อรรถกถาเล่มที่ ๑๒ ภาษาบาลีอักษรไทย
 สํ.อ. (สารตฺถ.๒)

                         ๕. นครสุตฺตวณฺณนา
    [๖๕] ปญฺจเม นามรูเป โข สติ วิญฺาณนฺติ เอตฺถ "สงฺขาเรสุ สติ
วิญฺาณนฺ"ติ จ "อวิชฺชาย สติ สงฺขารา"ติ จ วตฺตพฺพํ ภเวยฺย, ตทุภยมฺปิ น
วุตฺตํ. กสฺมา? อวิชฺชาสงฺขารา หิ ตติโย ภโว, เตหิ สทฺธึ อยํ วิปสฺสนา น
ฆฏิยติ. มหาปุริโส หิ ปจฺจุปฺปนฺนปญฺจโวการวเสน อภินิวิฏฺโติ.
    นนุ จ อวิชฺชาสงฺขาเรสุ อทิฏฺเสุ น สกฺกา พุทฺเธน ภวิตุนฺติ. สจฺจํ
น สกฺกา, อิมินา ปน เต ภวอุปาทานตณฺหาวเสน ทิฏฺาว. ตสฺมา ยถา นาม
โคธํ อนุพนฺธนฺโต ปุริโส ตํ กูปํ ปวิฏฺ ทิสฺวา โอตาเรตฺวา ๓- ปวิฏฺฏฺานํ
ขนิตฺวา โคธํ คเหตฺวา ปกฺกเมยฺย, น ปรภาคํ ขเนยฺย, กสฺมา? กสฺสจิ นตฺถิตาย.
เอวํ มหาปุริโส โคธํ อนุพนฺธนฺโต ปุริโส วิย โพธิปลฺลงฺเก นิสินฺโน
@เชิงอรรถ: ๑ ก. คเหตฺวา            ๒ ฉ.ม. กณฺณิเก
@๓ สี. โอตริตฺวา
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๑๓๑.
ชรามรณโต ปฏฺาย "อิมสฺส อยํ ปจฺจโย, อิมสฺส อยํ ปจฺจโย"ติ ปริเยสนฺโต
ยาว นามรูปธมฺมานํ ปจฺจยํ ทิสฺวา ตสฺสปิ ปจฺจยํ ปริเยสนฺโต วิญฺาณเมว
อทฺทส. ตโต "เอตฺตโก ๑- ปญฺจโวการภววเสน สมฺมสนจาโร"ติ ๒- วิปสฺสนํ
ปฏินิวตฺเตสิ, ปรโต ตุจฺฉกูปสฺส อภินฺทนฏฺานํ ๓- วิย อวิชฺชาสงฺขารทฺวยํ อตฺถิ.
ตเทตํ เหฏฺา วิปสฺสนาย คหิตตฺตา ปาฏิเยกฺกํ สมฺมสนูปคํ น โหตีติ น
อคฺคเหสิ.
    ปจฺจุทาวตฺตตีติ ปฏินิวตฺตติ. กตมํ ปเนตฺถ วิญฺาณํ ปจฺจุทาวตฺตตีติ?
ปฏิสนฺธิวิญฺาณมฺปิ วิปสฺสนาวิญฺาณมฺปิ. ๔- ตตฺถ ปฏิสนฺธิวิญฺาณํ ปจฺจยโต
ปฏินิวตฺตติ, วิปสฺสนาวิญฺาณํ ๕- อารมฺมณโต. อุภยมฺปิ นามรูปํ นาติกฺกมติ,
นามรูปโต ปรํ น คจฺฉติ. เอตฺตาวตา ชาเยถ วาติอาทีสุ วิญฺาเณ
นามรูปสฺส ปจฺจเย โหนฺเต, นามรูเป วิญฺาณสฺส ปจฺจเย โหนฺเต, ทฺวีสุปิ
อญฺมญฺปจฺจเยสุ โหนฺเตสุ เอตฺตเกน ชาเยถ วา อุปปชฺเชถ วา. อิโต หิ ปรํ
ยงฺกิญฺจิ อญฺ ชาเยยฺย วา อุปปชฺเชยฺย วา, ๖- นนุ เอตเทว ชายติ จ อุปปชฺชติ
จาติ.
    เอวํ สทฺธึ อปราปรจุติปฏิสนฺธีหิ ปญฺจุปาทานานิ ๗- ทสฺเสตฺวา ปุน
ตํ เอตฺตาวตาติ วุตฺตมตฺถํ นิยฺยาเทนฺโต ยทิทํ นามรูปปจฺจยา วิญฺาณํ,
วิญฺาณปจฺจยา นามรูปนฺติ วตฺวา ตโต ปรํ อนุโลมปจฺจยาการวเสน
วิญฺาณปจฺจยา นามรูปมูลกํ อายติชรามรณํ ๘- ทสฺเสตุํ นามรูปปจฺจยา
สฬายตนนฺติอาทิมาห.
@เชิงอรรถ: ๑ ม. เอตฺตเก            ๒ ม. สมฺมสนํ กโรติ
@๓ ฉ.ม. อภินฺนฏฺานํ        ๔ สี. วิปสฺสนาณมฺปิ
@๕ สี. วิปสฺสนาาณํ         ๖ ฉ.ม., อิ. กิมญฺ ชาเยถ วา อุปปชฺเชถ วา
@๗ ฉ.ม. ปญฺจ ปทานิ, อิ. ปจฺจุทานํ  ๘ ก. อายตึปิ ชาติชรามรณํ
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๑๓๒.
    อญฺชสนฺติ มคฺคสฺเสว เววจนํ. อุทาปคตนฺติ ๑- อาปโต อุคฺคตตฺตา อุทาปคตนฺติ ๒-
ลทฺธโวหาเรน ปาการวตฺถุนา สมนฺนาคตํ. รมณียนฺติ สมนฺตา จตุนฺนํ ทฺวารานํ
อพฺภนฺตเร จ นานาภณฺฑานํ สมฺปตฺติยา รมณียํ. มาเปหีติ มหาชนํ เปเสตฺวา
วาสํ กาเรหิ. มาเปยฺยาติ วาสํ กาเรยฺย. กาเรนโต จ ปมํ อฏฺารส
มนุสฺสโกฏิโย เปเสตฺวา "สมฺปุณฺณนฺ"ติ ปุจฺฉิตฺวา "น ตาว สมฺปุณฺณนฺ"ติ วุตฺเต
อปรานิ ปญฺจ กุลานิ เปเสยฺย. ปุน ปุจฺฉิตฺวา "น ตาว สมฺปุณฺณนฺ"ติ วุตฺเต
อปรานิ ปญฺจปณฺณาส กุลานิ เปเสยฺย. ปุน ปุจฺฉิตฺวา "น ตาว สมฺปุณฺณนฺ"ติ
วุตฺเต อปรานิ ตึสกุลานิ เปเสยฺย. ปุน ปุจฺฉิตฺวา "น ตาว สมฺปุณฺณนฺ"ติ
วุตฺเต อปรํ กุลสหสฺสํ เปเสยฺย. ปุน ปุจฺฉิตฺวา "น ตาว สมฺปุณฺณนฺ"ติ วุตฺเต
อปรานิ เอกาทสนหุตานิ กุลานิ เปเสยฺย. ปุน ปุจฺฉิตฺวา "น ตาว สมฺปุณฺณนฺ"ติ
วุตฺเต อปรานิ จตุราสีติ กุลสหสฺสานิ เปเสยฺย. ปุน "สมฺปุณฺณนฺ"ติ ปุจฺฉิเต
"มหาราช กึ วเทสิ, มหนฺตํ นครํ อสมฺพาธํ, อิมินา นเยน กุลานิ เปเสตฺวา
น สกฺกา ปูเรตุํ, เภรึ จาราเปตฺวา ๓- `อมฺหากํ นครํ อิมาย จ อิมาย จ สมฺปตฺติยา
สมฺปนฺนํ, เย ตตฺถ วสิตุกามา, ยถาสุขํ คจฺฉนฺตุ, อิมญฺจิมญฺจ ปริหารํ
ลภิสฺสนฺตี'ติ นครสฺส เจว วณฺณํ โลกสฺส จ ปริหารลาภํ โฆสาเปถา"ติ วเทยฺย. โส เอวํ
กเรยฺย. ตโต มนุสฺสา นครคุณญฺเจว ปริหารลาภญฺจ สุตฺวา สพฺพทิสาหิ
สโมสริตฺวา นครํ ปูเรยฺยุํ. ตํ อปเรน สมเยน อิทฺธญฺเจว อสฺส ผีตญฺจ. ตํ สนฺธาย
ตทสฺส นครํ อปเรน สมเยน อิทฺธญฺเจว ผีตญฺจาติอาทิ วุตฺตํ.
    ตตฺถ อิทฺธนฺติ สมิทฺธํ สุภิกฺขํ. ผีตนฺติ สพฺพสมฺปตฺตีหิ วฑฺฒิตํ. ๔-
พหุชญฺนฺต พหูหิ าตพฺพํ, พหุชนานํ หิตํ วา. "พหุชนนฺ"ติปิ ปาโ.
อากิณฺณมนุสฺสนฺติ มนุสฺเสหิ อากิณฺณํ นิรนฺตรํ ผุฏฺ. วุฑฺฒิเวปุลฺลปฺปตฺตนฺติ
วุฑฺฒิปฺปตฺตญฺเจว
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. อุทฺธาปวนฺตนฺติ           ๒ สี., อิ. อุทฺทาปนฺติ
@๓ ฉ.ม., อิ. เภรึ ปน จราเปตฺวา   ๔ ฉ.ม., อิ ปุปฺผิตํ
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๑๓๓.
เวปุลฺลปฺปตฺตญฺจ, เสฏฺภาวญฺเจว วิปุลภาวญฺจ ปตฺตํ, ทสสหสฺสจกฺกวาเฬ
อคฺคนครํ ชาตนฺติ อตฺโถ.
    เอวเมว โขติ เอตฺถ อิทํ โอปมฺมสํสนฺทนํ:- อรญฺปวเน จรมานปุริโส
วิย หิ ทีปงฺกรปาทมูลโต ปฏฺาย ปารมิโย ปูรยมาโน มหาปุริโส ทกฺพฺโพ,
ตสฺส ปุริสสฺส ปุพฺพเกหิ มนุสฺเสหิ อนุยาตมคฺคทสฺสนํ วิย มหาสตฺตสฺส
อนุปุพฺเพน โพธิปลฺลงฺเก นิสินฺนสฺส ปุพฺพภาเค อฏฺงฺคิกสฺส วิปสฺสนามคฺคสฺส
ทสฺสนํ, ปุริสสฺส ตํ เอกปทิกมคฺคํ อนุคจฺฉโต อปรภาเค มหามคฺคทสฺสนํ วิย
มหาสตฺตสฺส อุปริ วิปสฺสนาย จิณฺณนฺเต โลกุตฺตรมคฺคทสฺสนํ, ปุริสสฺส เตน ๑-
มคฺเคน คจฺฉโต ปุรโต นครทสฺสนํ วิย ตถาคตสฺส นิพฺพานนครทสฺสนํ,
พาหิรนครํ ปเนตฺถ อญฺเน ทิฏฺ, อญฺเน มนุสฺสวาสํ กตํ, นิพฺพานนครํ
สตฺถา สยเมว ปสฺสิ, สยํ วาสมกาสิ. ตสฺส ปุริสสฺส จตุนฺนํ ทฺวารานํ
ทิฏฺกาโล วิย ตถาคตสฺส จตุนฺนํ มคฺคานํ ทิฏฺกาโล, ตสฺส จตูหิ
ทฺวาเรหิ นครํ ปวิฏฺกาโล วิย ตถาคตสฺส จตูหิ มคฺเคหิ นิพฺพานํ ปวิฏฺกาโล,
ตสฺส นครพฺภนฺตเร ภณฺฑววตฺถานกาโล วิย ตถาคตสฺส ปจฺจเวกฺขณาเณน
ปโรปณฺณาสกุสลธมฺมววตฺถานกาโล. นครสฺส อาวาสกรณตฺถํ ๒- กุลปริเยสนกาโล
วิย สตฺถุ ผลสมาปตฺติโต วุฏฺาย เวเนยฺยสตฺเต โวโลกนกาโล, เตน ปุริเสน
ยาจิตสฺส รญฺโ เอกํ มหากุฏุมฺพิกํ ทิฏฺกาโล, รญฺโ มหากุฏมฺพิกํ ปกฺโกสาเปตฺวา
"นครวาสํ กโรหี"ติ ปหิตกาโล วิย ภควโต เอกสฺมึ ปจฺฉาภตฺเต อฏฺารสโยชนมคฺคํ
คนฺตฺวา อาสาฬฺหปุณฺณมีทิวเส ๔- พาราณสิยํ อิสิปตนํ ปวิสิตฺวา เถรํ
กายสกฺขึ กตฺวา ธมฺมํ เทสิตกาโล, มหากุฏุมฺพิเกน อฏฺารส ปุริสโกฏิโย
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม., อิ. เตเนว          ๒ ฉ.ม., อิ. อคารกรณตฺถํ
@๓ ฉ.ม. อญฺาสิโกณฺฑญฺตฺเถรํ    ๔ ฉ.ม. อาสาฬฺหิปุณฺณมทิวเส
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๑๓๔.
คเหตฺวา นครํ อชฺฌาวุตฺถกาโล วิย ตถาคเตน ธมฺมจกฺเก ปวตฺติเต เถรสฺส
อฏฺารสหิ พฺรหฺมโกฏีหิ สทฺธึ โสตาปตฺติผเล ปติฏฺิตกาโล, เอวํ นิพฺพานนครํ
ปมํ อาวาสิตํ, ตโต สมฺปุณฺณํ นครนฺติ ปุจฺฉิตฺวา น ตาวาติ วุตฺเต ปญฺจ
กุลานิ อาทึ กตฺวา ยาว จตุราสีติกุลสหสฺสเปสนํ วิย ตถาคตสฺส ปญฺจมทิวสโต
ปฏฺาย อนตฺตลกฺขณสุตฺตาทีนิ เทเสตฺวา ปญฺจวคฺคิเย อาทึ กตฺวา ยสปมุขา
ปญฺจปญฺาสกุลปุตฺตา ตึสภทฺทวคฺคิยา สหสฺสปุราณชฏิลา พิมฺพิสารปมุขานิ
เอกาทสปุริสนหุตานิ ติโรกุฑฺฑานุโมทเน จตุราสีติสหสฺสานีติ เอตฺตกสฺส
ชนสฺส อริยมคฺคํ โอตาเรตฺวา นิพฺพานนครํ เปสิตกาโล, อถ เตน นเยน
นคเร อปูริยมาเน เภรึ จาราเปตฺวา ๑- นครสฺส วณฺณโฆสนํ กุลานํ ปริหารลาภโฆสนํ
วิย ๒- มาสสฺส อฏฺ ทิวเส ตตฺถ ตตฺถ นิสีทิตฺวา ธมฺมกถิกานํ นิพฺพานวณฺณสฺส
เจว นิพฺพานปฺปตฺตานํ ชาติกนฺตาราทินิตฺถรณอานิสํสสฺส จ โฆสนํ, ตโต สพฺพทิสาหิ
อาคนฺตฺวา มนุสฺสานํ นครสโมสรณํ วิย ตตฺถ ตตฺถ ธมฺมกถํ สุตฺวา ตโต ๓-
นิกฺขมิตฺวา ปพฺพชฺชํ อาทึ กตฺวา อนุโลมปฏิปทํ ปฏิปนฺนานํ อปริมาณานํ
กุลปุตฺตานํ นิพฺพานสโมสรณํ ทฏฺพฺพํ.
    ปุราณมคฺคนฺติ อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ. อยํ หิ อริยมคฺโค ปวารณสุตฺเต ๔-
อวตฺตมานกฏฺเน "อนุปฺปนฺนมคฺโค"ติ วุตฺโต, อิมสฺมึ สุตฺเต อวฬญฺชนฏฺเน
"ปุราณมคฺโค"ติ. พฺรหฺมจริยนฺติ สิกฺขตฺตยสงฺคหํ สกลสาสนํ. อิทฺธนฺติ ฌานสฺสาเทน
สมิทฺธํ สุภิกฺขํ, ผีตนฺติ อภิญฺาภรเณหิ ปุปฺผิตํ. วิตฺถาริกนฺติ วิตฺถิณฺณํ.
พหุชญฺนฺติ พหุชนวิญฺเยฺยํ. ยาว เทวมนุสฺเสหิ สุปกาสิตนฺติ ยาว
ทสสหสฺสจกฺกวาเฬ เทวมนุสฺเสหิ ปริจฺเฉโท อตฺถิ, เอตสฺมึ อนฺตเร สุปกาสิตํ
สุเทสิตํ ตถาคเตนาติ. ปญฺจมํ.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม., อิ. จราเปตฺวา     ๒ ฉ.ม., อิ. วิย จ  ๓ ฉ.ม., อิ. ตโต ตโต
@๔ สํ.ส. ๑๕/๒๑๕/๒๓๐


             อรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย เล่มที่ ๑๒ หน้า ๑๓๐-๑๓๔.
http://84000.org/tipitaka/atthapali/th_line.php?B=12&A=2916&pagebreak=1
             The Pali Atthakatha in Roman :-
http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_rm.php?B=12&A=2916&pagebreak=1
             อ่านอรรถกถาแปลไทย :-
http://84000.org/tipitaka/attha/attha.php?b=16&i=250
             เนื้อความพระไตรปิฎกฉบับหลวง :-
http://84000.org/tipitaka/read/r.php?B=16&A=2780
             พระไตรปิฎกฉบับบาลีอักษรไทย :-
http://84000.org/tipitaka/read/pali_read.php?B=16&A=2546
             The Pali Tipitaka in Roman Character :-
http://84000.org/tipitaka/read/roman_read.php?B=16&A=2546
             สารบัญพระไตรปิฎกเล่มที่ ๑๖
http://84000.org/tipitaka/read/?index_16