ขอนอบน้อมแด่
พระผู้มีพระภาคอรหันตสัมมาสัมพุทธเจ้า
                      พระองค์นั้น
บทนำ พระวินัยปิฎก พระสุตตันตปิฎก พระอภิธรรมปิฎก ค้นพระไตรปิฎก ชาดก หนังสือธรรมะ
first pageprevious pageno pageNumbernext pagelast page chage to ENGLISH letter
Atthakatha Book 4 : PALI ROMAN Dī.A. (sumaṅgala.1)

                         2. Sāmaññaphalasutta
                         rājāmaccakathāvaṇṇanā
      [150] Evamme sutaṃ .pe. Rājagaheti sāmaññaphalasuttaṃ. Tatrāyaṃ
anupubbapadavaṇṇanā. 3- Rājagaheti evaṃ nāmake nagare. Taṃ hi mandhātumahā-
govindādīhi pariggahitattā rājagahanti vuccati. Aññepettha pakāre vaṇṇayanti.
Kintehi. Nāmamattametaṃ tassa nagarassa. Tampanetaṃ buddhakāle ca cakkavattikāle ca
nagaraṃ hoti, sesakāle suññaṃ hoti yakkhapariggahitaṃ, tesaṃ vasanavanaṃ 4- hutvā
@Footnote: 1 ka. jātivane   2 Sī. pācīnaṃ  3 cha.Ma.i. apubbapadavaṇṇanā  4 Sī. vasantavanaṃ

--------------------------------------------------------------------------------------------- page122.

Tiṭṭhati. Viharatīti avisesena iriyāpathadibbabrahmaariyavihāresu aññataravihārasamaṅgi- paridīpanametaṃ. Idha pana ṭhānagamananisajjasayanappabhedesu iriyāpathesu aññatarairiyā- pathasahayogaparidīpanaṃ. Tena ṭhitopi gacchantopi nisinnopi sayānopi bhagavā viharaticceva veditabbo. So hi ekaṃ iriyāpathabādhanaṃ aññena iriyāpathena vicchinditvā aparipatantaṃ 1- attabhāvaṃ harati pavatteti, tasmā viharatīti vuccati. Jīvakassa komārabhaccassa ambavaneti idamassa yaṃ gocaragāmaṃ upanissāya viharati, tassa samīpanivāsanaṭṭhānaparidīpanaṃ. 2- Tasmā rājagahe viharati jīvakassa komārabhaccassa ambavaneti rājagahasamīpe jīvakassa komārabhaccassa ambavane viharatīti evamettha attho veditabbo. Samīpatthe hi etaṃ bhummavacanaṃ. Tattha jīvatīti jīvako, kumārena bhatoti komārabhacco. Yathāha "kiṃ bhaṇe etaṃ kākehi samparikiṇṇanti? dārako devāti. Jīvati bhaṇeti? jīvati devāti. Tenahi bhaṇe taṃ dārakaṃ amhākaṃ antepuraṃ netvā dhātīnaṃ detha posetunti. Tassa jīvatīti jīvakoti nāmaṃ akaṃsu. Kumārena posāpitoti komārabhaccoti nāmaṃ akaṃsū"ti 3- ayamettha saṅkhePo. Vitthārena pana jīvakavatthu khandhake āgatameva. Vinicchayakathāpissa samantapāsādikāya vinayaṭṭhakathāyaṃ vuttā. Ayaṃ pana jīvako ekasmiṃ samaye bhagavato dosābhisannaṃ kāyaṃ virecetvā sīveyyakaṃ dussayugaṃ datvā vatthānumodanāpariyosāne sotāpattiphale patiṭṭhāya cintesi "mayā divasassa dvittikkhattuṃ buddhupaṭṭhānaṃ gantabbaṃ, idañca gijjhakūṭaṃ 4- veḷuvanaṃ atidūre, mayhampana uyyānaṃ ambavanaṃ āsannataraṃ, yannūnāhaṃ ettha bhagavato vihāraṃ kāreyyan"ti so tasmiṃ ambavane rattiṭṭhānadivāṭṭhānaleṇakuṭi- maṇḍapādīni sampādetvā bhagavato anucchavikaṃ gandhakuṭiṃ kārāpetvā ambavanaṃ aṭṭhārasahatthubbedhena tambapaṭavaṇṇena pākārena parikkhipāpetvā buddhappamukhaṃ bhikkhusaṃghaṃ sacīvarabhattena santappetvā dakkhiṇodakaṃ pātetvā vihāraṃ niyyādesi. 5- Taṃ sandhāya vuttaṃ "jīvakassa komārabhaccassa ambavane"ti. @Footnote: 1 Sī.,Ma. apatantaṃ 2 Sī.,Ma. samīpe.... 3 vinaYu. mahā. 5/328/125 cīvarakkhandhaka @4 ayaṃ pāṭho cha.Ma.,Sī.,i. potthakesu na dissati. 5 cha.Ma.,i. niyyātesi

--------------------------------------------------------------------------------------------- page123.

Aḍḍhateḷasehi bhikkhusatehīti aḍḍhasatena ūnehi terasahi bhikkhusatehi. Rājātiādīsu rājāti attano issariyasampattiyā catūhi saṅgahavatthūhi mahājanaṃ rañjeti vaḍḍhetīti vā rājā. Magadhānaṃ 1- issaroti māgadho. "ajātoeva rañño sattu bhavissatī"ti nemittakehi niddiṭṭhoti ajātasattu. Tasmiṃ kira kucchigate deviyā evarūpo dohaḷo uppajji "ahovatāhaṃ rañño dakkhiṇabāhulohitaṃ 2- piveyyan"ti, sā "bhāriye ṭhāne dohaḷo uppanno, na sakkā kassaci ārocetun"ti taṃ kathetuṃ asakkontī kīsā dubbaṇṇā ahosi. Taṃ rājā pucchi "bhadde tuyhaṃ attabhāvo na pakativaṇṇo, kiṃ kāraṇan"ti? mā Pucchi mahārājāti. Bhadde tvaṃ tuyhaṃ 3- ajjhāsayaṃ mayhaṃ akathentī kassa kathessasīti tathā tathā nibandhitvā kathāpesi. Sutvā ca "bāle kiṃ ettha tuyhaṃ bhāriyasaññā ahosī"ti vejjaṃ pakkosāpetvā suvaṇṇasatthakena bāhuṃ phālāpetvā suvaṇṇasarakena lohitaṃ gahetvā udakena sambhinditvā pāyesi. Nemittakā taṃ sutvā "esa gabbho rañño sattu bhavissati, iminā rājā haññissatī"ti byākariṃsu. Devī sutvā "mayhaṃ kira kucchito nikkhanto rājānaṃ māressatī"ti gabbhaṃ pātetukāmā uyyānaṃ gantvā kucchiṃ maddāpesi, gabbho na patati. Sā punappunaṃ gantvā tatheva kāresi. Rājā "kimatthaṃ ayaṃ abhiṇhaṃ uyyānaṃ gacchatī"ti parivīmaṃsanto taṃ kāraṇaṃ sutvā "bhadde tava kucchiyaṃ puttoti vā dhītāti vā na paññāyati, attano nibbattadārakaṃ evamakāsīti mahāaguṇarāsipi no jambudīpatale āvībhavissati, mā tvaṃ evaṃ karohī"ti nivāretvā ārakkhaṃ adāsi. Sā gabbhavuṭṭhānakāle `māressāmī"ti 4- cintesi. Tadāpi ārakkhamanussā kumāraṃ apanayiṃsu. Athāparena samayena vuḍḍhippattaṃ kumāraṃ deviyā dassesuṃ. Sā taṃ disvāva puttasinehaṃ uppā- desi, tena naṃ māretuṃ nāsakkhi. Rājāpi anukkamena puttassa oparajjamadāsi. 5- Athekasmiṃ samaye devadatto rahogato cintesi "sāriputtassa parisā mahā, moggallānassa parisā mahā, kassapassa parisā ca mahāti evaṃ ime visuṃvisuṃdhurā, ahampi ekaṃ dhuraṃ nīharāmī"ti. So "na sakkā vinā lābhena @Footnote: 1 i. māgadhānaṃ 2 i. dakkhiṇabāhuto lohitaṃ 3 cha.Ma. attano @4 i. taṃ māressāmīti. 5 ka. uparajjamadāsi

--------------------------------------------------------------------------------------------- page124.

Parisaṃ uppādetuṃ, handāhaṃ lābhaṃ nibbattemī"ti cintetvā khandhake 1- āgatanayena ajātasattuṃ kumāraṃ iddhipāṭihāriyena pasādetvā sāyaṃ pātaṃ pañcahi rathasatehi upaṭṭhānaṃ āgacchantaṃ ativissaṭṭhaṃ ñatvā ekadivasaṃ upasaṅkamitvā etadavoca "pubbe kho kumāra manussā dīghāyukā, etarahi appāyukā, tenahi tvaṃ kumāra pitaraṃ hantvā rājā hohi, ahaṃ bhagavantaṃ hantvā buddho bhavissāmī"ti kumāraṃ pitu vadhe uyyojesi. 2- So "ayyo devadatto mahānubhāvo, etassa aviditaṃ nāma natthī"ti ūruyā potthaniyaṃ bandhitvā divādivassa bhīto ubbiggo ussaṅkī utrāso antepuraṃ pavisitvā vuttappakāraṃ vippakāraṃ akāsi. Atha naṃ amaccā gahetvā anuyuñjitvā "kumāro ca hantabbo, devadatto ca sabbe ca bhikkhū hantabbā"ti sammantayitvā 3- "rañño āṇāvasena karissāmā"ti rañño ārocesuṃ. Rājā ye amaccā māretukāmā ahesuṃ, tesaṃ ṭhānantarāni acchinditvā, ye na māretukāmā, te uccesu ṭhānesu ṭhapetvā kumāraṃ pucchi "kissa pana tvaṃ kumāra maṃ māretukāmosī"ti? rajjenamhi deva atthikoti. Rājā tassa rajjaṃ ādāsi. So "mayhaṃ manoratho nipphanno"ti devadattassa ārocesi. Tato naṃ so āha "tvaṃ siṅgālaṃ 4- anto karitvā bheripariyonaddhapuriso viya `sukiccakārimhī'ti maññasi katipāheneva te pitā tayā kataṃ avamānaṃ cintetvā sayameva rājā bhavissatī"ti. Atha bhante kiṃ karomīti? mūlaghaccaṃ 5- ghātehīti. Nanu bhante mayhaṃ pitā na satthavajjhoti? āhārupacchedena naṃ mārehīti. So pitaraṃ tāpanagehe pakkhipāpesi. Tāpanagehaṃ nāma kammakaraṇatthāya katadhūmagharaṃ. "mama mātaraṃ ṭhapetvā aññassa daṭṭhuṃ mā dethā"ti āha. Devī suvaṇṇasarake bhattaṃ pakkhipitvā ucchaṅgenādāya pavisati. Rājā taṃ bhuñjitvā yāpeti. So "mayhaṃ pitā kathaṃ yāpetī"ti pucchitvā taṃ pavattiṃ sutvā "mayhaṃ mātu ucchaṅge 6- katvā pavisituṃ mā dethā"ti āha. Tato paṭṭhāya devī moḷiyaṃ pakkhipitvā pavisati. Tampi sutvā @Footnote: 1 vinaYu. cūḷa. 7/339 saṃghabhedakhandhaka ajātasattukumāravatthu 2 cha.Ma. uyyojeti @3 Ma. mantayiṃsu 4 i. mūsikaṃ 5 ka. mūlacchaṃ, Ma. mūlachejjaṃ 6 cha. ucchaṅgaṃ

--------------------------------------------------------------------------------------------- page125.

"moḷiṃ bandhitvā pavisituṃ mā dethā"ti āha. Tato suvaṇṇapādukāsu bhattaṃ ṭhapetvā pidahitvā pādukā āruyha pavisati. Rājā tena yāpeti. Puna "kathaṃ yāpetī"ti pucchitvā tamatthaṃ sutvā "pādukā āruyha pavisitumpi mā dethā"ti āha. Tato paṭṭhāya devī gandhodakena nhāyitvā sarīraṃ catumadhurena makkhetvā pārupitvā pavisati. Rājā tassā sarīraṃ lehitvā yāpeti. Puna pucchitvā taṃ pavattiṃ sutvā "ito paṭṭhāya mayhaṃ mātu pavesanaṃ nivārethā"ti āha. Devī dvāramūle ṭhatvā "sāmi bimbisāra etaṃ daharakāle māretuṃ na adāsi, attano sattuṃ attanāva posesi, idandāni 1- te pacchimadassanaṃ, nāhaṃ ito paṭṭhāya tumhe passituṃ labhāmi, sace mayhaṃ doso atthi, khamatha devā"ti roditvā kanditvā nivatti. Tato paṭṭhāya rañño āhāro natthi. Rājā maggaphalasukhena caṅkamena yāpeti. Ativiya cassa 2- attabhāvo virocati. So "kathampi 3- me bhaṇe pitā yāpetī"ti pucchitvā "caṅkamena 4- deva yāpeti, ativiya cassa attabhāvo virocatī"ti sutvā "caṅkamandānissa hāressāmī"ti cintetvā "mayhaṃ pitu pāde khurena phāletvā loṇatelena makkhetvā khadiraṅgārehi vītaccitehi pacathā"ti nhāpite pesesi. Rājā te disvā "nūna mayhaṃ putto kenaci saññatto bhavissati, ime mama massukaraṇatthāyāgatā"ti cintesi. Te gantvā vanditvā aṭṭhaṃsu. Kasmā āgatatthāti ca puṭṭhā taṃ sāsanaṃ ārocesuṃ. Tumhākaṃ rañño manaṃ karothāti ca vuttā nisīda devāti vatvā ca rājānaṃ vanditvā "deva mayaṃ rañño āṇaṃ karoma, mā amhākaṃ kujjhittha, nayidaṃ tumhādisānaṃ dhammarājūnaṃ anucchavikan"ti vatvā vāmahatthena gopphake gahetvā dakkhiṇahatthena khuraṃ gahetvā pādatalāni phāletvā loṇatelena makkhetvā khadiraṅgārehi vītaccitehi paciṃsu. Rājā kira pubbe cetiyaṅgaṇe saupāhano agamāsi, nisajjatthāya 5- paññattakaṭasārakañca adhotehi pādehi akkami, tassāyaṃ nissandoti vadanti. Rañño balavavedanā uppannā. @Footnote: 1 cha.Ma. idaṃ pana dāni 2 cha.Ma. ativiyassa 3 cha.Ma.i. kathaṃ me @4 Ma. caṅkameneva 5 cha.Ma. nisajjanatthāya

--------------------------------------------------------------------------------------------- page126.

So "aho buddho, aho dhammo, aho saṃgho"ti anussarantoyeva cetiyaṅgaṇe khittamālā viya milāyitvā cātummahārājikadevaloke vessavaṇassa paricārako janavasabho 1- nāma yakkho hutvā nibbatti. Tandivasameva ca ajātasattussa putto jāto, puttassa jātabhāvañca pitu matabhāvañca nivedetuṃ dve lekhā ekakkhaṇeyeva āgatā. Amaccā "paṭhamaṃ puttassa jātabhāvaṃ ārocessāmā"ti taṃ lekhaṃ rañño hatthe ṭhapesuṃ. Rañño taṃkhaṇaññeva puttasineho uppajjitvā sakalasarīraṃ khobhetvā aṭṭhimiñjaṃ āhacca aṭṭhāsi. Tasmiṃ khaṇe pitu guṇaṃ aññāsi "mayi jātepi mayhaṃ pitu evameva sineho uppanno"ti so "gacchatha bhaṇe, mayhaṃ pitaraṃ vissajjethā"ti āha. Kiṃ vissajjāpetha 2- devāti itaraṃ lekhaṃ hatthe ṭhapayiṃsu. 3- So tampavattiṃ sutvā rodamāno mātu samīpaṃ gantvā "ahosi nukho amma mayhaṃ pitu mayi jāte sineho"ti. Sā āha `bālaputta kiṃ vadesi, tava daharakāle aṅguliyā piḷakā uṭṭhahi, atha taṃ rodamānaṃ saññāpetuṃ asakkontā taṃ gahetvā vinicchayaṭṭhāne nisinnassa tava pitu santikaṃ agamaṃsu. Pitā te aṅguliṃ mukhe ṭhapesi, piḷakā mukheyeva bhijji. Atha kho 4- pitā tava sinehena taṃ lohitamissakaṃ pubbaṃ anuṭṭhahitvāva 5- ajjhohari. Evarūpo te pitu sineho"ti. So roditvā paridevitvā pitu sarīrakiccaṃ akāsi. Devadattopi ajātasattuṃ upasaṅkamitvā "purise mahārāja āṇāpehi, ye samaṇaṃ gotamaṃ jīvitā voropessantī"ti vatvā tena dinne purise pesetvā sayaṃ gijjhakūṭaṃ āruyha yantena silaṃ pavijjhitvā nāḷāgirihatthiṃ muñcāpetvāpi kenaci upāyena bhagavantaṃ māretuṃ asakkonto parihīnalābhasakkāro pañca vatthūni yācitvā tāni alabhamāno "tehi janaṃ saññāpessāmī"ti saṃghabhedaṃ katvā sāriputtamoggallānesu parisaṃ ādāya pakkamantesu uṇhaṃ lohitaṃ mukhena chaḍḍetvā nava māse gilānamañce nipajjitvā vippaṭisārajāto "kuhiṃ etarahi satthā vasatī"ti @Footnote: 1 i. javanasabho 2 Sī. vissajjāpesi 3 ka. dassesuṃ @4 ka. atha te 5 cha.Ma. aniṭṭhubhitvā, Ma. aniṭṭhubhitvā

--------------------------------------------------------------------------------------------- page127.

Pucchitvā "jetavane"ti vutte "mañcakena maṃ haritvā satthāraṃ dassethā"ti vatvā āhariyamāno bhagavato dassanārahassa kammassa akatattā jetavane pokkharaṇīsamīpeyeva dvedhā bhinnaṃ paṭhaviṃ pavisitvā mahānarake 1- patiṭṭhitoti. Ayamettha saṅkhepo, vitthārakathānayo khandhake 2- āgato. Khandhake āgatattā pana sabbaṃ na vuttanti. Evaṃ jātoyeva 3- rañño sattu bhavissatīti nemittakehi niddiṭṭhoti ajātasattu. Vedehiputtoti ayaṃ kosalarañño dhītāya putto, na videharañño. Vedehīti pana paṇḍitādhivacametaṃ. Yathāha "vedehikā gahapatānī, 4- ayyo ānando vedehamunī"ti. Tatrāyaṃ vacanattho. Vidanti etenāti vedo, ñāṇassetaṃ adhivacanaṃ. Vedena īhati ghaṭati vāyamatīti vedehī, vedehiyā putto vedehīputto. Tadahūti tasmiṃ ahu, tasmiṃ divaseti attho. Upavasanti etthāti uposatho, upavasantīti sīlena vā anasanena 5- vā upetā hutvā upavutthā vasantīti attho. Ayampanettha atthuddhāro:- "āyāmāvuso kappina uposathaṃ gamissāmā"ti 6- ādīsu hi pātimokkhuddeso uposatho. "evaṃ aṭṭhaṅgasamannāgato kho visākhe uposatho upavuttho"ti 7- ādīsu sīlaṃ. "suddhassa ve sadā phaggu, suddhassuposatho sadā"ti 8- ādīsu upavāso. "uposatho nāma nāgarājāti 9- ādīsu paññatti. "na bhikkhave tadahuposathe sabhikkhukā āvāsā"ti 10- ādīsu upavasitabbadivaso. Idhāpi so eva adhippeto. So panesa aṭṭhamīcātuddasīpaṇraṇasībhedena tividho. Tasmā sesadvayanivāraṇatthaṃ "paṇṇarase"ti vuttaṃ. Teneva vuttaṃ "upavasanti etthāti uposatho"ti. Komudiyāti kumudavatiyā. Tadā kira kumudāni supupphitāni honti, tāni ettha santīti komudi. Cātumāsiniyāti cātumāsiyā, sā hi catunnaṃ māsānaṃ @Footnote: 1 cha.Ma., mahāniraye 2 vinaYu. cūḷa. 7/340-343/128-136 saṃghabhedakakkhandhaka @3 cha.Ma. ajātoyeva 4 Ma.mū. 12/226/190 kakacūpamasutta 5 ka. anussukena @6 suttanta. gavesitabbamidaṃ 7 aṅ. aṭṭhaka. 23/133/261 visākhāsutta @8 Ma.mū. 12/79/52 vatthūpamasutta 9 dī. mahā. 10/271/170 mahāsudassanasutta @10 vinaYu. mahā. 4/181/198 uposathakkhandhaka

--------------------------------------------------------------------------------------------- page128.

Pariyosānabhūtāti cātumāSī. Idha pana cātumāsinīti vuccati. Māsapuññatāya utupuṇṇatāya saṃvaccharapuṇṇatāya puṇṇā sampuṇṇāti puṇṇā. "mā"iti cando vuccati, so ettha puṇṇoti puṇṇamā. Evaṃ puṇṇāya puṇṇamāyāti imasmiṃ padadvaye ca attho veditabbo. Rājāmaccaparivutoti evarūpāya rajataghaṭaviniggatāhi khīradhārāhi dhoviya- mānadisābhāgāya viya rajatavimānaniccharitehi 1- muttāvalisumanakusumadāmasetadukūlakumuda- visarehi samparikiṇṇāya viya ca caturupakkilesavimuttapuṇṇacandappabhāsamudayobhāsitāya rattiyā rājāmaccehi parivutoti attho. Uparipāsādavaragatoti pāsādavarassa upari gato. Mahārahe samussitasetacchatte kañcanāsane 2- nisinno hoti. Kasmā nisinno? niddāvinodanatthaṃ. Ayaṃ hi rājā pitari upakkantadivasato paṭṭhāya "niddaṃ okkamis- sāmī"ti nimmilitamattesuyeva 3- akkhīsu sattisataabbhāhato viya phandamānoyeva 4- pabujjhi. 5- "kimetan"ti ca vutte "na kiñcī"ti vadati. Tenassa amanāpā niddā, iti niddāvinodanatthaṃ nisinno. Apica tasmiṃ divase nakkhattaṃ saṃghuṭṭhaṃ hoti, sabba nagaraṃ susittasammaṭṭhaṃ 6- vippakiṇṇavālukaṃ pañcavaṇṇakusumalājapuṇṇaghaṭapaṭimaṇḍitagharadvāraṃ samussitadhajapaṭākavicitrasamujjalitadīpamālālaṅkatasabbadisābhāgaṃ vīthisabhāgena racchāsabhāgena nakkhattakīḷaṃ anubhavamānena mahājanena samākiṇṇaṃ 7- hoti. Iti nakkhattadivasatāyapi nisinnoti vadanti. Evañca 8- vatvāpi "rājakulassa nāma sadāpi nakkhattameva, niddāvinodanatthaṃyeva panesa nisinno"ti sanniṭṭhānaṃ kataṃ. Udānaṃ udānesīti udāharaṃ 9- udāhari. Yathā hi yaṃ telaṃ mānaṃ gahetuṃ na sakkoti, vissanditvā gacchati, taṃ "avaseko"ti vuccati. Yañca jalaṃ taḷākaṃ gahetuṃ na sakkoti, ajjhottharitvā gacchati, taṃ "ogho"ti vuccati, evameva yaṃ pītivacanaṃ hadayaṃ gahetuṃ na sakkoti, adhikaṃ hutvā anto asaṇṭhahitvā bahi nikkhamati, taṃ "udānan"ti vuccati, evarūpaṃ pītimayaṃ vacanaṃ nicchāresīti attho. @Footnote: 1 ka. rajatavimānaviccharitehi, Ma. i....viccutehi, 2 ka. kāñcanāsane @3 cha.Ma., i. nimīlitamattesu, 4 cha.Ma., i. kanudamāno 5 i. (bhayāva) pabujjhati @6 cha.Ma. sittasammaṭṭhaṃ, Ma. susammaṭṭhaṃ 7 ka. samabhikiṇṇaṃ 8 cha.Ma.,i. evaṃ pana @9 cha.Ma., i. udāhāraṃ

--------------------------------------------------------------------------------------------- page129.

Dosināti dosāpagatā, abbhā mahikā dhūmorajo 1- rāhūti imehi pañcahi 2- upakkilesehi virahitāti vuttaṃ hoti. Tasmā 3- ramaṇīyātiādīni pañca thomanavacanāni. Sā hi mahājanassa manaṃ ramayatīti ramaṇīyā. Vuttadosavimuttāya candappabhāya obhāsitattā ativiya surūpāti abhirūpā. Dassituṃ 4- yuttāti dassanīyā. Cittaṃ pasādetīti pāsādikā. Divasamāsādīnaṃ lakkhaṇaṃ bhavituṃ yuttāti lakkhaññā. Kaṃ nu khvajjāti kaṃ nu kho ajja. Samaṇaṃ vā brāhmaṇaṃ vāti samitapāpatāya samaṇaṃ, bāhitapāpatāya brāhmaṇaṃ. Yanno payirupāsatoti vacanabyattayo 5- esa, yaṃ amhākaṃ pañhāpucchanavasena payirupāsantānaṃ madhuradhammaṃ sutvā cittaṃ pasīdeyyāti attho. Iti rājā iminā sabbenapi vacanena obhāsanimittakammaṃ akāsi. Kassa akāsīti? jīvakassa. Kimatthaṃ? bhagavato dassanatthaṃ. Kiṃ bhagavantaṃ sayaṃ dassanāya upagantuṃ na sakkotīti? āma na sakkoti. Kasmā? mahāparādhatāya. Tena hi bhagavato upaṭṭhāko ariyasāvako attano pitā mārito, devadatto ca tameva nissāya bhagavato bahuṃ anatthamakāsi, iti mahāparādho eva 6- tāya mahāparādhatāya sayaṃ gantuṃ na sakkoti. Jīvako pana bhagavato upaṭṭhāko "tassa piṭṭhicchāyāya bhagavantaṃ passissāmī"ti obhāsanimittakammaṃ akāsi. Kiṃ jīvako pana "mayhaṃ idaṃ obhāsanimittakamman"ti jānātīti? āma jānāti. Atha kasmā tuṇhī ahosīti? vikkhepapacchedanatthaṃ. Tasmiṃ 7- hi parisati channaṃ satthārānaṃ upaṭṭhākā bahū sannipatitā, te asikkhitānaṃ payirupāsanena sayaṃpi asikkhitāva. Te mayi bhagavato guṇakathaṃ āraddhe antarantarā uṭṭhāyuṭṭhāya attano satthārānaṃ guṇaṃ kathayissanti, evaṃ 8- me satthu guṇakathā pariyosānaṃ na gamissati. Rājā pana imesaṃ kulupake upasaṅkamitvā gahitāsārattā 9- tesaṃ guṇakathāya anattamano hutvā maṃ paṭipucchissati, athāhaṃ nibbikkhepaṃ satthu guṇaṃ 10- kathetvā rājānaṃ satthu santikaṃ gahetvā gamissāmīti jānantova vikkhepapacchedanatthaṃ tuṇhī ahosīti. @Footnote: 1 ka. mahiyā dhūmarajo 2 ka. catūhi 3 ka. tassā 4 Sī., i. dakkhituṃ @5 ka. vacanabyattayogo 6 cha.Ma.. i. esa 7 cha.Ma. tassaṃ, i. tassa @8 ka. kathayissantīti evaṃ, cha.Ma. kathessanti, evaṃ, i. guṇakathaṃ kathensanti @9 cha.Ma. gahitāsāratāya 10 i. guṇe

--------------------------------------------------------------------------------------------- page130.

Tepi amaccā evaṃ cintesuṃ "ajja rājā pañcahi padehi rattiṃ thometi, addhā kañci samaṇaṃ vā brāhmaṇaṃ vā upasaṅkamitvā pañhaṃ pucchitvā dhammaṃ sotukāmo, yassa cesa dhammaṃ sutvā pasīdissati, tassa ca mahantaṃ sakkāraṃ karissati. Yassa pana kulupakasamaṇo 1- rājakulupako hoti, bhaddaṃ tassā"ti. [151] Te evaṃ cintetvā "ahaṃ attano kulupakasamaṇassa vaṇṇaṃ vatvā rājānaṃ gahetvā gamissāmi, ahaṃ gamissāmī"ti attano attano kulupakānaṃ vaṇṇaṃ kathetuṃ āraddhā. Tenāha "evaṃ vutte aññataro rājāmaccoti ādi. Tattha pūraṇoti tassa satthupaṭiññassa nāmaṃ. Kassapoti gottaṃ. So kira aññatarassa kulassa ekūnadāsasataṃ pūrayamāno jāto, tenassa "pūraṇo"ti nāmaṃ akaṃsu. Maṅgaladāsattā cassa "dukkaṭan"ti 2- vattā 3- natthi, "akataṃ vā na katan"ti. So kira "kimahaṃ ettha vasāmī"ti palāyi. Athassa corā vatthāni acchindiṃsu, so paṇṇena vā tiṇena vā paṭicchādetuṃpi ajānanto jātarūpeneva ekaṃ gāmaṃ pāvisi. Manussā naṃ disvā "ayaṃ samaṇo arahā appiccho, natthi iminā sadiso"ti pūvabhattādīni gahetvā upasaṅkamanti. So "mayhaṃ sāṭakaṃ anivatthabhāvena idaṃ uppannan"ti tato paṭṭhāya sāṭakaṃ labhitvāpi na nivāsesi, tadeva pabbajjaṃ aggahesi. Tassa santike aññepi aññepīti pañcasatā manussā anupabbajiṃsu. 4- Taṃ sandhāyāha "pūraṇo kassapo"ti. Pabbajitasamūhasaṅkhāto saṃgho assa atthīti saṃghī. Sveva gaṇo assa atthīti gaṇī. Ācārasikkhāpanavasena tassa gaṇassa ācariyoti gaṇācariyo. Ñātoti paññāto pākaṭo. "appiccho santuṭṭho, appicchatāya vatthaṃpi na nivāsesī"ti 5- evaṃ samuggato yaso assa atthīti yasasSī. Titthakaroti laddhikaro. Sādhusammatoti ayaṃ sādhu sundaro sappurisoti evaṃ sammato. Bahujanassāti assutavato andhabāla- puthujjanassa. Pabbajitato paṭṭhāya atikkantā bahū rattiyo jānātīti rattaññū. Ciraṃ pabbajitassa assāti cirapabbajito, acirapabbajitassa hi kathā okappanīyā na @Footnote: 1 cha.Ma., i. kulūpako evamuparipi 2 ka., Ma. sukataṃ dukukaṭanti 3 ka. vadantā @4 cha.Ma., i. pabbajiṃsu 5 cha.Ma., i. nivāsetīti

--------------------------------------------------------------------------------------------- page131.

Hoti. Tenāha "cirapabbajito"ti. Addhagatoti addhānaṃ gato, dve tayo rājaparivaṭṭe atītoti adhippāyo. Vayoanuppattoti pacchimavayaṃ anuppatto. Idaṃ ubhayampi "daharassa kathā okappanīyā na hotī"ti etaṃ 1- sandhāya vuttaṃ. Tuṇhī ahosīti suvaṇṇavaṇṇaṃ madhurarasaṃ ambapakkaṃ khāditukāmo puriso āharitvā hatthe ṭhapitaṃ kājarapakkaṃ disvā viya jhānābhiññādiguṇayuttaṃ tilakkhaṇabbhāhataṃ madhuradhammakathaṃ sotukāmo pubbe pūraṇassa dassanenāpi anattamano idāni guṇakathāya suṭṭhutaraṃ anattamano hutvā tuṇhī ahosi. Anattamano samānopi pana "sacāhaṃ etaṃ tajjetvā gīvāyaṃ gahetvā nīharāpessāmi, `yo yo kathesi, taṃ taṃ rājā evaṃ karotī'ti bhīto aññopi koci kiñci na kathessatī"ti amanāpaṃpi taṃ kathaṃ adhivāsetvā tuṇhīeva ahosi. [152] Athañño "ahaṃ attano kulupakassa vaṇṇaṃ kathessāmī"ti cintetvā vattuṃ āraddho. Tena vuttaṃ "aññataropi kho"ti ādi. Taṃ sabbaṃ vuttanayeneva veditabbaṃ. Ettha pana makkhalīti tassa nāmaṃ. Gosālāya jātattā gosāloti dutiyaṃ nāmaṃ. Taṃ kira sakaddamāya bhūmiyā telaghaṭaṃ gahetvā gacchantaṃ "tāta mā khalī"ti sāmiko āha. So pamādena khalitvā patitvā 2- sāmikassa bhayena palāyituṃ āraddho. Sāmiko upadhāvitvā dussakaṇṇaṃ 3- aggahesi, so sāṭakaṃ chaḍḍetvā acelako hutvā palāyi. Sesaṃ pūraṇasadisameva. [153] Ajitoti tassa nāmaṃ. Kesakambalaṃ dhāretīti kesakambalo. Iti 4- nāmadvayaṃ saṃsandetvā "ajito kesakambalo"ti vuccati. Tattha kesakambalo nāma manussakesehi katakambalo. Tato paṭikiṭṭhataraṃ vatthaṃ nāma natthi. Yathāha: "seyyathāpi bhikkhave yāni kānici tantāvutāni vatthāni, 5- kesakambalo tesaṃ paṭikiṭṭho 6- akkhāyati. Kesakambalo bhikkhave sīte sīto, uṇhe uṇho, appaggho ca dubbaṇṇo duggandho dukkhasamphasso"ti @Footnote: 1 Ma. taṃ, Sī. etanti pāṭho na dissati 2 Sī. potthake padamidaṃ na dissati. @3 cha.Ma. dussakaṇṇe, i. dasākaṇṇe 4 ka. iminā. suttanta. 12/138 kesakambalasutta @5 cha.Ma., i. tantāvutānaṃ vatthānaṃ 6 ka. paṭikiṭṭhataro

--------------------------------------------------------------------------------------------- page132.

[154] Pakudhoti tassa nāmaṃ. Kaccāyanoti gottaṃ. Iti nāma gottaṃ saṃsanditvā "pakudho kaccāyano"ti vuccati. Sītodakapaṭikkhittako 1- esa, vaccaṃ katvāpi udakakiccaṃ na karoti, uṇhodakaṃ vā kañjikaṃ vā labhitvā karoti, nadiṃ vā maggodakaṃ vā atikkamma "sīlaṃ me bhinnan"ti vālikāthūpaṃ katvā sīlaṃ adhiṭṭhāya gacchati. Evarūpo nissirikaladdhiko esa. [155] Sañjayoti tassa nāmaṃ. Velaṭṭhassa puttoti velaṭṭhaputto. [156] Amhākaṃ gaṇṭhanakileso palibundhanakileso 2- natthi, kilesa- gaṇṭharahitā 3- mayanti evaṃvāditāya laddhanāmavasena nigaṇṭho. Nāṭassa puttoti nāṭaputto. Komārabhaccajīvakakathāvaṇṇanā [157] Athakho rājāti rājā kira tesaṃ vacanaṃ sutvā cintesi "ahaṃ yassa yassa vacanaṃ na sotukāmo, so so evaṃ 4- kathesi. Yassa panamhi vacanaṃ sotukāmo, esa 5- nāgavasaṃ pivitvā ṭhito supaṇṇo viya tuṇhībhūto, anattho vata me"ti. Athassetadahosi "jīvako upasantassa buddhassa bhagavato upaṭṭhāko, sayaṃpi upasanto, tasmā vattasampanno bhikkhu viya tuṇhībhūto nisinno, na esa mayi akathente kathessati, hatthimhi kho pana maddante hatthisseva pādo gahetabbo"ti tena saddhiṃ sayaṃ mantetumāraddho. Tena vuttaṃ "athakho rājā"ti. Tattha kiṃ tuṇhīti kena kāraṇena tuṇhī. Imesaṃ amaccānaṃ attano kulupakasamaṇassa vaṇṇaṃ kathentānaṃ mukhaṃ nappahoti. Kiṃ yathā etesaṃ, evaṃ tava kulupakasamaṇo natthi, kiṃ tvaṃ daliddo, na te mama pitarā issariyaṃ dinnaṃ, udāhu assaddhoti pucchati. Tato jīvakassa etadahosi "ayaṃ rājā maṃ kulupakasamaṇassa guṇaṃ kathāpeti, nadāni me tuṇhībhāvassa kālo, yathā kho panime rājānaṃ vanditvā nisināva attano kulupakasamaṇānaṃ guṇe kathayiṃsu, na mayhaṃ evaṃ satthu guṇe kathetuṃ yuttan"ti uṭṭhāyāsanā bhagavato vihārābhimukho pañcapatiṭṭhitena vanditvā dasanakha- samodhānasamujjalaṃ añjaliṃ sirasi paggahetvā "mahārāja mā maṃ evaṃ cintayittha `ayaṃ @Footnote: 1 ka....paṭikkhitto 2 ka. palibuddhanakileso 3 Sī., Ma. kilesagaṇṭhirahitā @4 cha.Ma. eva 5 ka. so esa

--------------------------------------------------------------------------------------------- page133.

Yaṃ vā taṃ vā samaṇaṃ upasaṅkamatī'ti 1- mama satthuno hi mātukucchiokkamane mātukucchito nikkhamane mahābhinikkhamane sambodhiyaṃ dhammacakkappavattane ca dasasahassī- lokadhātu kampittha, evaṃ yamakapāṭihāriyaṃ akāsi, evaṃ devorohaṇaṃ, ahaṃ 2- mayhaṃ 3- satthuno guṇe kathayissāmi, ekaggacitto suṇa mahārājā"ti vatvā "ayaṃ deva bhagavā arahaṃ sammāsambuddho"ti ādimāha. Tattha taṃ kho panāti itthambhūtākhyānatthe upayogavacanaṃ, tassa kho pana bhagavatoti attho. Kalyāṇoti kalyāṇaguṇasamannāgato, seṭṭhoti vuttaṃ hoti. Kittisaddoti kittiyeva, thutighoso vā. Abbhuggatoti sadevakaṃ lokaṃ ajjhottharitvā uggato, kinti? itipi so bhagavā arahaṃ sammāsambuddho .pe. Bhagavāti. Tatrāyaṃ padasambandho:- so bhagavā itipi arahaṃ, itipi sammā- sambuddho .pe. Itipi bhagavāti, iminā ca iminā ca kāraṇenāti vuttaṃ hoti. Tattha ārakattā, arīnaṃ, ārānañca hatattā paccayādīnañca arahattā pāpakaraṇe rahābhāvāti imehi tāva kāraṇehi so bhagavā arahanti veditabboti ādinā nayena mātikaṃ nikkhipitvā sabbāneva cetāni padāni visuddhimagge 4- buddhānussati- niddese vitthāritānīti. Tato nesaṃ vitthāro gahetabbo. Jīvako pana ekamekassa padassa atthaṃ niṭṭhāpetvā "evaṃ mahārāja arahaṃ mayhaṃ satthā, evaṃ samamāsambuddho .pe. Evaṃ bhagavā"ti vatvā "taṃ devo bhagavantaṃ payirupāsatu, appeva nāma devassa bhagavantaṃ payirupāsato cittaṃ pasīdeyyā"ti āha. Ettha ca taṃ devo payirupāsatūti vadanto "mahārāja tumhādisānaṃ hi satenapi sahassenapi satasahassenapi puṭṭhassa mayhaṃ satthuno sabbesaṃ cittaṃ gahetvā kathetuṃ thāmo ca balaṃ atthi, vissaṭṭho 5- upasaṅkamitvā puccheyyāsi mahārājā"ti āha. [158] Raññopi bhagavato guṇakathaṃ suṇantassa sakalasarīraṃ pañcavaṇṇāya pītiyā nirantaraṃ phuṭṭhaṃ ahosi. So taṃ khaṇaññeva gantukāmo hutvā "imāya kho @Footnote: 1 ka. upasaṅkamīti 2 Sī.,i ayaṃ na dissati 3 cha.Ma. ayaṃ na dissati @4 visuddhi. 1/253 chaanussatiniddesa. 5 cha.Ma. vissatthaṃ

--------------------------------------------------------------------------------------------- page134.

Pana velāya mayhaṃ dasabalassa santikaṃ gacchato na añño koci khippaṃ yānāni yojetuṃ sakkhissati aññatra jīvakā"ti cintetvā "tenahi samma jīvaka hatthiyānāni kappāpehī"ti āha. Tattha tenahīti uyyojanatthe nipāto, gaccha samma jīvakāti vuttaṃ hoti. Hatthiyānānīti anekesu assarathādīsu yānesu vijjamānesupi hatthiyānaṃ uttamaṃ, uttamassa santikaṃ uttamayāneneva gantabbanti ca, assayānarathayānāni hi sasaddāni, dūratova tesaṃ saddo suyyati, hatthiyānassa padānupadaṃ gacchantāpi saddaṃ na suṇanti, nibbutassa kho pana bhagavato santike nibbuteheva yānehi gantabbanti ca cintayitvā "hatthiyānānī"ti āha. Pañcamattāni hatthinikāsatānīti pañca kareṇusatāni. Kappāpetvāti ārohanasajjanaṃ 1- kāretvā. Ārohaṇīyanti ārohaṇayoggaṃ, upaguyhanti attho. Kimpanesa raññā vuttaṃ akāsi, avuttanti? avuttaṃ. Kasmā? paṇḍitatāya. Evaṃ Kirassa ahosi:- rājā "imāya velāya gacchāmī"ti vadati, rājāno ca nāma bahupaccatthikā. Sace antarāmagge koci antarāyo hoti, mamampi garahissanti "jīvakopi 2- `rājā me kathaṃ gaṇhātī'ti akālepi rājānaṃ gahetvā nikkhamatī"ti bhagavantampi garahissanti "samaṇo gotamo `mayhaṃ kathā vattatī'ti kālaṃ asallakkhetvā dhammaṃ kathetī"ti. Tasmā yathā neva mayhaṃ, na bhagavato garahā uppajjati, rañño ca rakkhā susaṃvihitā hoti, tathā karissāmīti. Tato "itthiyo nissāya purisānaṃ bhayaṃ nāma natthi, sukhaṃ itthīparivuto gamissatī"ti pañca hatthinikāsatāni kappāpetvā pañca itthīsatāni purisavesaṃ gāhāpetvā "asitomarahatthā rājānaṃ parivāreyyāthā"ti vatvā puna cintesi "imassa rañño imasmiṃ attabhāve maggaphalānaṃ upanissayo natthi, buddhā ca nāma upanissayaṃ disvāva dhammaṃ kathenti. Handāhaṃ mahājanaṃ sannipātāpemi, evaṃ hi sati satthā kassacideva upanissayena dhammaṃ desessati, sā mahājanassa upakārāya bhavissatī"ti. So tattha tattha sāsanaṃ pesesi, bheriñcārāpesi "ajja rājā @Footnote: 1 ka., Sī., i. ārohanasajjāni 2 cha.Ma., i. pi saddo na dissati

--------------------------------------------------------------------------------------------- page135.

Bhagavato santikaṃ gacchati, sabbe attano vibhavānurūpena rañño ārakkhaṃ gaṇhantū"ti. Tato mahājanopi cintesi "rājā kira bhagavato dassanatthaṃ 1- gacchati, kīdisī vata bho bhagavato dhammadesanā bhavissati, kiṃ no nakkhattakīḷāya, tattheva gamissāmā"ti. Sabbe gandhapupphādīni 2- gahetvā rañño āgamanaṃ ākaṅkhamānā magge aṭṭhaṃsu. Jīvakopi rañño paṭivedesi "kappitāni kho te deva hatthiyānāni, yassadāni kālaṃ maññasī"ti. Tattha yassadāni kālaṃ maññasīti upacāravacanametaṃ. Idaṃ vuttaṃ hoti "yaṃ tayā āṇattaṃ, taṃ mayā kataṃ, idāni yassa tvaṃ gamanassa vā agamanassa vā kālaṃ maññasi, tadeva attano ruciyā karohī"ti. [159] Paccekā itthiyoti pāṭiyekkā 3- itthiyo, ekekissā hatthiniyā ekekaṃ hatthinti vuttaṃ hoti. Ukkāsu dhāriyamānāsūti daṇḍadīpikāsu dhāriyamānāsu. Mahaccarājānubhāvenāti 4- mahatā ca rājānubhāvena. Mahaccātipi pāli, mahatiyāti attho, liṅgapariyāyo 5- esa. Rājānubhāvo vuccati rājiddhi. Kā panassa rājiddhīti? tiyojanasatānaṃ dvinnaṃ mahāraṭṭhānaṃ issariyasiri. Tassa hi "asukadivasaṃ rājā tathāgataṃ upasaṅkamissatī"ti paṭhamataraṃ saṃvidahaṇe asatipi taṃkhaṇaññeva pañca itthīsatāni purisavesaṃ gahetvā paṭimukkaveṭhanāni aṃse āsattakhaggāni maṇidaṇḍatomare gahetvā nikkhamiṃsu, yaṃ sandhāya vuttaṃ "paccekā itthiyo āropetvā"ti. Aparāpi soḷasasahassakhattiyanāṭakitthiyo rājānaṃ parivāresuṃ. Tāsaṃ pariyante khujjavāmanakirātādayo, tāsaṃ pariyante antepurapālakā vissāsikapurisā, tesaṃ pariyante vicitravesavilāsino saṭṭhisahassamattā mahāmattā, tesaṃ pariyante vividhālaṅkārapaṭimaṇḍitā nānappakārā āvudhahatthā vijjādharataruṇā viya navutisahassa- mattā raṭṭhiyaputtā, tesaṃ pariyante satagghanikāni 6- nivāsetvā pañcasatagghanikāni ekaṃsaṃ katvā sunhātā suvilittā kañcanamālādinānābharaṇasobhitā 7- dasasahassamattā @Footnote: 1 Sī., cha.Ma. satthudassanatthaṃ 2 Sī., cha.Ma., i. ganadhamālādīni @3 ka. paṭiekā, Sī. pāṭiekkā 4 cha.Ma. mahañca.... @5 cha.Ma. liṅgavipariyāso 6 Sī. satasahassagghanikāni @7 ka. kāñcanamālā....

--------------------------------------------------------------------------------------------- page136.

Brāhmaṇā dakkhiṇahatthaṃ ussāpetvā jayasaddaṃ ghosentā 1- gacchanti, tesaṃ pariyante pañcaṅgikāni turiyāni. 2- Tesaṃ pariyante dhanupantī parikkhepo, tassa pariyante hatthighaṭā, hatthīnaṃ pariyante gīvāya gīvaṃ paharamānā assapantī, assapariyante aññamaññaṃ saṃghaṭṭanarathā, rathapariyante bāhāya bāhaṃ paharamānā yodhā, tesaṃ pariyante attano attano anurūpāya ābharaṇasampattiyā virocamānā aṭṭhārasa seniyo. 3- Iti yathāpariyante ṭhatvā khitto saro rājānaṃ na pāpuṇāti, evaṃ jīvako komārabhacco rañño parisaṃ saṃvidahitvā attanā rañño avidūrena gacchati "sace koci upaddavo hoti, sabbapaṭhamaṃ 4- rañño jīvitadānaṃ dassāmī"ti. Ukkānaṃ pana ettakāni satāni vā sahassāni vāti paricchedo natthīti. Evarūpaṃ 5- rājiddhiṃ sandhāya vuttaṃ "mahaccarājānubhāvena, 6- yena jīvakassa komārabhaccassa ambavanaṃ, tena pāyāsī"ti. Ahudeva bhayanti ettha cittutrāsabhayaṃ ñāṇabhayaṃ ārammaṇabhayaṃ ottappabhayanti catubbidhaṃ bhayaṃ, tattha "jātiṃ paṭicca bhayaṃ bhayānakanti 7- ādinā nayena vuttaṃ cittutrāsabhayaṃ nāma. "tepi tathāgatassa dhammadesanaṃ sutvā yebhuyyena bhayaṃ saṃvegaṃ santāsaṃ āpajjantī"ti 8- evamāgataṃ ñāṇabhayaṃ nāma. "etaṃ nūna taṃ bhayabheravaṃ āgacchatī"ti 9- ettha vuttaṃ ārammaṇabhayaṃ nāma. "bhīruṃ pasaṃsanti na hi tattha sūraṃ bhayā hi santo na karonti pāpan"ti 10- idaṃ ottappabhayaṃ nāma. Tesu idha cittutrāsabhayaṃ, ahu ahosīti attho. Chambhitattanti chambhitabhāvo, sakalasarīracalananti attho. Lomahaṃsoti lomahaṃsanaṃ, uddhaṃ ṭhitalomatāti attho. So panāyaṃ lomahaṃso dhammassavanādīsu pītiuppatti- kāle pītiyāpi hoti, bhīrukajātikānaṃ sampahārapisācādidassanesu bhayenāpi. Idha bhayalomahaṃso veditabbo. @Footnote: 1 Ma. ghosantā 2 cha.Ma. tūriyāni 3 Sī. seṇiyo 4 Ma. paṭhmataraṃ @5 cha.Ma. evarūpī 6 cha.Ma. mahañca...., katthaci mahaccā 7 abhi. vi. 35/921/448 @8 saṃ. khandha. 17/78/70 sīhasutta, aṅ. catukka 21/33/38 sīhasutta @9 Ma.mū. 12/49/28 bhayabheravasutta. 10 saṃ. sa. 15/33/25 sādhusutta

--------------------------------------------------------------------------------------------- page137.

Kasmā panesa bhītoti? andhakārenāti eke vadanti. Rājagahe kira dvattiṃsa mahādvārāni, catusaṭṭhi khuddakadvārāni. Jīvakassa ambavanaṃ pākārassa ca gijjhakūṭssa ca antarā hoti. So pācīnadvārena nikkhamitvā pabbatacchāyāya pāvisi, tattha pabbatakūṭena cando chādito, pabbatacchāyāya ca rukkhacchāyāya ca andhakāraṃ ahosīti, taṃpi akāraṇaṃ. Tadā hi ukkānaṃ satasahassānaṃpi 1- paricchedo natthi. Ayaṃ pana appasaddataṃ nissāya jīvake āsaṅkāya bhīto. Jīvako kirassa uparipāsādeyeva ārocesi "mahārāja appasaddakāmo bhagavā, appasaddeneva upasaṅkamitabbo"ti tasmā rājā turiyasaddaṃ nivāresi. Turiyāni kevalaṃ gahitamattāneva honti, vācaṃpi uccaṃ anuccāramānā 2- accharāsaññāya āgacchanti, ambavanepi kassaci khipitasaddopi na suyyati. Rājāno ca nāma saddābhiratā honti. So taṃ appasaddaṃ nissāya ukkaṇṭhito jīvakepi āsaṅkaṃ uppādesi "ayaṃ jīvako `mayhaṃ ambavane aḍḍhateḷasāni bhikkhusatānī'ti āha. Ettha ca khipitasaddamattampi na suyyati, abhūtaṃ maññe, esa vañcetvā maṃ nagarato nīhariṃtvā purato balakāyaṃ uṭṭhā- petvā 3- maṃ gaṇhitvā attano 4- chattaṃ ussāpetukāmo. Ayañhi pañcannaṃ hatthīnaṃ balaṃ dhāreti. Mamañca avidūreneva gacchati, santike ca me āvudhahattho ekapurisopi natthi. Aho vata me anattho"ti. Evaṃ bhāyitvā ca pana abhīto viya saṇṭhātuṃpi 5- nāsakkhi. Attano bhītabhāvaṃ tassa ācikkhi. 6- Tena vuttaṃ "athakho rājā .pe. Na nigghoso"ti. Tattha sammāti vayassābhilāpo esa, kacci maṃ vayassāti vuttaṃ hoti, na palambhesīti yaṃ natthi, taṃ atthīti vatvā kacci maṃ na vippalambheyyāsi. 7- Nigghosoti kathāsallāpanigghoso. Mā bhāyi mahārājāti jīvako "ayaṃ rājā maṃ na jānāti `nāyaṃ paraṃ jīvitā voropetī'ti, sace kho pana naṃ na assāsessāmi, vinasseyyā"ti cintetvā daḷhaṃ katvā samussāsento "mā bhāyi mahārājā"ti vatvā "na taṃ devā"ti ādimāha. Abhikkamāti abhimukho kama gaccha, pavisāti attho. Sakiṃ vutte pana @Footnote: 1 Sī. satasahassatopi, Ma., i. satasahassāpi 2 cha.Ma.,i. anicchāramānā. @3 cha.Ma. uṭaṭhapetvā 4 cha.Ma. attanā 5 cha.Ma. sandhāretuṃ @6 cha.Ma. āvi akāsi. 7 Sī., i. vippalambhayasi

--------------------------------------------------------------------------------------------- page138.

Daḷhaṃ na hotīti taramānova dvikkhattuṃ 1- āha. Ete maṇḍalamāḷe padīpā 2- jhāyantīti mahārāja corabalaṃ nāma na dīpe jāletvā tiṭṭhati ete ca maṇḍalamāḷe dipā jalanti 3- etāya dīpasaññāya yāhi mahārājāti vadati. Sāmaññaphalapucchāvaṇṇanā [160] Nāgassa bhūmīti yattha sakkā hatthiṃ abhirūḷhena gantuṃ, ayaṃ nāgassa bhūmi nāma. Nāgā paccorohitvāti vihārassa bahidvārakoṭṭhake hatthito orohitvā. Bhūmiyaṃ patiṭṭhitasamakālameva pana bhagavato tejo rañño sarīraṃ phari. Athassa tāvadeva sakalasarīrato sedā mucciṃsu, 4- sāṭakā pīḷetvā apanetabbā viya ahesuṃ. Attano aparādhaṃ saritvā mahābhayaṃ uppajji. So ujukaṃ bhagavato santikaṃ gantuṃ asakkonto jīvakaṃ hatthe gahetvā ārāmacārikañcaramāno viya "idaṃ te samma jīvaka suṭṭhu kāritaṃ, idaṃ suṭṭhu kāritan"ti vihārassa vaṇṇaṃ bhaṇamāno anukkamena yena maṇḍalamāḷassa dvāraṃ tenupasaṅkami, sampattoti attho. "kahaṃ pana sammā"ti kasmā pucchati. Eke tāva "ajānanto"ti vadanti. Iminā kira daharakāle pitarā saddhiṃ āgamma bhagavā diṭṭhapubbo, pacchā pana pāpamittasaṃsaggena pitughātaṃ katvā abhimāre pesetvā dhanapālaṃ muñcāpetvā 5- mahāparādho hutvā bhagavato sammukhībhāvaṃ na upagatapubboti asañjānanto pucchatīti. Taṃ akāraṇaṃ. Bhagavā hi ākiṇṇavaralakkhaṇo anubyañjana- paṭimaṇḍito chabbaṇṇarasmīhi sakalaṃ ārāmaṃ obhāsetvā tārāgaṇaparivuto viya puṇṇacando bhikkhugaṇaparivuto maṇḍalamāḷamajjhe nisinno, taṃ ko na jāneyya. Ayaṃ pana attano issariyalīḷāya 6- pucchati. Pakatihesā rājakulānaṃ, yaṃ jānantāpi ajānantā viya 7- pucchanti. Jīvako pana taṃ sutvā "ayaṃ rājā paṭhaviyaṃ ṭhatvā `kuhiṃ paṭhavīti, nabhaṃ oloketvā `kuhiṃ candimasuriyāti, sinerumūle ṭhatvā `kuhiṃ sinerū"ti vadamāno viya dasabalassa puratova ṭhatvā "kuhiṃ bhagavā"ti pucchati. "handassa @Footnote: 1 ka. dvittikkhattuṃ 2 cha.Ma. dīpā 3 i. dīpe jālenti 4 ka. muñciṃsu @5 Ma. pamuñcāpetvā 6 Sī., i. issariyalīḷhāya 7 ka. jānantāpi ajānantāpi, @Sī. jānentāpi ajānantā viya, i. sañjānantāpi ajānantā viya

--------------------------------------------------------------------------------------------- page139.

Bhagavantaṃ dassessāmī"ti cintetvā 1- yena bhagavā tenañjaliṃ paṇāmetvā "eso mahārājā"tiādimāha. Purakkhatoti parivāretvā nisinnassa purato nisinno. [161] Yena bhagavā tenupasaṅkamīti yattha bhagavā, tattha bhagavato santikaṃ upasaṅkamantoti 2- attho. Ekamantaṃ aṭṭhāsīti bhagavantaṃ vā bhikkhusaṃghaṃ vā asaṃghaṭṭayamāno attano ṭhātuṃ anucchavike ekasmiṃ padese bhagavantaṃ abhivādetvā ekova aṭṭhāsi. Tuṇhībhūtaṃ tuṇhībhūtanti yato yato anuviloketi, tato tato tuṇhībhūtamevāti attho. Tattha hi ekabhikkhussāpi hatthakukkuccaṃ vā pādakukkuccaṃ vā khipitasaddo vā natthi, sabbālaṅkārapaṭimaṇḍitaṃ nāṭakaparivāraṃ bhagavato purato 3- ṭhitaṃ rājānaṃ vā rājaparisaṃ vā ekabhikkhupi na olokesi. Sabbe 4- bhagavantaṃyeva olokayamānā nisīdiṃsu. Rājā tesaṃ upasame pasīditvā vigatapaṅkatāya vippasannarahadamiva upasantindriyaṃ bhikkhusaṃghaṃ punappunaṃ anuviloketvā 5- udānaṃ udānesi. Tattha imināti yena kāyikena ca vācasikena ca mānasikena ca sīlūpasamena bhikkhusaṃgho upasanto, iminā upasamenāti dīpeti. Tattha "aho vata me putto pabbajitvā ime bhikkhū viya upasanto bhaveyyā"ti na idaṃ sandhāya esa evamāha. Ayaṃ pana bhikkhusaṃghaṃ disvā pasanno puttaṃ anussari. Dullabhaṃ hi laddhā acchariyaṃ vā disvā piyānaṃ ñātimittādīnaṃ anussaraṇaṃ nāma lokassa pakatiyeva. Iti bhikkhusaṃghaṃ disvā puttaṃ anussaramāno esa evamāha. Apica putte āsaṅkāya tassa upasamaṃ icchamānopesa evamāha. Evaṃ kirassa ahosi, putto me pucchissati "mayhaṃ pitā daharo, ayyako me kuhin"ti. So "pitarā te ghātito"ti sutvā "ahaṃ pitaraṃ ghātetvā rajjaṃ kāressāmī"ti maññissati. Iti putte āsaṅkāya tassa upasamaṃ icchamānopesa evamāha. Kiñcāpi hi esa evamāha. Athakho naṃ putto ghātessatiyeva. 6- Tasmiṃ hi vaṃse pituvadho pañcaparivaṭṭe 7- gato. Ajātasattu bimbisāraṃ ghātesi, udayo ajātasattuṃ, tassa @Footnote: 1 i. ayaṃ pāṭho na dissati. 2 cha.Ma. upagatoti 3 cha.Ma. abhimukhe 4 ka. sabbepi @5 ka. viloketvā 6 Sī.,ī. ghātesiyeva 7 cha.Ma. pañcaparivaṭṭo

--------------------------------------------------------------------------------------------- page140.

Putto mahāmuṇḍiko nāma udayaṃ, tassa putto anuruddho nāma mahāmuṇḍikaṃ, tassa putto nāgadāso nāma anuruddhaṃ. Nāgadāsaṃ pana "vaṃsacchedakarājāno ime, kiṃ imehī"ti raṭṭhavāsino kupitā ghātesuṃ. "āgamā 1- kho tvan"ti kasmā evamāha? bhagavā kira raññā Vacībhede akateyeva cintesi "ayaṃ rājā āgantvā tuṇhī niravo ṭhito, kinnukho cintesī"ti athassa cittaṃ ñatvā "ayaṃ mayā saddhiṃ sallapituṃ asakkonto bhikkhusaṃghaṃ anuviloketvā puttaṃ anussari, na kho panāyaṃ mayi anālapante kiñci kathetuṃ sakkhissati, karomi tena saddhiṃ kathāsallāpan"ti tasmā rañño vacanāntaraṃ "āgamā kho tvaṃ mahārāja yathāpeman"tiādimāha, tassattho:- mahārāja yathā nāma unname vuṭṭhaṃ udakaṃ yena ninnaṃ tena gacchati, evameva tvaṃ bhikkhusaṃghaṃ anuviloketvā yena pemaṃ tena gatoti. Atha rañño etadahosi "aho acchariyā buddhaguṇā, mayā sadiso bhagavato aparādhakārako 2- nāma natthi, mayā hissa aggupaṭṭhāko ghātito, devadattassa ca kathaṃ gahetvā abhimārā pesitā, nāḷāgiri mutto, maṃ nissāya devadattena silā paviddhā, evaṃ mahāparādhaṃ nāma maṃ ālapato dasabalassa mukhaṃ nappahoti, aho bhagavā pañcahākārehi tādilakkhaṇe suppatiṭṭhito, evarūpaṃ nāma satthāraṃ pahāya bahiddhā na pariyesissāmā"ti so somanassajāto bhagavantaṃ ālapanto "piyo me bhante"tiādimāha. [162] Bhikkhusaṃghassa añjaliṃ paṇāmetvāti evaṃ kirassa ahosi "bhagavantaṃ vanditvā ito cito ca gantvā bhikkhusaṃghaṃ vandantena ca bhagavā piṭṭhito kātabbo hoti, garukāropi cassa 3- na hoti. Rājānaṃ vanditvā uparājānaṃ vandantenapi hi rañño agāravo kato hotī"ti tasmā bhagavantaṃ vanditvā ṭhitaṭṭhāneyeva bhikkhusaṃghassa añjaliṃ paṇāmetvā ekamantaṃ nisīdi. Kañcideva desanti 4- kañci okāsaṃ. Athassa bhagavā pañhāpucchane ussāhaṃ janento āha "puccha mahārāja, yadā kaṅkhasī"ti. Tassattho:- puccha yadi ākaṅkhasi, na me pañahāvissajjane bhāro @Footnote: 1 cha.Ma. agamā 2 Ma. aparādhako 3 cha.Ma., Sī.,i. cesa 4 ka. desaṃ lesamattanti

--------------------------------------------------------------------------------------------- page141.

Atthi." athavā "puccha yaṃ yaṃ ākaṅkhasi, sabbaṃ te vissajjessāmī"ti sabbaññuppavāraṇaṃ pavāreti asādhāraṇaṃ paccekabuddhaaggasāvakamahāsāvakehi. Te hi "yadā kaṅkhasī"ti na vadanti, "sutvā vedissāmā"ti 1- vadanti. Buddhā pana "pucchāvuso yadākaṅkhasī"ti 2- vā "puccha mahārāja, yadā kaṅkhasī"ti vā "puccha vāsava maṃ pañhaṃ yaṃkiñci manasicchasi tassa tasseva pañhassa ahaṃ antaṃ karomi te"ti 3- vā "tenahi tvaṃ bhikkhu sake āsane nisīditvā puccha yadā kaṅkhasī"ti 4- vā "bāvarissa ca tuyhaṃ vā sabbesaṃ sabbasaṃsayaṃ katāvakāsā pucchavho yaṃkiñci manasicchathā"ti 5- vā "puccha maṃ sabhiya pañhaṃ yaṃkiñci manasicchasi tassa tasseva pañhassa ahaṃ antaṃ karomi te"ti 6- vā tesaṃ tesaṃ yakkhanarindadevasamaṇabrāhmaṇaparibbājakānaṃ sabbaññuppavāraṇaṃ pavārenti. Anacchariyaṃ cetaṃ, yaṃ bhagavā buddhabhūmiṃ patvā etaṃ parāraṇaṃ parāreyya, yo bodhisattabhūmippadesañāṇepi 7- ṭhito "koṇḍañña pañhāni viyākarohi, yācanti taṃ isayo sādhurūpā. Koṇḍañña eso manujesu dhammo, yaṃ vuddhamāgacchati 8- esa bhāro"ti 9-:- evaṃ sakkādīnaṃ atthāya isīhi yācito. "katāvakāsā pucchantu bhonto, yaṃkiñci pañhaṃ manasābhipaṭṭhitaṃ. 10- Ahaṃ hi taṃ taṃ vo byākarissaṃ 11- ñatvā sayaṃ lokamimaṃ parañcā"ti:- @Footnote: 1 Sī. kathessāmāti 2 saṃ.sa. 15/237/249 sūcilomasutta, saṃ.sa. 15/246/258 āḷavaka- @sutta. 3 dī.mahā. 10/356/236 sakkapañhasutta 4 Ma.upari. 14/85/67 mahāpuṇṇamasutta. @5 khu.su. 25/1037/531 suttanipāta 6 khu.su. 25/518/434 suttanipāta @7 cha.Ma. bodhisattabhūmiyaṃ.... 8 ka. budadhimāgacchati, i. vuḍḍhamāgacchati 9 khu. jā. @27/2455-6/537 sarabhaṅgajātaka 10 cha.Ma. manasābhipatthitaṃ. 11 cha.Ma. viyākarissaṃ

--------------------------------------------------------------------------------------------- page142.

Evaṃ sarabhaṅgakāle. Sambhavajātake ca sakalajambudīpaṃ tikkhattuṃ vicaritvā pañhānaṃ antakaraṃ adisvā sucikarena 1- brāhmaṇena pañhaṃ puṭṭhuṃ okāse kārite jātiyā sattavassiko rathikāya paṃsuṃ kīḷanto pallaṅkamābhujituvā antaravīthiyaṃ nisinnova "taggha te ahamakkhissaṃ yathāpi kusalo tathā rājā ca kho taṃ jānāti yadi kāhati vā na vā"ti 2- sabbaññuppavāraṇaṃ pavāresi. 3- [163] Evaṃ bhagavatā sabbaññuppavāraṇāya pavāritāya attamano rājā pañhaṃ pucchanto "yathā nukho imāni bhante"tiādimāha. Tattha sippameva sippāyatanaṃ. Puthusippāyatanānīti bahūni sippāni. Seyyathīdanti katame pana te. "hatthārohā"ti ādīhi ye taṃ taṃ sippaṃ nissāya jīvanti, te dīpeti. 4- Ayaṃ hissādhippāyo:- "yathā imesaṃ sippupajīvīnaṃ taṃ taṃ sippaṃ nissāya sandiṭṭhikaṃ sippaphalaṃ paññāyati, sakkā nu kho bhante 5- evameva diṭṭheva dhamme sandiṭṭhikaṃ 5- sāmaññaphalaṃ paññāpetun"ti tasmā sippāyatanāni ārabhitvā 6- sippupajīvino dasseti. Tattha hatthārohāti sabbepi hatthācariyahatthivejjahatthibandhādayo 7- dasseti. Assārohāti sabbepi assācariyaassavejjaassabandhādayo. 8- Rathikāti sabbepi rathācariyarathayodharatharakkhādayo. Dhanuggahāti dhanuācariyā issāsā. Celakāti ye yuddhe jayaddhajaṃ gahetvā purato gacchanti. Calakāti "idha rañño ṭhānaṃ hotu, idha asukamahāmattassā"ti evaṃ senābyūhakārakā. Piṇḍadāyakāti sāhasikamahāyodhā. Te kira parasenaṃ pavisitvā parasīsaṃ piṇḍamiva chetvā chetvā nayanti 9- uppatitvā uppatitvā nigacchantīti attho. Ye vā saṅgāmamajjhe yodhānaṃ bhattapātiṃ gahetvā parivisanti, 10- tesampetaṃ 11- nāmaṃ. Uggā ca rājaputtāti uggatuggatā saṅgāmāvacarā rājaputtā. Pakkhandinoti ye "kassaci sīsaṃ vā āvudhaṃ vā āharāmā"ti vatvā @Footnote: 1 Ma. sucirakena, cha.Ma. suciratena. 2 khu. jā. 27/2368/503 sambhavajātaka @3 ka. pavāreti 4 cha.Ma.,i. dasseti @5-5 cha.Ma. evaṃ sandiṭṭhikaṃ 6 cha.Ma.,i. āharitvā @7 cha.Ma.,i....hatthimeṇḍādayo 8 cha.Ma., i.... assameṇḍādayo @9 Ma. upanayanti, cha.Ma. dayanti 10 ka. pavisanti 11 ka. tesaṃ cetaṃ

--------------------------------------------------------------------------------------------- page143.

"asukassā"ti vuttā saṅgāmaṃ pakkhanditvā tadevāharanti, ime pakkhandantīti pakkhandino. Mahānāgāti mahānāgā viya mahānāgā, hatthiādīsupi abhimukhaṃ āgacchantesu anivattitayodhānaṃ etaṃ adhivacanaṃ. Sūrāti ekantasūrā, ye sajālikāpi sacammikāpi samuddaṃ tarituṃ sakkonti. Cammayodhinoti ye cammakañcukaṃ vā pavisitvā saraparitatāṇacammaṃ vā gahetvā yujjhanti. Dāsikaputtāti 1- balavasinehā gharadāsikaputtā. 2- Āḷārikāti pūvikā. 3- Kappakāti nhāpitā. 4- Nhāpakāti ye nhāpenti. Sūdāti bhattakārakā. Mālākārādayo pākaṭāyeva. Gaṇakāti acchiddakapāṭhakā. 5- Muddikāti hatthamuddāya gaṇanaṃ nissāya jīvino. Yāni vāpanaññānipīti ayakāradantakāracittakārādīni. Evaṃ gatānīti evaṃ pavattāni. Te diṭaṭheva dhammeti te hatthārohādayo tāni puthusippāyatanāni dassetvā rājakulato mahāsampattiṃ labhamānā sandiṭṭhikameva sippaphalaṃ upajīvanti. Sukhentīti sukhitaṃ karonti. Piṇentīti piṇitaṃ 6- thāmabalūpeta karonti. Uddhaggikādīsu upariphalanibbattanato uddhaṃ aggamassā atthīti uddhaggīkā. Saggaṃ arahatīti sovaggikā. Sukho vipāko assāti sukhavipākā. Suṭṭhu agge rūpasaddagandharasaphoṭṭhabbaāyuvaṇṇasukhayasaadhipateyyasaṅkhāte dasa dhamme saṃvatteti nibbattetīti saggasaṃvattanikā, taṃ evarūpaṃ dakkhiṇaṃ dānaṃ patiṭṭhapentīti attho. Sāmaññaphalanti ettha paramatthato maggo sāmaññaṃ, ariyaphalaṃ sāmaññaphalaṃ. Yathāha:- "katamañca bhikkhave sāmaññaṃ? ayameva ariyo aṭṭhaṅgiko maggo. Seyyathīdaṃ? sammādiṭṭhi .pe. Sammāsamādhi. Idaṃ vuccati bhikkhave sāmaññaṃ. Katamāni ca 7- bhikkhave sāmañyaphalāni? 7- sotāpattiphalaṃ .pe. Arahattaphalan"ti. 8- Taṃ esa rājā na jānāti. Upari āgataṃ pana dāsakassakopamaṃ sandhāya pucchati. Atha bhagavā pañhaṃ avissajjetvāva cintesi "ime bahū aññatitthiyasāvakā rājāmaccā idhāgatā, te kaṇhapakkhañca sukkapakkhañca hīpetvā kathiyamāne `amhākaṃ rājā mahantena ussāhena idhāgato, tassāgatakālato paṭṭhāya samaṇo gotamo samaṇakolāhalaṃ samaṇabhaṇḍanameva kathetī'ti ujjhāyissanti, na sakkaccaṃ @Footnote: 1 i. dāsakaputtā 2 cha.Ma. gharadāsayodhā 3 Sī.,Ma. bhattakārakā @4 ka. cha.Ma. nhāpikā 5 Sī. acchiddapāṭhakā, Ma. acchindapāṭhakā 6 ka. piṇetaṃ @7-7 ka., Sī., Ma. katamañca....sāmaññaphalaṃ 8 saṃ.mahā. 19/35/19 paṭhamasāmaññasutta.

--------------------------------------------------------------------------------------------- page144.

Dhammaṃ sossanti, raññā pana kathiyamāne ujjhāyituṃ na sakkhissanti, rājānameva anuvattissanti, issarānuvattako hi loko. Handāhaṃ raññova bhāraṃ karomī"ti rañño bhāraṃ karonto "abhijānāsi no tvan"ti ādimāha. [164] Tattha abhijānāsi no tvanti abhijānāsi nu tvaṃ. Ayañca nosaddo parato "pucchitā"ti padena yojetabbo. Idaṃ hi vuttaṃ hoti "mahārāja tvaṃ imaṃ pañhaṃ aññe samaṇabrāhmaṇe pucchitā 1- nu, abhijānāsi ca naṃ puṭṭhabhāvaṃ, na te sammuṭṭhan"ti. 2- Sace te agarūti sace tuyhaṃ 3- yathā te te byākariṃsu, 3- tathā idha bhāsituṃ bhāriyaṃ na hoti, yadi na koci aphāsukabhāvo atthi, bhāsassūti attho. Na kho me bhanteti kiṃ sandhāyāha. Paṇḍitapaṭirūpakānañhi santike kathetuṃ dukkhaṃ hoti, te pade pade akkhare akkhare dosameva denti. 4- Ekantapaṇḍitā pana kathaṃ sutvā sukathitaṃ pasaṃsanti, dukkathitesu pālipadaatthabyañjanesu yaṃ yaṃ virujjhati, taṃ taṃ ujuṃ 5- katvā denti. Bhagavatā ca sadiso ekantapaṇḍito nāma natthi. Tenāha "nakho me bhante garu, yatthassa bhagavā nisinno, bhagavantarūpovā"ti. Pūraṇakassapavādavaṇṇanā [165] Ekamidāhanti ekaṃ 6- idha ahaṃ. Sammodanīyaṃ 7- kathaṃ sāraṇīyaṃ vītisāretvāti sammodajanakaṃ saritabbayuttakaṃ kathaṃ pariyosāpetvā. [166] Karoto kho mahārāja kārayatotiādīsu karatoti sahatthā karontassa. Kārayatoti āṇattiyā kārentassa. Chindatoti paresaṃ hatthādīni chindantassa. Pacatoti daṇḍena pīḷentassa tajjentassa vā. 8- Socayatoti parassa bhaṇḍaharaṇādīhi socayato. Socāpayatoti sokaṃ 9- sayaṃ karontassāpi parehi kārāpentassāpi. Kilamatoti 10- āhārupacchedabandhanāgārappavesanādīhi sayaṃ @Footnote: 1 Sī., i. pucchittha, saddanītipadamālā oloketabbā 2 ka. pammuṭuṭhanti @3-3 cha.Ma., i. yathā te byākariṃsu 4 cha.Ma., i. vadanti 5 cha.Ma. ujukaṃ @6 ka. ettha ekaṃ 7 Sī. ettha sammodanīyaṃ 8 cha.Ma. pare daṇdena uppīḷentassa @9 ka. bhaṇḍaharaṇādīni sokaṃ, Sī. bhaṇḍaharaṇādīhi sokaṃ 10 ka. kilamayatoti

--------------------------------------------------------------------------------------------- page145.

Kilamentassāpi 1- parehi kilamāpentassāpi. Phandato phandāpayatoti paraṃ phandantaṃ bandhanakāle 2- sayaṃpi phandato paraṃpi phandāpayato. Pāṇamatipātāpayatoti pāṇaṃ hanantassāpi hanāpentassāpi. Evaṃ sabbattha karaṇakārāpanavaseneva 3- attho veditabbo. Sandhinti gharasandhiṃ. Nillopanti mahāvilopaṃ. Ekāgārikanti ekameva gharaṃ parivāretvā vilumpanaṃ. Paripantheti āgatāgatānaṃ acchindanatthaṃ magge tiṭṭhato. Karoto na kariyati pāpanti "yaṃ kiñci pāpaṃ karomī"ti saññāya karotopi pāpaṃ na kariyati, natthi pāpaṃ. Sattā pana "pāpaṃ karomā"ti evaṃ saññino hontīti dīpeti. Khurapariyantenāti khuraneminā, khuradhārasadisapariyantena vā. Ekaṃ maṃsakhalanti ekaṃ maṃsarāsiṃ. Puñjanti tasseva vevacanaṃ. Tatonidānanti ekamaṃsakhalakaraṇanidānaṃ. Dakkhiṇanti dakkhiṇatīre manussā kakkhaḷā dāruṇā, te sandhāya "hananto"tiādimāha. Uttaratīre sattā saddhā honti pasannā buddhamāmakā dhammamāmakā saṃghamāmakā, te sandhāya "dadanto"tiādimāha. Tattha yajantoti mahāyāgaṃ karonto. damenāti indriyadamena, uposathakammena vā. Saṃyamenāti 4- sīlasaññamena. Saccavajjenāti saccavacanena. Āgamoti āgamanaṃ, pavattīti attho. Sabbathāpi pāpapuññānaṃ kiriyameva paṭikkhipati. Ambaṃ puṭṭho labujaṃ byākaroti nāma, yo "kīdiso ambo, kīdisāni vā ambassa khandhapaṇṇapupphaphalānī"ti vutte "ediso labujo, edisāni vā labujassa khandhapaṇṇapupphaphalānī"ti byākaroti. Vijiteti āṇāpavattidese. Apasādetabbanti viheṭhetabbaṃ. Anabhinanditvāti "sādhu sādhū"ti evaṃ pasaṃsaṃ akatvā. Appaṭikkositvāti bāla dubbhāsitaṃ tayā bhāsitanti evaṃ appaṭibāhitvā. Anuggaṇhantoti sārato 5- aggaṇhanto. Anikkujjentoti sāravaseneva idaṃ nissaraṇaṃ, ayaṃ paramatthoti hadaye aṭṭhapento. Bayañjanaṃ pana tena uggahitañceva nikkujjitañca. @Footnote: 1 cha.Ma. kilamantassapi 2 cha.Ma. phandanakāle @3 cha.Ma. karaṇakāraṇavaseneva 4 ka. saññamenāti 5 cha.Ma. sāravaseneva

--------------------------------------------------------------------------------------------- page146.

Makkhaligosālavādavaṇṇanā [168] Makkhalivāde paccayoti hetuvevacanameva 1- ubhayenāpi vijjamānameva kāyaducaritādīnaṃ saṅkilesepaccayaṃ kāyasucaritādīnañca visuddhipaccayaṃ paṭikkhipati. Attakāreti attakāro. Yena attanā katakammena ime sattā devattaṃpi mārattaṃpi brahmattaṃpi sāvakabodhiṃpi paccekabodhiṃpi sabbaññutaṃpi pāpuṇanti, taṃpi paṭikkhipati. Dutiyapadena 2- yaṃ parakāraṃ parassa ovādānusāsaniṃ nissāya ṭhapetvā mahāsattaṃ avaseso jano manussasobhagyataṃ ādiṃ katvā yāva arahattaṃ pāpuṇāti, taṃ parakāraṃ paṭikkhipati. Evamayaṃ bālo jinacakke pahāraṃ deti nāma. Natthi purisakāreti yena purisakārena sattā vuttappakārā sampattiyo pāpuṇanti, taṃpi paṭikkhipati. Natthi balanti yamhi attano bale patiṭṭhitā sattā vīriyaṃ katvā tā sampattiyo pāpuṇanti, taṃ balaṃ paṭikkhipati. Natthi vīriyantiādīni sabbāni purisakāravevacanāneva. "idaṃ no vīriyena, idaṃ purisatthāmena, idaṃ purisaparakkamena pavattan"ti evaṃ pavattavacanaṃ paṭikkhepakaraṇavasena panetāni visuṃ ādiyanti. Sabbe sattāti oṭṭhagoṇagadrabhādayo anavasese pariggaṇhāti. Sabbe pāṇāti ekindriyo pāṇo, dvindriyo pāṇoti ādivasena vadati. Sabbe bhūtāti aṇḍakosavatthikosesu bhūte sandhāya vadati. Sabbe jīvāti sāliyavagodhūmādayo sandhāya vadati. Tesu hi so virūhanabhāvena jīvasaññī. Avasā abalā avīriyāti tesaṃ attano vaso vā balaṃ vā vīriyaṃ vā natthi. Niyati saṅgatibhāvapariṇatāti ettha niyatīti niyatā. 3- Saṅgatīti channaṃ abhijātīnaṃ tattha tattha gamanaṃ. Bhāvoti sabhāvoyeva. Evaṃ niyatiyā ca saṅgatiyā ca sabhāvena ca pariṇatā nānappakārataṃ pattā. Yena hi yathā bhavitabbaṃ, so tatheva bhavati. Yena na bhavitabbaṃ, so na bhavatīti dasseti. Chasvevābhijātīsūti chasueva abhijātīsu ṭhatvā sukhañca dukkhañca paṭisaṃvedenti, aññā sukhadukkhabhūmi natthīti dasseti. Yonippamukhasatasahassānīti pamukhayonīnaṃ uttamayonīnaṃ cuddasasatasahassāni, aññāni ca saṭṭhisatāni, aññāni ca chasatāni. Pañca ca kammuno satānīti @Footnote: 1 ka. paccayo hetuvevacanameva, Ma. paccayo hetūti vevacanameva @2 Sī.,i. dutiyavādena 3 Sī.,i. niyattā

--------------------------------------------------------------------------------------------- page147.

Pañca kammasatāni ca. Kevalaṃ takkamattakena niratthakadiṭṭhiṃ dīpeti. Pañca ca kammāni tīṇi ca kammānīti ādīsupi eseva nayo. Keci panāhu "pañca ca kammānīti pañcindriyavasena bhaṇati, 1- tīṇīti 2- kāyakammādivasenā"ti. Kamme ca upaḍḍhakamme cāti ettha panassa kāyakammaṃ vacīkammañca kammanti laddhi, manokammaṃ upaḍḍhakammanti. Dvaṭṭhipaṭipadāti dvāsaṭṭhī paṭipadāti vadati. Dvaṭṭhantarakappāti ekasmiṃ kappe catusaṭṭhī antarakappā nāma honti. Ayaṃ pana aññe dve ajānanto evamāha. Chaḷābhijātiyoti kaṇhābhijāti nīlābhijāti lohitābhijāti haliddābhijāti sukkābhijāti paramasukkābhijātīti imā cha abhijātiyo vadati. Tattha orabbhikā sākuṇikā 3- māgavikā sūkarikā luddā macchaghātakā corā coraghātakā bandhanāgārikā, ye vā panaññepi keci kurūkammantā, 4- ayaṃ kaṇhābhijātīti vadati. Bhikkhū nīlābhijātīti vadati. Te kira catūsu paccayesu kaṇṭake pakkhipitvā khādanti. "bhikkhū kaṇṭakavuttikā"ti 5- ayaṃ hissa pāliyeva. Athavā kaṇṭakavuttikāevaṃnāmā 6- eke pabbajitāti vadati. Lohitābhijāti nāma nigaṇṭhā ekasāṭakāti vadati. Ime kira purimehi dvīhi paṇḍarataRā. Gihī odātavasanā acelakasāvakā haliddābhijātīti vadati. Evaṃ 7- attano paccayadāyake nigaṇṭhehipi jeṭṭhakatare karoti. Ājīvakā ājīvakiniyo 8- sukkābhijātīti vadati. Te kira purimehi catūhi paṇḍarataRā. Nando vaccho, kiso saṃkicco, 9- makkhali gosālo, paramasukkābhijātīti vadati. Te kira sabbehi paṇḍarataRā. Aṭṭha purisabhūmiyoti mandabhūmi khiḍḍābhūmi padavīmaṃsabhūmi ujugatabhūmi sekhabhūmi samaṇabhūmi jinabhūmi pannabhūmīti imā aṭṭha purisabhūmiyoti vadati. Tattha jātadivasato paṭṭhāya satta divase sambādhanato nikkhantattā sattā mandā honti momūhā, ayaṃ mandabhūmīti vadati. Ye pana duggatito āgatā honti, te abhiṇhaṃ rodanti ceva viravanti ca, sugatito āgatā taṃ anussaritvā hasanti, ayaṃ @Footnote: 1 ka. bhaṇanti 2 ka. tīṇi ca 3 Sī. sākuntikā, aṅ. chakka. 22/328/428 chaḷābhijā- @tisutta 4 ka. garukammantā 5 ka.aṅ. chakka 22/328/429 bhikkhū kaṇhādhimuttikā @6 cha.Ma., i. evanāma 7 i. ayaṃ @8 ka. etthantareva ayaṃ pāṭho dissati 9 cha.Ma. kisā saṅkiccho

--------------------------------------------------------------------------------------------- page148.

Khiḍḍābhūmi nāma. Mātāpitūnaṃ hatthaṃ vā pādaṃ vā mañcaṃ vā pīṭhaṃ vā gahetvā bhūmiyaṃ padanikkhipanaṃ 1- padavīmaṃsabhūmi nāma. Padasā gantuṃ samatthakāle ujugatabhūmi nāma. Sippāni sikkhitakāle sekhabhūmi nāma. Gharā nikkhamma pabbajitakāle samaṇabhūmi nāma. Ācariyaṃ sevitvā jānanakāle jinabhūmi nāma. "bhikkhu ca pannako 2- jino na kiñci āhā"ti evaṃ alābhiṃ samaṇaṃ pannabhūmīti vadati. Ekūnapaññāsa ājīvakasateti ekūnapaññāsa ājīvakavuttisatāni. Paribbājakasateti paribbājakapabbajjāsatāni. Nāgāvāsasateti nāgamaṇḍalasatāni. Vīse indriyasateti vīsatindriyasatāni. Tiṃse nirayasateti tiṃsa nirayasatāni. Rajodhātuyoti rajaokiraṇaṭṭhānāni, hatthapiṭṭhipādapiṭṭhādīni sandhāya vadati. Sattasaññīgabbhāti oṭṭhagoṇagadrabhaajapasumigamahise sandhāya vadati. Sattaasaññīgabbhāti sālivīhiyavagodhūmakaṅguvarakakudrūsake sandhāya vadati. Nigaṇṭhigabbhāti gaṇṭhimhi jātagabbhā ucchuveḷunaḷādayo sandhāya vadati. Sattadevāti bahū devā. So pana "sattā"ti vadati. Manussāpi anantā, so "sattā"ti vadati. Sattapisācāti pisācā mahantamahantā "sattā"ti vadati. Sarāti mahāsarā, kaṇṇamuṇḍakarathakāraanotatta- sīhappapātachaddantamandākinikuṇāladahe gahetvā vadati. Pavuṭāti 3- gaṇṭhikā. Papātāti mahāpapātā. Papātasatānīti khuddakapapātasatāni. Supināti mahāsupinā. Supinasatānīti khuddakasupinasatāni. Mahākappinoti mahākappānaṃ. 4- Tattha ettakā 5- mahāsarā vassasate vassasate kusaggena ekaṃ udakabinduṃ nīharitvā sattakkhattuṃ tasmiṃ sare nirudake kate eko mahākappoti vadati. Evarūpānaṃ mahākappānaṃ caturāsītisatasahassāni khepetvā bālo ca paṇḍito ca 6- dukkhassantaṃ karontīti ayamassa laddhi. Paṇḍitopi kira antarā visujjhituṃ na sakkoti, bālopi tato uddhaṃ na gacchati. Sīlenāti acelakasīlena vā aññena vā yena kenaci. Vatenāti tādiseneva vatena. Tapenāti tapokammena. Aparikpakaṃ paripāceti nāma yo "ahaṃ @Footnote: 1 ka. padavikkhepanaṃ 2 Sī. paṇṇako 3 Ma. sapuṭāti, i. pacuṭā 4 Ma. mahākappānaṃ @cullāsīti satasahassāni. 5 i. ekamhā. 6 cha.Ma.,i. bāle ca paṇḍite ca.

--------------------------------------------------------------------------------------------- page149.

Paṇḍito"ti antarā visujjhati. Paripakkaṃ phussa phussa byantīkaroti nāma, yo "ahaṃ bālo"ti vuttaparimāṇaṃ kālaṃ atikkamitvā yāti. Hevaṃ natthīti evaṃ natthi. Taṃ hi ubhayampi na sakkā kātunti dīpeti. Doṇamiteti doṇena mitaṃ viya. Sukhadukkheti sukhadukkhaṃ. Pariyantakateti vuttaparimāṇena kālena katapariyante. Natthi hāyanavaḍḍhaneti natthi hāyanavaḍḍhanāni. Na saṃsāro paṇḍitassa hāyati na bālassa vaḍḍhatīti attho. Ukkaṃsāvakkaṃseti ukkaṃsāvakkaṃsā. 1- Hāyanavaḍḍhanānametaṃ vevacanaṃ. 2- Idāni tamatthaṃ upamāya sādhento "seyyakāpi nāmā"ti ādimāha. Tattha suttaguleti veṭhetvā katasuttagule. Nibbeṭhiyamānameva paletīti pabbate vā rukkhagge vā ṭhatvā khittaṃ suttappamāṇena nibbeṭhiyamānameva gacchati, sutte khīṇe tattheva tiṭṭhati na gacchati, evameva vuttakālato uddhaṃ na gacchatīti dasseti. Ajitakesakambalavādavaṇṇanā [171] Ajitavāde natthi dinnanti dinnassa phalābhāvaṃ sandhāya vadati. Yiṭṭhaṃ vuccati mahāyāgo. Hutanti pāhunakasakkāro 3- adhippeto. Tampi ubhayaṃ phalābhāvameva sandhāya paṭikkhipati. Sukatadukkaṭānanti 4- sukatadukkaṭānaṃ 5- kusalākusalānanti attho. Phalaṃ vipākoti yaṃ "phalan"ti vā "vipāko"ti vā vuccati, taṃ natthīti vadati. Natthi ayaṃ lokoti paraloke ṭhitassa ayaṃ loko natthi. Natthi paralokoti idha loke ṭhitassāpi paraloko natthi. Sabbe tattha tattheva ucchijjantīti dasseti. Natthi mātā natthi pitāti tesu sammāpaṭipattimicchāpaṭipattīnaṃ phalābhāvavasena vadati. Natthi sattā opapātikāti cavitvā upapajjanakā sattā nāma natthīti vadati. Cātummahābhūtikoti catumahābhūtamayo. Paṭhavī paṭhavīkāyanti ajjhattikā paṭhavīdhātu bāhirapaṭhavīdhātuṃ. Anupetīti anuyāti. 6- Anupagacchatīti tasseva vevacanaṃ, @Footnote: 1 i. ukkaṃsāvakkaṃsāni. 2 cha.Ma. adhivacanaṃ. @3 Sī.,i. pahenakasakkāro, Ma. paheṇakasakkāro 4 Sī. sukaṭadukkaṭānanti. @5 Sī. sukatadukkatānaṃ 6 ka. anuyāyati

--------------------------------------------------------------------------------------------- page150.

Anugacchatītipi attho. Ubhayenāpi upeti upagacchatīti dasseti. Āpādīsupi eseva nayo. Indriyānīti manacchaṭṭhāni indriyāni. Saṃkamantīti ākāsaṃ pakkhandanti. Āsandipañcamāti nipannamañcena pañcamā, mañco ceva cattāro mañcapāde gahetvā ṭhitā cattāro purisā cāti attho. Yāvāḷāhanāti yāva susānā. Padānīti "ayaṃ evaṃ sīlavā ahosi, evaṃ dussīlo"ti ādinā nayena pavattāni guṇāguṇapadāni, sarīrameva vā ettha padānīti adhippetaṃ. Kāpotakānīti kapotavaṇṇāni, pārāvatapakkhavaṇṇānīti attho. Bhassantāti bhasmantā, ayameva vā pāli. Āhutiyoti yaṃ pahonakasakkārādibhedaṃ 1- dinnadānaṃ, sabbantaṃ chārikāvasānameva hoti, na tato paraṃ phaladāyakaṃ hutvā gacchatīti attho. Dattupaññattanti dattūhi bālamanussehi paññattaṃ. Idaṃ vuttaṃ hoti:- bālehi abuddhīhi paññattamidaṃ dānaṃ, na paṇḍitehi, bālā denti, paṇḍitā gaṇhantīti dasseti. Tattha pūraṇo "karoto na karīyati pāpan"ti vadanto kammaṃ paṭibāhati. Ajito "kāyassa bhedā ucchijjatī"ti vadanto vipākaṃ paṭibāhati. Makkhali "natthi hetū"ti vadanto ubhayampi paṭibāhati. Tattha kammaṃ paṭibāhantenāpi vipāko paṭibāhito hoti, vipākaṃ paṭibāhantenāpi kammaṃ paṭibāhitaṃ hoti. Iti sabbepete atthato ubhayapaṭibāhakā 2- ahetukavādā ceva akiriyavādā ca natthikavādā ca honti. Ye vā pana tesaṃ laddhiṃ gahetvā rattiṭṭhāne divāṭṭhāne nisinnā sajjhāyanti vīmaṃsanti, tesaṃ "karato na karīyati pāpaṃ, natthi hetu natthi paccayo, mato ucchijjatī"ti tasmiṃ ārammaṇe micchāsati santiṭṭhati, cittañca ekaggaṃ hoti, javanāni javanti, paṭhamajavane satekicchā honti, tathā dutiyādīsu, sattame buddhānampi atekicchā anivattino ariṭṭhakaṇṭakasadisā. Tattha koci ekaṃ dassanaṃ okkamati, koci dve, koci tīṇipi, ekasmiṃ okkantepi, dvīsu tīsu okkantesupi niyatamicchādiṭṭhiko ca hoti, patto saggamaggāvaraṇañceva mokkhamaggāvaraṇañca, @Footnote: 1 cha.Ma. pāhunaka. 2 Ma. ubhayaṃ paṭibhāhakā.

--------------------------------------------------------------------------------------------- page151.

Abhabbo tassa bhavassa 1- anantaraṃpi saggaṃ gantuṃ, pageva mokkhaṃ. Vaṭṭakhāṇuko 2- nāmesa satto paṭhavīgopako, yebhuyyena evarūpassa bhavato vuṭṭhānaṃ nāma natthi. Tasmā akalyāṇajanaṃ āsīvisamivoragaṃ ārakā parivajjeyya bhūtikāmo vicakkhaṇoti. Pakudhakaccāyanavādavaṇṇanā [173] Pakudhavāde akaṭāti akatā. Akaṭavidhāti akatavidhānā. "evaṃ karohī"ti kenaci kāritāpi na hontīti attho. Animmitāti iddhiyāpi na nimmitā. Animmātāti animmāpitā, keci "animmāpetabbā"ti 3- padaṃ vadanti, taṃ neva pāliyaṃ na aṭṭhakathāyaṃ dissati. Vañjhādipadattayaṃ vuttatthameva. Na iñjantīti esikatthambho viya ṭhitattā na calanti. Na viparīṇamantīti 4- pakatiṃ na jāhanti. Na aññamaññaṃ byābādhentīti na aññamaññaṃ upahananti. Nālanti na samatthā. Paṭhavīkāyoti ādīsu paṭhavīyeva paṭhavīkāyo paṭhavīsamūho vā. Tatthāti tesu jīvasattamesu kāyesu. Sattannaṃyeva kāyānanti yathā muggarāsiādīsu pahaṭaṃ satthaṃ muggādīnaṃ antarena pavisati, evaṃ sattannaṃ kāyānaṃ antarena chiddena vivarena satthaṃ pavisati. Tattha "ahaṃ imaṃ jīvitā voropemī"ti kevalaṃ saññāmattameva hotīti dasseti. Nigaṇṭhanāṭaputtavādavaṇṇanā [177] Nāṭaputtavāde cātuyāmasaṃvarasaṃvutoti catukoṭṭhāsena saṃvarena saṃvuto. Sabbavārivārito cāti vāritasabbaudako, paṭikkhittasabbasītodakoti attho. So kira sītodake sattasaññī hoti, tasmā na taṃ valañjeti. Sabbavāriyuttoti sabbena pāpavāraṇena yutto. Sabbavāridhutoti sabbena pāpavāraṇena dhutapāPo. Sabbavāriphuṭoti 5- sabbena pāpavāraṇena phuṭṭho. Gatattoti koṭippattacitto. Yatattoti saṃyatacitto. Ṭhitattoti suppatiṭṭhitacitto. Etassa vāde kiñci sāsanānulomaṃpi atthi, asuddhaladdhitāya pana sabbā diṭṭhiyeva jātā. @Footnote: 1 cha.Ma., i. tassattabhāvassa. 2 cha.Ma. vaṭṭakhāṇu 3 Sī., i. animmātabbāti @4 i. vipariṇāmantīti, Ma. na vipariṇāmentīti 5 ka. sabbavāriphuṭṭhoti

--------------------------------------------------------------------------------------------- page152.

Sañjayavelaṭṭhaputtavādavaṇṇanā [179-181] Sañjayavādo amarāvikkhepe vuttanayoeva. Paṭhamasandiṭṭhikasāmaññaphalavaṇṇanā [182] Sohaṃ bhanteti so ahaṃ bhante, vālukaṃ pīḷetvā telaṃ alabhamāno viya titthiyavādesu sāraṃ alabhanto bhagavantaṃ pucchāmīti attho. [183] Yathā te khameyyāti yathā te rucceyya. Dāsoti antojāta dhanakkīta karamarānīta sāmaṃdāsabyaupagatānaṃ aññataro. Kammakāroti analaso kammakaraṇasīloyeva. Dūrato disvā paṭhamameva uṭṭhahatīti pubbuṭṭhāyī. Evaṃ uṭṭhito sāmino āsanaṃ paññapetvā pādadhovanādikattabbakiccaṃ katvā pacchā nipatati seyyaṃ kappetīti 1- pacchānipātī. Sāmikamhi vā sayanato avuṭṭhite pubbeyeva vuṭṭhātīti pubbuṭṭhāyī. Paccūsakālato paṭṭhāya yāva sāmino rattiṃ niddokkamanaṃ, tāva sabbakiccāni katvā pacchā nipatati seyyaṃ kappetīti pacchānipātī. "kiṃ karomi, kiṃ karomī"ti evaṃ kiṃkārameva paṭisuṇanto vicaratīti kiṃkārapaṭissāvī. Manāpaṃyeva kiriyaṃ karotīti manāpacārī. Piyameva vadatīti piyavādī. Sāmino tuṭṭhapahaṭṭhaṃ mukhaṃ ullokayamāno 2- vicaratīti mukhamullokiko. Devo maññeti devo viya. So vatassāhaṃ puññāni kareyyanti so vata ahaṃpi evarūpo assaṃ, yadi puññāni kareyyanti attho. "so vatassāyan"tipi 3- pāṭho, ayamevattho. Yannūnāhanti sace dānaṃ dassāmi, yaṃ rājā ekadivasaṃ deti, tato satabhāgaṃpi yāvajīvaṃpi na sakkhissāmi dātunti pabbajjāyaṃ 4- ussāhaṃ katvā evaṃ cintanabhāvaṃ dasseti. Kāyeṇa saṃvutoti kāyena pihito hutvā akusalassa pavesanadvāraṃ thaketvāti attho. Eseva nayo sesapadadvayepi. Ghāsacchādanaparamatāyāti ghāsacchādanena paramatāya uttamatāya, etadatthaṃpi anesanaṃ pahāya aggasallekhena @Footnote: 1 Sī. nipatati nisīdatīti 2 ka., Sī. olokayamāno @3 cha.Ma. vatassassantipi 4 i. pabbajjāya

--------------------------------------------------------------------------------------------- page153.

Santuṭṭhoti attho. Abhirato paviveketi "kāyaviveko ca vūpakaṭṭhakāyānaṃ nekkhammābhiratānaṃ, cittaviveko ca parisuddhacittānaṃ paramavodānappattānaṃ, upadhiviveko ca nirupadhīnaṃ puggalānaṃ visaṅkhāragatānanti 1- evaṃ vutte tividhepi viveke rato gaṇasaṅgaṇikaṃ pahāya kāyena eko viharati, cittakilesasaṅgaṇikaṃ pahāya aṭṭhasamāpattivasena eko viharati, phalasamāpattiṃ vā nirodhasamāpattiṃ vā pavisitvā nibbānaṃ patvā viharatīti attho. Yaggheti codanaṭṭhe nipāto. [184] Āsanenapi nimanteyyāmāti nisinnāsanaṃ papphoṭetvā "idha nisīdathā"ti vadeyyāma. Abhinimanteyyāmapi nanti abhinīharitvāpi 2- naṃ nimanteyyāma tattha duvidho abhihāro vācāya ceva kāyena ca. "tumhākaṃ icchiticchitakkhaṇe amhākaṃ cīvarādīhi 3- vadeyyātha, yena attho"ti vadantohi vācāya abhiharitvā nimanteti nāma. Cīvarādivekallaṃ sallakkhetvā "idaṃ gaṇhathā"ti tāni 4- dento pana kāyena abhiharitvā nimanteti nāma. Tadubhayampi sandhāya "abhinimanteyyāmapi nan"ti āha. Ettha ca gilānapaccayabhesajjaparikkhāroti yaṃkiñci gilānassa sappāyaṃ osathaṃ. 5- Vacanaṭṭho pana visuddhimagge 6- vutto. Rakkhāvaraṇaguttinti rakkhāsaṅkhātañceva āvaraṇasaṅkhātañca guttiṃ. Sā panesā na āvudhahatthe purise ṭhapentena dhammikā nāma saṃvidahitā hoti. Yathā pana avelāya kaṭṭhahārikapaṇṇahārikādayo vihāraṃ na pavisanti, migaluddakādayo vihārasīmāya mige vā macche vā na gaṇhanti, evaṃ saṃvidahantena dhammikā nāma saṃvidahitā honti, taṃ sandhāyāha "dhammikan"ti. [185] Yadi evaṃ santeti yadi tava dāso tuyhaṃ santikā abhivādanādīni labheyya, evaṃ sante. Addhāti ekaṃsavacanametaṃ. Paṭhamanti gaṇhanto 7- aññassāpi aññassāpi atthitaṃ 7- dīpeti, teneva ca rājā "sakkā pana bhante aññaṃpī"ti ādimāha. @Footnote: 1 khu. mahā. 29/33/31 guhaṭṭhakasuttaniddesa 2 cha.Ma. abhiharitvāpi @3 ka. ahaṃ pavedāmi cīvarādīhi, Ma. ahaṃ sādhessāmi cīvarādīhi 4 ka. tāni cīvarāni @5 cha.Ma. osadhaṃ 6 visuddhi, 1/42 paccayasannissitasīlakathā @7-7 cha.Ma. bhaṇanto aññassāpi atthitaṃ

--------------------------------------------------------------------------------------------- page154.

Dutiyasandiṭṭhikasāmaññaphalavaṇṇanā [186] Kasatīti kassako. Gehassa pati 1- ekagehamatte jeṭṭhakoti gahapatiko. Balisaṅkhātaṃ karaṃ karotīti karakārako. Dhaññarāsiṃ, dhanarāsiñca vaḍḍhetīti rāsivaḍḍhako. Appaṃ vāti parittaṃ 2- vā antamaso taṇḍulanāḷimattakaṃpi. Bhogakkhandhanti bhogarāsiṃ. Mahantaṃ vāti vipulaṃ vā. Yathā hi mahantaṃ pahāya pabbajituṃ dukkaraṃ, evaṃ appaṃpīti dassanatthaṃ ubhayamāha. Dāsavāre pana yasmā dāso attanopi anissaro, pageva bhogānaṃ. Yaṃ hi tassa dhanaṃ, taṃ sāmikānaññeva hoti, tasmā bhogaggahaṇaṃ na kataṃ. Ñātiyeva ñātiparivaṭṭo. Paṇītatarasāmaññaphalavaṇṇanā [189] Sakkā pana bhante aññaṃpi diṭṭheva dhammeti idha "evamevā"ti na vuttaṃ. Taṃ kasmāti ce? "evamevā"ti hi vuccamāne pahoti bhagavā sakalaṃpi rattindivaṃ tato vā bhiyyopi evarūpāhi upamāhi sāmaññaphalaṃ dīpetuṃ. Tattha kiñcāpi etassa bhagavato vacanasavane pariyatti 3- nāma natthi, tathāpi attho tādisoyeva bhavissatīti cintetvā uparivisesaṃ pucchanto "evamevā"ti avatvā uttariṃ 4- "abhikkantatarañca paṇītatarañcā"ti āha. Tattha abhikkantataranti abhimanāpataraṃ, atiseṭṭhataranti 5- attho. Paṇītataranti uttamataraṃ. Tenahīti uyyojanaṭṭhe nipāto. Savane uyyojento hi naṃ evamāha. Suṇāhīti 6- abhikkantatarañca paṇītatarañca sāmaññaphalaṃ suṇāhi. Sādhukaṃ manasikarohīti ettha pana sādhukaṃ sādhūti ekaṭṭhametaṃ. Ayaṃ hi sādhusaddo 7- āyācanasampaṭicchanasampahaṃsanasundaradaḷhīkammādīsu dissati. "sādhu me bhante bhagavā saṅkhittena dhammaṃ desetū"ti 8- ādīsu āyācane dissati. "sādhu @Footnote: 1 Ma. pati gahapati 2 cha.Ma. parittakaṃ 3 cha.Ma. pariyantaṃ 4 cha.Ma. @ayaṃ pāṭho na dissati. 5 Ma., Sī. abhikkantataraṃ atimanāpataranti. 6 cha.Ma. suṇohīti @7 i. ayañca sādhūti saddo 8 saṃ. saḷā. 18/131/89 māluṅkayaputtasutta (syā)

--------------------------------------------------------------------------------------------- page155.

Bhanteti kho so bhikkhu bhagavato bhāsitaṃ abhinanditvā anumoditvā"ti 1- ādīsu sampaṭicchane. "sādhu sādhu sāriputtā"ti 2- ādīsu sampahaṃsane. "sādhu dhammarucī rājā sādhu paññāṇavā naro. Sādhu mittānamaddubbho pāpassākaraṇaṃ sukhan"ti 3- ādīsu sundare. "tenahi brāhmaṇa suṇāhi sādhukaṃ manasi karohī"ti 4- ādīsu sādhukasaddoyeva daḷhīkamme, āṇattiyantipi vuccati. Idhāpi ayaṃ ettheva daḷhīkamme ca āṇattiyañca attho veditabbo. Sundarepi vaṭṭati. Daḷhīkammaṭṭhena 5- hi daḷhamimaṃ dhammaṃ suṇāhi sugahitaṃ gaṇhanto. Āṇattiaṭṭhena 6- mama āṇattiyā suṇāhi, sundaraṭṭhena sundaramimaṃ bhaddakaṃ dhammaṃ suṇāhīti evaṃ dīpitaṃ hoti. Manasikarohīti āvajja, samannāharāhīti attho, avikkhittacitto hutvā nisāmehi citte karohīti adhippāyo. Apicettha suṇāhīti sotindriyavikkhepanivāraṇametaṃ. Sādhubhaṃ manasikarohīti manasikāre daḷhīkammaniyojanena manindriyavikkhepanivāraṇaṃ. Purimañcettha byañjanavipallāsaggāhanivāraṇaṃ. Pacchimaṃ atthavipallāsaggāhanivāraṇaṃ. Purimena ca dhammassavane niyojeti, pacchimena sutānaṃ dhammānaṃ dhāraṇūpaparikkhādīsu. Purimena ca sabyañjano ayaṃ dhammo, tasmā savanīyoti dīpeti. Pacchimena sāttho, tasmā sādhukaṃ manasikātabboti. Sādhukapadaṃ vā ubhayapadehi yojetvā kātabbaṃ. 7- Yasmā ayaṃ dhammo dhammagambhīro ceva desanā gambhīro ca, tasmā suṇāhi sādhukaṃ, yasmā atthagambhīro ca paṭivedhagambhīro ca, tasmā sādhukaṃ manasikarohīti evaṃ yojanā veditabbā. Bhāsissāmīti "sakkā mahārājā"ti evaṃ paṭiññātasāmaññaphaladesanaṃ vitthārato bhāsissāmi. Desessāmīti hi saṅkhittadīpanaṃ hoti. Bhāsissāmīti vitthāradīpanaṃ. Tenāha vaṅgīsatthero:- "saṅkhittenapi deseti, vitthārenapi bhāsati. Sālikāyiva nigghoso, paṭibhāṇaṃ udīrayī"ti. 8- @Footnote: 1 Ma. upari, 14/86/67 mahāpuṇṇamasutta 2 dī. pāṭi. 11/349/240 saṅgītistta @3 khu. jā. 28/50/20 ummādantījātaka (syā) 4 aṅ. pañcaka. 22/192/251 doṇa- @brāhṇasutta. (syā) 5 cha.Ma. daḷhīkammatthena 6 cha.Ma. āṇattiatthena evamuparipi @7 cha.Ma., i. ayaṃ pāṭho na dissati. 8 saṃ. sa. 15/214/229 sāriputtasutta

--------------------------------------------------------------------------------------------- page156.

Evaṃ vutte ussāhajāto hutvā "evaṃ bhante"ti kho rājā māgadho ajātasattu vedehīputto bhagavato paccassosi bhagavato vacanaṃ sampaṭicchi, paṭiggahesīti vuttaṃ hoti. [190] Athassa bhagavā etadavoca etaṃ avoca, idāni vattabbaṃ "idha mahārājā"ti ādiṃ sakalaṃ suttaṃ avocāti attho. Tattha idhāti desāpadese 1- nipāto, svāyaṃ katthaci lokaṃ upādāya vuccati. Yathāha "idha tathāgato loke uppajjatī"ti. 2- Katthaci sāsanaṃ. Yathāha "idheva bhikkhave paṭhamo samaṇo, idha dutiyo samaṇo"ti. 3- Katthaci okāsaṃ. Yathāha "idheva tiṭṭhamānassa, devabhūtassa me sato. Punevāyuva 4- me laddho evaṃ jānāhi mārisā"ti. 5- Katthaci padapūraṇamattameva. Yathāha "idhāhaṃ bhikkhave bhuttāvī assaṃ pavārito"ti. 6- Idha pana lokaṃ upādāya vuttoti veditabbo. Mahārājāti yathā paṭiññātadesanaṃ desetuṃ puna "mahārājā"ti ālapati. Idaṃ vuttaṃ hoti "mahārāja imasmiṃ loke tathāgato uppajjati arahaṃ .pe. Buddho bhagavā"ti. Tattha tathāgatasaddo brahmajāle vutto. arahanti ādayo visuddhimagge 7- vitthāritā. Loke uppajjatīti ettha pana lokoti okāsaloko sattaloko saṅkhāralokoti tividho. Idha pana sattaloko adhippeto. Sattaloke uppajjamānopi tathāgato na devaloke na brahmaloke, manussalokeyeva uppajjati. Manussalokepi na aññasmiṃ cakkavāḷe, imasmiṃyeva cakkavāḷe. Tatrāpi na sabbaṭṭhānesu, "puratthimāya disāya kajaṅgalaṃ 8- nāma nigamo, tassāparena mahāsālo, tato parā paccantimā janapadā, orato majjhe, puratthimadakkhiṇāya disāya sallavatī 9- nāma nadī, tato parā paccantimā janapadā, orato majjhe, dakkhiṇāya disāya setakaṇṇikaṃ nāma nigamo, @Footnote: 1 cha.Ma. desopadese 2 aṅ. tika. 20/61/164 saṅgāravasutta @3 aṅ. catukka. 21/241/265 samaṇasutta. 4 cha.Ma. punarāyu ca @5 dī. mahā. 10/369/244 (syā. 264/321) sakkapañhasutta. @6 Ma.mū. 12/30/17 dhammadāyādasutta. 7 visuddhi. 1/253 chaanussatiniddesa. @8 ka. jaṅgalo, Sī. gajaṅgalaṃ 9 Sī., i. salalavatī, Ma. sālaṭavatī

--------------------------------------------------------------------------------------------- page157.

Tato parā paccantimā janapadā, orato majjhe, pacchimadisāya thūnaṃ 1- nāma brāhmaṇagāmo, tato parā paccantimā janapadā, orato majjhe, uttarāya disāya usīradhajo 2- nāma pabbato, tato parā paccantimā janapadā, orato majjhe"ti 3- evaṃ paricchinne āyāmato tiyojanasate, vitthārato aḍḍhatiyayojanasate, parikkhepato navayojanasate majjhimadese uppajjati. Na kevalañca tathāgato, paccekabuddhā aggasāvakā asītimahātherā buddhamātā budadhapitā cakkavattirājā aññe ca sārappattā brāhmaṇagahapatikā etthevuppajjanti. Tattha tathāgato sujātāya dinnamadhupāyāsabhojanato yāva arahattamaggo, tāva uppajjati nāma, arahattaphale uppanno nāma. Mahābhinikkhamanato vā yāva arahattamaggo, tusitabhavanato vā yāva arahattamaggo, dīpaṅkarapādamūlato vā yāva arahattamaggo, tāvuppajjati nāma, arahattaphale uppanno nāma. Idha 4- sabbapaṭhamaṃ uppannabhāvaṃ sandhāya "uppajjatī"ti vuttaṃ. Tathāgato loke uppanno hotīti ayaṃ hi etthattho. So imaṃ lokanti so bhagavā imaṃ lokaṃ. Idāni vattabbaṃ dasseti. Sadevakanti saha devehi sadevakaṃ. Evaṃ saha mārena samārakaṃ, saha brahmunā sabrahmakaṃ. Saha samaṇabrāhmaṇehi sassamaṇabrāhmaṇiṃ. Pajātattā pajā, taṃ pajaṃ. Saha devamanussehi sadevamanussaṃ. Tattha sadevakavacanena pañcakāmāvacaradevaggahaṇaṃ veditabbaṃ, samārakavacanena chaṭṭhakāmāvacaradevaggahaṇaṃ, sabrahmakavacanena brahmakāyikādibrahmaggahaṇaṃ, sassamaṇabrāhmaṇīvacanena sāsanassa paccatthikapaccāmittasamaṇabrāhmaṇaggahaṇaṃ, samitapāpabāhitapāpasamaṇabrāhmaṇaggahaṇañca, pajāvacanena sattalokaggahaṇaṃ, sadevamanussavacanena sammatidevaavasesamanussaggahaṇaṃ. 5- Evamettha tīhi padehi okāsalokena saddhiṃ sattaloko. Dvīhi pajāvacanena sattalokova gahitoti veditabbo. Aparo nayo, sadevakaggahaṇena arūpāvacaradevalokova 6- gahito, samārakaggahaṇena chakāmāvacaradevaloko gahito, sabrahmakaggahaṇena rūpībrahmaloko @Footnote: 1 cha.Ma. thūṇaṃ 2 cha.Ma. usiraddhajo 3 vinaYu. mahā. 5/259/24 cammakkhandhaka, @4 Ma. iti 5 cha.Ma. sammuti... evamuparipi 6 cha.Ma., i. arūpāvacaradevaloko

--------------------------------------------------------------------------------------------- page158.

Gahito, sassamaṇabrāhmaṇādiggahaṇena catuparisavasena, sammatidevehi vā saha manussaloko, avasesasabbasattaloko vā. Apicettha sadevakavacanena ukkaṭṭhaparicchedato sabbassa lokassa sacchikatabhāvamāha. Tato yesaṃ ahosi "māro mahānubhāvo chakāmāvacarissaro vasavattī, kiṃ sopi etena sacchikato"ti, tesaṃ vimatiṃ vidhamanto "samārakan"ti āha. Yesaṃ pana ahosi "brahmā mahānubhāvo ekaṅguliyā ekasmiṃ cakkavāḷasahasse ālokaṃ pharati, dvīhi .pe. Dasahi aṅgulīhi dasasu cakkavāḷasahassesu ālokaṃ pharati, anututarañca jhānasamāpattisukhaṃ paṭisaṃvedeti, kiṃ sopi sacchikato"ti, tesaṃ vimatiṃ vidhamanto "sabrahmakan"ti āha. Tato ye cintesuṃ 1- "puthusamaṇabrāhmaṇā sāsanassa paccatthikā, kiṃ tepi sacchikatā"ti, tesaṃ vimatiṃ vidhamanto "sassamaṇabrāhmaṇiṃ pajan"ti āha. Evaṃ ukkaṭṭhukkaṭṭhaṭṭhānaṃ 2- sacchikatabhāvaṃ pakāsetvā atha sammatideve, avasesamanusse ca upādāya ukkaṭṭhaparicchedavasena sesasattalokassa sacchikatabhāvaṃ pakāsento "sadevamanussan"ti āha. Ayamettha vibhāvanānukkamo 3- porāṇā panāhu:- sadevakanti devehi saddhiṃ avasesalokaṃ. Samārakanti mārena saddhiṃ avasesalokaṃ. Sabrahmakanti brahmehi saddhiṃ avasesalokaṃ. Evaṃ sabbepi tibhavupage satte tīhākārehi tīsu padesu pakkhipitvā puna dvīhi padehi pariyādiyanto "sassamaṇabrāhmaṇiṃ pajaṃ sadevamanussan"ti āha. Evaṃ pañcahipi padehi tena tenākārena tedhātukameva pariyādinnanti. Sayaṃ abhiñañā sacchikatvā pavedetīti ettha pana sayanti sāmaṃ aparaneyyo hutvā. Abhiññāti abhiññāya, adhikena ñāṇena ñatvāti attho. Sacchikatvāti paccakkhaṃ katvā, etena anumānādipaṭikkhepo kato hoti. Pavedetīti bodheti ñāpeti 4- pakāseti. So dhammaṃ deseti ādikalyāṇaṃ .pe. Pariyosānakalyāṇanti so bhagavā sattesu kāruññataṃ paṭicca hitvāpi anuttaraṃ 5- vivekasukhaṃ dhammaṃ deseti, @Footnote: 1 Ma. cinteyyuṃ 2 ka. ukkaṭṭhaṭṭhānānaṃ @3 Ma. bhavānukkamo, cha.Ma. bhāvānukkamo 4 cha.Ma. viññāpeti 5 ka. anuttaraṃpi

--------------------------------------------------------------------------------------------- page159.

Tañca kho appaṃ vā bahuṃ vā desento ādikalyāṇādippakārameva deseti. Ādimhipi kalyāṇaṃ bhaddakaṃ anavajjameva katvā deseti. Majjhepi, pariyosānepi kalyāṇaṃ bhaddakaṃ anavajjameva katvā desetīti vuttaṃ hoti. Tattha atthi desanāya ādimajjhapariyosānaṃ, atthi sāsanassa. Desanāya tāva catuppadikāyapi gāthāya paṭhamapādo ādi nāma, tato dve majjhaṃ nāma, ante eko pariyosānaṃ nāma. Ekānusandhikassa suttassa nidānaṃ ādi, "idamavocā"ti pariyosānaṃ, ubhinnamantarā majjhaṃ. Anekānusandhikassa suttassa paṭhamānusandhi ādi, ante anusandhi pariyosānaṃ, majjhe eko vā dve vā bahū vā majjhameva. Sāsanassa pana sīlasamādhivipassanā ādi nāma. Vuttampi cetaṃ "ko cādi kusalānaṃ dhammānaṃ, sīlañca suvisuddhaṃ diṭṭhi ca ujukā"ti. 1- "atthi bhikkhave majjhimā paṭipadā tathāgatena abhisambuddhā"ti 2- evaṃ vutto pana ariyamaggo majjhaṃ nāma. Phalañceva nibbānañca pariyosānaṃ nāma. "etadatthamidaṃ brāhmaṇa brahmacariyaṃ, etaṃ sāraṃ, etaṃ pariyosānan"ti 3- hi ettha phalaṃ pariyosānanti vuttaṃ. "nibbānogadhaṃ hi āvuso visākha brahmacariyaṃ nibbānaparāyanaṃ nibbānapariyosānan"ti 4- ettha nibbānaṃ pariyosānanti vuttaṃ. Idha desanāya ādimajjhapariyosānaṃ adhippetaṃ. Bhagavā hi dhammaṃ desento ādimhi sīlaṃ dassetvā majjhe maggaṃ, pariyosāne nibbānaṃ dasseti. Tena vuttaṃ "so dhammaṃ deseti ādikalyāṇaṃ majjhekalyāṇaṃ pariyosānakalyāṇan"ti. Tasmā aññopi dhammakathiko dhammaṃ desento 5- ādimhi sīlaṃ dasseyya majjhe maggaṃ vibhāvaye pariyosāne ca 6- nibbānaṃ esā kathikasaṇṭhitīti. Sātthaṃ sabyañjananti yassa hi yāgubhattaitthīpurisādivaṇṇanānissitā desanā hoti, na so sātthaṃ deseti, bhagavā pana tathārūpaṃ desanaṃ pahāya catusatipaṭṭhānādinissitaṃ desanaṃ deseti. Tasmā sātthaṃ desetīti vuccati. Yassa pana @Footnote: 1 saṃ.mahā. 19/369/125 bhikkhusutta 2 saṃ.mahā. 19/1081/367 dhammacakkappavattanasutta @3 Ma.mū. 12/324/288 cūḷasāropamasutta 4 Ma.mū. 12/466/416 cūḷavedallasutta @5 cha.Ma., i. kathento 6 Sī., i., cha.Ma. pariyosānamhi, Ma. pariyosāneva

--------------------------------------------------------------------------------------------- page160.

Desanā ekabyañjanādiyuttā vā sabbaniroṭṭhabyañjanā vā sabbavissaṭṭhasabbaniggahitabyañjanā vā, tassa damiḷakirātayavanādimilakkhanaṃ 1- bhāsā viya byañjanapāripūriyā abhāvato abyañjanā nāma desanā hoti. Bhagavā pana "sithilaṃ dhanitañca dīgharassaṃ, garukaṃ lahukañceva niggahitaṃ. Sambandhavavatthitaṃ vimuttaṃ, dasadhā byañjanabuddhiyā pabhedo"ti evaṃ vuttaṃ dasavidhaṃ byañjanaṃ amakkhetvā paripuṇṇaṃ byañjanameva katvā dhammaṃ deseti, tasmā sabyañjanaṃ dhammaṃ desetīti vuccati. Kevalaparipuṇṇanti ettha kevalanti sakalādhivacanaṃ. Paripuṇṇanti anūnādhikavacanaṃ. Idaṃ vuttaṃ hoti:- sakalaparipuṇṇameva deseti, ekadesanāpi aparipuṇṇā natthīti. Upanetabbassāpanetabbassa 2- cābhāvato kevalaparipuṇṇanti veditabbaṃ. Parisuddhanti nirupakkilesaṃ. Yo hi "imaṃ dhammadesanaṃ nissāya lābhaṃ vā sakkāraṃ vā labhissāmī"ti deseti, tassa aparisuddhā desanā hoti. Bhagavā pana lokāmisanirapekkho hitapharaṇāya 3- mettābhāvanāya muduhadayo ullumpanasabhāvasaṇṭhitena cittena deseti. Tasmā parisuddhaṃ dhammaṃ desetīti vuccati. Brahmacariyaṃ pakāsetīti ettha panāyaṃ brahmacariyasaddo dāne veyyāvacce pañcasikkhāpadasīle appamaññāsu methunaviratiyaṃ sadārasantose viriye uposathaṅgesu ariyamagge sāsaneti imesvatthesu dissati. "kinte vataṃ kiṃ pana brahmacariyaṃ, kissa suciṇṇassa ayaṃ vipāko. Iddhī jutī balavīriyūpapatti, idañca te nāga 4- mahāvimānaṃ. Ahañaca bhariyā ca manussaloke, saddhā ubho dānapatī ahumhā. Opānabhūtaṃ me gharaṃ tadāsi, santappitā samaṇabrāhmaṇā ca. @Footnote: 1 cha.Ma. damiḷakirātasavarādi.... 2 cha.Ma. upanetabbaapanetabbassa abhāvato @3 cha.Ma.,i. hitapharaṇena 4 Sī. akkhāhi me nāga

--------------------------------------------------------------------------------------------- page161.

Taṃ me vataṃ taṃ pana brahmacariyaṃ, tassa suciṇṇassa ayaṃ vipāko. Iddhī jutī balaviriyūpapatti, idañca me vīra 1- mahāvimānanti 2- imasmiṃ hi puṇṇakajātake dānaṃ "brahmacariyan"ti vuttaṃ. "kena pāṇi kāmadado kena pāṇi madhussavo. Kena te brahmacariyena puññaṃ pāṇimhi ijjhati. Tena pāṇi kāmadado tena pāṇi madhussavo. Tena me brahmacariyena puññaṃ pāṇimhi ijjhatī"ti. 3- Imasmiṃ aṅkurapetavatthumhi veyyāvaccaṃ "brahmacariyan"ti vuttaṃ. "idaṃ kho taṃ bhikkhave tittiriyaṃ nāma brahmacariyaṃ ahosī"ti 4- imasmiṃ tittirajātake pañcasikkhāpadasīlaṃ "brahmacariyan"ti vuttaṃ. "taṃ kho pana pañcasikha brahmacariyaṃ neva nibbidāya 5- na virāgāya na nirodhāya .pe. Yāvadeva brahmalokupapattiyā"ti 6- imasmiṃ mahāgovindasutte catasso appamaññāyo "brahmacariyan"ti vuttā. "pare abrahmacārī bhavissanti, mayamettha brahmacārī bhavissāmā"ti 7- imasmiṃ sallekhasutte methunavirati "brahmacariyan"ti vuttā. "mayañca bhariyā nātikkamāma, amhe ca bhariyā 8- nātikkamanti. Aññatra tāhi brahmacariyañcarāma. Tasmā hi amhaṃ daharā na mīyareti 9- mahādhammapālajātake sadārasantoso "brahmacariyan"ti vutto. "abhijānāmi kho panāhaṃ sāriputta caturaṅgasamannāgataṃ brahmacariyaṃ caritā, tapassī sudaṃ homī"ti 10- lomahaṃsanasutte viriyaṃ "brahmacariyan"ti vuttaṃ. @Footnote: 1 pāli. syā., cha.Ma.,i. dhīra 2 khu.jā. 28/1026/357 vidhurajātaka (syā) @3 khu.peta. 26/106/109 aṅkurapetavatthu 4 vinaYu.cūḷa. 7/311/82 5 pāli. na @nibbidāya 6 dī.mahā. 10/329/214 mahāgovindasutta 7 Ma.mū. 12/83/56 @sallekhasutta 8 pāli. syā., bhariyāpi amhe khu.jā. 27/1415/289 9 khu. jā. @27/1415/289 dasakani. mahādhammapālajātak(syā) 10 Ma.mū. 12/155/119 mahāsīhanādasutta

--------------------------------------------------------------------------------------------- page162.

"hīnena brahmacariyena, khattiye upapajjati. Majjhimena ca devattaṃ, uttamena visujjhatī"ti 1- evaṃ nimijātake attadamanavasena kato aṭṭhaṅgiko uposatho "brahmacariyan"ti vutto. "idaṃ kho pana me pañcasikha brahmacariyaṃ ekantanibbidāya virāgāya .pe. Ayameva ariyo aṭṭhaṅgiko maggo"ti 2- mahāgovindasuttasmiṃyeva ariyamaggo "brahmacariyan"ti vutto. "tayidaṃ brahmacariyaṃ iddhañceva phītañca vitthārikaṃ bāhujaññaṃ puthubhūtaṃ yāva devamanussehi suppakāsitan"ti 3- pāsādikasutte sikkhāttayasaṅgahitaṃ sakalasāsanaṃ "brahmacariyan"ti vuttaṃ. Imasmiṃ pana ṭhāne idameva "brahmacariyan"ti adhippetaṃ. Tasmā brahmacariyaṃ pakāsetīti so dhammaṃ deseti ādikalyāṇaṃ .pe. Parisuddhaṃ. Evaṃ desento ca sikkhāttayasaṅgahitaṃ sakalasāsanaṃ brahmacariyaṃ pakāsetīti evamettha attho daṭṭhabbo. Brahmacariyanti seṭṭhaṭṭhena brahmabhūtaṃ cariyaṃ, brahmabhūtānaṃ vā buddhādīnaṃ cariyanti vuttaṃ hoti. [191] Taṃ dhammanti taṃ vuttappakārasampadaṃ dhammaṃ. Suṇāti gahapati vāti kasmā paṭhamaṃ gahapatiṃ niddisati? nīhatamānattā ca ussannattā ca. Yebhuyyena hi khattiyakulato pabbajitā jātiṃ nissāya mānaṃ karonti. Brāhmaṇakulā pabbajitā mante nissāya mānaṃ karonti. Hīnajaccakulā pabbajitā attano attano vijātitāya patiṭṭhātuṃ na sakkonti. Gahapatidārakā pana kacchehi sedaṃ muñcantehi piṭṭhiyā loṇaṃ pupphamānāya bhūmiṃ kasitvā tādisassa mānassa abhāvato nīhatamānadappā honti. Te pabbajitā 4- mānaṃ vā dappaṃ vā akatvā yathābalaṃ sakalabuddhavacanaṃ uggahetvā vipassanāya kammaṃ 5- karontā sakkonti arahatte patiṭṭhātuṃ. Itarehi ca kulehi nikkhamitvā pabbajitā nāma na bahukā, gahapatikāva bahukā. Iti nīhatamānattā ca ussannattā ca paṭhamaṃ gahapatiṃ niddisatīti. Aññatarasmiṃ vāti itaresaṃ vā kulānaṃ aññatarasmiṃ. Paccājātoti patijāto. Tathāgate saddhaṃ paṭilabhatīti parisuddhaṃ dhammaṃ sutvā dhammasāmimhi tathāgate @Footnote: 1 khu.jā. 27/1186/249 ādittajātaka (syā) 2 dī.mahā. 10/329/214 mahāgovindasutta @3 dī. pāṭi. 11/174/107 pāsādikasutta 4 cha.Ma., i. pabbajitvā 5 ka. taṃ

--------------------------------------------------------------------------------------------- page163.

"sammāsambuddho vata so bhagavā"ti saddhaṃ paṭilabhati. Iti paṭisañcikkhatīti evaṃ paccavekkhati. Sambādho gharāvāsoti sacepi saṭṭhihatthe ghare yojanasatantarepi vā dve jāyapatikā vasanti, tathāpi nesaṃ sakiñcanapalibodhaṭṭhena gharāvāso sambādhoyeva. Rajāpathoti 1- rāgarajādīnaṃ uṭṭhānaṭṭhānanti mahāaṭṭhakathāyaṃ vuttaṃ. Āgamapathotipi 2- vadanti. Alagganaṭṭhena abbhokāso viyāti abbhokāso. Pabbajito hi kūṭāgāraratanapāsādadevavimānādīsu pihitadvāravātapānesu paṭicchannesu vasantopi neva laggati na sajjati na bajjhati. Tena vuttaṃ "abbhokāso pabbajjāti. Apica sambādho gharāvāso kusalakiriyāya okāsābhāvato. Rajāpatho 1- asaṃvutasaṅkāraṭṭhānaṃ viya rajānaṃ kilesarajānaṃ sannipātaṭṭhānato. Abbhokāso pabbajjā kusalakiriyāya yathāsukhaṃ okāsasabhāvato. 3- Nayidaṃ sukaraṃ .pe. Pabbajeyyanti etthāyaṃ saṅkhepakathā:- yadetaṃ sikkhāttayabrahrahmacariyaṃ ekaṃpi divasaṃ akhaṇḍaṃ katvā carimakacittaṃ pāpetabbatāya ekantaparipuṇṇaṃ caritabbaṃ, ekadivasaṃpi ca kilesamalena amalīnaṃ katvā carimakacittaṃ pāpetabbatāya ekantaparisuddhaṃ. Saṅkhalikhitaṃ likhitasaṅkhasadisaṃ dhotasaṅkhasappaṭibhāgaṃ caritabbaṃ. Idaṃ na sukaraṃ agāraṃ ajjhāvasatā agāramajjhe vasantena ekantaparipuṇṇaṃ .pe. Carituṃ, yannūnāhaṃ kese ca massuñca ohāretvā kāsāyarasapītatāya kāsāyāni brahmacariyaṃ carantānaṃ anucchavikāni vatthāni acchādetvā paridahitvā agārasmā nikkhamitvā anagāriyaṃ pabbajeyyanti. Ettha ca yasmā agārassa hitaṃ kasivaṇijjādikammaṃ 4- agāriyanti vuccati, tañca pabbajjāya natthi, tasmā pabbajjā anagāriyāti ñātabbā, taṃ anagāriyaṃ. Pabbajeyyanti paṭipajjeyyaṃ. [192] Appaṃ vāti sahassato heṭṭhā bhogakkhandho appo nāma hoti, sahassato paṭṭhāya mahā. Abandhanaṭṭhena ñātieva ñātiparivaṭṭo. Sopi 5- vīsatiyā heṭṭhā appo hoti, vīsatiyā paṭṭhāya mahā. @Footnote: 1-1 cha.Ma. rajopatho.... 2 cha.Ma. āgamanapathotipi 3 cha.Ma. okāsasabbhāvato @4 cha.Ma. kasivāṇijjādikammaṃ 5 Ma., Sī. so hi

--------------------------------------------------------------------------------------------- page164.

[193] Pātimokkhasaṃvarasaṃvutoti pātimokkhasaṃvarena samannāgato. Ācāragocarasampannoti ācārena ceva gocarena ca sampanno. Aṇumattesūti appamattakesu. Vajjesūti akusaladhammesu. Bhayadassāvīti bhayadasSī. Samādāyāti sammā ādiyitvā. sikkhati sikkhāpadesūti sikkhāpadesu taṃ taṃ sikkhāpadaṃ samādiyitvā sikkhati. Ayamettha saṅkhepo, vitthāro pana visuddhimagge vutto. Kāyakammavacīkammena samannāgato kusalena parisuddhājīvoti ettha ācāragocaraggahaṇeneva ca kusale kāyakammavacīkamme gahitepi yasmā idaṃ ājīvapārisuddhisīlaṃ nāma na ākāse vā rukkhaggādīsu vā uppajjati, kāyavacīdvāresuyeva pana uppajjati, tasmā tassa uppattidvāradassanatthaṃ "kāyakammavacīkammena samannāgato kusalenā"ti vuttaṃ. Yasmā pana tena samannāgato, tasmā parisuddhājīvo. Samaṇamuṇḍikaputtasuttantavasena 1- vā evaṃ vuttaṃ. Ettha 2- hi "katame ca thapati 3- kusalā sīlā? kusalaṃ kāyakammaṃ kusalaṃ vacīkammaṃ, parisuddhājīvaṃpi kho ahaṃ thapati 3- sīlasmiṃ vadāmī'ti 4- vuttaṃ. Yasmā pana tena samannāgato, tasmā parisuddhājīvoti veditabbo. 5- Sīlasampannoti brahmajāle vuttena tividhena sīlena sampanno 6- hoti. Indriyesu guttadvāroti manacchaṭṭhesu indriyesu pihitadvāro hoti. Satisampajaññena samannāgatoti "abhikkante paṭikkante"ti ādīsu sattasu ṭhānesu satiyā ceva sampajaññena ca samannāgato hoti. Santuṭṭhoti catūsu paccayesu tividhena santosena santuṭṭho 7- hoti. Cūḷa-majjhima-mahāsīlavaṇṇanā [194-211] Evaṃ mātikaṃ nikkhipitvā anupubbena bhājento "kathañca mahārāja bhikkhu sīlasampanno hotīti ādimāha. Tattha idaṃpissa hoti sīlasminti idaṃpi assa bhikkhuno pāṇātipātā veramaṇīsīlasmiṃ ekaṃ sīlaṃ hotīti @Footnote: 1 cha.Ma. samaṇamuṇḍikaputtasuttavasena (Ma.Ma. 13/260/234) 2 cha.Ma....etaṃ vuttaṃ. tattha @3-3 ka. gahapati 4 Ma.Ma. 13/265/238 @5 cha.Ma. tasmā tassāpi desanāya pariyādānatthametaṃ vuttanti veditabbaṃ, Ma. yasmā pana @tena samannāgato, tasmā parisuddhājīvoti veditabbo @6 cha.Ma., i. samannāgato 7 ka.,Ma. santosena samannāgato santuṭṭho

--------------------------------------------------------------------------------------------- page165.

Attho. Paccattavacanaṭṭhe vā etaṃ bhummaṃ. Mahāaṭṭhakathāyaṃ hi idaṃpi tasseva samaṇassa sīlanti ayameva attho vutto. Sesaṃ brahmajāle vuttanayeneva veditabbaṃ. Idamassa hoti sīlasminti idaṃ assa sīlaṃ hotīti attho. [212] Na kutoci bhayaṃ samanupassati, yadidaṃ sīlasaṃvaratoti yāni asaṃvaramūlakāni bhayāni uppajjanti, tesu yaṃ idaṃ bhayaṃ sīlasaṃvarato bhaveyya, taṃ kutoci ekasaṃvaratopi na samanupassati. Kasmā? saṃvarato asaṃvaramūlakassa bhayassa abhāvā. Muddhābhisittoti yathāvidhānavihitena khattiyābhisekena muddhani avasitto. Yadidaṃ paccatthikatoti yaṃ kutoci ekapaccatthikatopi bhayaṃ bhaveyya, taṃ na samanupassati. Kasmā? yasmā nihatapaccāmitto. Ajjhattanti niyakajjhattaṃ, attano santāneti attho. Anavajjasukhanti anavajjaṃ aninditaṃ kusalaṃ. Sīlapadaṭṭhānehi avippaṭisārapāmujjapītipassaddhidhammehi pariggahitaṃ kāyikacetasikasukhaṃ paṭisaṃvedeti. Evaṃ kho mahārāja bhikkhu sīlasampanno nāma hotīti evaṃ nirantaraṃ vitthāretvā dassitena tividhena sīlena samannāgato bhikkhu sīlasampanno nāma hotīti sīlakathaṃ niṭṭhāpesi. Indriyasaṃvarakathā [213] Indriyesu guttadvārabhājanīye cakkhunā rūpanti ayaṃ cakkhusaddo katthaci buddhacakkhumhi vattati, yathāha "buddhacakkhunā lokaṃ volokesī"ti katthaci sabbaññutañāṇasaṅkhāte samantacakkhumhi, yathāha:- "tathūpamaṃ dhammamayaṃ sumedha pāsādamāruyha samantacakkhū"ti 1- katthaci dhammacakkhumhi, "virajaṃ vītamalaṃ dhammacakkhuṃ udapādī"ti 2- hi ettha ariyamaggattayapaññā. "cakkhuṃ udapādi ñāṇaṃudapādī"ti 3- ettha pubbenivāsādiñāṇaṃ paññācakkhūti vuccati, "dibbena cakkhunā"ti 4- āgataṭṭhānesu dibbacakkhumhi vattati. "cakkhuñca paṭicca rūpe cā"ti 5- ettha pasādacakkhumhi vattati. Idha panāyaṃ pasādacakkhuvohārena cakkhuviññāṇe vattati, tasmā @Footnote: 1 vinaYu. mahā. 4/8/8 Ma.mū. 12/282/243, Ma.Ma. 13/338/320 @2 vinaYu. mahā. 4/19/16, Ma.Ma. 13/206/182. @3 vinaYu. mahā. 4/15/14, saṃ. mahā. 19/1081/369 @4 vinaYu. mahā. 1/13/6, Ma.mū. 12/284/245 @5 Ma.mū. 12/400/357, Ma. upari. 14/421/361

--------------------------------------------------------------------------------------------- page166.

Cakkhuviññāṇena rūpaṃ disvāti ayamettha attho. Sesapadesupi yaṃ vattabbaṃ siyā, taṃ sabbaṃ visuddhimagge 1- vuttaṃ. Abyāsekasukhanti kilesabyāsekavirahitattā abyāsekaṃ asammissaṃ parisuddhaṃ adhicittasukhaṃ paṭisaṃvedīti. Satisampajaññakathā [214] Satisampajaññabhājanīyamhi abhikkante paṭikkanteti ettha tāva abhikkantaṃ vuccati gamanaṃ, paṭikkantaṃ nivattanaṃ, tadubhayampi catūsu iriyāpathesu labbhati, gamane tāva purato kāyaṃ abhiharanto abhikkamati nāma, paṭinivattanto paṭikkamati nāma. Ṭhānepi ṭhitakova kāyaṃ purato onāmento abhikkamati nāma, pacchato apanāmento paṭikkamati nāma. Nisajjāyapi nisinnakova āsanassa purimaaṅgābhimukho saṃsaranto abhikkamati nāma, pacchimaaṅgappadesaṃ paccāsaṃsaranto paṭikkamati nāma. Nipajjanepi eseva nayo. Sampajānakārī hotīti sampajaññena sabbakiccakārī, sampajaññasseva 2- vā kārī. So hi abhikkantādīsu sampajaññaṃ karoteva, na katthaci sampajaññena virahito hoti. Tattha sātthakasampajaññaṃ sappāyasampajaññaṃ gocarasampajaññaṃ asammohasampajaññanti catubbidhaṃ sampajaññaṃ. Tattha abhikkamanacitte uppanne cittavaseneva agantvā "kiṃ nu me ettha gatena attho atthi natthī"ti atthānatthaṃ pariggahetvā atthapariggaṇhaṇaṃ sātthakasampajaññaṃ. Tattha ca atthoti cetiyadassanabodhidassanasaṃghadassanatheradassanaasubhadassanādivasena dhammato vuḍḍhi. Cetiyaṃ vā bodhiṃ vā disvāpi hi buddhārammaṇaṃ saṃghadassanena saṃghārammaṇaṃ pītiṃ uppādetvā tadeva khayavayato sammasanto arahattaṃ pāpuṇāti. There disvā tesaṃ ovāde patiṭṭhāya asubhaṃ disvā tattha paṭhamajjhānaṃ uppādetvā tadeva khayavayato sammasanto arahattaṃ pāpuṇāti. Tasmā etesaṃ dassanaṃ sātthakanti 3- vuttaṃ. Keci pana "āmisatopi vuḍḍhi atthoyeva, taṃ nissāya brahmacariyānuggahāya paṭipannattā"ti vadanti. @Footnote: 1 visuddhi. 1/24 sīlaniddesa. 2 cha.Ma. sampajaññameva 3 i. sātthaṃ.

--------------------------------------------------------------------------------------------- page167.

Tasmiṃ pana gamane sappāyāsappāyaṃ pariggahetvā sappāyapariggaṇhaṇaṃ sappāyasampajaññaṃ. Seyayyathīdaṃ? cetiyadassanaṃ tāva sātthakaṃ, sace pana cetiyassa mahāpūjāya dasadvādasayojanantare parisā sannipatanti, attano vibhavānurūpā itthiyopi purisāpi alaṅkatapaṭiyattā cittakammarūpakāni viya sañcaranti. Tatra cassa iṭṭhe ārammaṇe lobho hoti, aniṭṭhe paṭigho, asamapekkhane moho uppajjati, kāyasaṃsaggāpattiṃ vā āpajjati, jīvitabrahmacariyānaṃ vā antarāyo hoti, evantaṃ ṭhānaṃ asappāyaṃ hoti. Vuttappakāraantarāyābhāve sappāyaṃ. Bodhidassanepi eseva 1- nayo. 1- Saṃghadassanampi sātthakaṃ. 2- Sace pana antogāme mahāmaṇḍapaṃ kāretvā sabbarattiṃ dhammassavanaṃ kārentesu manussesu vuttappakāreneva janasannipāto ceva antarāyo ca hoti, evantaṃ ṭhānaṃ asappāyaṃ hoti, antarāyābhāve sappāyaṃ. Mahāparisaparivārānaṃ therānaṃ dassanepi eseva nayo. Asubhadassanampi sātthakaṃ 2-, tadatthadīpanatthañcidaṃ vatthu 3-:- eko kira daharabhikkhu sāmaṇeraṃ gahetvā dantakaṭṭhatthāya gato, sāmaṇero maggā okkamitvā purato gacchanto asubhaṃ disvā paṭhamajjhānaṃ nibbattetvā tadeva pādakaṃ katvā saṅkhāre sammasanto tīṇi phalāni sacchikatvā uparimaggaphalatthāya kammaṭṭhānaṃ pariggahetvā aṭṭhāsi. Daharo taṃ apassanto "sāmaṇerā"ti pakkosi. So "mayā pabbajitakālato paṭṭhāya bhikkhunā saddhiṃ dve kathā nāma na kathitapubbā, aññasmiṃpi divase uparivisesaṃ nibbattessāmī"ti cintetvā "kiṃ bhante"ti paṭivacanaṃ adāsi. "ehī"ti ca vutte 4- ekavacaneneva āgantvā "bhante iminā tāva maggeneva gantvā mayā ṭhitokāse muhuttaṃ puratthābhimukho ṭhatvā olokethā"ti āha. So tathā katvā tena pattavisesameva pāpuṇi. Evaṃ ekaṃ asubhaṃ divinnaṃ janānaṃ atthāya jātaṃ. Evaṃ sātthakaṃpi panetaṃ purisassa mātugāmāsubhaṃ asappāyaṃ, mātugāmassa ca purisāsubhaṃ asappāyaṃ. Sabhāgameva sappāyanti evaṃ sappāyapariggaṇhaṇaṃ sappāyasampajaññaṃ nāma. @Footnote: 1-1 i. imā pāṭhā na dissanti. 2-2 cha.Ma. sātthaṃ @3 i. vatthuṃ. 4 i. vutto

--------------------------------------------------------------------------------------------- page168.

Evaṃ pariggahitasātthakasappāyassa pana aṭṭhatiṃsāya kammaṭṭhānesu attano cittaruciyaṃ kammaṭṭhānasaṅkhātaṃ gocaraṃ uggahetvā bhikkhācāragocare taṃ gahetvāva gamanaṃ gocarasampajaññaṃ nāma tassāvibhāvanatthaṃ idaṃ catukkaṃ veditabbaṃ. Idhekacco bhikkhu harati na paccāharati, ekacco paccāharati na harati, ekacco pana neva harati na paccāharati, ekacco harati ca paccāharati cāti. Tattha yo bhikkhu divasaṃ caṅkamena nisajjāya ca āvaraṇīyehi dhammehi cittaṃ parisodhetvā tathā rattiyā paṭhamayāme, majjhimayāme seyyaṃ kappetvā pacchimayāmepi nisajjācaṅkamehi vītināmetvā pageva cetiyaṅgaṇabodhiyaṅgaṇe vattaṃ katvā bodhirukkhe udakaṃ āsiñcitvā pānīyaparibhojanīyaṃ paccupaṭṭhapetvā ācariyupajjhāyavattādīni sabbāni khandhakavattāni samādāya vattati. So sarīraparikammaṃ katvā senāsanaṃ pavisitvā dve tayo pallaṅke usumaṃ gāhāpetvā kammaṭṭhānamanuyuñjitvā bhikkhācāravelāyaṃ uṭṭhahitvā kammaṭṭhānasīseneva pattacīvaramādāya senāsanato nikkhamitvā kammaṭṭhānaṃ manasikarontova cetiyaṅgaṇaṃ gantvā, sace buddhānussati kammaṭṭhānaṃ hoti, taṃ avissajjetvāva cetiyaṅgaṇaṃ pavisati. Aññaṃ ce kammaṭṭhānaṃ hoti, sopānapādamūle 1- ṭhatvā hatthena gahitabhaṇḍaṃ viya taṃ ṭhapetvā buddhārammaṇapītiṃ gahetvā cetiyaṅgaṇaṃ āruyha, mahantaṃ cetiyañce, tikkhattuṃ padakkhiṇaṃ katvā catūsu ṭhānesu vanditabbaṃ. Khuddakaṃ cetiyañce, tatheva padakkhiṇaṃ katvā aṭṭhasu ṭhānesu vanditabbaṃ. Cetiyaṃ vanditvā bodhiyaṅgaṇaṃ pattenāpi buddhassa bhagavato sammukhā viya nipaccakāraṃ dassetvā bodhi vanditabbā. So evaṃ cetiyañca bodhiñca vanditvā paṭisāmitaṭṭhānaṃ gantvā paṭisāmitaṃ bhaṇḍaṃ hatthena gaṇhanto viya nikkhittakammaṭṭhānaṃ gahetvā gāmassa samīpe kammaṭṭhānasīseneva cīvaraṃ pārupitvā gāmaṃ piṇḍāya pavisati. Atha naṃ manussā disvā "ayyo no āgato"ti paccuggantvā pattaṃ gahetvā āsanasālāya vā gehe vā nisīdāpetvā yāguṃ datvā, yāva bhattaṃ na niṭṭhāti, tāva pāde dhovitvā telena makkhetvā purato nisīditvā pañhaṃ vā pucchanti, dhammaṃ vā sotukāmā honti. Sacepi na kathāpenti, @Footnote: 1 cha.Ma., i. sopānamūle.

--------------------------------------------------------------------------------------------- page169.

Janasaṅgahatthaṃ dhammakathā nāma kātabbāyevāti aṭṭhakathācariyā vadanti. Dhammakathā hi kammaṭṭhānavimuttā nāma natthi, tasmā kammaṭṭhānasīseneva dhammakathaṃ kathetvā kammaṭṭhānasīseneva āhāraṃ paribhuñjitvā anumodanaṃ katvā 1- nivattamānopi 2- manussehi anugatova gāmato nikkhamitvā tattha te nivattetvā 3- maggaṃ paṭipajjati atha naṃ puretaraṃ nikkhamitvā bahigāme katabhattakiccā sāmaṇeradaharabhikkhū disvā paccuggantvā pattacīvaramassa gaṇhanti. Porāṇakabhikkhū kira na "amhākaṃ upajjhāyo ācariyo"ti mukhaṃ oloketvā vattaṃ karonti, sampattaparicchedeneva karonti. Te taṃ pucchanti "bhante ete manussā tumhākaṃ kiṃ honti mātipakkhato sambandhā pitipakkhato"ti kiṃ disvā pucchathāti? tumhesu etesaṃ pemaṃ bahumānanti? āvuso yaṃ mātāpitūhipi dukkaraṃ, taṃ ete amhākaṃ karonti, pattacīvaraṃpi no etesaṃ santakameva, etesaṃ ānubhāvena neva bhaye bhayaṃ, na chātake chātakaṃ jātaṃ nāma. 4- Edisā nāma amhākaṃ upakārino natthīti tesaṃ guṇe kathento gacchati. Ayaṃ vuccati harati na paccāharati. Yassa pana pageva vuttappakāraṃ vattapaṭipattiṃ karontassa kammajatejodhātu pajjalati, anupādinnakaṃ muñcitvā upādinnakaṃ gaṇhāti, sarīrato sedā muccanti. 5- Kammaṭṭhānaṃ vīthiṃ na rohati, so pageva pattacīvaramādāya vegasāva cetiyaṃ vanditvā gorūpānaṃ nikkhamanavelāyameva gāmaṃ yāgubhikkhāya pavisitvā yāguṃ labhitvā āsanasālaṃ gantvā pivati, athassa dvittikkhattuṃ ajjhoharaṇamatteneva kammajatejodhātu upādinnakaṃ muñcitvā anupādinnakaṃ gaṇhāti, ghaṭasatena nhāpito 6- viya tejodhātupariḷāhanibbānaṃ patvā kammaṭṭhānasīsena yāguṃ paribhuñjitvā pattañca mukhañca dhovitvā antarābhatte kammaṭṭhānaṃ manasikatvā avasesaṭṭhāne piṇḍāya caritvā kammaṭṭhānasīsena āhārañca paribhuñjitvā tato paṭṭhāya poṅkhānupoṅkhaṃ 7- upaṭṭhahamānaṃ kammaṭṭhānaṃ gahetvā āgacchati, ayaṃ vuccati paccāharati na harati. Edisā ca 8- bhikkhū yāguṃ pivitvā vipassanaṃ ārabhitvā @Footnote: 1 i., Sī. vatvā 2 cha.Ma.,i. nivattiyamānehipi 3 i. nivāretvā. @4 cha.Ma.,i. jānāma 5 ka. muñcanti 6 cha.Ma.,i. nhāto @7 ka. pokhānupokhaṃ 8 ka. edisāva, i. edisā

--------------------------------------------------------------------------------------------- page170.

Buddhasāsane arahattaṃ pattā nāma gaṇanapathaṃ vītivattā. Sīhaladīpeyeva tesu tesu gāmesu āsanasālāya na taṃ āsanaṃ atthi, yattha yāguṃ pivitvā arahattappattā bhikkhū natthīti. Yo pana pamādavihārī hoti nikkhittadhuro, kattabbavattāni 1- bhinditvā pañcavidhacetokhīlavinibandhacitto viharanto "kammaṭṭhānaṃ nāma atthī"tipi saññaṃ akatvā gāmaṃ piṇḍāya pavisitvā ananulomikena gihisaṃsaggena saṃsaṭṭho caritvā ca bhuñjitvā ca tuccho nikkhamati, ayaṃ vuccati neva harati na paccāharatīti. Yo panāyaṃ "harati ca paccāharati cā"ti vutto, so gatapaccāgatikavattavasena veditabbo:- atthakāmā hi kulaputtā sāsane pabbajitvā dasaṃpi vīsaṃpi 2- tiṃsaṃpi cattālīsaṃpi paññāsaṃpi sataṃpi ekato vasantā katikavattaṃ katvā viharanti "āvuso tumhe na iṇattā 3- na bhayattā 4- na jīvikakappakattā pabbajitā, dukkhā muñcitukāmā panettha pabbajitā, tasmā gamane uppannakilesaṃ gamaneyeva niggaṇhatha, tathā ṭhāne, nisajjāya, sayane uppannakilesaṃ sayaneyeva niggaṇhathā"ti. Te evaṃ katikavattaṃ katvā bhikkhācāraṃ gacchantā aḍḍhusabhausabhaaḍḍhagāvuta- gāvutantaresu pāsāṇā honti, tāya saññāya kammaṭṭhānaṃ manasikarontāva gacchanti. Sace kassaci gamane kileso uppajjati, tattheva naṃ niggaṇhati. Tathā asakkonto tiṭṭhati, athassa pacchato āgacchantopi tiṭṭhati. So "ayaṃ bhikkhu tuyhaṃ uppannavitakkaṃ jānāti, ananucchavikaṃ te katan"ti 5- attānaṃ paṭicodetvā vipassanaṃ vaḍḍhetvā tattheva ariyabhūmiṃ okkamati. Tathā asakkonto nisīdati, athassa pacchato āgacchantopi nisīdatīti soyeva nayo. Ariyabhūmiṃ okkamituṃ asakkontopi taṃ kilesaṃ vikkhambhetvā kammaṭṭhānaṃ manasikarontova gacchati, na kammaṭṭhāna- vippayuttena cittena pādaṃ uddharati, uddharati ce, paṭinivattitvā purimapādeyeva 6- eti. Ālindakavāsī mahāpussadevatthero 7- viya. @Footnote: 1 cha.Ma., i. sabbavattāni 2 i. visatiṃpi 3 Ma., i. na iṇaṭṭhānabhayaṭṭhānajīvikā @pakatā pabbajitā. 4 cha.ma na iṇaṭṭā na bhayaṭṭā 5 cha.Ma.,i. te etanti @6 ka., Sī. purimappadesaṃyeva 7 cha.Ma.,i. mahāphussadevatthero

--------------------------------------------------------------------------------------------- page171.

So kira ekūnavīsati vassāni gatapaccāgatikavattaṃ pūrento eva vihāsi, manussāpi sudaṃ 1- antarāmagge kasantā ca vappantā ca maddantā ca kammāni ca karontā theraṃ tathā gacchantaṃ disvā "ayaṃ thero punappunaṃ nivattitvā gacchati, kiṃ nu kho maggamūḷho, udāhu kiñci pamuṭṭho"ti samullapanti. So taṃ anādiyitvā kammaṭṭhānayutteneva cittena samaṇadhammaṃ karonto vīsativassabbhantare arahattaṃ pāpuṇi, 2- arahattappattadivaseyevassa caṅkamanakoṭiyaṃ adhivatthā devatā aṅgulīhi dīpaṃ ujjāletvā aṭṭhāsi. Cattāropi mahārājāno, sakko ca devānamindo, brahmā ca sahampati upaṭṭhānaṃ āgamiṃsu. Tañca obhāsaṃ disvā vanavāsī mahātissatthero taṃ dutiyadivase pucchi "rattibhāge āyasmato santike obhāso ahosi, kiṃ so obhāso"ti. Thero vikkhepaṃ karonto obhāso nāma dīpobhāsopi hoti maṇiobhāsopī"ti evamādimāha. Tato paṭicchādetha tumheti nibandho 3- "āmā"ti paṭijānitvā ārocesi. Kāḷavallimaṇḍapavāsī mahānāgatthero viya ca. Sopi kira gatapaccāgatikavattaṃ pūrento paṭhamaṃ tāva "bhagavato mahāpadhānaṃ pūjessāmī"ti sattavassāni ṭhānacaṅkamameva adhiṭṭhāsi. Puna soḷasavassāni gatapaccāgatikavattaṃ pūretvā arahattaṃ pāpuṇi. So kammaṭṭhānayutteneva cittena pādaṃ uddharanto vippayuttena 4- uddhaṭe puna paṭinivattento gāmasamīpaṃ gantvā "gāvī nu, pabbajito nū"ti āsaṅkanīyappadese ṭhatvā cīvaraṃ pārupitvā kacchakantarato udakena pattaṃ dhovitvā udakagaṇḍūsaṃ 5- karoti. Kiṃkāraṇā? "mā me bhikkhaṃ dātuṃ vā vandituṃ vā āgatamanusse `dīghāyukā hothā'ti vacanamattenāpi kammaṭṭhānavikkhepo ahosī"ti. "ajja bhante katimī"ti 6- divasaṃ vā bhikkhugaṇanaṃ vā pañhaṃ vā pucchito pana udakaṃ gilitvā āroceti. Sace divasādipucchakā na honti, nikkhamanavelāyaṃ gāmadvāre niṭṭhubhitvāva 7- yāti. Kalambatitthavihāre vassūpagatā paññāsabhikkhū viya ca. Te kira āsāḷhapuṇṇamāyaṃ 8- katikavattaṃ akaṃsu "arahattaṃ appatvā aññamaññaṃ @Footnote: 1 ka.,Ma. addasaṃsu taṃ 2 ka. pāpuṇāti 3 cha.Ma.,i. nibaddho 4 i. viyuttena @5 ka. udakagaṇḍalaṃ 6 i. katamīti 7 i. niṭṭhubhitvā 8 cha.Ma. asāḷhipuṇṇamāyaṃ

--------------------------------------------------------------------------------------------- page172.

Nālapissāmā"ti. Gāmañca piṇḍāya pavisantā udakagaṇḍūsaṃ katvā pavisiṃsu. Divasādīsu pucchitesu vuttanayeneva paṭipajjiṃsu. Tattha manussā niṭṭhubhanaṃ disvā jāniṃsu "ajjeko āgato, ajja dve"ti. Evañca cintesuṃ "kiṃ nu kho ete amhehiyeva saddhiṃ na sallapanti, udāhu aññamaññaṃpi. Sace aññamaññampi na sallapanti, addhā vivādajātā bhavissanti, etha ne aññamaññaṃ khamāpessāmā"ti. Sabbepi vihāraṃ gantvā paññāsāya bhikkhūsu dvepi bhikkhū ekokāse nāddasiṃsu. Tato yo tesu cakkhumā puriso, so āha "na bho kalahakārakānaṃ vasanokāso īdiso hoti, susammaṭṭhaṃ cetiyaṅgaṇabodhiyaṅgaṇaṃ, sunikkhittā sammajjaniyo, supaṭṭhitaṃ 1- pānīyaṃ paribhojanīyan"ti, te tatova 2- nivattā. Tepi bhikkhū antotemāseyeva arahattaṃ patvā mahāpavāraṇāya visuddhipavāraṇaṃ pavāresuṃ. Evaṃ kāḷavallimaṇḍapavāsī mahānāgatthero viya kalambatitthavihāravassupagatā bhikkhū viya ca kammaṭṭhānaanuyutteneva cittena pādaṃ uddharanto gāmasamīpaṃ gantvā udakagaṇḍūsaṃ katvā vīthiyo sallakkhetvā, yattha surāsoṇḍadhuttādayo, kalahakārakā, caṇḍahatthiassādayo vā natthi, taṃ vīthiṃ paṭipajjati. Tattha ca piṇḍāya caramāno na turitaturito viya javena gacchati. Na hi javanapiṇḍapātiyadhutaṅgaṃ 3- nāma kiñci atthi. Visamabhūmibhāgappattaṃ pana udakasakaṭaṃ viya niccalo hutvā gacchati. Anugharaṃ paviṭṭho ca dātukāmaṃ vā adātukāmaṃ vā sallakkhetvā tadanurūpaṃ kālaṃ āgamento bhikkhaṃ paṭilabhitvā ādāya antogāme vā bahigāme vā vihārameva āgantvā yathāphāsuke paṭirūpe okāse nisīditvā kammaṭṭhānaṃ manasikaronto āhāre paṭikūlasaññaṃ upaṭṭhapetvā akkhabbhañjanavaṇalepanaputtamaṃsūpamāvasena paccavekkhanto aṭṭhaṅgasamannāgataṃ āhāraṃ āhāreti, neva davāya na madāya na maṇḍanāya na vibhūsanāya .pe. Bhuttāvī ca udakakiccaṃ katvā muhuttaṃ bhattakilamathaṃ paṭippassambhetvā, yathā purebhattaṃ, evaṃ pacchābhattaṃ purimayāmaṃ, pacchimayāmañca kammaṭṭhānameva manasikaroti. Ayaṃ vuccati harati ca paccāharati cāti @Footnote: 1 cha.Ma. supaṭṭhapitaṃ 2 i. tato ca, ka. tato @3 cha.Ma. javena piṇḍapātiyadhutaṅgaṃ

--------------------------------------------------------------------------------------------- page173.

Imaṃ 1- pana haraṇapaccāharaṇasaṅkhātaṃ gatapaccāgatikavattaṃ pūrento, yadi upanissayasampanno hoti, paṭhamavayeeva arahattaṃ pāpuṇāti. No ce paṭhamavaye pāpuṇāti, atha majjhimavaye. No ce majjhimavaye pāpuṇāti, atha maraṇasamaye. No ce maraṇasamaye pāpuṇāti, atha devaputto hutvā pāpuṇāti. 2- No ce devaputto hutvā pāpuṇāti, anuppanne buddhe nibbatto paccekabodhiṃ sacchikaroti. No ce paccekabodhiṃ sacchikaroti, atha buddhānaṃ sammukhībhāve khippābhiñño vā hoti seyyathāpi thero bāhiyo dārucīriyo, mahāpañño vā seyyathāpi thero sāriputto, mahiddhiko vā seyyathāpi thero mahāmoggallāno, dhutaṅgadharo 3- vā seyyathāpi thero mahākassaPo. Dibbacakkhuko vā seyyathāpi thero anuruddho. Vinayadharo vā seyyathāpi thero upāli. Dhammakathiko vā seyyathāpi thero puṇṇo mantāṇīputto. 4- Āraññiko vā seyyathāpi thero revato, bahussuto vā seyyathāpi thero ānando, sikkhākāmo vā seyyathāpi thero rāhulo buddhaputtoti. Iti imasmiṃ catukke yvāyaṃ harati ca paccāharati ca, tassa gocarasampajaññaṃ sikhāpattaṃ hoti. Abhikkamādīsu pana asammuyhanaṃ asammohasampajaññaṃ, taṃ evaṃ veditabbaṃ:- idha bhikkhu abhikkamanto vā paṭikkamanto vā, yathā andhabālaputhujjanā abhikkamādīsu "attā abhikkamati, attanā abhikkamo nibbattito"ti vā "ahaṃ abhikkamāmi, mayā abhikkamo nibbattito"ti vā sammuyhanti, tathā asammuyhanto "abhikkamāmī"ti citte uppajjamāne teneva cittena saddhiṃ cittasamuṭṭhānā vāyodhātu viññattiṃ janayamānā uppajjati. 5- Iti cittakiriyāvāyodhātuvipphāravasena ayaṃ kāyasammato aṭṭhisaṅghāto abhikkamati. Tassevaṃ abhikkamato ekekapāduddharaṇe paṭhavīdhātuāpodhātūti dve dhātuyo omattā honti mandā, itarā dve adhimattā honti balavatiyo, tathā atiharaṇavītiharaṇesu. Vossajjane tejodhātu vāyodhātūti dve dhātuyo omattā honti mandā, itarā dve adhimattā honti 6- balavatiyo, tathā sannikkhepanasannirumbhaṇesu. Tattha uddharaṇe pavattā rūpārūpadhammā atiharaṇaṃ @Footnote: 1 cha.Ma., i. idaṃ 2 cha.Ma., i. ayaṃ pāṭho na dissati @3 cha.Ma. dhutavādo, Sī. dhutavādī, i. dhutavā 4 ka. mantānīputto @5 ka. uppajjatīti 6 cha.Ma., i. ayaṃ pāṭho na dissati

--------------------------------------------------------------------------------------------- page174.

Na pāpuṇanti, tathā atiharaṇe pavattā vītiharaṇaṃ, vītiharaṇe pavattā vossajjanaṃ, vossajjane pavattā sannikkhepanaṃ, sannikkhepane pavattā sannirumbhaṇaṃ na pāpuṇanti. Tattha tattheva pabbaṃ pabbaṃ sandhi sandhi odhi odhi hutvā tattakapāle pakkhittatilāni viya taṭataṭāyantā 1- bhijjanti. Tattha ko eko abhikkamati, kassa vā ekassa abhikkamanaṃ. Paramatthato hi dhātūnaṃyeva gamanaṃ, dhātūnaṃyeva ṭhānaṃ, dhātūnaṃyeva nisajjanaṃ, dhātūnaṃyeva sayanaṃ. Tasmiṃ tasmiṃ hi koṭṭhāse saddhiṃ rūpena aññaṃ uppajjate cittaṃ aññaṃ cittaṃ nirujjhati avīcimanusambandho nadīsotova vattatīti. Evaṃ abhikkamādīsu asammuyhanaṃ asammohasampajaññaṃ nāmāti. Niṭṭhito "abhikkante paṭikkante sampajānakārī hotī"ti padassa attho. Ālokite vilokiteti ettha pana ālokitaṃ nāma purato pekkhanaṃ. Vilokitaṃ nāma anudisāpekkhanaṃ. Aññānipi heṭṭhā upari pacchato pekkhanavasena olokitaullokitavilokitāni nāma honti, tāni idha na gahitāni. Sāruppavasena pana imāneva dve gahitāni, iti 2- iminā vā mukhena sabbānipi tāni gahitānevāti. Tattha "ālokessāmī"ti citte uppanne cittavaseneva anoloketvā atthapariggaṇhaṇaṃ sātthakasampajaññaṃ, taṃ āyasmantaṃ nandaṃ kāyasakkhiṃ katvā veditabbaṃ. Vuttañhetaṃ bhagavatā "sace bhikkhave nandassa puratthimā disā āloketabbā hoti, sabbaṃ cetaso 3- samannāharitvā nando puratthimadisaṃ āloketi `evamme puratthimadisaṃ ālokayato na abhijjhādomanassā pāpakā akusalā dhammā anvāssavissantī'ti 4- iti sātthakasampajāno hoti. Sace bhikkhave nandassa pacchimā disā .pe. Uttarā disā .pe. Dakkhiṇā disā .pe. Uddhaṃ .pe. Adho .pe. Anudisā anuviloketabbā honti, sabbaṃ cetaso samannāharitvā nando anudisaṃ anuviloketi "evamme anusadisaṃ anuvilokayato na abhijjhādomanassā pāpakā akusalā dhammā anvāssavissantī'ti, itiha tattha sampajāno hotī"ti. @Footnote: 1 cha.Ma. paṭapaṭāyantā 2 cha.Ma., i. itisaddo na dissati @3 i. sabbacetaso, cha.Ma. sabbaṃ cetasā evamuparipi 4 ka. anavāssaveyyunti

--------------------------------------------------------------------------------------------- page175.

Apica idhāpi pubbe vuttacetiyadassanādivaseneva sātthakatā ca sappāyatā ca veditabbā, kammaṭṭhānassa pana avijahanameva gocarasampajaññaṃ. Tasmā ettha khandhadhātuāyatanakammaṭṭhānikehi attano kammaṭṭhānavaseneva, kasiṇādikammaṭṭhānikehi vā pana kammaṭṭhānasīseneva ālokanavilokanaṃ kātabbaṃ. Abbhantare attā nāma āloketā vā viloketā vā natthi, "ālokessāmī"ti citte uppannamatte 1- teneva cittena saddhiṃ cittasamuṭṭhānavāyodhātu viññattiṃ janayamānā uppajjati. Iti cittakiriyāvāyodhātuvipphāravaseneva heṭṭhimaṃ akkhidalaṃ adho sīdati, uparimaṃ uddhaṃ saṅgheti. Koci yantakena vicaranto nāma natthi, tato cakkhuviññāṇaṃ dassanakiccaṃ sādhentaṃ uppajjatīti evaṃ pajānanaṃ panettha asammohasampajaññaṃ nāma. Apica mūlapariññāāgantukatāvakālikabhāvavasenapettha 2- asammohasampajaññaṃ veditabbaṃ. Mūlapariññāvasena tāva bhavaṅgāvajjanañceva dassanaṃ sampaṭicchanaṃ santīraṇaṃ voṭṭhabbanaṃ javanaṃ bhavati sattamaṃ. Tattha bhavaṅgaṃ upapattibhavassa aṅgakiccaṃ sādhayamānaṃ pavattati, taṃ āvaṭṭetvā kiriyāmanodhātu āvajjanakiccaṃ sādhayamānā, taṃnirodhā cakkhuviññāṇaṃ dassanakiccaṃ sādhayamānaṃ, taṃnirodhā vipākamanodhātu sampaṭicchanakiccaṃ sādhayamānā, taṃnirodhā vipākamanoviññāṇadhātu santīraṇakiccaṃ sādhayamānā, taṃnirodhā kiriyāmanoviññāṇadhātu voṭṭhabbanakiccaṃ sādhayamānā, taṃnirodhā sattakkhattuṃ javanaṃ javati. Tattha paṭhamajavanepi "ayaṃ itthī, ayaṃ puriso"ti rajjanadussanamuḷhanavasena ālokitavilokitaṃ na hoti. Dutiyajavanepi .pe. Sattamajavanepi. Etesu pana yuddhamaṇḍale yodhesu viya heṭṭhupariyavasena bhijjitvā patitesu "ayaṃ itthī, ayaṃ puriso"ti rajjanādivasena ālokitavilokitaṃ nāma hoti. Evaṃ tāvettha mūlapariññāvasena asammohasampajaññaṃ veditabbaṃ. Cakkhudvāre pana rūpe āpāthamāgate bhavaṅgacalanato uddhaṃ sakakiccanipphādanavasena āvajjanādīsu uppajjitvā niruddhesu avasāne javanaṃ uppajjati, @Footnote: 1 cha.Ma., i. uppajjamāne. 2 ka.....vasena panettha

--------------------------------------------------------------------------------------------- page176.

Taṃ pubbe uppannānaṃ āvajjanādīnaṃ gehabhūte cakkhudvāre āgantukapuriso viya hoti. Tassa yathā paragehe kiñci yācituṃ paviṭṭhassa āgantukapurisassa gehasāmikesupi tuṇhīmāsinesu āṇākaraṇaṃ na yuttaṃ, evaṃ āvajjanādīnaṃ gehabhūte cakkhudvāre āvajjanādīsupi arajjantesu, adussantesu, amuyhantesu ca rajjanadussanamuyhanaṃ ayuttanti evaṃ āgantukabhāvavasena asammohasampajaññaṃ veditabbaṃ. Yāni panetāni cakkhudvāre voṭṭhabbanapariyosānāni cittāni uppajjanti, tāni saddhiṃ sampayuttadhammehi tattha tattheva bhijjanti, aññamaññaṃ na passantīti itarāni 1- tāvakālikāni honti. Tattha yathā ekasmiṃ ghare sabbesu mānusakesu matesu avasesassa ekassa taṃkhaṇaññeva maraṇadhammassa na yuttā naccagītādīsu abhirati nāma, evameva ekadvāre sasampayuttesu āvajjanādīsu tattha tattheva matesu avasesassa taṃkhaṇaññeva maraṇadhammassa javanassāpi rajjana- dussanamuyhanavaseneva abhirati nāma na yuttāti evaṃ tāvakālikabhāvavasena asammohasampajaññaṃ veditabbaṃ. Apica khandhāyatanadhātupaccayapaccavekkhaṇavasenapetaṃ veditabbaṃ. Ettha hi cakkhu ceva rūpā ca rūpakkhankho, dassanaṃ viññāṇakkhandho, taṃsampayuttā vedanā vedanākkhandho, saññā saññākkhandho, phassādikā saṅkhārakkhandho. Evametesaṃ pañcannaṃ khandhānaṃ samavāye ālokanavilokanaṃ paññāyati. Tattha ko eko āloketi, ko viloketi. Tathā cakkhu cakkhvāyatanaṃ, rūpaṃ rūpāyatanaṃ, dassanaṃ manāyatanaṃ, vedanādayo sampayuttadhammā dhammāyatanaṃ. Evametesaṃ catunnaṃ āyatanānaṃ samavāye ālokanavilokanaṃ paññāyati. Tattha ko eko āloketi, ko viloketi. Tathā cakkhu cakkhudhātu, rūpaṃ rūpadhātu, dassanaṃ cakkhuviññāṇadhātu, taṃsampayuttā vedanādayo dhammā dhammadhātu. Evametāsaṃ catunnaṃ dhātūnaṃ samavāye ālokavilokanaṃ paññāyati. Tattha ko eko āloketi, ko viloketi. Tathā cakkhu nissayapaccayo, rūpaṃ ārammaṇapaccayo, āvajjanaṃ anantarasamanantaraupanissayanatthivigatapaccayo, āloko upanissayapaccayo, vedanādayo @Footnote: 1 cha.Ma. ittarāni

--------------------------------------------------------------------------------------------- page177.

Sahajātapaccayo. 1- Evametesaṃ paccayānaṃ samavāye ālokanavilokanaṃ paññāyati. Tattha ko eko āloketi, ko viloketīti evamettha khandhāyatanadhātupaccayapaccavekkhaṇavasenapi asammohasampajaññaṃ veditabbaṃ. Sammiñjite 2- pasāriteti pabbānaṃ 3- sammiñjanapasāraṇe. Tattha cittavaseneva sammiñjanapasāraṇaṃ akatvā hatthapādānaṃ sammiñjanapasāraṇapaccayā atthānatthaṃ pariggaṇhitvā atthapariggaṇhaṇaṃ sātthakasampajaññaṃ. Tattha hatthapāde aticiraṃ sammiñjetvā 4- vā pasāretvā vā ṭhitassa khaṇe khaṇe vedanā uppajjanti, cittaṃ ekaggataṃ na labhati, kammaṭṭhānaṃ paripatati, visesaṃ nādhigacchati. Kāle sammiñjentassa kāle pasārentassa pana tā vedanā nuppajjanti, cittaṃ ekaggaṃ hoti, kammaṭṭhānaṃ nipphātiṃ 5- gacchati, visesamadhigacchatīti evaṃ atthānatthapariggaṇhaṇaṃ veditabbaṃ. Atthe pana satipi sappāyāsappāyaṃ pariggaṇhitvā sappāyapariggaṇhaṇaṃ sappāyasappajaññaṃ. Tatrāyaṃ nayo:- mahācetiyaṅgaṇe kira daharabhikkhū sajjhāyaṃ gaṇhanti, tesaṃ piṭṭhipassesu daharabhikkhuniyo dhammaṃ suṇanti. Tatreko daharo hatthaṃ pasārento kāyasaṃsaggaṃ patvā teneva kāraṇena gihī jāto. Aparo bhikkhu pādaṃ pasārento aggimhi pasāresi, aṭṭhiṃ āhacca pādo jhāyi. Aparo vammike pasāresi, so āsīvisena daṭṭho. Aparo cīvarakuṭidaṇḍake pasāresi, taṃ maṇisappo ḍaṃsi. Tasmā evarūpe asappāye apasāretvā sappāye pasāretabbaṃ. Idamettha sappāyasampajaññaṃ. Gocarasampajaññaṃ pana mahātheravatthunā dīpetabbaṃ:- mahāthero kira divāṭṭhāne nisinno antevāsikehi saddhiṃ kathayamāno sahasā hatthaṃ sammiñjetvā 6- puna yathāṭṭhāne ṭhapetvā saṇikaṃ sammiñjesi, taṃ antevāsikā pucchiṃsu "kasmā bhante sahasā hatthaṃ sammiñjetvā puna yathāṭṭhāne ṭhapetvā saṇikaṃ sammiñjayitthā"ti. Yato @Footnote: 1 ka. sahajātādipaccayo. 2 cha.Ma. samiñjite, evamuparipi. @3 Ma., i. sabbānaṃ hatthapādānaṃ. 4 cha.Ma., i. samiñjetvā. @5 cha.Ma., i. phātiṃ. 6 cha.Ma. samiñjetvā

--------------------------------------------------------------------------------------------- page178.

Paṭṭhāyāhaṃ āvuso kammaṭṭhānaṃ manasikātuṃ āraddho, na me kammaṭṭhānaṃ muñcitvā attho sammiñjitapubbo, idāni pana me tumhehi saddhiṃ kathayamānena kammaṭṭhānaṃ muñcitvā sammiñjito. Tasmā puna yathāṭṭhāne ṭhapetvā sammiñjesinti. Sādhu bhante bhikkhunā nāma evarūpena bhavitabbanti. Evametthāpi kammaṭṭhānāvijahanameva gocarasampajaññanti veditabbaṃ. Abbhantare attā nāma koci sammiñjito vā pasārito vā natthi, vuttappakāracittakiriyāvāyodhātuvipphārena pana suttākaḍḍhanavasena dāruyantassa hatthapādacalanaṃ 1- viya sammiñjanapasāraṇaṃ hotīti evaṃ parijānanaṃ panettha asammohasampajaññanti veditabbaṃ. Saṅghāṭipattacīvaradhāraṇeti ettha saṅghāṭicīvarānaṃ nivāsanapārupanavasena, pattassa bhikkhāpaṭiggahaṇādivasena 2- paribhogo dhāraṇaṃ nāma. Tattha saṅghāṭicīvaradhāraṇe tāva nivāsetvā vā pārupitvā vā piṇḍāya carato āmisalābho "sītassa paṭighātāyā"ti ādinā nayena bhagavatā vuttappakāroyeva attho attho nāma. Tassa vasena sātthakasampajaññaṃ veditabbaṃ. Uṇhapakatikassa pana dubbalassa ca cīvaraṃ sukhumaṃ sappāyaṃ, sītālukassa ghanaṃ dupaṭaṃ. Viparītaṃ asappāyaṃ. Yassa kassaci jiṇṇaṃ asappāyameva, aggaḷādidānena hissa taṃ palibodhakaraṃ hoti. Tathā paṭadukūlādibhedaṃ 3- lobhanīyacīvaraṃ. Tādisaṃ hi araññe ekakassa nivāsantarāyakaraṃ, jīvitantarāyakarañcāpi hoti. Nippariyāyena pana yaṃ nimittakammādimicchājīvavasena uppannaṃ, yañcassa sevamānassa akusalā dhammā abhivaḍḍhanti, kusalā dhammā parihāyanti, taṃ asappāyaṃ. Viparītaṃ sappāyaṃ. Tassa vasenettha sappāyasampajaññaṃ kammaṭṭhānāvijahanavaseneva ca gocarasampajaññaṃ veditabbaṃ. Abbhantare attā nāma koci cīvaraṃ pārupanto nāma natthi, vuttappakāracittakiriyāvāyodhātuvipphāreneva pana cīvarapārupanaṃ hoti. Tattha cīvaraṃpi @Footnote: 1 cha.Ma. laḷanaṃ 2 Ma. bhikkhāgahaṇādivasena, @3 cha.Ma. paṭṭuṇṇadukūlādibhedaṃ, Sī. paṭṭadukūlādibhedaṃ

--------------------------------------------------------------------------------------------- page179.

Acetanaṃ, kāyopi acetano. Cīvaraṃ na jānāti "mayā kāyo pārupito"ti. Kāyopi na jānāti "ahaṃ cīvarena pārupito"ti. Dhātuyova dhātusamūhaṃ paṭicchādenti paṭapilotikāya potthakarūpapaṭicchādane viya. Tasmā neva sundaraṃ cīvaraṃ labhitvā somanassaṃ kātabbaṃ, na asundaraṃ labhitvā domanassaṃ. Nāgavammikacetiyarukkhādīsu hi keci mālāgandhadhūpavatthādīhi 1- sakkāraṃ karonti, keci gūthamuttakaddamadaṇḍasatthappahārādīhi asakkāraṃ. Na tehi vammikarukkhādayo somanassaṃ vā domanassaṃ vā karonti, evameva neva sundaraṃ cīvaraṃ labhitvā somanassaṃ kātabbaṃ, nāsundaraṃ labhitvā domanassanti evaṃ pavattapaṭisaṅkhānavasenettha asammohasampajaññaṃ veditabbaṃ. Pattadhāraṇepi pattaṃ sahasāva aggahetvā "imaṃ gahetvā piṇḍāya caramāno bhikkhaṃ labhissāmī"ti evaṃ pattaggahaṇapaccayā paṭilabhitabbaatthavasena sātthakasampajaññaṃ veditabbaṃ. Kisassa dubbalasarīrassa 2- pana garupatto asappāyo, yassa kassaci catupañcagaṇḍikāhato dubbisodhanīyo asappāyova. Duddhotapattopi na vaṭṭati, taṃ dhovantasseva cassa palibodho hoti. Maṇivaṇṇapatto pana lobhanīyo cīvare vuttanayeneva asappāyo, nimittakammādivaseneva laddho pana yañcassa sevamānassa akusalā dhammā abhivaḍḍhanti, kusalā dhammā parihāyanti, ayaṃ ekantaasappāyova. Viparīto sappāyo. Tassa vasenettha sappāyasampajaññaṃ. Kammaṭṭhānāvijahanavaseneva gocarasampajaññaṃ veditabbaṃ. Abbhantare attā nāma koci pattaṃ gaṇhanto natthi, vuttappakāra- cittakiriyāvāyodhātuvipphāreneva pana pattaggahaṇaṃ nāma hoti. Tattha pattopi acetano, hatthāpi acetanā. Patto na jānāti "ahaṃ hatthehi gahito"ti. Hatthāpi na jānanti "patto amhehi gahito"ti. Dhātuyova dhātusamūhaṃ gaṇhanti saṇḍāsena aggivaṇṇapattaggahaṇe viyāti. Evaṃ pavattapaṭisaṅkhānavasenetka asammohasampajaññaṃ veditabbaṃ. @Footnote: 1 cha.Ma. mālāgandhadhūmavatthādīhi 2 cha.Ma. kisadubbalasarīrassa

--------------------------------------------------------------------------------------------- page180.

Apica yathā chinnahatthapāde vaṇamukhehi paggharitapubbalohitakimikule nīlamakkhikasamparikiṇṇe anāthasālāyaṃ nipanne 1- anāthamanususe disvā, ye dayālukā purisā, te tesaṃ vaṇamattacoḷakāni 2- ceva kapālādīhi ca bhesajjāni upanāmenti. Tattha coḷakānipi kesañci saṇhāni kesañci thūlāni pāpuṇanti, bhesajjakapālakānipi kesañci susaṇṭhānāni kesañci dusaṇṭhānāni pāpuṇanti, na te tattha sumanā vā dummanā vā honti. Vaṇapaṭicchādanamatteneva hi coḷakena bhesajjapaṭiggahitamatteneva ca kapālakena tesaṃ attho. Evameva yo pana bhikkhu 3- vaṇacoḷakaṃ viya cīvaraṃ bhesajjakapālakaṃ viya ca pattaṃ, kapāle bhesajjamiva ca patte laddhaṃ bhikkhaṃ sallakkheti, ayaṃ saṅghāṭipattacīvaradhāraṇe asammohasampajaññena uttamasampajānakārīti veditabbo. Asitādīsu asiteti piṇḍapātabhojane. Pīteti yāguādipāne. Khāyiteti piṭṭhakhajjakādikhādane. Sāyiteti madhuphāṇitādisāyane. Tattha "neva davāyā"ti ādinā nayena vutto aṭṭhavidhopi attho attho nāma. Tassa vasena sātthakasampajaññaṃ veditabbaṃ. Lūkhapaṇītatittamadhuraādīsu pana yena bhojanena yassa phāsu na hoti, taṃ tassa asappāyaṃ. Yaṃ pana nimittakammādivasena paṭiladdhaṃ, yañcassa bhuñjato akusalā dhammā abhivaḍḍhanti, kusalā dhammā parihāyanti, taṃ ekantaasappāyameva. Viparītaṃ sappāyaṃ. Tassa vasenettha sappāyasampajaññaṃ, kammaṭṭhānāvijahanavaseneva ca gocarasampajaññaṃ veditabbaṃ. Abbhantare attā nāma koci bhuñjako natthi, vuttappakāracittakiriyā- vāyodhātuvipphāreneva pattapaṭiggahaṇaṃ nāma hoti. Cittakiriyāvāyodhātuvipphāreneva hatthassa patte otāraṇaṃ nāma hoti. Cittakiriyāvāyodhātuvipphāreneva ālopakaraṇaṃ, ālopauddharaṇaṃ, 4- mukhavivaraṇañca hoti, na koci kuñcikāya, yantakena vā hanukaṭṭhīni vivarati. Cittakiriyāvāyodhātuvipphāreneva ca ālopassa mukhe ṭhapanaṃ, @Footnote: 1 Sī. nisinne 2 ka. vaṇapaṭacolakāni, Sī. vaṇapaṭacoḷakāni @3 cha.Ma. yo bhikkhu, i. so bhikkhu. 4 cha.Ma. ālopauddhāraṇaṃ

--------------------------------------------------------------------------------------------- page181.

Uparidantānaṃ musalakiccasādhanaṃ, heṭṭhādantānaṃ 1- udukkhalakiccasādhanaṃ, jivhāya hatthakiccasādhanañca hoti. Iti tattha aggajivhāya tanukakheḷo mūlajivhāya bahalakheḷo makkheti. Taṃ heṭṭhādantaudukkhale jivhāhatthaparivattitaṃ 2- kheḷodakena temitaṃ uparidantamusalasañcuṇṇitaṃ. Koci kaṭacchunā vā dabbiyā vā antopavesento nāma natthi, vāyodhātuyāva pavisati. Paviṭṭhaṃ paviṭṭhaṃ koci palālasantharaṃ 3- katvā dhārento nāma natthi, vāyodhātu vaseneva tiṭṭhati. Ṭhitaṃ ṭhitaṃ koci uddhanaṃ katvā aggiṃ jāletvā pacanto nāma natthi, tejodhātuyāva paccati. 4- Pakkaṃ pakkaṃ koci daṇḍakena vā yaṭṭhiyā vā bahi nīhārako nāma natthi, vāyodhātuyeva nīharati. Iti vāyodhātu atiharati ca vītiharati ca dhāreti ca parivatteti ca sañcuṇṇeti ca visoseti ca nīharati ca. Paṭhavīdhātu dhāreti ca parivatteti ca sañcuṇṇeti ca visoseti ca. Āpodhātu sineheti ca allattañca anupāleti. Tekhodhātu anto paviṭṭhaṃ paripāceti. Ākāsadhātu añjaso hoti. Viññāṇadhātu tattha tattha sammāpayogamanvāya ābhujatīti evaṃ pavattapaṭisaṅkhānavasenettha asammohasampajaññaṃ veditabbaṃ. Apica gamanato pariyesanato paribhogato āsayato nidhānato aparipakkato paripakkato phalato nissandato ca sammakkhaṇatoti evaṃ dasavidhapaṭikūlabhāvapaccavekkhaṇato- pettha asammohasampajaññaṃ veditabbaṃ. Vitthārakathā panettha visuddhimagge āhārapaṭikūlasaññāniddesato gahetabbā. Uccārapassāvakammeti uccārassa ca passāvassa ca karaṇe. Tattha pattakāle uccārapassāvaṃ akarontassa sakalasarīrato sedā muccanti, akkhīni bhamanti, cittaṃ na ekaggaṃ hoti, aññe ca rogā uppajjanti. Karontassa pana sabbantaṃ na hotīti ayamettha attho. Tassa vasena sātthakasampajaññaṃ veditabbaṃ. Aṭṭhāne uccārapassāvaṃ karontassa pana āpatti hoti, ayaso vaḍḍhati, jīvitantarāyo hoti, paṭirūpaṭṭhāne karontassa sabbantaṃ na hotīti @Footnote: 1 cha.Ma. heṭṭhimadantānaṃ 2 cha.Ma.... parivattakaṃ @3 cha.Ma. palālasanthāraṃ 4 Ma. pacati

--------------------------------------------------------------------------------------------- page182.

Idamettha sappāyaṃ. Tassa vasena sappāyasampajaññaṃ, kammaṭṭhānāvijahanavaseneva gocarasampaññaṃ veditabbaṃ. Abbhantare attā nāma uccārapassāvakammaṃ karonto natthi, cittakiriyāvāyodhātu vipphāreneva pana uccārapassāvakammaṃ hoti. Yathā vā pana pakke gaṇḍe gaṇḍabhedena pubbalohitaṃ akāmatāya nikkhamati. Yathā ca atibharitā 1- udakabhājanā udakabhājanā udakaṃ akāmatāya nikkhamati. Evaṃ pakkāsayamuttavatthīsu sannicitā uccārapassāvā vāyuvegasamuppīḷitā akāmatāyapi nikkhamanti. So panāyaṃ evaṃ nikkhamanto uccārapassāvo neva tassa bhikkhuno attano hoti na parassa, kevalaṃ sarīranissandova hoti. Yathā kiṃ? yathā udakatumbato purāṇaudakaṃ chaḍḍentassa neva taṃ attano hoti na paresaṃ, kevalaṃ paṭijagganamattameva hoti. Evaṃ pavattapaṭisaṅkhānavasena ettha asammohasampajaññaṃ veditabbaṃ. Gatādīsu gateti gamane. Ṭhiteti ṭhāne. Nisinneti nisajjāyaṃ. Sutteti sayane. Jāgariteti jāgaraṇe. Bhāsiteti kathane. Tuṇhībhāveti akathane. "gacchanto vā gacchāmīti pajānāti, ṭhito vā ṭhitomhīti pajānāti, nisinno vā nisinnomhīti pajānāti, sayāno vā sayānomhīti pajājanātī"ti imasmiṃ hi sutte 2- addhānairiyāpathā kathitā, "abhikkante paṭikkante ālokite vilokite sammiñjite pasārite"ti imasmiṃ majjhimā, "gate ṭhite nisinne sutte jāgarite"ti idha pana khuddakacuṇṇiyairiyāpathā kathitā. Tasmā tesupi vuttanayeneva sampajānakāritā veditabbā. Tipiṭakamahāsivatthero panāha:- yo ciraṃ gantvā vā caṅkamitvā vā aparabhāge ṭhito iti paṭisañcikkhati "caṅkamanakāle pavattā rūpārūpadhammā ettheva niruddhā"ti, ayaṃ gate sampajānakārī nāma. Yo sajjhāyaṃ karonto pañhaṃ vā vissajjento kammaṭṭhānaṃ vā manasikaronto ciraṃ ṭhatvā aparabhāge nisinno iti paṭisañcikkhati "ṭhitakāle pavattā rūpārūpadhammā ettheva niruddhā"ti, ayaṃ ṭhite sampajānakārī nāma. @Footnote: 1 Ma. abhibharitāYu. 2 dī.Ma. 10/375/249 mahāsatipaṭṭhānasutta

--------------------------------------------------------------------------------------------- page183.

Yo sajjhāyādikaraṇavaseneva ciraṃ nisīditvā aparabhāge uṭṭhāya iti paṭisañcikkhati "nisinnakāle pavattā rūpārūpadhammā ettheva niruddhā"ti, ayaṃ nisinne sampajānakārī nāma. Yo pana nipannako, sajjhāyaṃ vā karonto kammaṭṭhānaṃ vā manasikaronto niddaṃ okkamitvā aparabhāge uṭṭhāya iti paṭisañcikkhati "sayanakāle pavattā rūpārūpadhammā ettheva niruddhā"ti, ayaṃ sutte jāgarite ca sampajānakārī nāma. Kiriyamayacittānaṃ hi appavattaṃ suttaṃ nāma, pavattaṃ jāgaritaṃ nāma. Yo pana bhāsamāno "ayaṃ saddo nāma oṭṭhe ca paṭicca dante ca paṭicca jivhañca paṭicca tāluñca paṭicca cittassa ca tadanurūpaṃ payogaṃ paṭicca jāyatī"ti sato sampajāno ca bhāsati. Ciraṃ vā pana kālaṃ sajjhāyaṃ vā katvā dhammaṃ vā kathetvā kammaṭṭhānaṃ vā pavattetvā pañhaṃ vā vissajjetvā aparabhāge tuṇhībhūto iti paṭisañcikkhati "bhāsitakāle uppannā rūpārūpadhammā ettheva niruddhā"ti. Ayaṃ bhāsite sampajānakārī nāma. Yo tuṇhībhūto ciraṃ dhammaṃ vā kammaṭṭhānaṃ vā manasikatvā aparabhāge iti paṭisañcikkhati "tuṇhībhūtakāle pavattā rūpārūpadhammā ettheva niruddhā"ti. Upādāyarūpappavattiyaṃ hi sati bhāsati nāma, asati tuṇhī bhavati nāmāti. Ayaṃ tuṇhībhāve sampajānakārī nāma. Tayidaṃ mahāsivattherena vuttaṃ asammohadhuraṃ mahāsatipaṭṭhānasutte 1- adhippetaṃ. Imasmiṃ pana sāmaññaphale sabbaṃpi catubbidhaṃ sampajaññaṃ labbhati. Tasmā vuttanayeneva cettha, catunnaṃ sampajaññānaṃ vasena sampajānakāritā veditabbā. Sampajānakārīti ca sabbapadesu satisampayuttasseva sampajaññassa vasena attho veditabbo. "satisampajaññena samannāgato"ti etassa hi padassa ayaṃ vitthāro. Vibhaṅgappakaraṇe pana "sato sampajāno abhikkamati, sato sampajāno paṭikkamatī"ti 2- evaṃ etāni padāni vibhattāneva. Evaṃ kho mahārājāti evaṃ satisampayuttassa sampajaññassa vasena abhikkamādīni pavattento satisampajaññena samannāgato nāma hotīti attho. @Footnote: 1 dī. mahā. 10/372/248 Ma.mū. 12/105/77 2 abhi. vibhaṅga. 35/523/301

--------------------------------------------------------------------------------------------- page184.

Santosakathā [215] Idha mahārāja bhikkhu santuṭṭho hotīti etatha santuṭṭhoti itarītarapaccayasantosena samannāgato. So panesa santoso dvādasavidho hoti. Seyyathīdaṃ? cīvare yathālābhasantoso, yathābalasantoso, yathāsārūppasantosoti tividho. Evaṃ piṇḍapātādīsu. Tassāyaṃ pabhedavaṇṇanā. Idha bhikkhu cīvaraṃ labhati sundaraṃ vā asundaraṃ vā. So teneva yāpeti aññaṃ na paṭṭheti, 1- labhantopi na gaṇhāti. Ayamassa cīvare yathālābhasantoso. Atha ca pana pakatidubbalo vā hoti, ābādhābhibhūto vā jarābhibhūto 2- vā garucīvaraṃ pārupanto kimalati. So sabhāgena bhikkhunā saddhiṃ taṃ parivattetvā lahukena yāpentopi santuṭṭhova hoti. Ayamassa cīvare yathābalasantoso. Aparo paṇītapaccayalābhī hoti. So pattacīvarādīnaṃ 3- aññataraṃ mahagghapattacīvaraṃ 4- bahūni vā pana pattacīvarāni 5- labhitvā "idaṃ therānaṃ cirapabbajitānaṃ, idaṃ bahusustānaṃ anurūpaṃ, idaṃ gilānānaṃ, idaṃ appalābhīnaṃ hotū"ti datvā tesaṃ purāṇacīvaraṃ gahetvā 6- vā saṅkārakūṭādito vā pana anantakāni 7- uccinitvā tehi saṅghāṭiṃ katvā dhārentopi santuṭṭhova hoti, ayamassa cīvare yathāsāruppasantoso. Idha pana bhikkhu piṇḍapātaṃ labhati lūkhaṃ vā paṇītaṃ vā, so teneva yāpeti, aññaṃ na paṭṭheti, 8- labhantopi na gaṇhāti. Ayamassa piṇḍapāte yathālābhasantoso. Yo pana attano pakativiruddhaṃ vā byādhiviruddhaṃ vā piṇḍapātaṃ labhati, yenassa paribhuttena aphāsu hoti, so sabhāgassa bhikkhuno taṃ datvā tassa hatthato sappāyabhojanaṃ bhuñjitvā samaṇadhammaṃ karontopi santuṭṭhova hoti. Ayamassa piṇḍapāte yathābalasantoso. Aparo bahuṃ paṇītaṃ piṇḍapātaṃ labhati. So taṃ cīvaraṃ viya theracirapabbajitabahussutaappalābhagilānānaṃ datvā tesaṃ vā avasesakaṃ 9- gahetvā piṇḍāya 9- vā caritvā, missakāhāraṃ bhuñjantopi santuṭṭhova hoti. Ayamassa piṇḍapāte yathāsāruppasantoso. @Footnote: 1 cha.Ma. pattheti. 2 cha.Ma. ābādhajarābhibhūto vā 3 cha.Ma. paṭṭacīvarādīnaṃ @4 cha.Ma. mahagghacīvaraṃ 5 cha.Ma. cīvarāni. 6 cha.Ma. "gahetvā"na dissati @7 cha.Ma. antakāni 8 cha.Ma. pattheti 9-9 cha.Ma.,i. tesaṃ vā sesakaṃ piṇḍāYu.

--------------------------------------------------------------------------------------------- page185.

Idha pana bhikkhu senāsanaṃ labhati manāpaṃ vā amanāpaṃ vā, so tena neva somanassaṃ na domanassaṃ uppādeti, antamaso tiṇasanthārake nāpi yathāladdheneva tussati. Ayamassa senāsane yathālābhasantoso. Yo pana attano pakativiruddhaṃ vā byādhiviruddhaṃ vā senāsanaṃ labhati, yatthassa vasato aphāsu hoti, so taṃ sabhāgassa bhikkhuno datvā tassa santake sappāyasenāsane vasantopi santuṭṭhova hoti. Ayamassa senāsane yathābalasantoso. Aparo mahāpuñño leṇamaṇḍapakūṭāgārādīni bahūni paṇītasenāsanāni labhati. So tāni cīvaraṃ viya theracirapabbajitabahussutaappalābhagilānānaṃ datvā yattha katthaci vasantopi santuṭṭhova hoti. Ayamassa senāsane yathāsāruppasantoso. Yo hi 1- "ukkaṭṭhasenāsanaṃ 2- nāma pamādaṭṭhānaṃ, tattha nisinnassa thīnamiddhaṃ okkamati, niddābhibhūtassa puna paṭibujjhato kāmavitakkā 3- pātubhavantī"ti paṭisañcikkhitvā tādisaṃ senāsanaṃ pattaṃpi na sampaṭicchati. So taṃ paṭikkhipitvā abbhokāsarukkhamūlādīsu vasantopi santuṭṭhova hoti. Ayaṃpi senāsane yathāsāruppasantoso. Idha pana bhikkhu bhesajjaṃ labhati lūkhaṃ vā paṇītaṃ vā, so yaṃ yaṃ labhati, tena teneva tussati, aññaṃ na paṭṭheti, 4- labhantopi na gaṇhāti. Ayamassa gilānapaccaye yathālābhasantoso. Yo pana telena atthiko phāṇitaṃ labhati, so taṃ sabhāgassa bhikkhuno datvā tassa hatthato telaṃ gahetvā, aññadeva vā pariyesitvā bhesajjaṃ labhantopi santuṭṭhova hoti. Ayamassa gilānapaccaye yathābalasantoso. Aparo mahāpuñño bahuṃ telamadhuphāṇitādipaṇītabhesajjaṃ labhati. So taṃ cīvaraṃ viya theracirapabbajitabahussutaappalābhagilānānaṃ datvā tesaṃ ābhatena yena kenaci yāpentopi santuṭṭhova hoti. Yo pana ekasmiṃ bhājane gomuttaharītakaṃ 5- ṭhapetvā ekasmiṃ catumadhuraṃ "gaṇhāhi bhante yadicchasī"ti vuccamāno "sacassa tesu aññatarenapi rogo vūpasamati, atha gomuttaharītakaṃ 5- nāma buddhādīhi vaṇṇitan"ti catumadhuraṃ paṭikkhipitvā gomuttaharītakeneva 6- bhesajjaṃ karonto paramasantuṭṭhova hoti. Ayamassa gilānapaccaye yathāsāruppasantoso. @Footnote: 1 cha.Ma., i. yopi, 2 cha.Ma. uttamasenāsanaṃ. 3 cha.Ma. pāpavitakkā @4 cha.Ma. pattheti 5 cha.Ma., i. mugtaharītakaṃ, 6 cha.Ma. muttaharītakeneva

--------------------------------------------------------------------------------------------- page186.

Iminā pana dvādasavidhena itarītarapaccayasantosena samannāgatassa bhikkhuno aṭṭha parikkhārā vaṭṭanti:- tīṇi cīvarāni, patto, dantakaṭṭhacchedanavāsi, ekā sūci, kāyabandhanaṃ, parissāvananti. Vuttampi cetaṃ "ticīvarañca patto ca, vāsi sūci ca bandhanaṃ. Parissāvanena aṭṭhete, yuttayogassa bhikkhuno"ti. Te sabbe kāyaparihārikāpi honti kucchiparihārikāpi honti. Kathaṃ? cīvaraṃ Tāva nivāsetvā pārupitvā ca vicaraṇakāle kāyaṃ pariharati posetīti kāyaparihārikaṃ hoti. Cīvarakaṇṇena udakaṃ parissāvetvā pivanakeāle, khāditabbaphalāphalaggahaṇakāle ca kucchiṃ pariharati posetīti kucchiparihārikaṃ hoti. Pattopi tena udakaṃ uddharitvā nhānakāle kuṭiparibhanḍakaraṇakāle ca kāyaparihāriko hoti, āhāraṃ gahetvā bhuñjanakāle kucchiparihāriko. Vāsipi tāya dantakaṭṭhacchedanakāle mañcapīṭhānaṃ aṅgapādacīvarakuṭidaṇḍakasajjanakāle 1- ca kāyaparihārikā hoti, ucchucchedananāḷikerāditacchanakāle kucchiparihārikā hoti. 2- Sūcipi cīvarasibbanakāle kāyaparihārikā hoti, pūvaṃ vā phalaṃ vā vijjhitvā khādanakāle kucchiparihārikā. Kāyabandhanaṃ bandhitvā vicaraṇakāle kāyaparihārikaṃ, ucchuādīni bandhitvā gahaṇakāle kucchiparihārikaṃ. Parissāvanaṃ tena udakaṃ parissāvetvā nhānakāle senāsanaparibhaṇḍakaraṇakāle ca kāyaparihārikaṃ, pānīyapānaparissāvanakāle, 3- teneva tilataṇḍulaputhukādīni gahetvā khādanakāle ca kucchiparihārikaṃ. Ayaṃ tāva aṭṭhaparikkhārikassa parikkhāramattā. Navaparikkhārikassa pana seyyaṃ pavisantassa tatraṭṭhakaṃ paccattharaṇaṃ vā kuñcikā vā vaṭṭati. Dasaparikkhārikassa nisīdanaṃ vā cammakkhaṇḍaṃ vā vaṭṭati. Ekādasaparikkhārikassa kattarayaṭṭhi vā telanāḷikā vā vaṭṭati. Dvādasaparikkhārikassa @Footnote: 1 Ma.....majjanakāle. 2 cha.Ma., i. ayaṃ pāṭho na dissati. 3 cha.Ma. pānīyapāṇaka...

--------------------------------------------------------------------------------------------- page187.

Chattaṃ vā upāhanaṃ vā vaṭṭati. Etesu ca aṭṭhaparikkhārikova santuṭṭho, itare asantuṭṭhā mahicchā dubbharāti 1- na vattabbā. Etepi hi appicchāva santuṭṭhāva subharāva sallahukavuttinova. Bhagavā pana nayidaṃ suttaṃ tesaṃ vasena kathesi, aṭṭhaparikkhārikassa vasena kathesi. So hi khuddakavāsiṃ ca sūciṃ ca parissāvane pakkhipitvā pattassa anto ṭhapetvā pattaṃ aṅsakūṭe laggetvā ticīvare kāyabandhanaṃ 2- katvā yathicchakaṃ 3- sukhaṃ pakkamati. Paṭinivattetvā gahetabbaṃ nāmassa na hoti. Iti imassa bhikkhuno sallahukavuttitaṃ dassento bhagavā "santuṭṭho hoti kāyaparihārikena cīvarenā"ti ādimāha. Tattha kāyaparihārikenāti kāyapariharaṇa- mattakena. Kucchiparihārikenāti kucchipariharaṇamattakena. Samādāyeva pakkamīti taṃ aṭṭhaparikkhāramattakaṃ sabbaṃ gahetvāva kāyapaṭibaddhaṃ katvāva gacchati. "mama vihāro pariveṇaṃ upaṭṭhāko"ti āsaṅgo 4- vā bandho vā na hoti. So jiyāmutto saro viya, yūthā apakkamanto mattahatthī 5- viya ca icchiticchitaṃ senāsanaṃ vanasaṇḍaṃ rukkhamūlaṃ vanapabbhāraṃ paribhuñjanto ekova tiṭṭhati, ekova nisīdati. Sabbiriyāpathesu eko adutiyo. "cātuddiso appaṭigho ca hoti santussamāno itarītarena parissayānaṃ sahitā achambhī, eko care khaggavisāṇakappo"ti. 6- Evaṃ vaṇṇitaṃ khaggavisāṇakappataṃ āpajjati. Idāni tamatthaṃ upamāya sādhento "seyyathāpī"ti ādimāha. Tattha pakkhī sakuṇoti pakkhayutto sakuṇo. Ḍetīti uppatati. Ayaṃ panettha saṅkhepattho:- sakuṇā nāma "asukasmiṃ padese rukkho paripakkaphalo"ti ñatvā nānādisāhi āgantvā nakhapattatuṇḍādīhi 7- tassa phalāni vijjhantā vitudantā 8- khādanti. "idaṃ ajjatanāya, idaṃ svātanāya bhavissatī"ti tesaṃ na hoti. Phale pana khīṇe @Footnote: 1 cha.Ma.,i. mahābhārāti. 2 cha.Ma. ticīvaraṃ kāyapaṭibaddhaṃ 3 cha.Ma., Sī.,i. yenicchakaṃ @4 i. sasaṅgo 5 cha.Ma. madahatthī. 6 khu.su. 25/42/343 khaggavisāṇasutta 7 Sī. @nakhapakkhatuṇḍādīhi. Ma. nakhamukhatuṇḍādīhi 8 cha.Ma.,Sī. vidhunantā, i. vidhūnantā

--------------------------------------------------------------------------------------------- page188.

Neva rukkhassa ārakkhaṃ ṭhapenti, na tattha pattaṃ vā nakhaṃ vā tuṇḍaṃ vā ṭhapenti, athakho tasmiṃ rukkhe anapekkhā hutvā, yo yaṃ yaṃ 1- disābhāgaṃ icchati, so tena tena 1- sapattabhārova uppatitvā gacchati, evameva ayaṃ bhikkhu nissaṅgo nirapekkho yenakāmaṃ pakkamati 2- tena vuttaṃ "samādāyeva pakkamī"ti. Nīvaraṇappahānakathā [216] "so iminā cā"ti ādinā kiṃ dasseti? araññavāsassa paccayasampattiṃ dasseti. Yassa hi ime cattāro paccayā natthi, tassa araññavāso na ijjhati. Tiracchānagatehi vā vanacarakehi vā saddhiṃ vattabbataṃ āpajjati. Araññe adhivaṭṭhā devatā "kiṃ evarūpassa pāpabhikkhuno araññavāsenā"ti bheravasaddaṃ sāventi, hatthehi sīsaṃ paharitvā palāyanākāraṃ karonti. "asuko bhikkhu araññaṃ pavisitvā idañcidañca pāpakammaṃ akāsī"ti ayaso pattharati. Yassa panete cattāro paccayā atthi, tassa araññavāso ijjhati. So hi attano sīlaṃ paccavekkhanto kiñci kāḷakaṃ vā tilakaṃ vā apassanto pītiṃ uppādetvā taṃ khayavayato sammasanto ariyabhūmiṃ okkamati. Araññe adhivaṭṭhā devatā attamanā vaṇṇaṃ bhaṇanti. Imassa 3- udake pakkhittatelabindu viya yaso vitthāriko hoti. Tattha vivittanti suññaṃ, appasaddaṃ appanigghosanti attho. Etadeva hi sandhāya vibhaṅge 4- "vivittanti santike cepi senāsanaṃ hoti, tañca anākiṇṇaṃ gahaṭṭhehipi pabbajitehipi. Tena taṃ vivittan"ti vuttaṃ. Seti ceva āsati ca etthāti senāsanaṃ, mañcapīṭhādīnametaṃ adhivacanaṃ. Tenāha "senāsananti mañcopi senāsanaṃ. Pīṭhaṃpi. Bhisīpi. Bibbohanaṃpi. Vihāropi. Aḍḍhayogopi. Pāsādopi. Hammiyampi. Guhāpi. Aṭṭopi. Māḷopi. Leṇaṃpi. Veḷugumbopi. Rukkhamūlaṃpi. Maṇḍapopi senāsanaṃ yattha vā pana bhikkhū paṭikkamanti, sabbametaṃ senāsananti. 5- Apica "vihāro aḍḍhayogo pāsādo hammiyaṃ guhā"ti idaṃ vihārasenāsanaṃ nāma. "mañco pīṭhaṃ bhisī bibbohanan"ti idaṃ mañcapīṭhasenāsanaṃ @Footnote: 1-1 cha.Ma., i. ayaṃ pāṭho na dissati. 2 ka. pakkamanto 3 cha.Ma. itissa @4 abhi. vibhaṅga. 35/526/302 5 abhi. vibhaṅga. 35/527/302

--------------------------------------------------------------------------------------------- page189.

Nāma. "cimilikā cammakkhaṇḍo tiṇasanthāro paṇṇasanthāro"ti idaṃ santhatasenāsanaṃ nāma. "yattha vā pana bhikkhū paṭikkamantī"ti idaṃ okāsasenāsanaṃ nāmāti evaṃ catubbidhaṃ senāsanaṃ hoti, taṃ sabbaṃ senāsanaggahaṇena saṅgahitameva. Idamassa pana sakuṇasadisassa cātuddisassa bhikkhuno anucchavikaṃ. Senāsanaṃ dassento "araññaṃ rukkhamūlan"ti ādimāha. Tattha araññanti "nikkhamitvā bahi indakhīlā, sabbametaṃ araññan"ti 1- idaṃ bhikkhunīnaṃ vasena āgataṃ. "āraññakannāma senāsanaṃ pañcadhanusatikaṃ pacchiman"ti 2- idampana imassa bhikkhuno anurūpaṃ. Tassa lakkhaṇaṃ visuddhimagge dhutaṅganiddese vuttaṃ. Rukkhamūlanti yaṃ kiñci sandacchāyaṃ 3- vivittaṃ rukkhamūlaṃ. Pabbatanti selaṃ. Tattha hi udakasoṇḍīsu udakakiccaṃ katvā sītāya rukkhacchāyāya nisinnassa nānādisāsu khāyamānāsu sītena vātena vījiyamānassa cittaṃ ekaggaṃ hoti. kandaranti kaṃ vuccati udakaṃ, tena dāritaṃ, udakena bhinnaṃ pabbatappadesaṃ yaṃ "nadītumban"tipi "nadīkujajan"tipi 4- vadanti. Tattha hi rajatapaṭasadisā 5- vālikā honti, matthake maṇivitānaṃ viya vanagahanaṃ maṇikhandhasadisaṃ udakaṃ sandati, evarūpaṃ kandaraṃ oruyha pānīyaṃ pivitvā gattāni sītāni 6- katvā vālikaṃ ussāpetvā paṃsukūlacīvaraṃ paññapetvā nisinnassa samaṇadhammaṃ karoto cittaṃ ekaggaṃ hoti. Giriguhanti dvinnaṃ pabbatānaṃ antaraṃ, ekasmiṃyeva vā umaṅgasadisaṃ 7- mahāvivaraṃ. Susānalakkhaṇaṃ visuddhimagge vuttaṃ. Vanapatthanti gāmantaṃ atikkamitvā manussānaṃ anupacāraṭṭhānaṃ, yattha na kasanti na vapanti, tenevāha "vanapatthanti dūrānametaṃ senāsanānaṃ adhivacanan"tiādi. 8- Abbhokāsanti acchannaṃ. Ākaṅkhamāno panettha cīvarakuṭiṃ katvā vasati. Palāsapuñjanti palāsarāsi. Mahāpalāsapuñjato hi palāsaṃ nikkaḍḍhitvā pabbhāraleṇasadise ālaye karonti, gacchagumbādīnaṃ hi upari palāsaṃ pakkhipitvā heṭṭhā nisinnā samaṇadhammaṃ karonti. Taṃ sandhāya 9- vuttaṃ. @Footnote: 1 abhi. vibhaṅaga. 35/529/302 2 vinaYu. mahāvibhaṅga. 2/654/97 3 Ma. santacchāyaṃ @4 cha.Ma. nadīkuñjantipi 5 cha.Ma. rajatapaṭṭasadisā 6 Sī. sītiṃ @7 cha.Ma. umaggasadisaṃ 8 abhi. vibhaṅga. 35/531/303 9 cha.Ma. sandhāyetaṃ

--------------------------------------------------------------------------------------------- page190.

Pacchābhattanti bhattassa pacchato. Piṇḍapātapaṭikkantoti piṇḍapātapariyesanato paṭikkanto. Pallaṅkanti samantato ūrubaddhāsanaṃ. Ābhujitvāti bandhitvā. Ujuṃ kāyaṃ paṇidhāyāti uparimaṃ sarīraṃ ujukaṃ ṭhapetvā aṭṭhārasa piṭṭhikaṇṭakaṭṭhike 1- koṭiyā koṭiṃ paṭipādetvā. Evañhi nisinnassa cammamaṃsanhārūni na paṇamanti. Athassa yā tesaṃ paṇamanappaccayā khaṇe khaṇe vedanā uppajjeyyuṃ, tā na uppajjanti. Tāsu anuppajjamānāsu cittaṃ ekaggaṃ hoti, kammaṭṭhānaṃ na paripatati, vuḍḍhiṃ phātiṃ vepullaṃ upagacchati. Parimukhaṃ satiṃ upaṭaṭhapetvāti kammaṭṭhānābhimukhaṃ satiṃ ṭhapetvā, mukhasamīpe vā katvāti attho. Teneva vibhaṅge vuttaṃ "ayaṃ sati upaṭṭhitā hoti supatiṭṭhitā 2- nāsikagge vā mukhanimitte vā, tena vuccati parimukhaṃ satiṃ upaṭṭhapetvā"ti 3- athavā parīti pariggahaṭṭho. Mukhanti niyyānaṭṭho. Satīti upaṭṭhānaṭṭho. Tena vuccati parimukhaṃ satin"ti evaṃ paṭisambhidāyaṃ 4- vuttanayena cettha attho daṭṭhabbo. Tatrāyaṃ saṅkhepo "pariggahitaṃ niyyānaṃ satiṃ katvā"ti. [217] Abhijjhaṃ loketi ettha lujjanapalujjanaṭṭhena pañcupādānakkhandhā loko, tasmā pañcasu upādānakkhandhesu rāgaṃ pahāya kāmacchandaṃ vikkhambhetvāti ayamettha attho. Vigatābhijjhenāti vikkhambhanavasena pahīnattā vigatābhijjhena, na cakkhuviññāṇasadisenāti attho. Abhijjhāya cittaṃ parisodhetīti abhijjhāto cittaṃ parimoceti. Yathā taṃ sā muñcati ceva, muñcitvā ca na puna gaṇhāti, evaṃ karotīti attho. Byāpādapadosaṃ pahāyāti ādīsupī eseva nayo. Byāpajjati iminā cittaṃ pūtikummāsādayo viya purimapakatiṃ pajahatīti 5- byāpādo. Vikārāpattiyā padussati, paraṃ vā padūseti vināsetīti padoso. Ubhayaṃ cetaṃ 6- kodhassevādhivacanaṃ, thīnaṃ cittagelaññaṃ, middhaṃ cetasikagelaññaṃ, thīnañca middhañca thīnamiddhaṃ. Ālokasaññīti rattimpi divāpi diṭṭhālokasañjānanasamatthatāya vigatanīvaraṇatāya parisuddhāya saññāya samannāgato. Sato sampajānoti satiyā ca @Footnote: 1 cha.Ma.,Sī.,i. piṭṭhikaṇṭake 2 cha.Ma. sūpaṭṭhitā 3 abhi. vi. 35/537/304 @4 khu.paṭi. 31/388/264 5 cha.Ma. vijahatīti i.,Sī. jahatīti. 6 cha.Ma., i ubhayametaṃ.

--------------------------------------------------------------------------------------------- page191.

Ñāñena ca samannāgato. Idaṃ ubhayaṃ ālokasaññāya upakārattā vuttaṃ. Uddhaccañca kukkuccañca uddhaccakukkuccaṃ. Tiṇṇavicikicchoti vicikicchaṃ taritvā atikkamitvā ṭhito. "kathamidaṃ kathamidan"ti evaṃ nappavtatīti akathaṅkathī. Kusalesu dhammesūti anavajjesu dhammesu. "ime nu kho kusalā, kathamime kusalā"ti evaṃ na vicikicchati, na kaṅkhatīti attho. Ayamettha saṅkhePo. Imesu pana nīvaraṇesu vacanatthalakkhaṇādibhedato yaṃ vattabbaṃ siyā, taṃ sabbaṃ visuddhimagge vuttaṃ. [218] Yā panāyaṃ "seyyathāpi mahārājā"ti upamā vuttā. Tattha. Iṇaṃ ādāyāti vuḍḍhiyā dhanaṃ gahetvā. Byantīkareyyāti vigatantaṃ kareyya, yathā tesaṃ kākaṇikamattopi pariyanto nāma nāvasissati, evaṃ kareyya, sabbaso paṭiniyyādeyyāti attho. Tatonidānanti ānaṇyanidānaṃ. 1- So hi "anaṇomhī"ti āvajjento balavapāmojjaṃ labhati, somanassaṃ adhigacchatīti, tena vuttaṃ "labhetha pāmojjaṃ, adhigaccheyya somanassan"ti. [219] Visabhāgavedanuppattiyā kakaceneva catuiriyāpathaṃ 2- chindanto ābādhatīti ābādho, svāssa atthīti ābādhiko. taṃsamuṭṭhānena dukkhena dukkhito. Adhimattagilānoti bāḷhagilāno. Nacchādeyyāti adhimattabyādhiparetatāya na rucceyya. Balamattāti balameva, balañcassa kāye na bhaveyyāti attho. Tatonidānanti ārogyanidānaṃ. Tassa hi "arogomhī"ti āvajjayato tadubhayaṃ hoti. Tena vuttaṃ "labhetha pāmojjaṃ, adhigaccheyya somanassan"ti, [220] Na cassa kiñci bhogānaṃ vayoti kākaṇikamattaṃpi bhogānaṃ vayo na bhaveyya. Tatonidānanti bandhanāmokkhanidānaṃ. Sesaṃ vuttanayeneva sabbapadesu yojetabbaṃ. [221-222] Anattādhīnoti na attani adhīno, attano ruciyā kiñci kātuṃ na labhati. Parādhīnoti paresu adhīno parasseva ruciyā pavattati. Na yena kāmaṅgamoti yena disābhāgenassa gantukāmatā 3- hoti, icchā upapajjati gamanāya, tena gantuṃ na labhati. Dāsabyāti dāsabhāvā. Bhujissoti attano @Footnote: 1 cha.Ma. āṇaṇyanidānaṃ. 2 Ma. sabbiriyāpathaṃ. 3 Ma. gantukāmo

--------------------------------------------------------------------------------------------- page192.

Santako. Tatonidānanti bhujissanidānaṃ. Kantāraddhānamagganti kantāraṃ addhānamaggaṃ, nirudakaṃ dīghamagganti attho. Tatonidānanti khemantabhūminidānaṃ. [223] Ime pañca nīvaraṇe appahīneti ettha bhagavā appahīnakāmacchandanīvaraṇaṃ iṇasadisaṃ, sesāni rogādisadisāni katvā dasseti. Tatrāyaṃ sadisatā:- yo hi paresaṃ iṇaṃ gahetvā vināseti, so tehi "iṇaṃ dehī"ti vuccamānopi pharusaṃ vuccamānopi bajjhamānopi vadhiyamānopi kiñci paṭippharituṃ 1- na sakkoti, sabbaṃ titikkhati. Titikkhākāraṇaṃ hissa taṃ iṇaṃ hoti. Evameva yo yamhi kāmacchandena rajjati, taṇhāgahaṇena 2- taṃ vatthuṃ gaṇhāti, so tena pharusaṃ vuccamānopi bajjhamānopi vadhiyamānopi sabbaṃ titikkhati, titikkhākāraṇaṃ hissa so kāmacchando hoti, gharasāmikehi vadhiyamānānaṃ itthīnaṃ viyāti evaṃ iṇaṃ viya kāmacchando daṭṭhabbo. Yathā pana pittarogāturo madhusakkarādīsupi dinnesu pittarogāturatāya tesaṃ rasaṃ na vindati, "tittakaṃ tittakan"ti uggiratiyeva, evameva byāpannacitto hitakāmehi ācariyupajjhāyehi appamattakampi ovadiyamāno ovādaṃ na gaṇhāti, "ativiya tumhe upaddavethā"ti ādīni vatvā vibbhamati. Pittarogāturatāya so puriso madhusakkarādirasaṃ 3- viya kodhāturatāya jhānasukhādibhedaṃ sāsanarasaṃ na vindatīti evaṃ rogo viya byāpādo daṭṭhabbo. Yathā pana nakkhattadivase bandhanāgāre baddho puriso nakkhattassa neva ādiṃ na majjhaṃ na pariyosānaṃ passati. So dutiyadivase mutto "aho hiyyo nakkhattaṃ manāpaṃ ahosi, 4- aho naccaṃ aho gītan"ti ādīni sutvāpi paṭivacanaṃ na deti. Kiṃ kāraṇā? nakkhattassa ananubhūtattā, evameva thīnamiddhābhibhūto bhikkhu vicittanayepi dhammassavane pavattamāne neva tassa ādiṃ na majjhaṃ na pariyosānaṃ jānāti. Sopi uṭṭhite dhammassavane "aho dhammassavanaṃ, aho kāraṇaṃ, aho upamā"ti dhammassavanassa vaṇṇaṃ bhāsamānānaṃ sutvāpi paṭivacanaṃ na deti. Kiṃ kāraṇā? thīnamiddhavasena dhammakathāya ananubhūtattā. Evaṃ bandhanāgāraṃ viya thīnamiddhaṃ daṭṭhabbaṃ. @Footnote: 1 cha.Ma. paṭibāhituṃ 2 cha.Ma. taṇhāsahagatena @3 cha.Ma. madhusakkarādīnaṃ 4 cha.Ma. ayaṃ pāṭho na dissati

--------------------------------------------------------------------------------------------- page193.

Yathā pana nakkhattaṃ kīḷantopi dāso "idaṃ nāma accāyikaṃ karaṇīyaṃ atthi, sīghaṃ tattha gacchāhi. No ce gacchasi, hatthapādaṃ vā te chindāmi, kaṇṇanāsaṃ vā"ti vutto 1- so sīghaṃ gacchatiyeva. So nakkhattassa ādimajjhapariyosānaṃ anubhavituṃ na labhati, kasmā? parādhīnatāya, evameva vinaye apakataññunā bhikkhunā 2- vivekatthāya araññaṃ paviṭṭhenāpi kismiñcideva antamaso kappiyamaṃsepi akappiyamaṃsasaññāya uppannāya vivekaṃ pahāya sīlaparisodhanatthaṃ vinayadharassa santikaṃ gantabbaṃ hoti, vivekasukhaṃ anubhavituṃ na labhati. Kasmā? uddhaccakukkuccābhibhūtabhāvāyāti. Evaṃ dāsabyaṃ viya uddhaccakukkuccaṃ Daṭṭhabbaṃ. Yathā pana kantāraddhānamaggaṃ paṭipanno puriso corehi manussānaṃ vilumpamānokāsaṃ 3- hatokāsaṃ ca disvā daṇḍakasaddenapi sakuṇasaddenapi "corā āgatā"ti ussaṅkitaparisaṅkitova hoti, gacchatipi tiṭṭhatipi nivattatipi, gataṭṭhānato āgataṭṭhānameva bahutaraṃ hoti. So kicchena kasirena khemantabhūmiṃ pāpuṇāti vā na vā pāpuṇāti. Evameva yassa aṭṭhasu ṭhānesu vicikicchā uppannā hoti, so buddho nu kho, "na nukho buddho"ti ādinā nayena vicikicchanto adhimuccitvā saddhāya gaṇhituṃ na sakkoti. Asakkonto maggaṃ vā phalaṃ vā na pāpuṇātīti iti yathā kantāraddhānamagge "corā atthi natthī"ti punappunaṃ āsappanaparisappanaṃ apariyogāhanaṃ chambhitattaṃ cittassa uppādento khemantappattiyā antarāyaṃ karoti, evaṃ vicikicchāpi "buddho nukho na buddho"ti ādinā nayena punappunaṃ āsappanaparisappanaṃ apariyogāhanaṃ chambhitattaṃ cittassa uppādayamānā ariyabhūmippattiyā antarāyaṃ karotīti kantāraddhānamaggo viya vicikicchā daṭṭhabbā. [224] Imāni "seyyathāpi mahārāja ānaṇyan"ti ettha bhagavā pahīnakāmacchandanīvaraṇaṃ ānaṇyasadisaṃ, sesāni ārogyādisadisāni katvā dasseti. Tatrāyaṃ sadisatā. Yathā hi puriso iṇaṃ ādāya kammantaṃ 4- payojetvā samiddhataṃ patto "idaṃ iṇaṃ nāma palibodhamūlan"ti cintetvā savaḍḍhikaṃ iṇaṃ niyyādetvā paṇṇaṃ phālāpeyya, athassa tato paṭṭhāya neva koci dūtaṃ peseti, na paṇṇaṃ. @Footnote: 1 Sī. vutte 2 cha.Ma.,Sī.,i. ayaṃ pāṭho na dissati 3 cha.Ma. viluttokāsaṃ @4 cha.Ma. kammante

--------------------------------------------------------------------------------------------- page194.

So iṇasāmike disvāpi sace icchati, āsanā uṭṭhahati, no ce, na uṭṭhahati. Kasmā? tehi saddhiṃ nillepatāya alaggatāya. Evameva bhikkhu "ayaṃ kāmacchando Nāma palibodhamūlan"ti cintetvā cha dhamme bhāvetvā kāmacchandanīvaraṇaṃ pajahati. Te pana cha dhamme mahāsatipaṭaṭhāne vaṇṇayissāma. Tassevaṃ pahīnakāmacchandassa yathā iṇamuttassa purisassa iṇasāmike disvā neva bhayaṃ na chambhitattaṃ hoti, evameva paravatthumhi neva saṅgo na baddho hoti. Dibbānipi rūpāni passato kileso na samudācarati. Tasmā bhagavā ānaṇyamiva kāmacchandappahānaṃ āha. Yathā pana so pittarogāturo puriso bhesajjakiriyāya taṃ rogaṃ vūpasametvā tato paṭṭhāya madhusakkarādīnaṃ rasaṃ vindati, evameva bhikkhu "ayaṃ byāpādo nāma anatthakaro"ti cha dhamme bhāvetvā byāpādanīvaraṇampajahati. Sabbanivaraṇesu cha dhamme mahāsatipaṭaṭhāneyeva vaṇṇayissāma. Na kevalañca teyeva, yepi thīnamiddhādīnaṃ pahānāya bhāvetabbā. Tepi sabbe tattheva vaṇṇayissāma. So evaṃ pahīnabyāpādo, yathā pittarogavimutto puriso madhusakkarādīnaṃ rasaṃ sampiyāyamāno paṭisevati, evameva ācārapaṇṇattiādīni sikkhāpadāni sirasā sampaṭicchitvā sampiyāyamāno sikkhati. Tasmā bhagavā ārogyamiva byāpādappahānaṃ āha. Yathā so nakkhattadivase bandhanāgāraṃ pavesitapuriso aparasmiṃ nakkhattadivase "pubbepi ahaṃ pamādadosena baddho, tena taṃ nakkhattaṃ nānubhaviṃ, idāni appamatto bhavissāmī"ti yathāssa paccatthikā okāsaṃ na labhanti, evaṃ appamatto hutvā nakkhattaṃ anubhavitvā "aho nakkhattaṃ, aho nakkhattan"ti udānaṃ udānesi, evameva bhikkhu "idaṃ thīnamiddhaṃ nāma mahāanatthakaran"ti cha dhamme bhāvetvā thīnamiddhanīvaraṇaṃ pajahati. So evaṃ pahīnathīnamiddho, yathā bandhanā mutto puriso sattāhaṃpi nakkhattassa ādimajjhapariyosānaṃ anubhavati, evameva dhammanakkhattassa ādimajjhapariyosānaṃ anubhavanto saha paṭisambhidāhi arahattaṃ pāpuṇāti. Tasmā bhagavā bandhanā mokkhamiva thīnamiddhappahānaṃ āha.

--------------------------------------------------------------------------------------------- page195.

Yathā pana dāso kañcideva mittaṃ upanissāya sāmikānaṃ dhanaṃ datvā attānaṃ bhujissaṃ katvā tato paṭṭhāya yaṃ icchati, taṃ karoti, evameva bhikkhu "idaṃ uddhaccakukkuccaṃ nāma mahāanatthakaran"ti cha dhamme bhāvetvā uddhaccakukkuccaṃ pajahati. So evaṃ pahīnuddhaccakukkucco, yathā bhujisso puriso yaṃ icchati, taṃ karoti, yaṃ na icchati, taṃ na karoti, na taṃ koci balakkārena tato nivatteti, evameva yathāsukhaṃ nekkhammapaṭipadaṃ paṭipajjati. Na taṃ uddhaccakukkuccaṃ balakkārena tato nivatteti. Tasmā bhagavā bhujissaṃ viya uddhaccakukkuccappahānaṃ āha. Yathā balavā puriso hatthasāraṃ gahetvā sajjāvudho saparivāro kantāraṃ paṭipajjeyya, taṃ corā dūrato disvā palāyeyyuṃ. So sotthinā taṃ kantāraṃ nittharitvā khemantaṃ patto haṭṭhatuṭṭho assa, evameva bhikkhu "ayaṃ vicikicchā nāma mahāanatthakārikā"ti cha dhamme bhāvetvā vicikicchaṃ pajahati. So evaṃ pahīnavicikiccho, yathā balavā puriso sajjāvudho saparivāro nibbhayo core tiṇaṃ viya agaṇetvā sotthinā nikkhamitvā khemantaṃ bhūmiṃ pāpuṇāti, evameva bhikkhu duccaritakantāraṃ nittharitvā paramaṃ khemantabhūmiṃ amatamahānibbānaṃ pāpuṇāti. Tasmā bhagavā khemantabhūmiṃ viya vicikicchāppahānaṃ āha. [225] Pāmojjaṃ jāyatīti tuṭṭhākāro jāyati. Pamuditassa pīti jāyatīti tuṭṭhassa sakalasarīraṃ khobhayamānā pīti jāyati. Pītimanassa kāyo passambhatīti pītisampayuttacittassa puggalassa nāmakāyo passambhati, vigatadaratho hoti. Sukhaṃ vedetīti kāyikampi cetasikampi sukhaṃ vedayati. Cittaṃ samādhiyatīti iminā nekkhammasukhena sukhitassa upacāravasenapi appanāvasenapi cittaṃ samādhiyati. Paṭhamajjhānathathā [226] So vivicceva kāmehi .pe. Paṭhamaṃ jhānaṃ upasampajja viharatītiādi pana upacārasamādhinā samāhite citte uparivisesadassanatthaṃ appanāsamādhinā samāhite citte tassa samādhino pabhedadassanatthaṃ vuttanti veditabbaṃ. Imameva kāyanti imaṃ karajakāyaṃ. Abhisandetīti temeti sneheti, sabbattha

--------------------------------------------------------------------------------------------- page196.

Pavattapītisukhaṃ karoti. parisandetīti samantato sandeti. 1- Paripūretīti vāyunā bhastaṃ viya pūreti. Parippharatīti samantato pharati. 2- Sabbāvato kāyassāti assa bhikkhuno sabbakoṭṭhāsavato kāyassa kiñci upādinnakasantatipavattiṭṭhāne chavimaṃsalohitānugataṃ aṇumattaṃpi ṭhānaṃ paṭhamajjhānasukhena apphuṭaṃ nāma na hoti. [227] Dakkhoti cheko paṭibalo nhāniyacuṇaṇāni kātuṃ ceva payojetuñca sandetuñca. 3- Kaṃsathāleti yena kenaci lohena katabhājane. Mattikabhājanaṃ pana thiraṃ na hoti, sandentassa 4- bhijjati. Tasmā taṃ na dasseti. Paripphosakaṃ paripphosakanti siñcitvā siñcitvā. Sandeyyāti vāmahatthena kaṃsathālaṃ gahetvā dakkhiṇahatthena pamāṇayuttaṃ udakaṃ siñcitvā siñcitvā parimaddanto piṇḍaṃ kareyya. Snehānugatāti udakasinehena anugatā. Snehaparetāti udakasinehena pariggahitā. 5- Santarabāhirāti saddhiṃ antopadesena ceva bahipadesena ca sabbatthakameva ca udakasnehena phuṭāti attho. Na ca paggharatīti 6- na ca binduṃ binduṃ udakaṃ paggharati, sakkā hoti. Hatthenapi. Dvīhipi tīhipi aṅgulīhi gahetuṃ ovaṭṭitāyapi kātunti attho. Dutiyajjhānakathā [229] Dutiyajjhānasukhupamāyaṃ ubbhitodakoti ubbhinnaudako, na heṭṭhā ubbhijjitvā uggacchanakaudako, antoyeva pana uppajjanakaudakoti attho. Āyamukhanti āgamanamaggo. Devoti megho. Kālena kālanti kāle kāle, anvaḍḍhamāsaṃ vā anudasāhaṃ vāti attho. Dhāranti vuṭṭhiṃ. Anuppaveccheyyāti na anuppaveseyya, 7- na vasseyyāti attho. Sītā vāridhārā ubbhijjitvāti sītā vāridhārā taṃ rahadaṃ pūrayamānaṃ ubbhijjitvā. Heṭṭhā uggacchanakaudakañhi uggantvā uggantvā bhijjantaṃ udakaṃ khobheti, catūhi disāhi pavisanakaudakaṃ purāṇapaṇṇatiṇakaṭṭhadaṇḍakādīhi udakaṃ khobheti, vuṭṭhiudakaṃ dhārānipātapubbuḷakehi udakaṃ khobheti, sannisinnameva pana hutvā iddhinimmitamiva uppajjamānaṃ udakaṃ imaṃ @Footnote: 1 ka. sanneti 2 cha.Ma., i. phusati. 3 ka. sannetuñca. @4 ka. sannentassa, sanneyYu. 5 cha.Ma., i. parigatā. 6 cha.Ma. paggharaṇītī @7 cha.Ma., i. na ca paveseyYu.

--------------------------------------------------------------------------------------------- page197.

Padesaṃ pharati, imaṃ padesaṃ na pharatīti natthi, tena aphuṭokāso nāma na hotīti. Tattha rahado viya karajakāyo, udakaṃ viya dutiyajjhānasukhaṃ. Sesaṃ purimanayeneva veditabbaṃ. Tatiyajjhānakathā [231] Tatiyajjhānasukhupamāyaṃ uppalāni ettha santīti uppalinī. Sesapadadvayepeseva nayo. Ettha ca setarattanīluppalesu 1- yaṃkiñci uppalaṃ uppalameva, ūnakasatapattaṃ puṇḍarikaṃ, satapattaṃ padumaṃ. Pattaniyamaṃ vā vināpi setaṃ padumaṃ, rattaṃ puṇḍarikanti ayamettha vinicchayo. Udakānuggatānīti udakato na uggatāni. Antonimuggaposinīti 2- udakatalassa anto nimuggāniyeva hutvā posinti 3- vaḍḍhantīti 4- attho. Sesaṃ purimanayeneva veditabbaṃ. Catutthajjhānakathā [232-233] Catutthajjhānasukhupamāyaṃ parisuddhena cetasā pariyodātenāti ettha nirupakkilesaṭṭhena parisuddhaṃ, pabhassaraṭṭhena pariyodātanti veditabbaṃ. Odātena vatthenāti idaṃ utupharaṇatthaṃ vuttaṃ. Kiliṭṭhavatthena hi utupharaṇaṃ na hoti, taṃkhaṇaṃ dhotaparisuddhena utupharaṇaṃ balavaṃ hoti. Imissā hi upamāya vatthaṃ viya karajakāyo, utupharaṇaṃ viya catutjjhānasukhaṃ. Tasmā, yathā sunhātassa purisassa parisuddhaṃ vatthaṃ sasīsaṃ pārupitvā, nisinnassa sarīrato utu sabbameva vatthaṃ pharati, na koci vatthassa aphuṭokāso hoti, evaṃ catutthajjhānasukhena bhikkhuno karajakāyassa na koci okāso aphuṭo hotīti evamettha attho daṭṭhabbo. Imesaṃ pana catunnaṃ jhānānaṃ anupadavaṇṇanā ca bhāvanānayo ca visuddhimagge vuttoti idha na vitthārito. Ettāvatā cesa rūpajjhānalābhī yeva na arūpajjhānalābhīti veditabbo. Na hi aṭṭhasu samāpattīsu cuddasahākārehi vasibhāvaṃ 5- vinā upari abhiññādhigamo hoti. pāliyaṃ pana rūpajjhānāniyeva āgatāni, arūpajjhānāni āharitvā kathetabbāni. @Footnote: 1 cha.Ma.....nīlesu 2 cha.Ma. antonimuggasīnīti 3 cha.Ma. posīni @4 cha.Ma. vaḍḍhinīti 5 cha.Ma. ciṇṇavasībhāvaṃ.

--------------------------------------------------------------------------------------------- page198.

Vipassanāñāṇakathā (1) [234] So evaṃ samāhite citte .pe. Āneñjappatteti so cudadasahākārehi aṭṭhasu samāpattīsu ciṇṇavasībhāvo bhikkhūti dasseti. Sesamettha visuddhimagge vuttanayeneva veditabbaṃ. Ñāṇadassanāya cittaṃ abhinīharatīti ettha ñāṇadassanti maggañāṇaṃpi vuccati phalañāṇaṃpi, sabbaññutañāṇaṃpi, paccavekkhaṇañāṇaṃpi, vipassanāñāṇaṃpi. "kinnukho āvuso ñāṇadassanavisuddhatthaṃ bhagavati brahcariyaṃ vussatī"ti 1- hi ettha maggañāṇaṃ ñāṇadassanti vuttaṃ. "ayamañño uttarimanussadhammo alamariyañāṇadassanaviseso adhigato phāsuvihāro"ti 2- ettha phalañāṇaṃ. "bhagavatopi kho ñāṇadassanaṃ `udapādi sattāhakālakato āḷāro kālāmo"ti 3- ettha sabbaññutañāṇaṃ. "ñāṇañca pana me dassanaṃ udapādi akuppā me vimutti, ayamantimā jātī"ti 4- ettha paccavekkhaṇañāṇaṃ. Idha pana "ñāṇadassanāya cittan"ti idaṃ vipassanāñāṇaṃ "ñāṇadassanan"ti vuttaṃ 5- abhinīharatīti vipassanāñāṇassa nibbattanatthāya tanninnaṃ tappoṇaṃ tappabbhāraṃ karoti. Rūpīti ādīnaṃ attho vuttoyeva. Odanakummāsūpacayoti odanena ceva kummāsena ca upacito vaḍḍhito. Aniccucchādanaparimaddanabhedanaviddhaṃsanadhammoti hutvā abhāvaṭṭhena aniccadhammo, duggandhavighātatthāya tanuvilepanena ucchādanadhammo, aṅgapaccaṅgābādhavinodanatthāya khuddakasambāhanena parimaddanadhammo, daharakāle vā ūrūsu sayāpetvā gabbhāvāsena dussaṇṭhitānaṃ vināmitānaṃ 6- tesaṃ tesaṃ aṅgānaṃ saṇṭhānasampādanatthaṃ añjanapīḷanādivasena 7- parimaddanadhammo. Evaṃ pariharitopi bhedanaviddhaṃsanadhammo bhijjati ceva vikīrati ca, evaṃsabhāvoti attho. Tattha rūpī cātummahābhūtikotiādīsu chahi padehi samudayo kathito, aniccapadena saddhiṃ pacchimehi dvīhi atthaṅgamo. Ettha nissitaṃ ettha paṭibaddhanti ettha cātummahābhūtike kāye nissitañca paṭibaddhañca. @Footnote: 1 Ma.mū. 12/257/217 rathavinītasutta 2 Ma.mū. 12/328/291 cūḷagosiṅagasutta @3 vi. mahāvagga 4/10/10 4 vinaYu. mahāvagga 4/16/15 5 cha.Ma. vuttanti @6 cha.Ma. ayaṃ pāṭho na dissati. 7 cha.Ma. añchana....

--------------------------------------------------------------------------------------------- page199.

[235] Subhoti sundaro. Jātimāti parisuddhākārasamuṭṭhito. Suparikammakatoti suṭṭhu kataparikammo apanītapāsāṇasakkharo. Acchoti tanucchavi. Vippasannoti suṭṭhu pasanno. Sabbākārasampannoti dhovanādīhi sabbehi ākārehi sampanno. Nīlantiādīhi vaṇṇasampattiṃ dasseti. Tādisaṃ hi āvutaṃ pākaṭaṃ hoti. Evamevakhoti ettha evaṃ upamāsaṃsandanaṃ 1- veditabbaṃ. Maṇi viya hi karajakāyo, āvutasuttaṃ viya vipassanāñāṇaṃ, cakkhumā puriso viya vipassanālābhī bhikkhu, hatthe karitvā paccavekkhato "ayaṃ kho maṇī"ti maṇino āvibhūtakālo viya vipassanāñāṇaṃ abhinīharitvā nisinnassa bhikkhuno cātummahābhūtikakāyassa āvibhūtakālo, "tatridaṃ suttaṃ āvutan"ti suttassāvibhūtakālo viya vipassanāñāṇaṃ nīharitvā nisinnassa bhikkhuno tadārammaṇānaṃ phassapañcamakānaṃ vā sabbacittacetasikānaṃ vā vipassanāñāṇasseva vā āvibhūtakālo. Idañca vipassanāñāṇaṃ maggañāṇānantaraṃ. Evaṃ santepi, yasmā abhiññāvāre āraddhe etassa antarāvāro natthi, tasmā idheva dassitaṃ. Yasmā ca aniccādivasena akatasammasanassa dibbāya sotadhātuyā bheravasaddaṃ suṇato, pubbenivāsānussatiyā bherave khandhe anussarato, dibbena cakkhunā bheravarūpaṃ passato bhayasantāso uppajjati, na aniccādivasena katasammasanassa. Tasmā abhiññaṃ pattassa bhayavinodanahetusampādanatthaṃpi idaṃ idheva dassitaṃ. Apica yasmā vipassanāsukhaṃ nāmetaṃ maggaphalasukhasampādakaṃ pāṭiyekkaṃ sandiṭṭhikaṃ sāmaññaphalaṃ. Tasmāpi āditova idaṃ idha dassitanti veditabbaṃ. Manomayiddhiñāṇakathā (2) [236-237] Manomayanti manena nibbattitaṃ. Sabbaṅgapaccaṅganti sabbehi aṅgehi ca paccaṅgehi ca samannāgataṃ. Ahīnindriyanti saṇṭhānavasena avikalindriyaṃ. Iddhimatā nimmitarūpaṃ hi sace iddhimā odāto, taṃpi odātaṃ. Sace aviddhakaṇṇo, taṃpi aviddhakaṇṇanti evaṃ sabbākārehi tena sadisameva @Footnote: 1 Ma. upamāsampādanaṃ

--------------------------------------------------------------------------------------------- page200.

Hoti. Muñjamhā īsikantiādi upamāttayampi hi sadisabhāvadassanatthameva vuttaṃ. Muñjasadisāeva hi tassa anto īsikā hoti. Kosisadisoyeva asi, vaṭṭāya kosiyā vaṭṭaṃ asimeva pakkhipanti, patthaṭāya patthaṭaṃ. Karaṇḍāti idaṃpi ahikañcukassa nāmaṃ, na vilivakaraṇḍakassa ahikañcuko hi ahinā sadisova hoti. Tattha kiñcāpi "puriso ahiṃ karaṇḍā uddhareyyā"ti hatthena uddharamāno viya dassito, athakho cittenevassa uddharaṇaṃ veditabbaṃ. Ayaṃ hi ahi nāma sajātiyaṃ ṭhito, kaṭṭhantaraṃ vā rukkhantaraṃ vā nissāya, tacato sarīranikkaḍḍhanapayogasaṅkhātena thāmena, sarīraṃ khādamānaṃ 1- viya purāṇatacaṃ jigucchantoti imehi catūhi kāraṇehi sayameva kañcukaṃ pajahati, na sakkā tato aññena uddharituṃ, tasmā cittena uddharaṇaṃ sandhāya idaṃ vuttanti veditabbaṃ. Iti muñajādisadisaṃ imassa bhikkhuno sarīraṃ, īsikādisadisaṃ nimmitarūpanti idamettha opammasaṃsandanaṃ. Nimmānavidhānaṃ panettha parato ca idadhividhādipañcaabhiññākathā sabbākārena visuddhimagge vitthāritāti tattha vuttanayeneva veditabbā. Upamāmattameva hi idha adhikaṃ. Iddhividhañāṇakathā (3-7) [239] Tattha chekakumbhakārādayo viya iddhividhañāṇalābhī bhikkhu daṭṭhabbo, suparikammakatamattikādayo viya iddhividhañāṇaṃ daṭṭhabbaṃ, icchaticchitabhājanavikatiādikaraṇaṃ viya tassa bhikkhuno vikubbanaṃ daṭṭhabbaṃ. [241] Dibbasotadhātuupamāyaṃ yasmā kantāraddhānamaggo sāsaṅko hoti sappaṭibhayo. Tattha ussaṅkitaparisaṅkitena ayaṃ bherisaddo, ayaṃ mudiṅgasaddoti na sakkā vavatthapetuṃ, tasmā kantāraggahaṇaṃ akatvā khemamaggaṃ dassento "addhānamaggapaṭipanno"ti āha. Appaṭibhayaṃ hi khemamaggaṃ sīse sāṭakaṃ katvā saṇikaṃ paṭipanno vuttappakāre sadde sukhaṃ vavatthapeti. Tassa vasena tesaṃ tesaṃ saddānaṃ āvibhūtakālo viya yogino dūrasantikabhedānaṃ dibbānaṃ ceva mānusakānañca saddānaṃ āvibhūtakālo daṭṭhabbo. @Footnote: 1 cha.Ma. khādayamāno

--------------------------------------------------------------------------------------------- page201.

[243] Cetopariyañāṇūpamāyaṃ:- daharoti taruṇo. Yuvāgi yobbanena samannāgato. Maṇḍanajātikoti yuvāpi samāno na ālasiyo na kiliṭṭhavatthasarīro. Athakho maṇḍanapakatiko, divasassa dve tayo vāre nhāyitvā suddhavatthaparidahanaalaṅkārakaraṇasīlota attho. Sakaṇikanti kāḷatilakavaṇamukhadūlipiḷakādīnaṃ 1- aññatarena sadosaṃ. Tattha yathā tassa mukhanimittaṃ paccavekkhato mukhe doso pākaṭo hoti, evaṃ cetopariyañāṇāya cittaṃ abhinīharitvā nisinnassa bhikkhuno paresaṃ soḷasavidhaṃ cittaṃ pākaṭaṃ hotīti veditabbaṃ. [245] Pubbenivāsañāṇūpamāyaṃ:- taṃdivasaṃ katakiriyā pākaṭā hotīti taṃdivasaṃ gatagāmattayameva gahitaṃ. Tattha gāmattayagatapuriso viya pubbenivāsañāṇalābhī daṭṭhabbo, tayo gāmā viya tayo bhavā daṭṭhabbā, tassa purisassa tīsu gāmesu taṃdivasaṃ katakiriyāya āvibhāvo viya pubbenivāsāya cittaṃ abhinīharitvā nisinnassa bhikkhuno tīsu bhavesu katakiriyāya pākaṭabhāvo daṭṭhabbo. [247] Dibbacakkhūpamāyaṃ:- vithiṃ sañcaranteti aparāparaṃsañcarante. "vīthaṃ carante"tipi 2- pāṭho, ayamevattho. Tattha nagaramajjhe siṅghāṭakamhi pāsādo viya imassa bhikkhuno karajakāyo daṭṭhabbo, pāsāde ṭhito cakkhumā puriso viya ayameva dibbacakkhuṃ patvā ṭhito bhikkhu, gehaṃ pavisantā viya paṭisandhivasena mātukucchiyaṃ pavisantā, gehā nikkhamantā viya mātu kucchito nikkhamantā, rathikāya vīthiṃ sañcarantā viya aparāparaṃ sañcaraṇakasattā, purato abbhokāsaṭṭhāne majjhe siṅghāṭake nisinnā viya tīsu bhavesu tattha tattha nibbattasattā, pāsādatale ṭhitapurisassa tesaṃ manussānaṃ āvibhūtakālo viya dibbacakkhuñāṇāya cittaṃ abhinīharitvā nisinnassa bhikkhuno tīsu bhavesu nibbattasattānaṃ āvibhūtakālo daṭṭhabbo. Idaṃ ca desanāsukhatthameva vuttaṃ, āruppe pana dibbacakkhussa gocaro natthīti. Āsavakkhayañāṇakathā (8) [248] So evaṃ samāhite citteti idha vipassanāpādakaṃ catutthajjhānacittaṃ veditabbaṃ. Āsavānaṃ khayañāṇāyāti āsavānaṃ khayañāṇanibbattanatthāya. @Footnote: 1 cha.Ma., i. kāḷatilakavaṅgamukhadūsipīḷakādīnaṃ. @2 Sī. vithisañcarantetipi, Ma. rathikaṃ sañcarantetipi

--------------------------------------------------------------------------------------------- page202.

Ettha ca āsavānaṃ khayo nāma maggopi phalaṃpi nibbānaṃpi bhaṅgopi vuccati. "khaye ñāṇaṃ anuppāde ñāṇan"ti 1- ettha hi maggo "āsavānaṃ khayo"ti vutto. "āsavānaṃ khayā samaṇo hotī"ti 2- ettha phalaṃ. "paravajjānupassissa niccaṃ ujjhānasaññino āsavā tassa vaḍḍhanti ārā so āsavakkhayā"ti 3- ettha nibbānaṃ. "āsavānaṃ khayo vayo bhedo aniccatā antaradhānan"ti 4- ettha bhaṅgo. Idha pana nibbānaṃ adhippetaṃ, arahattamaggopi vaṭṭatiyeva. Cittaṃ abhinīharatīti vipassanācittaṃ tanninnaṃ tappoṇaṃ tappabbhāraṃ karoti. So idaṃ dukkhantiādīsu "ettakaṃ dukkhaṃ, na ito bhiyyo"ti sabbaṃpi dukkhasaccaṃ sarasalakkhaṇapaṭivedhena yathābhūtaṃ pajānātīti attho. Tassa ca dukkhas nibbattikaṃ 5- taṇhaṃ "ayaṃ dukkhasamudayo"ti, tadubhayaṃpi yaṃ ṭhānaṃ patvā nirujjhati, tantesaṃ appavattiṃ nibbānaṃ "ayaṃ dukkhanirodho"ti, tassa ca sampāpakaṃ ariyamaggaṃ "ayaṃ dukkhanirodhagāminīpaṭipadā"ti sarasalakkhaṇapaṭivedhena yathābhūtaṃ pajānātīti attho. Evaṃ sarūpato saccāni dassetvā puna kilesavasena pariyāyato dassento "ime āsavā"tiādimāha. Tassa evaṃ jānato evaṃ passatoti tassa bhikkhuno evaṃ jānantassa evaṃ passantassa, saha vipassanāya koṭippattaṃ maggaṃ kathesi. Kāmāsavāti kāmāsavato. "vimuccatī"ti iminā maggakkhaṇaṃ dasseti. Vimuttasminti iminā phalakkhaṇaṃ. Vimuttamiti ñāṇaṃ hotīti iminā paccavekkhaṇañāṇaṃ. Khīṇā jātītiādīhi tassa bhūmiṃ. Tena hi ñāṇena khīṇāsavo paccavekkhanto "khīṇā jātī"tiādīni pajānāti. Katamā panassa jāti khīṇā, kathañca naṃ pajānātīti? na tāvassa Atītā jāti khīṇā, pubbeva khīṇattā. Na anāgatā, anāgate vāyāmābhāvato. Na paccuppannā, vijjamānattā. Yā pana maggassa abhāvitattā uppajjeyya ekacatupañcavokārabhavesu ekacatupañcakkhandhappabhedā jāti, sā maggassa bhāvitattā @Footnote: 1 dī. pāṭi. 11/304/193 saṅgītisutta 2 Ma.mū. 12/438/386 cūḷaassapurasutta @3 khu. dhamma 25/253/60 ujjhānasaññittheravatthu 4 abhi.vi. 35/354/228 @5 Ma. nibbattanikaṃ

--------------------------------------------------------------------------------------------- page203.

Āyatiṃ anuppādadhammataṃ āpajjanena khīṇā, taṃ so maggabhāvanāya pahīnakilese paccavekkhitvā "kilesābhāve vijjamānaṃpi kammaṃ āyatiṃ appaṭisandhikaṃva hotī"ti jānanto pajānāti. Vusitanti vuṭṭhaṃ parivuṭṭhaṃ. 1- Brahmacariyanti maggabrahmacariyaṃ. Puthujjanakalyāṇakena hisaddhiṃ satta sekhā 2- brahmacariyavāsaṃ vasanti nāma, khīṇāsavo vuṭṭhavāso. Tasmā so attano brahmacariyavāsaṃ paccavekkhanto "vusitaṃ brahmacariyan"ti pajānāti. Kataṃ karaṇīyanti catūsu saccesu catūhi maggehi pariññāpahānasacchikiriyābhāvanāvasena soḷasavidhaṃ kiccaṃ niṭṭhāpitaṃ. Tena tena maggena pahātabbakilesā pahīnā, dukkhamūlaṃ samucchinnanti attho. Puthujjanakalyāṇakādayo hi taṃ kiccaṃ karonti, khīṇāsavo katakaraṇīyo. Tasmā so attano karaṇīyaṃ paccavekkhanto "kataṃ me karaṇīyan"ti pajānāti. Nāparaṃ itthattāyāti idāni puna itthabhāvāya evaṃ soḷasakiccabhāvāya kilesakkhayabhāvāya vā kattabbaṃ maggabhāvanākiccaṃ me natthīti pajānāti. Athavā itthattāyāti itthabhāvato 3- imasmā evaṃpakārā idāni vattamānakkhandhasantānā aparaṃ khandhasantānaṃ mayhaṃ natthi. Ime pana pañcakkhandhā pariññātā tiṭṭhanti chinnamūlakā rukkhā viya, te carimakacittanirodhena anupādāno viya jātavedo nibbāyissanti, apaṇṇattikabhāvaṃ ca gamissantīti pajānāti. [249] Pabbatasaṅkhepeti pabbatamatthake. Anāviloti nikkaddamo. Sippiyo ca sambukā ca sippisambukaṃ. Sakkharā cakathalā 4- ca sakkharakathalaṃ. Macchānaṃ gumbā ghaṭāti macchagumbaṃ. Tiṭṭhantaṃpi carantaṃpīti ettha sakkharakathalaṃ tiṭṭhatiyeva, itarāni carantipi tiṭṭhantipi. Yathā pana antarantarā ṭhitāsupi nisinnāsupi vijjamānāsupi "etā gāvo carantī"ti carantiyo upādāya itarāpi carantīti vuccanti, evaṃ tiṭṭhantameva sakkharakathalamupādāya itaraṃpi dvayaṃ tiṭṭhantanti vuttaṃ. Itarañca dvayaṃ carantaṃ upādāya sakkharakathalaṃpi carantanti vuttaṃ. Tattha cakkhumato purisassa tīre ṭhatvā passato sippisambukādīnaṃ vibhūtakālo viya @Footnote: 1 cha.Ma. vutthaṃ parivutthaṃ 2 cha.Ma. sekkhā 3 Sī. itthambhāvato @4 cha.Ma. kathalāni, Sī. kaṭhalāni

--------------------------------------------------------------------------------------------- page204.

Āsavānaṃ khayāya cittaṃ abhinīharitvā nisinnassa bhikkhuno catunnaṃ saccānaṃ vibhūtakālo daṭṭhabboti. Ettāvatā 1- vipassanāñāṇaṃ, manomayañāṇaṃ, iddhividhañāṇaṃ, dibbasotañāṇaṃ, cetopariyañāṇaṃ, pubbenivāsañāṇaṃ, dibbacakkhuvasena nipphannaṃ anāgataṃsañāṇa- yathākammupagañāṇadvayaṃ, dibbacakkhuñāṇaṃ, āsavakkhayañāṇanti dasa ñāṇāni niddiṭṭhāni honti. Tesaṃ ārammaṇavibhāgo jānitabbo:- tattha vipassanāñāṇaṃ parittamahaggataatītānāgatapaccuppannaajjhattabahiddhāvasena sattavidhārammaṇaṃ. Manomayañāṇaṃ nimmitarūpāyatanamattameva ārammaṇaṃ karotīti parittapaccuppannabahiddhārammaṇaṃ. Āsavakkhayañāṇaṃ appamāṇabahiddhāavattabbārammaṇaṃ. 2- Avasesānaṃ ārammaṇabhedo visuddhimagge vutto. Uttaritaraṃ vā paṇītataraṃ vāti yena kenaci pariyāyena ito seṭṭhataraṃ sāmaññaphalaṃ nāma natthīti bhagavā arahattanikūṭena desanaṃ niṭṭhāpesi. Ajātasattuupāsakattapaṭivedanākathā [250] Rājā tattha tattha sādhukāraṃ pavattento ādimajjhapariyosānaṃ sakkaccaṃ sutvā "ciraṃ vatamhi ime pañhe puthusamaṇabrāhmaṇe pucchanto, thuse koṭṭento viya kiñci sāraṃ nālatthaṃ, aho vata bhagavato guṇasampadā, yo me dīpasahassaṃ jālento viya mahantaṃ ālokaṃ katvā ime pañhe vissajjesi. Suciraṃ vatamhi dasabalassa guṇānukāvaṃ ajānanto vañcito"ti cintetvā buddha- guṇānussarasambhūtāya pañcavidhāya pītiyā phuṭṭhasarīro attano pasādaṃ āvikaronto upāsakattaṃ paṭivedesi. Taṃ dassetuṃ "evaṃ vutte rājā"tiādi āraddhaṃ. Tattha abhikkantaṃ bhanteti ayaṃ abhikkantasaddo khayasundarābhirūpaabbhanumodanesu dissati. "abhikkantā bhante ratti, nikkhanto paṭhamo yāmo, ciranisinno bhikkhusaṃgho"ti 3- ādīsu hi khaye dissati. "ayaṃ me puggalo khamati, imesaṃ catunnaṃ puggalānaṃ abhikkantataro ca paṇītataro cā"tiādīsu 4- sundare. @Footnote: 1 cha.Ma. ettavatā 2 cha.Ma....navattabbārammaṇaṃ @3 vinaYu. cūḷa. 7/383/204, aṅ. aṭṭhaka, 23/20/207 (syā), khu. udāna. 25/45/164 @4 aṅ. catukka 21/100/113

--------------------------------------------------------------------------------------------- page205.

"ko me vandti pādāni iddhiyā yasasā jalaṃ abhikkantena vaṇṇena sabbā obhāsayaṃ disā"ti 1- ādīsu abhirūpe. "abhikkantaṃ bho gotamā"tiādīsu 2- abbhanumodane. Idhāpi abbhanumodaneyeva. Yasmā ca abbhanumodane, tasmā sādhu sādhu bhanteti vuttaṃ hotīti veditabbo. Bhaye kodhe pasaṃsāyaṃ turite kotūhalacchare hāse soke pasāde ca kare āmeṇḍitaṃ budhoti iminā ca lakkhaṇena idha pasādavasena pasaṃsāvasena cāyaṃ dvikkhattuṃ vuttoti veditabbo. Athavā akikkantanti abhikkantaṃ atiiṭṭhaṃ atimanāpaṃ, atisundaranti vuttaṃ hoti. Ettha ekena abhikkantasaddena desanaṃ thometi, ekena attano pasādaṃ. Ayaṃ hettha adhippāyo:- abhikkantaṃ bhante yadidaṃ bhagavato dhammadesanā, abhikkantaṃ yadidaṃ bhagavato dhammadesanaṃ āgamma mama pasādoti. Bhagavatoyeva vā vacanaṃ dve dve atthe sandhāya thometi. Bhagavato vacanaṃ abhikkantaṃ dosanāsanato, abhikkantaṃ guṇādhigamanato. Tathā saddhājananato paññājananato, sātthato sabyañjanato, uttānapadato gambhīratthato, kaṇṇasukhato hadayaṅgamato, anattukakaṃsanato aparavambhanato, karuṇāsītalato paññāvadātato, āpātharamaṇīyato vimaddakkhamato, suyyamānasukhato, vīmaṃsiyamānahitatoti evamādīhi yojetabbaṃ. Tato paraṃpi catūhi upamāhi desanaṃyeva thometi. Tattha nikkujjitanti adhomukhaṭhapitaṃ, heṭṭhāmukhajātaṃ vā. Ukkujjeyyāti upari mukhaṃ kareyya. Paṭicchannanti tiṇapaṇṇādicchāditaṃ. Vivareyyāti ugghāteyya. Mūḷhassa vāti disāmūḷhassa. Maggaṃ ācikkheyyāti hatthe gahetvā "esa maggo"ti vadeyya. Andhakāreti kāḷapakkhacātuddasīaḍḍharattaghanavanasaṇḍameghapaṭalehi caturaṅgatame, ayaṃ tāva anuttānapadattho. Ayaṃ pana adhippāyayojanā:- yathā koci nikkujjitaṃ ukkujjeyya, evaṃ saddhammavimukhaṃ assaddhamme patitaṃ maṃ assaddhammā vuṭṭhāpentena, yathā paṭicchannaṃ vivareyya, evaṃ kassapassa bhagavato sāsanantaradhānā pabhūti micchādiṭṭhiggahanapaṭicchannaṃ @Footnote: 1 khu. vimāna. 26/857/87 maṇḍūkadevaputtavimāna @2 vinaYu. mahāvi. 1/15/7 verañjakaṇḍa, aṅ. aṭṭhaka. 23/101/181 mahāvagga: varañjasutta

--------------------------------------------------------------------------------------------- page206.

Sāsanaṃ vivarantena, yathā mūḷahassa maggaṃ ācikkheyya, evaṃ kummaggamicchāmagga- paṭipannassa 1- me saggamokkhamaggaṃ āvikarontena, yathā andhakāre telapajjotaṃ dhāreyya, evaṃ mohandhakāranimuggassa me buddhādiratanarūpāni apassato tappaṭicchādakamohandhakāraviddhaṃsakadesanāpajjotadhārakena mayhaṃ bhagavatā etehi pariyāyehi pakāsitattā anekapariyāyena dhammo pakāsito. Evaṃ desanaṃ thometvā imāya desanāya ratanattaye pasannacitto pasannākāraṃ karonto "esāhan"tiādimāha. Tattha esāhanti eso ahaṃ. Bhagavantaṃ saraṇaṃ gacchāmīti bhagavā me saraṇaṃ parāyanaṃ aghassa ghātā, hitassa ca vidhātāti iminā adhippāyena bhagavantaṃ gacchāmi bhajāmi sevāmi payirupāsāmi, evaṃ vā jānāmi bujjhāmīti. Yesaṃ hi dhātūnaṃ gati attho, buddhipi tesaṃ attho. Tasmā "gacchāmī"ti imassa jānāmi bujjhāmīti ayamevattho 2- vutto. Dhammañca bhikkhusaṃghañcāti ettha pana adhigatamagge sacchikatanirodhe yathānusiṭṭhaṃ paṭipajjamāne ca catūsu apāyesu apatamāne dhāretīti dhammo, so atthato ariyamaggo ceva nibbānaṃ ca. Vuttañhetaṃ "yāvatā bhikkhave dhammā saṅkhatā, ariyo aṭṭhaṅgiko maggo tesaṃ aggamakkhāyatī"ti 3- vitthāro. Na kevalañca ariyamaggo ceva nibbānañca. Apica kho ariyaphalehi saddhiṃ pariyattidhammopi. Vuttaṃ hetaṃ chattamāṇavakavimāne:- "rāgavirāgamanejamasokaṃ dhammamasaṅkhatamappaṭikūlaṃ madhuramimaṃ paguṇaṃ suvibhattaṃ dhammamimaṃ saraṇatthamupehī"ti. 4- Ettha hi rāgavirāgoti maggo kathito. Anejamasokanti phalaṃ. Dhammamasaṅkhatanti nibbānaṃ. Appaṭikūlaṃ madhuramimaṃ paguṇaṃ suvibhattanti piṭakattayena vibhattasabbadhammakkhandhāti. 5- Diṭṭhisīlasaṅghātena saṃhatoti saṃgho. So atthato aṭṭhaariyapuggalasamūho. Vuttaṃ hetaṃ tasmiṃyeva vimāne:- @Footnote: 1 ka. kummaggaṃ paṭipannassa 2 cha.Ma. ayampi attho @3 aṅ. catukka. 21/34/39, khu. iti. 25/90/308 4 khu. vimāna 26/887/91 @5 cha.Ma. vibhattā dhammakkhandhāti

--------------------------------------------------------------------------------------------- page207.

"yattha ca dinnaṃ mahapphalamāhu catūsu sucīsu purisayugesu aṭṭha ca puggaladhammadasā te saṃghamimaṃ saraṇatthamupehī"ti. 1- Bhikkhūnaṃ saṃgho bhikkhusaṃgho. Ettāvatā rājā tīṇi saraṇagamanāni paṭivedesi. Saraṇagamanakathā idāni tesu saraṇagamanesu kosallatthaṃ saraṇaṃ, saraṇagamanaṃ, yo ca saraṇaṃ gacchati, saraṇagamanappabhedo, saraṇagamanaphalaṃ, saṅkileso, bhedoti ayaṃ vidhi veditabbo. Seyyathīdaṃ? saraṇatthato 2- tāva hiṃsatīti saraṇaṃ. Saraṇagatānaṃ teneva saraṇagamanena bhayaṃ santāsaṃ dukkhaṃ duggatiparikilesaṃ hanati hiṃsati 3- vināsetīti attho, ratanattayassevetaṃ adhivacanaṃ. Athavā:- hite pavattanena ahitā ca nivattanena sattānaṃ bhayaṃ hiṃsati buddho, bhavakantārā uttāraṇena assāsadānena ca dhammo, appakānaṃpi kārānaṃ vipulaphalapaṭilābhakaraṇena saṃgho. Tasmā imināpi pariyāyena ratanattayaṃ saraṇaṃ. Tappasādataggarutāhi vihatakileso tapparāyanatākārappavatto cittuppādo saraṇagamanaṃ. Taṃsamaṅgīsatto saraṇaṃ gacchati. Vuttappakārena cittuppādena etāni me tīṇi ratanāni saraṇaṃ, etāni parāyananti evaṃ upetīti attho. Evaṃ tāva saraṇaṃ, saraṇagamanaṃ, yo ca saraṇaṃ gacchati, idaṃ tayaṃ veditabbaṃ. Saraṇagamanappabhede pana duvidhaṃ saraṇagamanaṃ:- lokuttaraṃ lokiyañca. Tattha lokuttaraṃ diṭṭhasaccānaṃ maggakkhaṇe saraṇagamanupakilesasamucchedena ārammaṇato nibbānārammaṇaṃ hutvā kiccato sakalepi ratanattaye ijjhati. Lokiyaṃ puthujjanānaṃ saraṇagamanupakilesavikkhambhanena ārammaṇato buddhādiguṇārammaṇaṃ hutvā ijjhati. Taṃ atthato buddhādīsu vatthūsu saddhāpaṭilābho, saddhāmūlikā ca sammādiṭṭhi dasasu puññakiriyavatthūsu diṭṭhujukammanti 4- vuccati. @Footnote: 1 khu, vimāna. 26/888/92 2 ka. padatthato @3 cha.Ma., i. hiṃsatīti padaṃ na dissati 4 cha.Ma. diṭṭhajukammanti

--------------------------------------------------------------------------------------------- page208.

Tayidaṃ catudhā vattati 1-:- attasanniyyātanena tapparāyanatāya, sissabhāvupagamanena pāṇipātenāti. 2- Tattha attasanniyyātanaṃ nāma "ajjādiṃ katvā ahaṃ attānaṃ buddhassa niyyādemi, dhammassa, saṃghassā"ti evaṃ buddhādīnaṃ attapariccajanaṃ. Tapparāyanatā nāma "ajjādiṃ katvā `ahaṃ buddhaparāyano, dhammaparāyano, saṃghaparāyano'ti maṃ dhārethā"ti evaṃ tapparāyanabhāvo. Sissabhāvupagamanannāma "ajjādiṃ katvā `ahaṃ buddhassa antevāsiko, dhammassa, saṃghassā'ti maṃ dhārethā"ti evaṃ sissabhāvupagamo. Pāṇipāto 3- nāma "ajjādiṃ katvā `ahaṃ abhivādanapaccupaṭṭhānaṃ añjalīkammasāmīcikammaṃ buddhādīnaṃyeva tiṇṇaṃvatthūnaṃ karomī'ti maṃ dhārethā"ti evaṃ buddhādīsu paramanihaccakāro. Imesaṃ hi catunnaṃ ākārānaṃ aññataraṃpi karontena gahitaṃyeva hoti saraṇaṃ. Apica bhagavato attānaṃ pariccajāmi, dhammassa, saṃghassa attānaṃ pariccajāmi. Jīvitaṃ pariccajāmi, pariccattoyeva me attā, pariccattaṃyeva me jīvitaṃ, jīvitapariyantikaṃ buddhaṃ saraṇaṃ gacchāmi, buddho me saraṇaṃ leṇaṃ tāṇanti evaṃpi attasanniyyātanaṃ veditabbaṃ. "satthārañca vatāhaṃ passeyyaṃ bhagavantameva passeyyaṃ. Sugatañca vatāhaṃpasseyyaṃ bhagavantameva passeyyaṃ, sammāsambuddhañca vatāhaṃ passeyyaṃ bhagavantameva passeyyan"ti 4- evaṃpi mahākassapassa saraṇagamanaṃ 5- viya sissabhāvupagamanaṃ veditabbaṃ. "so ahaṃ vicarissāmi gāmā gāmaṃ purā puraṃ namassamāno sambuddhaṃ dhammassa ca sudhammatan"ti 6- evaṃpi āḷavakādīnaṃ saraṇagamanaṃ viya tapparāyanatā veditabbā. "athakho brahmāyu brāhmaṇo uṭṭhāyāsanā ekaṃsaṃ uttarāsaṅgaṃ karitvā bhagavato pādesu sirasā nipatitvā bhagavato pādāni mukhena ca paricumbati, pāṇīhi caparisambāhati, nāmañca sāveti `brahmāyu ahaṃ bho gotama brāhmaṇo, brahmāyu ahaṃ bho gotama brāhmaṇo"ti 7- evaṃpi pāṇipāto daṭṭhabbo. @Footnote: 1 ka. pavattati 2 cha.Ma. paṇipātenāti 3 cha.Ma. paṇipāto @4 saṃ. nidāna. 16/154/110 5 Sī.,Ma. saraṇagamane @6 khu.su. 25/194/371, saṃ. sagā, 15/246/259 7 Ma.Ma. 13/394/377

--------------------------------------------------------------------------------------------- page209.

So panesa ñātibhayācirayadakkhiṇeyyavasena catubbidho hoti. Tattha dakkhiṇeyyapāṇipātena saraṇagamanaṃ hoti, na itarehi. Seṭṭhavaseneva hi saraṇaṃ gaṇhāti, seṭṭhavasena ca bhijjati. Tasmā yo sākiyo vā koliyo vā "buddho amhākaṃ ñātako"ti vandati, aggahitameva hoti saraṇaṃ. Yo vā "samaṇo gotamo rājapūjito mahānubhāvo avandiyamāno anatthaṃpi kareyyā"ti bhayena vandati, aggahitameva hoti saraṇaṃ. Yo vā 1- bodhisattakāle bhagavatosantike kiñci uggahitaṃ saramāno, buddhakāle vā "catudhā vibhaje bhoge paṇḍito gharamāvasaṃ ekena bhogaṃ bhuñjeyya dvīhi kammaṃ payojaye catutthañca nidhāpeyya, āpadāsu bhavissatī"ti 2- evarūpaṃ anusāsaniṃ uggahetvā "ācariyo me"ti vandati, aggahitameva hoti saraṇaṃ. Yo pana "ayaṃ loke aggadakkhiṇeyyo"ti vandati, teneva gahitaṃ hoti saraṇaṃ. Evaṃ gahitasaraṇassa ca upāsakassa vā upāsikāya vā aññatitthiyesu pabbajitaṃpi ñātiṃ "ñātako me ayan"ti vandato saraṇagamanaṃ nabhijjati, pageva apabbajitaṃ. Tathā rājānaṃ bhayavasena vandato. So hi raṭṭhapūjitattā avandiyamāno anatthaṃpi kareyyāti. Tathā yaṃ kiñci sippaṃ sikkhāpakaṃ titthiyaṃpi "ācariyo me ayan"ti vandatopi na bhijjati, evaṃ saraṇagamanappabhedo veditabbo. Ettha ca lokuttarassa saraṇagamanassa cattāri sāmaññaphalāni vipākaphalaṃ, sabbadukkhakkhayo ānisaṃsaphalaṃ. Vuttañhetaṃ "yo ca buddhañca dhammañca saṃghañca saraṇaṃ gato cattāri ariyasaccāni sammappaññāya passati. Dukkhaṃ dukkhasamuppādaṃ dukkhassa ca atikkamaṃ ariyañcaṭṭhaṅgikaṃ maggaṃ dukkhū pasamagāminaṃ. Etaṃ kho saraṇaṃ khemaṃ etaṃ saraṇamuttamaṃ etaṃ saraṇamāgamma sabbadukkhā pamuccatī"ti 3- @Footnote: 1 Sī., Ma. yopi 2 dī. pāṭi. 11/265/163 3 khu. dhamMa. 25/190/192

--------------------------------------------------------------------------------------------- page210.

Apica niccādito 1- anupagamanādivasenapetassa ānisaṃsaphalaṃ veditabbaṃ. Vuttaṃ hetaṃ "aṭṭhānametaṃ anavakāso, yaṃ diṭṭhisampanno puggalo kañci saṅkhāraṃ niccato upagaccheyya .pe. Kañci saṅkhāraṃ sukhato .pe. Kañci dhammaṃ attato upagaccheyya .pe. Mātaraṃ jīvitā voropeyya .pe. Pitaraṃ. Arahantaṃ. Paduṭṭhacitto tathāgatassa lohitaṃ uppādeyya .pe. Saṃghaṃ bhindeyya .pe. Aññaṃ satthāraṃ uddiseyya, netaṃ ṭhānaṃ vijjatī"ti. 2- Lokiyassa pana saraṇagamanassa bhavasampadāpi bhogasampadāpi phalameva. Vuttaṃ hetaṃ:- "yekeci buddhaṃ saraṇaṃ gatāse na te gamissanti apāyabhūmiṃ pahāya mānusaṃ dehaṃ devakāyaṃ paripūressantī"ti. 3- Aparaṃpi vuttaṃ "athakho sakko devānamindo asītiyā devatāsahassehi saddhiṃ yenāyasmā mahāmoggallāno tenupasaṅkami .pe. Ekamantaṃ ṭhitaṃ kho sakkaṃ devānamindaṃ āyasmā mahāmoggalāno etadavoca "sādhu kho devānaminda buddhasaraṇagamanaṃ hoti. Buddhasaraṇagamanahetu kho devānaminda evamidhekacce sattā kāyassa bhedā paraṃ maraṇā sugatiṃ saggaṃ lokaṃ upapajjantī'ti te aññe deve dasahi ṭhānehi adhiggaṇhanti:- dibbena āyunā, dibbena vaṇṇena, dibbena sukhena, dibbena yasena, dibbena adhipateyayena, dibbehi rūpehi, saddehi gandhehi rasehi phoṭṭhabbehī"ti. 4- Esa nayo dhamme ca saṃghe ca. Apica velāmasuttādivasenāpi 5- saraṇagamanassa phalaviseso vedibbo. Evaṃ saraṇagamanaphalaṃ veditabbaṃ. Tattha ca lokiyasaraṇagamanaṃ tīsu vatthūsu aññāṇasaṃsayamicchāñāṇādīhi saṃkilissati, na hamājutikaṃ hoti na mahāvipphāraṃ. Lokuttarassa natthi saṃkileso. Lokiyassa ca saraṇagamanassa duvidho bhedo sāvajjo ca anavajjo ca. Tattha sāvajjo aññasatthārādīsu attasanniyyātanādīhi hoti, so ca aniṭṭhaphalo. @Footnote: 1 cha.Ma. aniccato 2 Ma. upari. 14/127/114, abhi. vibhaṅga. 35/809/409 @3 saṃ. sagā. 15/37/30 4 saṃ. saḷā. 18/530/337(syā) 5 aṅ. navaka. 23/224/406

--------------------------------------------------------------------------------------------- page211.

Anavajjo kālakiriyāya hoti, so avipākattā aphalo. Lokuttarassa pana nevatthi bhedo, bhavantarepi hi ariyasāvako aññaṃ satthāraṃ na uddisatīti. Evaṃ saraṇagamanassa saṃkileso ca bhedo ca veditabbo upāsakaṃ maṃ bhante bhagavā dhāretūti maṃ bhagavā "upāsako ayan"ti evaṃ dhāretu, jānātūti attho. Upāsakavidhikathā upāsakavidhikosallatthaṃ panettha ko upāsako, kasmā upāsakoti vuccati, kimassa sīlaṃ, ko ājīvo, kā vipatti, kā sampattīti idaṃ pakiṇṇakaṃ veditabbaṃ. Tattha ko upāsakoti yo koci saraṇagato gahaṭṭho. Vuttaṃ hetaṃ "yato kho mahānāma buddhaṃ saraṇaṃ gato hoti, dhammaṃ saṃghaṃ saraṇaṃ gato hoti. Ettāvatā kho mahānāma upāsako hotī"ti 1- kasmā upāsakoti ratanattayaṃ 2- upāsanato. So hi buddhaṃ upāsatīti upāsako. Tathā dhammaṃ saṃghaṃ. Kimassa sīlanti pañca veramaṇiyo. Yathāha "yato kho mahānāma upāsako pāṇātipātā paṭivirato hoti, adinnādānā, kāmesumicchācārā, musāvādā, surāmerayamajjapamādaṭṭhānā paṭivirato hoti. Ettāvatā kho mahānāma upāsako sīlavā hotī"ti. 3- Ko ājīvoti pañca micchāvaṇijjā pahāya dhammena samena jīvikakappanaṃ. Vuttaṃ hetaṃ "pañcimā bhikkhave vaṇijjā upāsakena akaraṇīyā. Katamā pañca? satthavaṇijjā sattavaṇijjā maṃsavaṇijjā majjavaṇijjā. Imākho bhikkhave pañca vaṇijjā upāsakena akaraṇīyā"ti. 4- Kā vipattīti yā tasseva sīlassa ca ājīvassa ca vipatti, ayamassa vipatti. Apica yāya esa caṇḍālo ceva hoti malañca paṭikiṭṭho 5- ca, sāpissa vipattīti veditabbā. Te ca atthato assaddhiyādayo pañca dhammā honti. Yathāha @Footnote: 1 aṅ. aṭṭhaka. 23/115/223 (sayā.), saṃ. mahā. 19/1033/343 mahānāmasutta @2 cha.Ma. ratanattayassa 3 aṅ. aṭṭhaka. 23/115/223 (sayā.) saṃ. mahā. 19/1033/343 @4 aṅ. pañcaka. 22/177/232 (sayā.) 5 cha.Ma. patikiṭṭho Ma. patikuṭṭho

--------------------------------------------------------------------------------------------- page212.

"pañcahi bhikkhave dhammehi samannāgato upāsako upāsakacaṇḍālo ca hoti upāsakamalañca upāsakapaṭikiṭṭho ca. Katamehi pañcahi? assaddho hoti, dussīlo hoti, kotuhalamaṅgaliko hoti, maṅgalaṃ pacceti, no kammaṃ, ito ca bahiddhā dakkhiṇeyyaṃ pariyesati, tattha ca pubbakāraṃ karotī"ti. 1- Kā sampattīti sampatti. Yā cassa sīlasampadā ceva ājīvasampadā ca, sā sampatti ye cassa ratanabhāvādikarā saddhādayo pañca dhammā. Yathāha "pañcahi bhikkhave dhammehi samannāgato upāsako upāsakaratanañca hoti upāsakapadumañca upāsakapuṇḍarikañca. Katamehi pañcahi? saddho hoti, sīlavā hoti, na kotuhalamaṅgaliko hoti, kammaṃ pacceti, no maṅgalaṃ, na ito bahiddhā dakkhiṇeyyaṃ gavesati, idha ca pubbakāraṃ karotī"ti. 2- Ajjataggeti etthāyaṃ aggasaddo ādikoṭikoṭṭhāsaseṭṭhesu dissati. "ajjatagge samma dovārika āvarāmi dvāraṃ nigaṇṭhānaṃ nigaṇṭhīnan"ti 3- ādīsu ādimhi dissati. "teneva aṅgulaggena taṃ aṅgulaggaṃ parāmaseyya. 4- Ucchaggaṃ veḷaggan"ti ādīsu koṭiyaṃ. "ambilaggaṃ vā madhuraggaṃ vā tittakaggaṃ vā. 5- Anujānāmi bhikkhave vihāraggena vā pariveṇaggena vā bhājetun"ti 6- ādīsu koṭṭhāse. "yāvatā bhikkhave sattā apadā vā .pe. Tathāgato tesaṃ aggamakkhāyatī"ti 7- ādīsu seṭṭhe. Idha panāyaṃ ādimhi daṭṭhabbo. Tasmā ajjaggeti ajjataṃ ādiṃ katvāti evamettha attho veditabbo. Ajjatanti ajjabhāvaṃ. Ajjadaggeti vā pāṭho, dakāro padasandhikaro. Ajja aggaṃ katvāti attho. 8- Pāṇupetanti pāṇehi upetaṃ yāva me jīvitaṃ pavattati, tāva upetaṃ anaññasatthukaṃ tīhi saraṇagamanehi saraṇagataṃ upāsakaṃ kappiyakārakaṃ maṃ bhagavā dhāretu @Footnote: 1 aṅ. pañcaka. 22/175/230 2 A. pañcaka. 22/175/230 @3 Ma.Ma. 13/70/47 upālivādasutta 4 abhi. kathā. 37/1073/343 @5 saṃ. mahā. 19/374/131 sūdasutta 6 vi. cūḷa. 7/318/89 @7 aṅ. catukka. 21/34/39, saṃ. mahā. 19/139/39, khu. iti. 25/90/308 @ aggappasādasutta 8 Ma. ajja agganti attho.

--------------------------------------------------------------------------------------------- page213.

Jānātu. Ahaṃ hi sacepi me tikhiṇena asinā sīsaṃ chindeyya, neva buddhaṃ "na buddho"ti vā, dhammaṃ "na dhammo"ti vā, saṃghaṃ "na saṃgho"ti vā vadeyyanti. Evaṃ attasanniyyātanena saraṇaṃ gantvā attanā kataṃ aparādhaṃ pakāsento "accayo maṃ bhante"ti ādimāha. Tattha accayoti aparādho. Maṃ accagamāti maṃ atikkamma abhibhavitvā pavatto. Dhammikaṃ dhammarājānanti ettha dhammaṃ caratīti dhammiko. Dhammeneva rājā jāto, na pitughātanādinā adhammenāti dhammarājā. Jīvitā voro pesinti jīvitā viyojesiṃ. Paṭiggaṇhātūti khamatu. Āyatiṃ saṃvarāyāti anāgate saṃvaratthāya. Puna evarūpassa aparādhassa dosassa khalitassa akaraṇatthāya. [251] Tagghāti ekaṃse nipāto. Yathādhammaṃ paṭikarosīti yathā dhammo ṭhito, tatheva karosi, khamāpesīti vuttaṃ hoti. Tante mayaṃ paṭiggaṇhāmāti taṃ tava aparādhaṃ mayaṃ khamāma. Vuḍḍhi hesā mahārāja ariyassa vinayeti esā mahārāja ariyassa vinaye buddhassa bhagavato sāsane vuḍḍhi nāma. Katamā? yāyaṃ accayaṃ accayato disvā yathādhammaṃ paṭikaritvā āyatiṃ saṃvarāpajjanā, desanaṃ pana puggalādhiṭṭhānaṃ karonto "yo accayaṃ accayato disvā yathādhammaṃ paṭikaroti, āyatiṃ saṃvaraṃ āpajjatī"ti āha. [252] Evaṃ vutteti evaṃ bhagavatā vutte. Handa cadāni mayaṃ bhanteti ettha handāti vavassaggatthe 1- nipāto. So hi gamanavacasāyaṃ 2- katvā evamāha. Bahukiccāti balavakiccā. Bahukaraṇīyāti tasseva vevacanaṃ. Yassadāni tvanti yassa idāni tvaṃ mahārāja gamanassa kālaṃ maññasi jānāsi, tassa kālaṃ tvameva jānāsīti vuttaṃ hoti. Padakkhiṇaṃ katvā pakkāmīti tikkhattuṃ padakkhiṇaṃ katvā dasanakhasamodhānasamujjalaṃ añjaliṃ sirasi patiṭṭhapetvā yāva dassanavisayā 3- bhagavato abhimukhova paṭikkamitvā dassanavijahanaṭṭhānabhūmiyaṃ pañcapatiṭṭhitena vanditvā pakkāmi. @Footnote: 1 ka. vacasāyatthe 2 Sī. gamanavavassāyaṃ 3 cha.Ma. dassanavisayaṃ

--------------------------------------------------------------------------------------------- page214.

[253] Khatāyaṃ bhikkhave rājāti khato ayaṃ bhikkhave rājā. Upahatāyanti upahato ayaṃ. Idaṃ vuttaṃ hoti:- ayaṃ bhikkhave rājā khato upahato bhinnapatiṭṭho jāto, tathānena attanāva attā khato, yathā attanova patiṭṭhā na jātoti. Virajanti rāgarajādivirahitaṃ. Rāgamalādīnaṃyeva vigatattā vītamalaṃ. Dhammacakkhunti dhammesu vā cakkhuṃ, aññesu ṭhānesu tiṇṇaṃ maggānaṃ etaṃ adhivacanaṃ. Idha pana sotāpattimaggasseva. Idaṃ vuttaṃ hoti:- sace iminā pitā ghātito nābhavissa, idāni idhevāsane nisinno sotāpattimaggaṃ patto abhavissa, pāpamittasaṃsaggena panassa antarāyo jāto. Evaṃ santepi, yasmā ayaṃ tathāgataṃ upasaṅkamitvā ratanattayaṃ saraṇaṃ gato tasmā mama ca sāsanassa mahantatāya yathā nāma koci kassaci vadhaṃ katvā pupphamuṭṭhimattena daṇḍena mucceyya, evameva lohakumbhiyaṃ nibbattitvā tiṃsavassasahassāni adho papatanto heṭṭhimatalaṃ patvā tiṃsavassasahassāni uddhaṃ gacchanto punapi uparimatalaṃ pāpuṇitvā muccissatīti idaṃpi kira bhagavatā vuttameva, pāliyaṃ pana na āruḷahaṃ. Idaṃ pana suttaṃ sutvā raññā koci ānisaṃso laddhoti? mahānisaṃso Laddho. Ayaṃ hi pitu māritakālato paṭṭhāya neva rattiṃ na divāniddaṃ labhati, satthāraṃ pana upasaṅkamitvā imāya madhurāya ojavantiyā dhammadesanāya sutakālato paṭṭhāya niddaṃ upeti. 1- Tiṇṇaṃ ratanānaṃ mahāsakkāraṃ akāsi. Pothujjanikāya saddhāya samannāgato nāma iminā raññā sadiso nāhosi. Anāgate pana jīvitaviseso 2- nāma paccekabuddho hutvā parinibbāyissatīti. Idamavoca bhagavā. Attamanā te bhikkhū bhagavato bhāsitaṃ abhinandunti. Iti sumaṅgalavilāsiniyā dīghanikāyaṭṭhakathāya sāmaññaphalasuttavaṇṇanā niṭṭhitā. ----------------- @Footnote: 1 cha.Ma. labhi, Ma. labhati 2 cha.Ma. vijitāvī, i. viditaviseso


             The Pali Atthakatha in Roman Book 4 page 121-214. http://84000.org/tipitaka/atthapali/rm_line.php?B=4&A=3185&pagebreak=1              อรรถกถาบาลีอักษรไทย :- http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_th.php?B=4&A=3185&pagebreak=1              อ่านอรรถกถาแปลไทย :- http://84000.org/tipitaka/attha/attha.php?b=9&i=91              เนื้อความพระไตรปิฎกฉบับหลวง :- http://84000.org/tipitaka/read/r.php?B=9&A=1072              พระไตรปิฎกฉบับบาลีอักษรไทย :- http://84000.org/tipitaka/read/pali_read.php?B=9&A=1199              The Pali Tipitaka in Roman Character :- http://84000.org/tipitaka/read/roman_read.php?B=9&A=1199              Contents of The Tipitaka Volume 9 http://84000.org/tipitaka/read/?index_9

first pageprevious pageno pageNumbernext pagelast page chage to ENGLISH letter

บันทึก ๖ กุมภาพันธ์ พ.ศ. ๒๕๖๑. การแสดงผลนี้อ้างอิงข้อมูลจากอรรถกถาฉบับภาษาบาลี อักษรโรมัน. หากพบข้อผิดพลาด กรุณาแจ้งได้ที่ [email protected]