปฺปกาสนํ. สุตนฺติ ปุคฺคลกิจฺจปฺปกาสนํ. สุตสทฺเทน หิ ลพฺภมานา สวนกิริยา สวนวิญฺาณปฺปพนฺธปฺปฏิพทฺธา, ตตฺถ จ ปุคฺคลโวหาโร. น หิ ปุคฺคลโวหารรหิเต ธมฺมปฺปพนฺเธ สวนกิริยา ลพฺภติ. ตสฺสายํ สงฺเขปตฺโถ:- ยํ สุตฺตํ นิทฺทิสิสฺสามิ, ตํ มยา อิติ สุตนฺติ. ตถา อิตีติ ยสฺส จิตฺตสนฺตานสฺส นานารมฺมณสฺส ปวตฺติยา นานตฺถพฺยญฺชนคฺคหณํ โหติ, ตสฺส นานาการนิทฺเทโส อาการตฺโถ อิติสทฺโทติ กตฺวา. อิตีติ หิ อยํ อาการปญฺตฺติ ธมฺมานํ ตํ ตํ ปวตฺติอาการํ อุปาทาย ปญฺาเปตพฺพสภาวตฺตา. เมติ กตฺตุนิทฺเทโส. ๑- สุตนฺติ วิสยนิทฺเทโส. โสตพฺโพ หิ ธมฺโม สวนกิริยา ๒- กตฺตุปุคฺคลสฺส สวนกิริยาวเสน ปวตฺติฏฺานํ โหติ. เอตฺตาวตา นานปฺปการปฺปวตฺเตน จิตฺตสนฺตาเนน ตํสมงฺคิโน กตฺตุ วิสเย คหณสนฺนิฏฺานํ ทสฺสิตํ โหติ. อถ วา อิตีติ ปุคฺคลกิจฺจนิทฺเทโส. สุตานํ หิ ธมฺมานํ คหิตาการสฺส นิทสฺสนสฺส อวธารณสฺส วา ปกาสนภาเวน อิติสทฺเทน ตทาการาทิธารณสฺส ปุคฺคลโวหารูปาทานธมฺมพฺยาปารภาวโต ปุคฺคลกิจฺจํ นาม นิทฺทิฏฺ โหตีติ. สุตนฺติ วิญฺาณกิจฺจนิทฺเทโส. ปุคฺคลวาทิโนปิ หิ สวนกิริยา วิญฺาณนิรเปกฺขา น โหตีติ. เมติ อุภยกิจฺจยุตฺตปุคฺคลนิทฺเทโส. เมติ หิ สทฺทปฺปวตฺติ เอกนฺเตเนว สตฺตวิเสสวิสยา, วิญฺาณกิจฺจญฺจ ตตฺเถว สโมทหิตพฺพนฺติ. อยํ ปเนตฺถ สงฺเขโป:- มยา สวนกิจฺจวิญฺาณสมงฺคินา ปุคฺคเลน วิญฺาณวเสน ลทฺธสฺสวนกิจฺจโวหาเรน สุตนฺติ. ตถา อิตีติ จ เมติ จ สจฺจิกฏฺปรมตฺถวเสน อวิชฺชมานปญฺตฺติ. สพฺพสฺส หิ สทฺทาธิคมนียสฺส อตฺถสฺส ปญฺตฺติมุเขเนว ปฏิปชฺชิตพฺพตฺตา @เชิงอรรถ: ม. อตฺตนิทฺเทโส ม. สวนกริยานํ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๗.

สพฺพปญฺตฺตีนญฺจ วิชฺชมานาทีสุ ฉเสฺวว ปญฺตฺตีสุ อวโรโธ, ตสฺมา โย มายามรีจิอาทโย วิย อภูตตฺโถ, อนุสฺสวาทีหิ คเหตพฺโพ วิย อนุตฺตมตฺโถ จ ๑- น โหติ, โส รูปสทฺทาทิโก รุปฺปนานุภวนาทิโก จ ปรมตฺถสภาโว สจฺจิกฏฺปรมตฺถวเสน วิชฺชติ. โย ปน อิตีติ จ เมติ จ วุจฺจมาโน อาการาทิอปรมตฺถสภาโว สจฺจิกฏฺปรมตฺถวเสน อนุปลพฺภมาโน อวิชฺชมานปญฺตฺติ นาม, กิเมตฺถ ตํ ปรมตฺถโต อตฺถิ, ยํ อิตีติ วา เมติ วา นิทฺเทสํ ลเภถ. สุตนฺติ วิชฺชมานปญฺตฺติ. ยํ หิ ตํ โสเตน อุปลทฺธํ, ตํ ปรมตฺถโต วิชฺชมานนฺติ. ตถา อิตีติ โสตปถมาคเต ธมฺเม อุปาทาย เตสํ อุปธาริตาการาทีนํ ปจฺจามสนวเสน. เมติ สสนฺตติปริยาปนฺเน ขนฺเธ กรณาทิวิเสสวิสิฏฺเ อุปาทาย วตฺตพฺพโต อุปาทาปญฺตฺติ. สุตนฺติ ทิฏฺาทีนิ อุปนิธาย วตฺตพฺพโต อุปนิธาปญฺตฺติ. ทิฏฺาทิสภาวรหิเต สทฺทายตเน ปวตฺตมาโนปิ สุตโวหาโร ทุติยํ ตติยนฺติอาทิโก วิย ปมาทึ นิสฺสาย "ยํ น ทิฏฺมุตวิญฺาตนิรเปกฺขํ, ตํ สุตนฺ"ติ วิญฺเยฺยตฺตา ทิฏฺาทีนิ อุปนิธาย วตฺตพฺโพ โหติ. อสุตํ น โหตีติ หิ สุตนฺติ ปกาสิโตยมตฺโถติ. เอตฺถ จ อิตีติ วจเนน อสมฺโมหํ ทีเปติ. ปฏิวิทฺธา หิ อตฺถสฺส ปการวิเสสา อิตีติ อิธ อายสฺมตา อานนฺเทน ปจฺจามฏฺา, เตนสฺส อสมฺโมโห ทีปิโต. น หิ สมฺมูโฬฺห นานปฺปการปฺปฏิเวธสมตฺโถ โหติ, โลภปฺปหานาทิวเสน นานปฺปการา ทุปฺปฏิวิทฺธา จ สุตฺตตฺถา นิทฺทิสียนฺติ. สุตนฺติ วจเนน อสมฺโมสํ ทีเปติ สุตาการสฺส ยาถาวโต ทสฺสิยมานตฺตา. ยสฺส หิ สุตํ สมฺมูฬฺหํ โหติ, น โส กาลนฺตเร มยา สุตนฺติ ปฏิชานาติ. อิจฺจสฺส อสมฺโมเหน สมฺโมหาภาเวน ปญฺาย เอว วา สวนกาลสมฺภูตาย ตทุตฺตริกาลปญฺาสิทฺธิ, ตถา อสมฺโมเสน @เชิงอรรถ: สี. อนุมานตฺโถปิ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๘.

สติสิทฺธิ. ตตฺถ ปญฺาปุพฺพงฺคมาย สติยา พฺยญฺชนาวธารณสมตฺถตา. พฺยญฺชนานํ หิ ปฏิวิชฺฌิตพฺโพ อากาโร นาติคมฺภีโร, ยถาสุตธารณเมว ตตฺถ กรณียนฺติ สติยา พฺยาปาโร อธิโก, ปญฺา ตตฺถ คุณีภูตา โหติ ปญฺาย ปุพฺพงฺคมาติ กตฺวา. สติปุพฺพงฺคมาย ปญฺาย อตฺถปฺปฏิเวธสมตฺถตา. อตฺถสฺส หิ ปฏิวิชฺฌิตพฺโพ อากาโร คมฺภีโรติ ปญฺาย พฺยาปาโร อธิโก, สติ ตตฺถ คุณีภูตา โหติ สติยา ปุพฺพงฺคมาติ กตฺวา. ตทุภยสมตฺถตาโยเคน อตฺถพฺยญฺชนสมฺปนฺนสฺส ธมฺมโกสสฺส อนุปาลนสมตฺถตาย ธมฺมภณฺฑาคาริกตฺตสิทฺธิ. อปโร นโย:- อิตีติ วจเนน โยนิโสมนสิการํ ทีเปติ เตน วุจฺจมานานํ อาการนิทสฺสนาวธารณตฺถานํ อุปริ วกฺขมานานํ นานปฺปการปฺปฏิเวธโชตกานํ อวิปรีตสทฺธมฺมวิสยตฺตา. น หิ อโยนิโสมนสิกโรโต นานปฺปการปฺปฏิเวโธ สมฺภวติ. สุตนฺติ วจเนน อวิกฺเขปํ ทีเปติ, นิทานปุจฺฉาวเสน ปกรณปฺปตฺตสฺส วกฺขมานสฺส สุตฺตสฺส สวนํ น สมาธานมนฺตเรน สมฺภวติ วิกฺขิตฺตจิตฺตสฺส สวนาภาวโต. ตถา หิ วิกฺขิตฺตจิตฺโต ปุคฺคโล สพฺพสมฺปตฺติยา วุจฺจมาโนปิ "น มยา สุตํ, ปุน ภณถา"ติ วทติ. โยนิโสมนสิกาเรน เจตฺถ อตฺตสมฺมาปณิธึ ปุพฺเพกตปุญฺตญฺจ สาเธติ สมฺมา อปฺปณิหิตตฺตสฺส ปุพฺเพ อกตปุญฺสฺส วา ตทภาวโต. อวิกฺเขเปน สทฺธมฺมสฺสวนํ สปฺปุริสูปนิสฺสยญฺจ สาเธติ อสฺสุตวโต สปฺปุริสูปนิสฺสยรหิตสฺส จ ตทภาวโต. น หิ วิกฺขิตฺตจิตฺโต สทฺธมฺมํ โสตุํ สกฺโกติ, น จ สปฺปุริเส อนุปสฺสยมานสฺส สวนํ อตฺถิ. อปโร นโย:- "ยสฺส จิตฺตสนฺตานสฺส นานาการปฺปวตฺติยา นานตฺถพฺยญฺชนคฺคหณํ โหติ, ตสฺส นานาการนิทฺเทโส"ติ วุตฺตํ. ยสฺมา จ โส ภควโต วจนสฺส อตฺถพฺยญฺชนปฺปเภทปริจฺเฉทวเสน สกลสาสนสมฺปตฺติโอคาหเนน นิรวเสสปรหิตปาริปูริการณภูโต เอวํภทฺทโก อากาโร น สมฺมา อปฺปณิหิตตฺตโน

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๙.

ปุพฺเพ อกตปุญฺสฺส วา โหติ, ตสฺมา อิตีติ อิมินา ภทฺทเกน อากาเรน ปจฺฉิมจกฺกทฺวยสมฺปตฺตึ อตฺตโน ทีเปติ. สุตนฺติ สวนโยเคน ปุริมจกฺกทฺวยสมฺปตฺตึ. น หิ อปฺปติรูเป เทเส วสโต สปฺปุริสูปนิสฺสยรหิตสฺส วา สวนํ อตฺถิ. อิจฺจสฺส ปจฺฉิมจกฺกทฺวยสิทฺธิยา อาสยสุทฺธิ สิทฺธา โหติ, สมฺมาปณิหิตตฺโต ปุพฺเพ จ กตปุญฺโ วิสุทฺธาสโย โหติ ตทวิสุทฺธิเหตูนํ กิเลสานํ ทูรีภาวโต. ตถา หิ วุตฺตํ "สมฺมาปณิหิตํ จิตฺตํ, เสยฺยโส นํ ตโต กเร"ติ ๑- "กตปุญฺโสิ ตฺวํ อานนฺท, ปธานมนุยุญฺช, ขิปฺปํ โหหิสิ อนาสโว"ติ ๒- จ. ปุริมจกฺกทฺวยสิทฺธิยา ปโยคสุทฺธิ. ปติรูปเทสวาเสน หิ สปฺปุริสูปนิสฺสเยน จ สาธูนํ ทิฏฺานุคติ- อาปชฺชเนนปิ วิสุทฺธปฺปโยโค โหติ. ตาย จ อาสยสุทฺธิยา อธิคมพฺยตฺติสิทฺธิ, ปุพฺเพ เอว ตณฺหาทิฏฺิสงฺกิเลสานํ วิโสธิตตฺตา ปโยคสุทฺธิยา อาคมพฺยตฺติสิทฺธิ. สุปริสุทฺธกายวจีปโยโค หิ วิปฺปฏิสาราภาวโต อวิกฺขิตฺตจิตฺโต ปริยตฺติยํ วิสารโท โหติ. อิติ ปโยคาสยสุทฺธสฺส อาคมาธิคมสมฺปนฺนสฺส วจนํ อรุณุคฺคมนํ วิย สูริยสฺส อุทยโต, โยนิโสมนสิกาโร วิย จ กุสลธมฺมสฺส, อรหติ ภควโต วจนสฺส ปุพฺพงฺคมํ ภวิตุนฺติ าเน นิทานํ เปนฺโต อิติ เม สุตนฺติอาทิมาห. อปโร นโย:- อิตีติ อิมินา ปุพฺเพ วุตฺตนเยน นานปฺปการปฺปฏิเวธทีปเกน อตฺตโน อตฺถปฏิภานปฏิสมฺภิทาสมฺปตฺติสพฺภาวํ ทีเปติ. สุตนฺติ อิมินา อิติสทฺทสนฺนิธานโต วกฺขมานาเปกฺขาย วา โสตพฺพเภทปฺปฏิเวธทีปเกน ธมฺมนิรุตฺติปฏิสมฺภิทาสมฺปตฺติสพฺภาวํ ทีเปติ. อิตีติ จ อิทํ วุตฺตนเยเนว โยนิโสมนสิการทีปกํ วจนํ ภาสมาโน "เอเต มยา ธมฺมา มนสานุเปกฺขิตา ทิฏฺิยา สุปฺปฏิวิทฺธา"ติ ทีเปติ. ปริยตฺติธมฺมา หิ "อิธ สีลํ กถิตํ, อิธ สมาธิ, อิธ ปญฺา, เอตฺตกา เอตฺถ อนุสนฺธิโย"ติอาทินา นเยน มนสา อนุเปกฺขิตา อนุสฺสวาการปริวิตกฺกสหิตาย ๓- ธมฺมนิชฺฌานกฺขนฺติภูตาย าตปริญฺาสงฺขาตาย @เชิงอรรถ: ขุ.ธ. ๒๕/๔๓/๒๔ ที.มหา. ๑๐/๒๐๗/๑๒๗ ก...ปริสมฺพนฺธิตาย

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๓๐.

วา ทิฏฺิยา ตตฺถ ตตฺถ วุตฺตรูปารูปธมฺเม "อิติ รูปํ เอตฺตกํ รูปนฺ"ติอาทินา นเยน สุฏฺุ ววตฺถเปตฺวา ปฏิวิทฺธา อตฺตโน ปเรสญฺจ หิตสุขาวหา โหนฺตีติ. สุตนฺติ อิทํ สวนโยคปริทีปกํ วจนํ ภาสมาโน "พหู มยา ธมฺมา สุตา ธาตา ๑- วจสา ปริจิตา"ติ ทีเปติ โสตาวธานปฺปฏิพทฺธา หิ ปริยตฺติธมฺมสฺส สวนธารณปริจยา. ตทุภเยนปิ ธมฺมสฺส สฺวากฺขาตภาเวน อตฺถพฺยญฺชนปาริปูรึ ทีเปนฺโต สวเน อาทรํ ชเนติ. อตฺถพฺยญฺชนปริปุณฺณํ หิ ธมฺมํ อาทเรน อสฺสุณนฺโต มหตา หิตา ๒- ปริพาหิโร โหตีติ อาทรํ ชเนตฺวา สกฺกจฺจํ ธมฺโม โสตพฺโพ. อิติ เม สุตนฺติ อิมินา ปน สกเลน วจเนน อายสฺมา อานนฺโท ตถาคตปฺปเวทิตํ ธมฺมวินยํ อตฺตโน อทหนฺโต อสปฺปุริสภูมึ อติกฺกมติ, สาวกตฺตํ ปฏิชานนฺโต สปฺปุริสภูมึ โอกฺกมติ. ตถา อสทฺธมฺมา จิตฺตํ วุฏฺาเปติ, สทฺธมฺเม จิตฺตํ ปติฏฺาเปติ. "เกวลํ สุตเมเวตํ มยา, ตสฺเสว ปน ภควโต วจนนฺ"ติ ทีเปนฺโต อตฺตานํ ปริโมเจติ, สตฺถารํ อปทิสติ, ชินวจนํ อปฺเปติ, ธมฺมเนตฺตึ ปติฏฺาเปติ. ๓- อปิจ อิติ เม สุตนฺติ อตฺตนา อุปฺปาทิตภาวํ อปฺปฏิชานนฺโต ปุริมสฺสวนํ ๔- วิวรนฺโต "สมฺมุขา ปฏิคฺคหิตมิทํ มยา ตสฺส ภควโต จตุเวสารชฺชวิสารทสฺส ทสพลธรสฺส อาสภฏฺานฏฺายิโน สีหนาทนาทิโน สพฺพสตฺตุตฺตมสฺส ธมฺมิสฺสรสฺส ธมฺมราชสฺส ธมฺมาธิปติโน ธมฺมทีปสฺส ธมฺมสรณสฺส สทฺธมฺมวรจกฺกวตฺติโน สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส, น เอตฺถ อตฺเถ วา ธมฺเม วา ปเท วา พฺยญฺชเน วา กงฺขา วา วิมติ วา กตฺตพฺพาติ สพฺพเทวมนุสฺสานํ อิมสฺมึ ธมฺมวินเย อสฺสทฺธิยํ วินาเสติ, สทฺธาสมฺปทํ อุปฺปาเทติ. เตเนตํ วุจฺจติ:- @เชิงอรรถ: ก. ธตา ก. มหโต หิตาย @ ก. ปฏฺเปติ ก. ปุริมวจนํ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๓๑.

"วินาสยติ อสฺสทฺธํ สทฺธํ วฑฺเฒติ สาสเน อิติ เม ๑- สุตมิจฺเจวํ วทํ โคตมสาวโก"ติ. เอตฺถาห "กสฺมา ปเนตฺถ ยถา อญฺเสุ สุตฺเตสุ `เอวมฺเม สุตํ เอกํ สมยํ ภควา'ติอาทินา กาลเทเส อปทิสิตฺวาว นิทานํ ภาสิตํ, เอวํ น ภาสิตนฺ"ติ. อปเร ตาว อาหุ:- น ปน เถเรน ภาสิตตฺตา. อิทํ หิ นิทานํ น อายสฺมตา อานนฺเทน ปมํ ภาสิตํ, ขุชฺชุตฺตราย ปน ภควตา อุปาสิกาสุ พหุสฺสุตภาเวน เอตทคฺเค ปิตาย เสกฺขปฺปฏิสมฺภิทาปฺปตฺตาย อริยสาวิกาย สามาวติปฺปมุขานํ ปญฺจนฺนํ อิตฺถิสตานํ ปมํ ภาสิตํ. ตตฺรายํ อนุปุพฺพิกถา:- อิโต กิร กปฺปสตสหสฺสมตฺถเก ปทุมุตฺตโร นาม สมฺมาสมฺพุทฺโธ โลเก อุปฺปชฺชิตฺวา ปวตฺติตวรธมฺมจกฺโก หํสวติยํ วิหรติ. อเถกทิวสํ หํสวติยํ เอกา กุลธีตา สตฺถุ ธมฺมเทสนํ โสตุํ คจฺฉนฺตีหิ อุปาสิกาหิ สทฺธึ อารามํ คตา สตฺถารํ เอกํ อุปาสิกํ พหุสฺสุตานํ เอตทคฺเค เปนฺตํ ทิสฺวา อธิการํ กตฺวา ตํ านนฺตรํ ปตฺเถสิ. สตฺถาปิ นํ พฺยากาสิ "อนาคเต โคตมสฺส นาม สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส สาวิกานํ อุปาสิกานํ พหุสฺสุตานํ อคฺคา ภวิสฺสตี"ติ. ตสฺสา ยาวชีวํ กุสลํ กตฺวา เทวโลเก นิพฺพตฺติตฺวา ปุน มนุสฺเสสูติ เอวํ เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺติยา กปฺปสตสหสฺสํ อติกฺกนฺตํ. ๒- อถ อิมสฺมึ ภทฺทกปฺเป อมฺหากํ ภควโต กาเล สา เทวโลกโต จวิตฺวา โฆสกเสฏฺิสฺส เคเห ทาสิยา กุจฺฉิสฺมึ ปฏิสนฺธึ คณฺหิ, อุตฺตราติสฺสา นามํ อกํสุ. สา ชาตกาเล ขุชฺชา อโหสีติ ขุชฺชุตฺตราเตฺวว ปญฺายิตฺถ. สา อปรภาเค โฆสกเสฏฺินา รญฺโ อุเทนสฺส ๓- สามาวติยา ทินฺนกาเล ตสฺสา ปริจาริกภาเวน ทินฺนา รญฺโ อุเทนสฺส อนฺเตปุเร วสติ. @เชิงอรรถ: ก. เอวมฺเม ก. กปฺปสตสหสฺเส อติกฺกนฺเต @ ฉ.ม. อุเตนสส, เอวมุปริปิ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๓๒.

เตน จ สมเยน โกสมฺพิยํ โฆสกเสฏฺิกุกฺกุฏเสฏฺิปาวาริกเสฏฺิโน ภควนฺตํ อุทฺทิสฺส ตโย วิหาเร กาเรตฺวา ชนปทจาริกํ จรนฺเต ตถาคเต โกสมฺพินครํ สมฺปตฺเต พุทฺธปฺปมุขสฺส ภิกฺขุสํฆสฺส วิหาเร นิยฺยาเทตฺวา มหาทานานิ ปวตฺเตสุํ. มาสมตฺตํ อติกฺกมิ. อถ เนสํ เอตทโหสิ "พุทฺธา นาม สพฺพโลกานุกมฺปกา, อญฺเสมฺปิ โอกาสํ ทสฺสามา"ติ โกสมฺพินครวาสิโนปิ ชนสฺส โอกาสํ อกํสุ. ตโต ปฏฺาย นาครา วีถิสภาเคน คณสภาเคน มหาทานํ เทนฺติ. อเถกทิวสํ สตฺถา ภิกฺขุสํฆปริวุโต มาลาการเชฏฺกสฺส เคเห นิสีทิ, ตสฺมึ ขเณ ขุชฺชุตฺตรา สามาวติยา ปุปฺผานิ คเหตุํ อฏฺ กหาปเณ อาทาย ตํ เคหํ อคมาสิ. มาลาการเชฏฺโก ตํ ทิสฺวา "อมฺม อุตฺตเร อชฺช ตุยฺหํ ปุปฺผานิ ทาตุํ ขโณ นตฺถิ, อหํ พุทฺธปฺปมุขํ ภิกฺขุสํฆํ ปริวิสามิ, ตฺวมฺปิ ปริเวสนาย สหายิกา โหหิ, เอวํ กเต ๑- ปเรสํ เวยฺยาวจฺจกรณโต มุจฺจิสฺสสี"ติ อาห. ตโต ขุชฺชุตฺตรา พุทฺธานํ ภตฺตคฺเค เวยฺยาวจฺจํ อกาสิ. สา สตฺถารา อุปนิสินฺนกถาวเสน กถิตํ สพฺพเมว ๒- ธมฺมํ อุคฺคณฺหิ, อนุโมทนํ ปน สุตฺวา โสตาปตฺติผเล ปติฏฺาสิ. สา อญฺเสุ ทิวเสสุ จตฺตาโรว กหาปเณ ทตฺวา ปุปฺผานิ คเหตฺวา คจฺฉติ, ตสฺมึ ปน ทิวเส ทิฏฺสจฺจภาเวน ปรสนฺตเก จิตฺตํ อนุปฺปาเทตฺวา อฏฺปิ กหาปเณ ทตฺวา ปจฺฉึ ปูเรตฺวา ปุปฺผานิ คเหตฺวา สามาวติยา สนฺติกํ อคมาสิ. อถ นํ สา ปุจฺฉิ "อมฺม อุตฺตเร ตฺวํ อญฺเสุ ทิวเสสุ น พหูนิ ปุปฺผานิ อาหรสิ, อชฺช ปน พหุกานิ, กินฺโน ราชา อุตฺตริตรํ ปสนฺโน"ติ. สา มุสา วตฺตุํ อภพฺพตาย อตีเต อตฺตนา กตํ อนิคูหิตฺวา สพฺพํ กเถสิ. อถ "กสฺมา อชฺช พหูนิ อาหรสี"ติ ๓- จ วุตฺตา "อชฺชาหํ สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส ธมฺมํ สุตฺวา อมตํ สจฺฉากาสึ, ตสฺมา ตุเมฺห น วญฺเจมี"ติ อาห. ตํ สุตฺวา "อเร @เชิงอรรถ: ฉ.ม. เอวํ อิโต ก. สพฺพํ ก. อาหริตานีติ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๓๓.

ทุฏฺทาสิ เอตฺตกํ กาลํ ตยา คหิเต กหาปเณ เทหี"ติ อตชฺเชตฺวา ปุพฺพเหตุนา โจทิยมานา "อมฺม ตยา ปีตํ อมตํ อเมฺหปิ ปาเยหี"ติ วตฺวา "เตนหิ มํ นฺหาเปหี"ติ วุตฺเต โสฬสหิ คนฺโธทกฆเฏหิ นฺหาเปตฺวา เทฺว มฏฺสาฏเก ทาเปสิ. สา เอกํ นิวาเสตฺวา เอกํ ปารุปิตฺวา อาสนํ ปญฺาเปตฺวา อาสเน นิสีทิตฺวา วิจิตฺรวีชนึ อาทาย นีจาสเนสุ นิสินฺนานิ ปญฺจ มาตุคามสตานิ อามนฺเตตฺวา เสกฺขปฺปฏิสมฺภิทาสุ ตฺวา สตฺถารา เทสิตนิยาเมเนว ตาสํ ธมฺมํ เทเสสิ. เทสนาวสาเน ตา สพฺพา โสตาปตฺติผเล ปติฏฺหึสุ. ตา สพฺพาปิ ขุชฺชุตฺตรํ วนฺทิตฺวา "อมฺม อชฺช ปฏฺาย ตฺวํ กิลิฏฺกมฺมํ มา กริ, อมฺหากํ มาตุฏฺาเน อาจริยฏฺาเน จ ปติฏฺาหี"ติ ครุฏฺาเน ปยึสุ. กสฺมา ปเนสา ทาสี หุตฺวา นิพฺพตฺตาติ? สา กิร กสฺสปสมฺมาสมฺพุทฺธกาเล พาราณสิยํ เสฏฺิธีตา หุตฺวา นิพฺพตฺตา เอกาย ขีณาสวตฺเถริยา อุปฏฺากกุลํ คตาย "เอตมฺเม อยฺเย ปสาธนเปฬิกํ เทถา"ติ เวยฺยาวจฺจํ กาเรสิ. เถรีปิ "อเทนฺติยา มยิ อาฆาตํ อุปฺปาเทตฺวา นิรเย นิพฺพตฺติสฺสติ, เทนฺติยา ปเรสํ ทาสี หุตฺวา นิพฺพตฺติสฺสติ, นิรยสนฺตาปโต ทาสิภาโว เสยฺโย"ติ อนุทยํ ปฏิจฺจ ตสฺสา วจนํ อกาสิ. สา เตน กมฺเมน ปญฺจ ชาติสตานิ ปเรสํ ทาสีเยว หุตฺวา นิพฺพตฺติ. กสฺมา ปน ขุชฺชา อโหสิ? อนุปฺปนฺเน กิร พุทฺเธ อยํ พาราณสิรญฺโ เคเห วสนฺตี เอกํ ราชกุลูปกํ ปจฺเจกพุทฺธํ โถกํ ขุชฺชธาตุกํ ทิสฺวา อตฺตนา สหวาสีนํ มาตุคามานํ ปุรโต ปริหาสํ กโรนฺตี ยถาวชฺชํ เกฬิวเสน ขุชฺชาการํ ทสฺเสสิ, ตสฺมา ขุชฺชา หุตฺวา นิพฺพตฺติ. กึ ปน กตฺวา ปญฺวนฺตี ชาตาติ? ๑- อนุปฺปนฺเน กิร พุทฺเธ อยํ พาราณสิรญฺโ เคเห วสนฺตี อฏฺ ปจฺเจกพุทฺเธ ราชเคหโต อุณฺหปายาสสฺส @เชิงอรรถ: ม. สปฺปญฺา, ก. มหาปญฺา ชาตา

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๓๔.

ปูริเต ๑- ปตฺเต ปริวตฺติตฺวา ปริวตฺติตฺวา คณฺหนฺเต ทิสฺวา อตฺตโน สนฺตกานิ อฏฺ ทนฺตวลยานิ "อิธ เปตฺวา คณฺหถา"ติ อทาสิ, เต ตถา กตฺวา โอโลเกสุํ. "ตุมฺหากญฺเว ตานิ ปริจฺจตฺตานิ, คเหตฺวา คจฺฉถา"ติ อาห. เต นนฺทมูลกปพฺภารํ อคมํสุ, อชฺชาปิ ตานิ วลยานิ อโรคาเนว. สา ตสฺส นิสฺสนฺเทน ปญฺวนฺตี ๒- ชาตา. อถ นํ สามาวติปฺปมุขานิ ปญฺจ อิตฺถิสตานิ "อมฺม ตฺวํ ทิวเส ทิวเส สตฺถุ สนฺติกํ คนฺตฺวา ภควตา เทสิตํ ธมฺมํ สุตฺวา อมฺหากํ เทเสหี"ติ วทึสุ. สา ตถา กโรนฺตี อปรภาเค ติปิฏกธรา ชาตา. ตสฺมา นํ สตฺถา "เอตทคฺคํ ภิกฺขเว มม สาวิกานํ พหุสฺสุตานํ อุปาสิกานํ ยทิทํ ขุชฺชุตฺตรา"ติ เอตทคฺเค เปสิ. อิติ อุปาสิกาสุ ๓- พหุสฺสุตภาเวน สตฺถารา เอตทคฺเค ปิตา ปฏิสมฺภิทาปฺปตฺตา ขุชฺชุตฺตรา อริยสาวิกา สตฺถริ โกสมฺพิยํ วิหรนฺเต กาเลน กาลํ สตฺถุ สนฺติกํ คนฺตฺวา ธมฺมํ สุตฺวา อนฺเตปุรํ คนฺตฺวา สามาวติปฺปมุขานํ ปญฺจนฺนํ อิตฺถิสตานํ อริยสาวิกานํ สตฺถารา เทสิตนิยาเมน ยถาสุตํ ธมฺมํ กเถนฺตี อตฺตานํ ปริโมเจตฺวา สตฺถุ สนฺติเก สุตภาวํ ปกาเสนฺตี "วุตฺตํ เหตํ ภควตา วุตฺตมรหตาติ เม สุตนฺ"ติ นิทานํ อาโรเปสิ. ยสฺมา ปน ตสฺมึเยว นคเร ภควโต สมฺมุขา สุตฺวา ตทเหว ตาย ตาสํ ภาสิตํ, ตสฺมา "เอกํ สมยํ ภควา โกสมฺพิยํ วิหรตี"ติ กาลเทสํ อปทิสิตุํ ปโยชนสมฺภโวว นตฺถิ สุปากฏภาวโต. ภิกฺขุนิโย จสฺสา ๔- สนฺติเก อิมานิ สุตฺตานิ คณฺหึสุ. เอวํ ปรมฺปราย ภิกฺขูสุปิ ตาย อาโรปิตํ นิทานํ ปากฏํ อโหสิ. อถายสฺมา อานนฺโท ตถาคตสฺส ปรินิพฺพานโต อปรภาเค สตฺตปณฺณิคุหายํ อชาตสตฺตุนา การาปิเต สทฺธมฺมมณฺฑเป มหากสฺสปปฺปมุขสฺส วสีคณสฺส @เชิงอรรถ: ก. ปูเร ก. มหาปญฺ @ ก. อุปาสิกา ก. ภิกฺขุนิโยปสฺสา

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๓๕.

มชฺเฌ นิสีทิตฺวา ธมฺมํ สงฺคายนฺโต อิเมสํ สุตฺตานํ นิทานสฺส เทฺวฬฺหกํ ปริหรนฺโต ตาย อาโรปิตนิยาเมเนว นิทานํ อาโรเปสีติ. เกจิ ปเนตฺถ พหู ปกาเร ปปญฺเจนฺติ, กึ เตหิ. อปิจ นานานเยหิ สงฺคีติการา ธมฺมวินยํ สงฺคายึสุ. อนุพุทฺธา หิ ธมฺมสงฺคาหกมหาเถรา, เต สมฺมเทว ธมฺมวินยสฺส สงฺคายนาการํ ชานนฺตา กตฺถจิ "เอวมฺเม สุตนฺ"ติอาทินา, กตฺถจิ "เตน สมเยนา"ติอาทินา, กตฺถจิ คาถาพนฺธวเสน นิทานํ เปนฺตา, กตฺถจิ สพฺเพน สพฺพํ นิทานํ อฏฺเปนฺตา วคฺคสงฺคหาทิวเสน ธมฺมวินยํ สงฺคายึสุ. ตตฺถ อิธ วุตฺตํ เหตนฺติอาทินา นิทานํ เปตฺวา สงฺคายึสุ, กิญฺจิ ๑- สุตฺตเคยฺยาทิวเสน นวงฺคมิทํ พุทฺธวจนํ. ยถา เจตํ, เอวํ สพฺเพสมฺปิ สมฺมาสมฺพุทฺธานํ. วุตฺตเญฺหตํ "อปฺปกญฺจ เนสํ อโหสิ สุตฺตํ เคยฺยนฺ"ติอาทิ. ตตฺถ อิติวุตฺตกงฺคสฺส อญฺ กิญฺจิ น ปญฺายติ ตพฺภาวนิมิตฺตํ เปตฺวา "วุตฺตํ เหตํ ฯเปฯ เม สุตนฺ"ติ อิทํ วจนํ. เตนาหุ อฏฺกถาจริยา "วุตฺตํ เหตํ ภควตาติอาทินยปฺปวตฺตา ทฺวาทสุตฺตรสตสุตฺตนฺตา อิติวุตฺตกนฺ"ติ. ตสฺมา สตฺถุ อธิปฺปายํ ชานนฺเตหิ ธมฺมสงฺคาหเกหิ อริยสาวิกาย วา อิเมสํ สุตฺตานํ อิติวุตฺตกงฺคภาวาปนตฺถํ อิมินาว นเยน นิทานํ ปิตนฺติ เวทิตพฺพํ. กิมตฺถํ ปน ธมฺมวินยสงฺคเห กริยมาเน นิทานวจนํ, ๒- นนุ ภควตา ภาสิตวจนสฺเสว สงฺคโห กาตพฺโพติ? วุจฺจเต:- เทสนาย ิติอสมฺโมสสทฺเธยฺย- ภาวสมฺปาทนตฺถํ. กาลเทสเทสกปริสาปเทเสหิ อุปนิพนฺธิตฺวา ปิตา หิ เทสนา จิรฏฺิติกา โหติ อสมฺโมสธมฺมา สทฺเธยฺยา จ เทสกาลกตฺตุเหตุนิมิตฺเตหิ อุปนิพทฺโธ วิย โวหารวินิจฺฉโย. เตเนว จ อายสฺมตา มหากสฺสเปน พฺรหฺมชาลมูลปริยายสุตฺตาทีนํ เทสาทิปุจฺฉาสุ กตาสุ ตาสํ วิสฺสชฺชนํ กโรนฺเตน @เชิงอรรถ: สี.,ก. กิญฺจ ก. นิทานวจนํ วุตฺตํ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๓๖.

ธมฺมภณฺฑาคาริเกน "เอวมฺเม สุตนฺ"ติอาทินา นิทานํ ภาสิตํ, อิธ ปน เทสกาลคฺคหเณ การณํ วุตฺตเมว. อปิจ สตฺถุ สมฺปตฺติปฺปกาสนตฺถํ นิทานวจนํ. ตถาคตสฺส หิ ภควโต ปุพฺพรจนานุมานาคมตกฺกาภาวโต สมฺมาสมฺพุทฺธภาวสิทฺธิ. น หิ สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส ปุพฺพรจนาทีหิ อตฺโถ อตฺถิ สพฺพตฺถ อปฺปฏิหตาณาจารตาย เอกปฺปมาณตฺตา จ เยฺยธมฺเมสุ. ตถา อาจริยมุฏฺิธมฺมมจฺฉริยสาสนสาวกานุ- ราคาภาวโต ๑- ขีณาสวภาวสิทฺธิ. น หิ สพฺพโส ขีณาสวสฺส เต สมฺภวนฺตีติ สุวิสุทฺธสฺส ปรานุคฺคหปวตฺติ. ๒- เอวํ เทสกสงฺกิเลสภูตานํ ทิฏฺิสีลสมฺปทา- ทูสกานํ อวิชฺชาตณฺหานํ อจฺจนฺตาภาวสํสูจเกหิ าณสมฺปทาปหานสมฺปทาภิพฺยญฺชเกหิ จ สมฺพุทฺธวิสุทฺธภาเวหิ ปุริมเวสารชฺชทฺวยสิทฺธิ, ตโต จ อนฺตรายิกนิยฺยานิก- ธมฺเมสุ อสมฺโมหภาวสิทฺธิโต ปจฺฉิมเวสารชฺชทฺวยสิทฺธีติ ภควโต จตุเวสารชฺช- สมนฺนาคโม อตฺตหิตปรหิตปฏิปตฺติ ๓- จ นิทานวจเนน ปกาสิตา ๔- โหติ ตตฺถ ตตฺถ สมฺปตฺตปริสาย อชฺฌาสยานุรูปํ านุปฺปตฺติกปฺปฏิภาเนน ธมฺมเทสนาทีปนโต. อิธ ปน อนวเสสโต กามโทสปฺปหานํ วิธาย เทสนาทีปนโต จาติ โยเชตพฺพํ. เตน วุตฺตํ "สตฺถุ สมฺปตฺติปฺปกาสนตฺถํ นิทานวจนนฺ"ติ. เอตฺถ จ "ภควตา อรหตา"ติ อิเมหิ ปเทหิ ยถาวุตฺตอตฺถวิภาวนตา เหฏฺา ทสฺสิตา เอว. ตถา สาสนสมฺปตฺติปฺปกาสนตฺถํ นิทานวจนํ. าณกรุณาปริคฺคหิตสพฺพกิริยสฺส หิ ภควโต นตฺถิ นิรตฺถกา ปฏิปตฺติ อตฺตหิตา วา. ตสฺมา ปเรสํ เอว อตฺถาย ปวตฺตสพฺพกิริยสฺส สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส สกลมฺปิ กายวจีมโนกมฺมํ ยถาปวตฺตํ วุจฺจมานํ ทิฏฺธมฺมิกสมฺปรายิกปรมตฺเถหิ ยถารหํ สตฺตานมนุสาสนตฺเถน สาสนํ, น กพฺพรจนา. ๕- ตติยํ สตฺถุ จริตํ กาลเทสเทสกปริสาปเทเสหิ ๖- @เชิงอรรถ: ก....นุคฺคหภาวโต ก. ปรานุคฺคหวุตฺติ ก. อตฺตหิตปรหิตสนฺนิสฺสโย @ ก. ปกาสิโต สี. น ปุพฺพรจนา ก. สพฺพรจนากาลเทสเทสกปริสาปเทเสหิ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๓๗.

ตตฺถ ตตฺถ นิทานวจเนหิ ยถารหํ ปกาสิยติ. อิธ ปน เทสกปริสาปเทเสหีติ โยเชตพฺพํ. เตน วุตฺตํ "สาสนสมฺปตฺติปฺปกาสนตฺถํ นิทานวจนนฺ"ติ. อปิจ สตฺถุโน ปมาณภาวปฺปกาสเนน สาสนสฺส ปมาณภาวทสฺสนตฺถํ นิทานวจนํ. ตญฺจสฺส ปมาณภาวทสฺสนํ เหฏฺา วุตฺตนยานุสาเรน "ภควตา อรหตา"ติ อิเมหิ ปเทหิ วิภาวิตนฺติ เวทิตพฺพํ. อิทเมตฺถ นิทานวจนปฺปโยชนสฺส มุขมตฺตนิทสฺสนนฺติ. นิทานวณฺณนา นิฏฺิตา. -------------

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๓๘.

๑. เอกกนิปาต ๑. ปมวคฺค ๑. โลภสุตฺตวณฺณนา [๑] อิทานิ เอกธมฺมํ ภิกฺขเว ปชหถาติอาทินา นเยน ภควตา นิกฺขิตฺตสฺส สุตฺตสฺส วณฺณนาย โอกาโส อนุปฺปตฺโต. สา ปเนสา อตฺถวณฺณนา ยสฺมา สุตฺตนิกฺเขปํ วิจาเรตฺวา วุจฺจมานา ปากฏา โหติ, ตสฺมา สุตฺตนิกฺเขปํ ตาว วิจาเรสฺสาม. จตฺตาโร หิ สุตฺตนิกฺเขปา อตฺตชฺฌาสโย ปรชฺฌาสโย ปุจฺฉาวสิโก อฏฺุปฺปตฺติโกติ. ยถา หิ อเนกสตอเนกสหสฺสเภทานิปิ สุตฺตนฺตานิ สงฺกิเลสภาคิยาทิปฏฺานนเยน โสฬสวิธตํ นาติวตฺตนฺติ, เอวํ อตฺตชฺฌาสยาทิ- สุตฺตนิกฺเขปวเสน จตุพฺพิธตํ นาติวตฺตนฺตีติ. ตตฺถ ยถา อตฺตชฺฌาสยสฺส อฏฺุปฺปตฺติยา จ ปรชฺฌาสยปุจฺฉาวสิเกหิ สทฺธึ สํสคฺคเภโท สมฺภวติ อตฺตชฺฌาสโย จ ปรชฺฌาสโย จ, อตฺตชฺฌาสโย จ ปุจฺฉาวสิโก จ, อฏฺุปฺปตฺติโก จ ปรชฺฌาสโย จ, อฏฺุปฺปตฺติโก จ ปุจฺฉาวสิโก จาติ อชฺฌาสยปุจฺฉานุสนฺธิสมฺภวโต. เอวํ ยทิปิ อฏฺุปฺปตฺติยา อตฺตชฺฌาสเยนปิ สํสคฺคเภโท สมฺภวติ, อตฺตชฺฌาสยาทีหิ ปน ปุรโต ิเตหิ อฏฺุปฺปตฺติยา สํสคฺโค นตฺถีติ นิรวเสโส ปฏฺานนโย น สมฺภวติ. ตทนฺโตคธตฺตา วา สมฺภวนฺตานํ เสสนิกฺเขปานํ มูลนิกฺเขปวเสน จตฺตาโร สุตฺตนิกฺเขปา วุตฺตาติ เวทิตพฺพํ. ตตฺรายํ วจนตฺโถ:- นิกฺขิปียตีติ นิกฺเขโป, สุตฺตํ เอว นิกฺเขโป สุตฺตนิกฺเขโป. อถ วา นิกฺขิปนํ นิกฺเขโป, สุตฺตสฺส นิกฺเขโป สุตฺตนิกฺเขโป, สุตฺตเทสนาติ อตฺโถ. อตฺตโน อชฺฌาสโย อตฺตชฺฌาสโย, โส อสฺส อตฺถิ การณภูโตติ อตฺตชฺฌาสโย, อตฺตโน อชฺฌาสโย เอตสฺสาติ วา

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๓๙.

อตฺตชฺฌาสโย. ปรชฺฌาสเยปิ เอเสว นโย. ปุจฺฉาย วโสติ ปุจฺฉาวโส, โส เอตสฺส อตฺถีติ ปุจฺฉาวสิโก. สุตฺตเทสนาย วตฺถุภูตสฺส อตฺถสฺส อุปฺปตฺติ อตฺถุปฺปตฺติ, อตฺถุปฺปตฺติ เอว อฏฺุปฺปตฺติ ถการสฺส การํ กตฺวา, สา เอตสฺส อตฺถีติ อฏฺุปฺปตฺติโก. อถ วา นิกฺขิปียติ สุตฺตํ เอเตนาติ นิกฺเขโป, อตฺตชฺฌาสยาทิ เอว. เอตสฺมึ ปน อตฺถวิกปฺเป อตฺตโน อชฺฌาสโย อตฺตชฺฌาสโย. ปเรสํ อชฺฌาสโย ปรชฺฌาสโย. ปุจฺฉียตีติ ปุจฺฉา, ปุจฺฉิตพฺโพ อตฺโถ, ปุจฺฉาวเสน ปวตฺตํ ธมฺมปฺปฏิคฺคาหกานํ วจนํ ปุจฺฉาวสํ, ตเทว นิกฺเขปสทฺทาเปกฺขาย ปุจฺฉาวสิโกติ ปุลฺลิงฺควเสน วุตฺตํ, ตถา อฏฺุปฺปตฺติ เอว อฏฺุปฺปตฺติโกติ เอวเมตฺถ อตฺโถ เวทิตพฺโพ. อปิจ ปเรสํ อินฺทฺริยปริปากาทิการณนิรเปกฺขตฺตา อตฺตชฺฌาสยสฺส วิสุํ สุตฺตนิกฺเขปภาโว ยุตฺโต เกวลํ อตฺตโน อชฺฌาสเยเนว ธมฺมตนฺติปนตฺถํ ปวตฺติตเทสนตฺตา, ปรชฺฌาสยปุจฺฉาวสิกานํ ปน ปเรสํ อชฺฌาสยปุจฺฉานํ เทสนาปวตฺติเหตุภูตานํ ๑- อุปฺปตฺติยํ ปวตฺติตานํ กถมฏฺุปฺปตฺติยํ อนวโรโธ, ปุจฺฉาวสิกฏฺุปฺปตฺติกานํ วา ปรชฺฌาสยานุโรเธน ปวตฺติตานํ กถํ ปรชฺฌาสเย อนวโรโธติ? น โจเทตพฺพเมตํ. ปเรสํ หิ อภินีหารปริปุจฺฉาทิวินิมุตฺตสฺเสว สุตฺตเทสนาการณุปฺปาทสฺส อฏฺุปฺปตฺติภาเวน คหิตตฺตา ปรชฺฌาสยปุจฺฉาวสิกานํ วิสุํ คหณํ. ตถา หิ พฺรหฺมชาลธมฺมทายาทสุตฺตาทีนํ ๒- วณฺณาวณฺณอามิสุปฺปาทาทิเทสนา นิมิตฺตํ อฏฺุปฺปตฺติ วุจฺจติ. ปเรสํ ปุจฺฉํ วินา อชฺฌาสยเมว นิมิตฺตํ กตฺวา เทสิโต ปรชฺฌาสโย, ปุจฺฉาวเสน เทสิโต ปุจฺฉาวสิโกติ ปากโฏยมตฺโถติ. ยานิ ภควา ปเรหิ อนชฺฌิฏฺโ เกวลํ อตฺตโน อชฺฌาสเยเนว กเถติ. เสยฺยถิทํ? อากงฺเขยฺยสุตฺตํ ตุวฏฺฏกสุตฺตนฺติเอวมาทีนิ, ๓- เตสํ อตฺตชฺฌาสโย นิกฺเขโป. @เชิงอรรถ: ก. เทสนานิมิตฺตํ เหตุภูตานํ ที.สี. ๙/๑/๑, ม.มู. ๑๒/๒๙/๑๗ @ ม.มู. ๑๒/๖๔/๔๓, ขุ.สุ. ๒๕/๗๒๒/๔๕๖/๕๑๔

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๔๐.

ยานิ ปน "ปริปกฺกา โข ราหุลสฺส วิมุตฺติปริปาจนียา ธมฺมา, ยนฺนูนาหํ ราหุลํ อุตฺตรึ อาสวานํ ขเย วิเนยฺยนฺ"ติ เอวํ ปเรสํ อชฺฌาสยํ ขนฺตึ อภินีหารํ พุชฺฌนภาวญฺจ โอโลเกตฺวา ปรชฺฌาสยวเสน กถิตานิ, เสยฺยถิทํ? ราหุโลวาทสุตฺตํ ธมฺมจกฺกปฺปวตฺตนสุตฺตนฺติเอวมาทีนิ, ๑- เตสํ ปรชฺฌาสโย นิกฺเขโป. ภควนฺตํ ปน อุปสงฺกมิตฺวา เทวา มนุสฺสา จตสฺโส ปริสา จตฺตาโร วณฺณา จ ตถา ตถา ปญฺหํ ปุจฺฉนฺติ "โพชฺฌงฺคา โพชฺฌงฺคาติ ภนฺเต วุจฺจนฺติ, นีวรณา นีวรณาติ วุจฺจนฺตี"ติอาทินา, เอวํ ปุฏฺเน ภควตา ยานิ กถิตานิ โพชฺฌงฺคสํยุตฺตาทีนิ, ๒- เตสํ ปุจฺฉาวสิโก นิกฺเขโป. ยานิ ปน ตานิ อุปฺปนฺนํ การณํ ปฏิจฺจ กถิตานิ, เสยฺยถิทํ? ธมฺมทายาทํ ปุตฺตมํสูปมํ ทารุกฺขนฺธูปมนฺติเอวมาทีนิ ๓- เตสํ อฏฺุปฺปตฺติโก นิกฺเขโป. เอวมิเมสุ จตูสุ สุตฺตนิกฺเขเปสุ อิมสฺส สุตฺตสฺส ปรชฺฌาสโย นิกฺเขโป. ปรชฺฌาสยวเสน เหตํ นิกฺขิตฺตํ. เกสํ อชฺฌาสเยน? โลเภ อาทีนวทสฺสีนํ ปุคฺคลานํ. เกจิ ปน "อตฺตชฺฌาสโย"ติ วทนฺติ. ตตฺถ เอกธมฺมํ ภิกฺขเวติอาทีสุ เอกสทฺโท อตฺเถว อญฺตฺเถ "สสฺสโต อตฺตา จ โลโก จ, อิทเมว สจฺจํ โมฆมญฺนฺติ อิตฺเถเก อภิวทนฺตี"ติอาทีสุ. ๔- อตฺถิ เสฏฺเ "เจตโส เอโกทิภาวนฺ"ติอาทีสุ. ๕- อตฺถิ อสหาเย "เอโก วูปกฏฺโ"ติอาทีสุ. ๖- อตฺถิ สงฺขายํ "เอโกว โข ภิกฺขเว ขโณ จ สมโย จ พฺรหฺมจริยวาสายา"ติอาทีสุ. ๗- อิธาปิ สงฺขายเมว ทฏฺพฺโพ. @เชิงอรรถ: วิ.มหา. ๔/๒๐/๑๗., ม.ม. ๑๓/๑๐๗/๓๔, ม.อุ. ๑๔/๔๑๖/๑๕๖, สํ.ข. ๑๗/๕๙/๕๕ @ สํ.มหา. ๑๙/๑๘๖/๖๕ ม.มู. ๑๒/๒๙/๑๗, สํ.นิ. ๑๖/๖๓/๙๕ @ ม.อุ. ๑๔/๒๗/๒๒ วิ.มหา. ๑/๑๑/๕, ที.สี. ๙/๒๒๘/๗๕ @ ที.สี. ๙/๔๐๕/๑๗๕ องฺ.ปญฺจก. ๒๓/๒๙/๙๘

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๔๑.

ธมฺมสทฺโท ปริยตฺติสจฺจสมาธิปญฺาปกติปุญฺาปตฺติสุญฺตาเยฺยสภาวาทีสุ ทิสฺสติ. ตถา หิสฺส "อิธ ภิกฺขุ ธมฺมํ ปริยาปุณาตี"ติอาทีสุ ๑- ปริยตฺติ อตฺโถ. "ทิฏฺธมฺโม"ติอาทีสุ ๒- สจฺจานิ. "เอวํธมฺมา เต ภควนฺโต อเหสุนฺ"ติอาทีสุ ๓- สมาธิ. "สจฺจํ ธมฺโม ธิติ จาโค ส เว เปจฺจ น โสจตี"ติอาทีสุ ๔- ปญฺา. "ชาติธมฺมานํ ภิกฺขเว สตฺตานํ เอวํ อิจฺฉา อุปฺปชฺชตี"ติอาทีสุ ๕- ปกติ. "ธมฺโม หเว รกฺขติ ธมฺมจารินฺ"ติอาทีสุ ๖- ปุญฺ. "ติณฺณํ ธมฺมานํ อญฺตเรน วเทยฺย ปาราชิเกน วา สํฆาทิเสเสน วา ปาจิตฺติเยน วา"ติอาทีสุ ๗- อาปตฺติ. "ตสฺมึ โข ปน สมเย ธมฺมา โหนฺตี"ติอาทีสุ ๘- สุญฺตา. "สพฺเพ ธมฺมา สพฺพากาเรน พุทฺธสฺส ภควโต าณมุเข อาปาถํ อาคจฺฉนฺตี"ติอาทีสุ ๙-ยฺโย. "กุสลา ธมฺมา อกุสลา ธมฺมา"ติอาทีสุ ๑๐- สภาโว อตฺโถ. อิธาปิ สภาโว. ตสฺมา เอกธมฺมนฺติ เอกํ สงฺกิเลสสภาวนฺติ อธิปฺปาโย. เอโก จ โส ธมฺโม จาติ เอกธมฺโม, ตํ เอกธมฺมํ. ภิกฺขเวติ ภิกฺขู อาลปติ. กิมตฺถํ ปน ภควา ธมฺมํ เทเสนฺโต ภิกฺขู อาลปติ, น ธมฺมเมว เทเสตีติ? สติชนนตฺถํ. ภิกฺขู หิ อญฺ จินฺเตนฺตาปิ ธมฺมํ ปจฺจเวกฺขนฺตาปิ กมฺมฏฺานํ มนสิกโรนฺตาปิ นิสินฺนา โหนฺติ, เต ปมํ อนาลปิตฺวา ธมฺเม เทสิยมาเน "อยํ เทสนา กึนิทานา กึปจฺจยา"ติ สลฺลกฺเขตุํ น สกฺโกนฺติ. อาลปิเต ปน สตึ อุปฏฺเปตฺวา สลฺลกฺเขตุํ สกฺโกนฺติ, ตสฺมา สติชนนตฺถํ "ภิกฺขเว"ติ อาลปติ. เตน จ เตสํ ภิกฺขนสีลตาทิคุณโยคสิทฺเธน วจเนน หีนาธิกชนเสวิตํ วุตฺตึ ๑๑- ปกาเสนฺโต อุทฺธตทีนภาวนิคฺคหํ กโรติ. @เชิงอรรถ: องฺ.ปญฺจก. ๒๒/๗๓/๙๘ ที.สี. ๙/๒๙๙/๑๐๘ ที.มหา. ๑๐/๑๓/๗ @ ขุ.สุ. ๒๕/๑๙๐/๓๗๐, ขุ.ชา.๒๗/๕๗/๑๘ (สฺยา) ที.มหา. ๑๐/๓๙๘/๒๖๒ @ ขุ.ชา ๒๗/๑๔๒๐/๒๙๐ (สฺยา) วิ.มหาวิ. ๑/๔๔๔/๓๓๓ อภิ.สงฺ. ๓๔/๑๒๑/๔๑ @ ขุ.มหา. ๒๙/๗๒๗/๔๓๒, ขุุ.จูฬ. ๓๐/๔๙๒/๒๓๘ (สฺยา) ๑๐ อภิ.สงฺ. ๓๔/๑/๑ @๑๑ ก. ภิกฺขูนํ สีลวตาทิคุณโยคสิทฺเธน หีนาธิกชนเสวิตวตฺตํ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๔๒.

"ภิกฺขเว"ติ อิมินา กรุณาวิปฺผารโสมฺมหทยนยนนิปาตปุพฺพงฺคเมน วจเนน เต อตฺตโน มุขาภิมุเข กโรนฺโต เตน จ กเถตุกมฺยตาทีปเกน วจเนน เนสํ โสตุกมฺยตํ ชเนติ, เตเนว จ สมฺโพธนตฺเถ สาธุกํ สวนมนสิกาเรปิ นิโยเชติ. สาธุกํ สวนมนสิการายตฺตา หิ สาสนสมฺปตฺติ. อญฺเสุปิ เทวมนุสฺเสสุ ปริสปริยาปนฺเนสุ วิชฺชมาเนสุ กสฺมา ภิกฺขู เอว อามนฺเตสีติ? เชฏฺเสฏฺาสนฺนสทาสนฺนิหิตภาวโต. สพฺพปริสสาธารณา หิ ภควโต ธมฺมเทสนา, ปริสาย จ เชฏฺา ปมุปฺปนฺนตฺตา, เสฏฺา อนคาริยภาวํ อาทึ กตฺวา สตฺถุ จริยานุวิธายกตฺตา สกลสาสนปฺปฏิคฺคาหกตฺตา จ, อาสนฺนา ตตฺถ นิสินฺเนสุ สมีปวุตฺติยา, สทา สนฺนิหิตา สตฺถุ สนฺติกาวจรตฺตา. อปิจ เต ธมฺมเทสนาย ภาชนํ ยถานุสิฏฺ ปฏิปตฺติสพฺภาวโต, วิเสสโต จ เอกจฺเจ ภิกฺขู สนธาย อยํ เทสนาติ เต เอว อาลปิ. ปชหถาติ เอตฺถ ปหานํ นาม ตทงฺคปฺปหานํ วิกฺขมฺภนปฺปหานํ สมุจฺเฉทปฺปหานํ ปฏิปฺปสฺสทฺธิปฺปหานํ นิสฺสรณปฺปหานนฺติ ปญฺจวิธํ. ตตฺถ ยํ ทีปาโลเกเนว ตมสฺส ปฏิปกฺขภาวโต อโลภาทีหิ โลภาทิกสฺส, นามรูปปริจฺเฉทาทิวิปสฺสนาาเณหิ ตสฺส ตสฺส อนตฺถสฺส ปหานํ. เสยฺยถิทํ? ปริจฺจาเคน โลภาทิมลสฺส. สีเลน ปาณาติปาตาทิทุสฺสีลฺยสฺส, สทฺธาทีหิ อสฺสทฺธิยาทิกสฺส, นามรูปววตฺถาเนน สกฺกายทิฏฺิยา, ปจฺจยปริคฺคเหน อเหตุวิสมเหตุทิฏฺีนํ, ตสฺเสว อปรภาเคน กงฺขาวิตรเณน กถํกถีภาวสฺส, กลาปสมฺมสเนน "อหํ มมา"ติ คาหสฺส, มคฺคามคฺคววตฺถาเนน อมคฺเค มคฺคทสฺสนาย, อุทยทสฺสเนน อุจฺเฉททิฏฺิยา, วยทสฺสเนน สสฺสตทิฏฺิยา, ภยทสฺสเนน สภเยสุ อภยสญฺาย, อาทีนวทสฺสเนน อสฺสาทสญฺาย, นิพฺพิทานุปสฺสเนน อภิรติสญฺาย, มุจฺจิตุกมฺยตาาเณน อมุจฺจิตุกมฺยตาย, อุเปกฺขาาเณน อนุเปกฺขาย, อนุโลเมน ธมฺมฏฺิติยา,

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๔๓.

นิพฺพาเนน ปฏิโลมภาวสฺส, โคตฺรภุนา สงฺขารนิมิตฺตคฺคาหสฺส ปหานํ, เอตํ ตทงฺคปฺปหานํ นาม. ยํ ปน อุปจารปฺปนาเภเทน สมาธินา ปวตฺติภาวนิวารณโต ฆฏปฺปหาเรเนว อุทกปิฏฺเ เสวาลสฺส เตสํ เตสํ นีวรณาทิธมฺมานํ ปหานํ, เอตํ วิกฺขมฺภนปฺปหานํ นาม. ยํ จตุนฺนํ อริยมคฺคานํ ภาวิตตฺตา ตํตํมคฺควโต อตฺตโน สนฺตาเน "ทิฏฺิคตานํ ปหานายา"ติอาทินา ๑- นเยน วุตฺตสฺส สมุทยปกฺขิยสฺส กิเลสคณสฺส อจฺจนฺตํ อปฺปวตฺติภาเวน สมุจฺฉินฺทนํ, อิทํ สมุจฺเฉทปฺปหานํ นาม. ยํ ปน ผลกฺขเณ ปฏิปฺปสฺสทฺธตฺตํ กิเลสานํ, เอตํ ปฏิปฺปสฺสทฺธิปฺปหานํ นาม. ยํ ปน สพฺพสงฺขตนิสฺสฏตฺตา ๒- ปหีนสพฺพสงฺขตํ นิพฺพานํ, เอตํ นิสฺสรณปฺปหานํ นาม. เอวํ ปญฺจวิเธ ปหาเน ๓- อนาคามิกภาวกรสฺส ปหานสฺส อธิปฺเปตตฺตา อิธ สมุจฺเฉทปฺปหานนฺติ เวทิตพฺพํ. ตสฺมา ปชหถาติ ปริจฺจชถ, สมุจฺฉินฺทถาติ อตฺโถ. อหนฺติ ภควา อตฺตานํ นิทฺทิสติ. โวติ อยํ โวสทฺโท ปจฺจตฺตอุปโยค- กรณสามิวจนปทปูรณสมฺปทาเนสุ ทิสฺสติ. ตถา หิ "กจฺจิ ปน โว อนุรุทฺธา สมคฺคา สมฺโมทมานา"ติอาทีสุ ๔- ปจฺจตฺเต อาคโต. "คจฺฉถ ภิกฺขเว ปณาเมมิ โว"ติอาทีสุ ๕- อุปโยเค. "น โว มม สนฺติเก วตฺถพฺพนฺ"ติอาทีสุ ๕- กรเณ. "สพฺเพสํ โว สาริปุตฺต สุภาสิตนฺ"ติอาทีสุ ๖- สามิวจเน. "เย หิ โว อริยา ปริสุทฺธกายกมฺมนฺตา"ติอาทีสุ ๗- ปทปูรเณ. "วนปตฺถปริยายํ โว ภิกฺขเว เทเสสฺสามี"ติอาทีสุ ๘- สมฺปทาเน. อิธาปิ สมฺปทาเน เอว ทฏฺพฺโพ. @เชิงอรรถ: อภิ.สงฺ. ๓๔/๒๗๗/๘๔, อภิ.วิ. ๓๕/๖๒๘/๓๒๒ @ ก. สพฺพสงฺขตํ นิสฺสฏโต ก. ปญฺจวิเธน ปหาเนน @ ม.มู. ๑๒/๓๒๖/๒๙๐ ม.ม. ๑๓/๑๕๗/๑๓๑ @ ม.มู. ๑๒/๓๔๕/๓๐๕ ม.มู. ๑๒/๒๓๕/๒๓ ม.มู. ๑๒/๑๙๐/๑๖๒

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๔๔.

ปาฏิโภโคติ ปฏิภู. โส หิ ธารณกํ ปฏิจฺจ ธนิกสฺส, ธนิกํ ปฏิจฺจ ธารณกสฺส ปฏินิธิภูโต ธนิกสนฺตกสฺส ตโต หรณาทิสงฺขาเตน ภุญฺชเนน โภโคติ ปฏิโภโค, ปฏิโภโค เอว ปาฏิโภโค. อนาคามิตายาติ อนาคามิภาวตฺถาย. ปฏิสนฺธิคฺคหณวเสน หิ กามภวสฺส อนาคมนโต อนาคามี, โย ยสฺส ธมฺมสฺส อธิคเมน อนาคามีติ วุจฺจติ, สผโล โส ตติยมคฺโค อนาคามิตา ๑- นาม. อิติ ภควา เวเนยฺยทมนกุสโล เวเนยฺยชฺฌาสยานุกูลํ ตติยมคฺคาธิคมํ ลหุนา อุปาเยน เอกธมฺมปูรณตามตฺเตน ถิรํ ๒- กตฺวา ทสฺเสสิ ยถา ตํ สมฺมาสมฺพุทฺโธ. ภินฺนภูมิกาปิ หิ ปฏิฆสํโยชนาทโย ตติยมคฺควชฺฌา กิเลสา กามราคปฺปหานํ นาติวตฺตนฺตีติ. กสฺมา ปเนตฺถ ภควา อตฺตานํ ปาฏิโภคภาเว เปสิ? เตสํ ภิกฺขูนํ อนาคามิมคฺคาธิคมาย อุสฺสาหชนนตฺถํ. ปสฺสติ หิ ภควา "มยา `เอกธมฺมํ ภิกฺขเว ปชหถ, อหํ โว ปาฏิโภโค อนาคามิตายา'ติ วุตฺเต อิเม ภิกฺขู อทฺธา ตํ เอกธมฺมํ ปหาย สกฺกา ตติยภูมึ สมธิคนฺตุํ, ยโต ธมฺมสฺสามิ ปมมาห `อหํ ปาฏิโภโค'ติ อุสฺสาหชาตา ตทตฺถาย ปฏิปชฺชิตพฺพํ มญฺิสฺสนฺตี"ติ. ตสฺมา อุสฺสาหชนนตฺถํ อนาคามิตาย เตสํ ภิกฺขูนํ อตฺตานํ ปฏิโภคภาเว เปสิ. กตมํ เอกธมฺมนฺติ เอตฺถ กตมนฺติ ปุจฺฉาวจนํ. ปุจฺฉา จ นาเมสา ปญฺจวิธา อทิฏฺโชตนาปุจฺฉา ทิฏฺสํสนฺทนาปุจฺฉา วิมติจฺเฉทนาปุจฺฉา อนุมติปุจฺฉา กเถตุกมฺยตาปุจฺฉาติ. ตตฺถ ปกติยา ลกฺขณํ อญฺาตํ โหติ อทิฏฺ อตุลิตํ อตีริตํ อวิภูตํ อวิภาวิตํ, ตสฺส าณาย ทสฺสนาย ตุลนาย ตีรณาย วิภูตตฺถาย วิภาวนตฺถาย ปญฺหํ ปุจฺฉติ. อยํ อทิฏฺโชตนาปุจฺฉา. ปกติยา ลกฺขณํ าตํ โหติ ทิฏฺ ตุลิตํ ตีริตํ วิภูตํ วิภาวิตํ, โส อญฺเหิ ปณฺฑิเตหิ @เชิงอรรถ: ก. อนาคามิ ก. เอกธมฺมปูรณตาถิรํ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๔๕.

สทฺธึ สํสนฺทนตฺถาย ปญฺหํ ปุจฺฉติ, อยํ ทิฏฺสํสนฺทนาปุจฺฉา. ปกติยา สํสยปกฺขนฺโท โหติ วิมติปกฺขนฺโท เทฺวฬฺหกชาโต "เอวํ นุ โข, น นุ โข, กินฺนุ โข, กถํ นุ โข"ติ, โส วิมติจฺเฉทนตฺถาย ปญฺหํ ปุจฺฉติ, อยํ วิมติจฺเฉทนาปุจฺฉา. ภควา หิ อนุมติคฺคหณตฺถํ ปญฺหํ ปุจฺฉติ "ตํ กึ มญฺถ ภิกฺขเว รูปํ นิจฺจํ วา อนิจฺจํ วา"ติอาทินา, ๑- อยํ อนุมติปุจฺฉา. ภควา ภิกฺขูนํ กเถตุกมฺยตาย ปญฺหํ ปุจฺฉติ "จตฺตาโรเม ภิกฺขเว อาหารา ภูตานํ วา สตฺตานํ ิติยา สมฺภเวสีนํ วา อนุคฺคหาย, กตเม จตฺตาโร"ติ, ๒- อยํ กเถตุกมฺยตาปุจฺฉา. ตตฺถ ปุริมา ติสฺโส ปุจฺฉา พุทฺธานํ นตฺถิ. กสฺมา? ตีสุ หิ อทฺธาสุ กิญฺจิ สงฺขตํ อทฺธาวิมุตฺตํ วา อสงฺขตํ สมฺมาสมฺพุทฺธานํ อทิฏฺ อตุลิตํ อตีริตํ อวิภูตํ อวิภาวิตํ นาม นตฺถิ, เตน เนสํ อทิฏฺโชตนาปุจฺฉา นตฺถิ. ยํ ปน เตหิ อตฺตโน าเณน ปฏิวิทฺธํ, ตสฺส อญฺเน สมเณน วา พฺราหฺมเณน วา เทเวน วา มาเรน วา พฺรหฺมุนา วา สทฺธึ สํสนฺทนกิจฺจํ นตฺถิ, เตน เนสํ ทิฏฺสํสนฺทนาปุจฺฉาปิ นตฺถิ. ยสฺมา ปน พุทฺธา ภควนฺโต อกถํกถี ติณฺณวิจิกิจฺฉา สพฺพธมฺเมสุ วิคตสํสยา, เตน เนสํ วิมติจฺเฉทนาปุจฺฉาปิ นตฺถิ. อิตรา ปน เทฺว ปุจฺฉา อตฺถิ, ตาสุ อยํ กเถตุกมฺยตาปุจฺฉาติ เวทิตพฺพา. อิทานิ ตาย ปุจฺฉาย ปุฏฺมตฺถํ สรูปโต ทสฺเสนฺโต "โลภํ ภิกฺขเว เอกธมฺมนฺ"ติอาทิมาห. ตตฺถ ลุพฺภนฺติ เตน, สยํ วา ลุพฺภติ, ลุพฺภนมตฺตเมว วา ตนฺติ โลโภ, สฺวายํ อารมฺมณคฺคหณลกฺขโณ มกฺกฏาเลโป วิย, อภิสงฺครโส ตตฺตกปาเล ปกฺขิตฺตมํสเปสิ วิย, อปริจฺจาคปจฺจุปฏฺาโน เตลญฺชนราโค วิย, สํโยชนิเยสุ ธมฺเมสุ อสฺสาททสฺสนปทฏฺาโน, ตณฺหานทิภาเวน วฑฺฒมาโน @เชิงอรรถ: วิ.มหา. ๔/๒๑/๑๘, สํ.ข. ๑๗/๕๙/๕๕ สํ.นิ. ๑๖/๑๑/๑๒

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๔๖.

ยตฺถ สมุปฺปนฺโน, สีฆโสตา นที วิย มหาสมุทฺทํ อปายเมว ตํ สตฺตํ คเหตฺวา คจฺฉตีติ ทฏฺพฺโพ. กิญฺจาปิ อยํ โลภสทฺโท สพฺพโลภสามญฺวจโน, อิธ ปน กามราควจโนติ เวทิตพฺโพ. โส หิ อนาคามิมคฺควชฺโฌ. ปุน ภิกฺขเวติ อาลปนํ ธมฺมสฺส ปฏิคฺคาหกภาเวน อภิมุขีภูตานํ ตตฺถ อาทรชนนตฺถํ. ปชหถาติ อิมินา ปหานาภิสมโย วิหิโต, โส จ ปริญฺาสจฺฉิกิริยาภาวนาภิสมเยหิ สทฺธึ เอว ปวตฺตติ, น วิสุนฺติ จตุสจฺจาธิฏฺานานิ จตฺตาริปิ สมฺมาทิฏฺิยา กิจฺจานิ วิหิตาเนว โหนฺติ. ยถา จ "โลภํ ปชหถา"ติ วุตฺเต ปหาเนกฏฺภาวโต โทสาทีนมฺปิ ปหานํ อตฺถโต วุตฺตเมว โหติ, เอวํ สมุทยสจฺจวิสเย สมฺมาทิฏฺิกิจฺเจ ปหานาภิสมเย วุตฺเต ตสฺสา สหการีการณภูตานํ สมฺมาสงฺกปฺปาทีนํ เสสมคฺคงคานมฺปิ สมุทยสจฺจวิสยกิจฺจํ อตฺถโต วุตฺตเมว โหตีติ ปริปุณฺโณ อริยมคฺคพฺยาปาโร อิธ กถิโตติ ทฏฺพฺโพ. อิมินา นเยน สติปฏฺานาทีนมฺปิ โพธิปกฺขิยธมฺมานํ พฺยาปารสฺส อิธ วุตฺตภาโว ยถารหํ วิตฺถาเรตพฺโพ. อปิเจตฺถ โลภํ ปชหถาติ เอเตน ปหานปริญฺา วุตฺตา, สา จ ตีรณปริญฺาธิฏฺานา, ตีรณปริญฺา จ าตปริญฺาธิฏฺานาติ อวินาภาเวน ๑- ติสฺโสปิ ปริญฺา โพธิตา โหนฺติ. เอวเมตฺถ สห ผเลน จตุสจฺจกมฺมฏฺานํ ปริปุณฺณํ กตฺวา ปกาสิตนฺติ ทฏฺพฺพํ. อถ วา โลภํ ปชหถาติ สห ผเลน าณทสฺสนวิสุทฺธิ เทสิตา, สา จ ปฏิปทาาณทสฺสนวิสุทฺธิสนฺนิสฺสยา ฯเปฯ จิตฺตวิสุทฺธิสีลวิสุทฺธิสนฺนิสฺสยา จาติ นานนฺตริกภาเวน สห ผเลน สพฺพาปิ สตฺต วิสุทฺธิโย วิภาวิตาติ เวทิตพฺพํ. เอวเมตาย วิสุทฺธิกฺกมภาวนาย ปริญฺาตฺตยสมฺปาทเนน โลภํ ปชหิตุกาเมน:- @เชิงอรรถ: ก. อธิฏฺานภาเวน

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๔๗.

"อนตฺถชนโน โลโภ โลโภ จิตฺตปฺปโกปโน ภยมนฺตรโต ชาตํ ตํ ชโน นาวพุชฺฌติ. ลุทฺโธ อตฺถํ น ชานาติ ลุทฺโธ ธมฺมํ น ปสฺสติ อนฺธตมํ ตทา โหติ ยํ โลโภ สหเต นรํ. ๑- รตฺโต โข อาวุโส ราเคน อภิภูโต ปริยาทินฺนจิตฺโต ๒- ปาฌมฺปิ หนติ, อทินฺนมฺปิ อาทิยติ, สนฺธิมฺปิ ฉินฺทติ, นิลฺโลปมฺปิ หรติ, เอกาคาริกมฺปิ กโรติ, ปริปนฺเถปิ ติฏฺติ, ปรทารมฺปิ คจฺฉติ, มุสาปิ ภณติ. ตทปิ เตสํ ภวตํ สมณพฺราหฺมณานํ อชานตํ อปสฺสตํ อเวทยตํ ตณฺหานุคตานํ ปริตสิตํ วิปฺผนฺทิตเมว. ตณฺหาทุติโย ปุริโส ทีฆมทฺธาน สํสรํ อิตฺถภาวญฺาถาภาวํ สํสารํ นาติวตฺตติ. ๓- นตฺถิ ราคสโม อคฺคิ นตฺถิ โทสสโม กลิ ๔- กามราเคน ฑยฺหามิ จิตฺตํ เม ปริฑยฺหติ. ๕- เย ราครตฺตานุปตนฺติ โสตํ สยํกตํ มกฺกฏโกว ชาลนฺ"ติ ๖- จ เอวมาทิสุตฺตปทานุสาเรน นานานเยหิ โลภสฺส อาทีนวํ ปจฺจเวกฺขิตฺวา ตสฺส ปหานาย ปฏิปชฺชิตพฺพํ. อปิจ ฉ ธมฺมา กามราคสฺส ปหานาย สํวตฺตนฺติ อสุภนิมิตฺตสฺส อุคฺคโห อสุภภาวนานุโยโค อินฺทฺริเยสุ คุตฺตทฺวารตา โภชเน มตฺตญฺุตา กลฺยาณมิตฺตตา สปฺปายกถาติ. ทสวิธํ หิ อสุภนิมิตฺตํ อุคฺคณฺหนฺตสฺสาปิ @เชิงอรรถ: ขุ.อิติ. ๒๕/๘๘/๓๐๕ องฺ.ติก. ๒๐/๕๔/๑๕๒ ขุ.อิติ. ๒๕/๑๕/๒๔๑ @ ขุ.อิติ. ๒๕/๒๐๒/๕๒ สํ.ส. ๑๕/๒๑๒/๒๒๗ ขุ.ธ. ๒๕/๓๔๗/๗๗

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๔๘.

กามราโค ปหียติ, กายคตาสติภาวนาวเสน สวิญฺาณเก อุทฺธุมาตกาทิวเสน อวิญฺาณเก อสุเภ อสุภภาวนานุโยคมนุยุตฺตสฺสาปิ, มนจฺฉฏฺเสุ อินฺทฺริเยสุ สํวรณวเสน สติกวาเฏน ปิหิตทฺวารสฺสาปิ, จตุนฺนํ ปญฺจนฺนํ วา อาโลปานํ โอกาเส สติ อุทกํ ปิวิตฺวา ยาปนสีลตาย โภชเน มตฺตญฺุโนปิ. เตเนวาห:- "จตฺตาโร ปญฺจ อาโลเป อภุตฺวา อุทกํ ปิเว อลํ ผาสุวิหาราย ปหิตตฺตสฺส ภิกฺขุโน"ติ. ๑- อสุภกมฺมฏฺานภาวนารเต กลฺยาณมิตฺเต เสวนฺตสฺสาปิ, านนิสชฺชาทีสุ ทสอสุภนิสฺสิตสปฺปายกถายปิ ปหียติ. เตเนวาห:- "อตฺถิ ภิกฺขเว อสุภนิมิตฺตํ, ตตฺถ โยนิโส มนสิกาโร พหุลีกาโร, อยมาหาโร อนุปฺปนฺนสฺส วา กามจฺฉนฺทสฺส อนุปฺปาทาย อุปฺปนฺนสฺส วา กามจฺฉนฺทสฺส ปหานายา"ติ. ๒- เอวํ ปุพฺพภาเค กามราคสงฺขาตสฺส โลภสฺส ปหานาย ปฏิปนฺโน วิปสฺสนํ อุสฺสุกฺกาเปตฺวา ตติยมคฺเคน ตํ อนวเสสโต สมุจฺฉินฺทติ. เตน วุตฺตํ "โลภํ ภิกฺขเว เอกธมฺมํ ปชหถ, อหํ โว ปฏิโภโค อนาคามิตายา"ติ. เอตฺถาห "โก ปเนตฺถ โลโภ ปหียติ, กึ อตีโต อถ อนาคโต อุทาหุ ปจฺจุปฺปนฺโน"ติ. กิญฺเจตฺถ:- น ตาว อตีโต โลโภ ปหีเยยฺย, น อนาคโต วา เตสํ อภาวโต. น หิ นิรุทฺธํ อนุปฺปนฺนํ วา อตฺถีติ วุจฺจติ, วายาโม จ อผโล วุจฺจติ, อาปชฺชติ. อถ ปจฺจุปฺปนฺโน, เอวมฺปิ อผโล วายาโม ตสฺส สรสภงฺคตฺตา ๓- สงฺกิลิฏฺา จ มคฺคภาวนา อาปชฺชติ, จิตฺตวิปฺปยุตฺโต วา โลโภ สิยา, น จายํ นโย อิจฺฉิโตติ. วุจฺจเต:- น วุตฺตนเยน อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺโน โลโภ ปหียติ. เสยฺยถาปิ อิธ ตรุโณ รุกฺโข อสญฺชาตผโล, ตํ ปุริโส กุาริยา @เชิงอรรถ: ขุ.เถร. ๒๖/๙๘๓/๓๙๕ สํ.มหา. ๑๙/๒๓๒/๙๔ ม. น ปภงฺคุตฺตา

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๔๙.

มูเล ฉินฺเทยฺย, ตสฺส รุกฺขสฺส เฉเท อสติ ยานิ ผลานิ นิพฺพตฺเตยฺยุํ, ตานิ รุกฺขสฺส ฉินฺนตฺตา อชาตานิ เอว น ชาเนยฺยุํ, เอวเมว อริยมคฺคาธิคเม อสติ อุปฺปชฺชนารโห โลโภ อริยมคฺคาธิคเมน ปจฺจยฆาตสฺส กตตฺตา น อุปฺปชฺชติ. อยํ หิ อฏฺกถาสุ "ภูมิลทฺธุปฺปนฺโน"ติ วุจฺจติ. วิปสฺสนาย หิ อารมฺมณภูตา ปญฺจกฺขนฺธา ตสฺส อุปฺปชฺชนฏฺานตาย ภูมิ นาม. สา ภูมิ เตน ลทฺธาติ กตฺวา ภูมิลทฺธุปฺปนฺโน. อารมฺมณาธิคฺคหิตุปฺปนฺโน อวิกฺขมฺภิตุปฺปนฺโน อสมูหตุปฺปนฺโนติ จ อยเมว วุจฺจติ. ตตฺถาติ ตสฺมึ สุตฺเต. เอตนฺติ เอตํ อตฺถชาตํ อิทานิ คาถาพนฺธวเสน วุจฺจมานํ. อิติ วุจฺจตีติ เกน ปน วุจฺจติ? ภควตาว. อญฺเสุ หิ ตาทิเสสุ าเนสุ สงฺคีติกาเรหิ อุปนิพนฺธคาถา โหนฺติ, อิธ ปน ภควตาว คาถารุจิกานํ ปุคฺคลานํ อชฺฌาสยวเสน วุตฺตเมวตฺถํ สงฺคเหตฺวา คาถา ภาสิตา. ตตฺถ เยน โลเภน ลุทฺธาเส, สตฺตา คจฺฉนฺติ ทุคฺคตินฺติ เยน อารมฺมณคฺคหณลกฺขเณน ตโต เอว อภิสงฺครเสน โลเภน ลุทฺธา อชฺฌตฺติกพาหิเรสุ อายตเนสุ คิทฺธา คธิตา. เสติ หิ นิปาตมตฺตํ. อกฺขรจินฺตกา ปน อีทิเสสุ าเนสุ เสการาคมํ อิจฺฉนฺติ. ตถา ลุทฺธตฺตา เอว กายสุจริตาทีสุ กิญฺจิ สุจริตํ อกตฺวา กายทุจฺจริตาทีนิ จ อุปจินิตฺวา รูปาทีสุ สตฺตวิสตฺตตาย สตฺตาติ ลทฺธนามา ปาณิโน ทุกฺขสฺส นิพฺพตฺติฏฺานตาย ทุคฺคตีติ สงฺขํ คตํ นิรยํ ติรจฺฉานโยนึ เปตฺติวิสยญฺจ ปฏิสนฺธิคฺคหณวเสน คจฺฉนฺติ อุปปชฺชนฺติ. ตํ โลภํ สมฺมทญฺาย, ปชหนฺติ วิปสฺสิโนติ ตํ ยถาวุตฺตํ โลภํ สภาวโต สมุทยโต อตฺถงฺคมโต อสฺสาทโต อาทีนวโต นิสฺสรณโตติ อิเมหิ อากาเรหิ สมฺมา อวิปรีตํ เหตุนา าเณน อญฺาย าตตีรณปริญฺาสงฺขาตาย ปญฺาย ชานิตฺวา รูปาทิเก ปญฺจุปาทานกฺขนฺเธ อนิจฺจาทีหิ วิวิเธหิ อากาเรหิ ปสฺสนฺโต

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๕๐.

วิปสฺสิโน อวสิฏฺกิเลเส วิปสฺสนาปญฺาปุพฺพงฺคมาย มคฺคปญฺาย สมุจฺเฉทปฺปหานวเสน ปชหนฺติ, น ปุน อตฺตโน สนฺตาเน อุปฺปชฺชิตุํ เทนฺติ. ปหาย น ปุนายนฺติ, อิมํ โลกํ กุทาจนนฺติ เอวํ สหเชฏฺกปฺปหาเนกฏฺเหิ อวสิฏฺกิเลเสหิ สทฺธึ ตํ โลภํ อนาคามิมคฺเคน ปชหิตฺวา ปุน ปจฺฉา อิมํ กามธาตุสงฺขาตํ โลภํ ปฏิสนฺธิคฺคหณวเสน กทาจิปิ น อาคจฺฉนฺติ โอรมฺภาคิยานํ สํโยชนานํ สุปฺปหีนตฺตา. อิติ ภควา อนาคามิผเลน เทสนํ นิฏฺาเปสิ. อยมฺปิ อตฺโถติ นิทานาวสานโต ปภุติ ยาว คาถาปริโยสานา อิมินา สุตฺเตน ปกาสิโต อตฺโถ. อปิสทฺโท อิทานิ วกฺขมานสุตฺตตฺถสมฺปิณฺฑโน. เสสํ วุตฺตนยเมว. อิมสฺมึ สุตฺเต สมุทยสจฺจํ สรูเปเนว อาคตํ, ปหานาปเทเสน มคฺคสจฺจํ. อิตรํ สจฺจทฺวยญฺจ ตทุภยเหตุตาย นิทฺธาเรตพฺพํ, คาถาย ปน ทุกฺขสมุทยมคฺคสจฺจานิ ยถารุตวเสเนว ายนฺติ, อิตรํ นิทฺธาเรตพฺพํ. เอเสว นโย อิโต ปเรสุปิ สุตฺเตสุ. ปรมตฺถทีปนิยา ขุทฺทกนิกายฏฺกถาย อิติวุตฺตกวณฺณนาย ปมสุตฺตวณฺณนา นิฏฺิตา. ------------


             อรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย เล่มที่ ๒๗ หน้า ๑-๕๐. http://84000.org/tipitaka/atthapali/th_line.php?B=27&A=1&pagebreak=1              The Pali Atthakatha in Roman :- http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_rm.php?B=27&A=1&pagebreak=1              อ่านอรรถกถาแปลไทย :- http://84000.org/tipitaka/attha/attha.php?b=25&i=179              เนื้อความพระไตรปิฎกฉบับหลวง :- http://84000.org/tipitaka/read/r.php?B=25&A=4405              พระไตรปิฎกฉบับบาลีอักษรไทย :- http://84000.org/tipitaka/read/pali_read.php?B=25&A=4725              The Pali Tipitaka in Roman Character :- http://84000.org/tipitaka/read/roman_read.php?B=25&A=4725              สารบัญพระไตรปิฎกเล่มที่ ๒๕ http://84000.org/tipitaka/read/?index_25

อ่านเล่มก่อนหน้าไม่แสดงหมายเลขหน้า
ในกรณี :- 
   บรรทัดแรกของแต่ละหน้าอ่านหน้า[ต่าง] ถัดไปอ่านหน้า[ต่าง] สุดท้าย คลิกเพื่อเปลี่ยน ฐญ เป็นแบบไทย

บันทึก ๒๖ มกราคม พ.ศ. ๒๕๖๑. การแสดงผลนี้อ้างอิงข้อมูลจากอรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย. หากพบข้อผิดพลาด กรุณาแจ้งได้ที่ [email protected]