ขอนอบน้อมแด่
พระผู้มีพระภาคอรหันตสัมมาสัมพุทธเจ้า
                      พระองค์นั้น
บทนำ พระวินัยปิฎก พระสุตตันตปิฎก พระอภิธรรมปิฎก ค้นพระไตรปิฎก ชาดก หนังสือธรรมะ
อ่านหน้า[ต่าง] แรกอ่านหน้า[ต่าง] ที่แล้วแสดงหมายเลขหน้า
ในกรณี :- 
   บรรทัดแรกของแต่ละหน้าอ่านหน้า[ต่าง] ถัดไปอ่านหน้า[ต่าง] สุดท้าย คลิกเพื่อเปลี่ยน ฐญ เป็นแบบไทย  
อรรถกถาเล่มที่ ๙ ภาษาบาลีอักษรไทย ม.อ. (ปปญฺจ.๓)

                       ๖. อุปาลิวาทสุตฺตวณฺณนา
     [๕๖] เอวมฺเม สุตนฺติ อุปาลิวาทสุตฺตํ. ตตฺถ นาฬนฺทายนฺติ นาลนฺทาติ
เอวํนามเก นคเร ตํ นครํ โคจรคามํ กตฺวา. ปาวาริกมฺพวเนติ ทุสฺสปาวาริกเสฏฺิโน
อมฺพวเน. ตํ กิร ตสฺส อุยฺยานํ อโหสิ, โส ภควโต ธมฺมเทสนํ
สุตฺวา ภควติ ปสนฺโน ตสฺมึ อุยฺยาเน กุฏิเลณมณฺฑปาทิปฏิมณฺฑิตํ ภควโต
วิหารํ กตฺวา นิยฺยาเทสิ, โส วิหาโร ชีวกมฺพวนํ วิย ปาวาริกมฺพวนนฺเตว
สงฺขํ คโต. ตสฺมึ ปาวาริกมฺพวเน วิหรตีติ อตฺโถ. ทีฆตปสฺสีติ ทีฆตปตฺตา ๓-
เอวํลทฺธนามโก. ปิณฺฑปาตปฏิกฺกนฺโตติ ปิณฺฑปาตโต ปฏิกฺกนฺโต. สาสเน วิย
หิ ๔- พาหิรายตเน ปิณฺฑปาโตติ โวหาโร อตฺถีติ นตฺถิ.
     ปญฺเปตีติ ทสฺเสติ เปติ. ทณฺฑานิ ปญฺเปตีติ อิทํ นิคนฺถสมเยน
ปุจฺฉนฺโต อาห. กายทณฺฑํ วจีทณฺฑํ มโนทณฺฑนฺติ เอตฺถ ปุริมทณฺฑทฺวยํ โถกํ ๕-
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. อยํ สทฺโท น ทิสฺสติ          ฉ.ม. สูกรมํสนฺติ       ฉ.ม. ทีฆตฺตา
@ ฉ.ม. กึ  ปน                   ฉ.ม. เต
อจิตฺตกํ ปญฺเปนฺติ. ยถา กิร วาเต วายนฺเต สาขา จลติ, อุทกํ จลติ, น
จ ตตฺถ จิตฺตํ อตฺถิ, เอวํ กายทณฺโฑปิ อจิตฺตโกว โหติ. ยถา จ วาเต
วายนฺเต ตาลปณฺณาทีนิ ๑- สทฺทํ กโรนฺติ, อุทกํ สทฺทํ กโรติ, ๒- น จ ตตฺถ
จิตฺตํ อตฺถิ, เอวํ วจีทณฺโฑปิ อจิตฺตโกว โหตีติ อิมํ ทณฺฑทฺวยํ อจิตฺตกํ
ปญฺเปนฺติ. จิตฺตํ ปน มโนทณฺฑนฺติ ปญฺเปนฺติ. อถสฺส ภควา วจนํ
ปติฏฺเปตุกาโม "กึ ปน ตปสฺสี"ติอาทิมาห.
     ตตฺถ กถาวตฺถุสฺมินฺติ เอตฺถ กถาเยว กถาวตฺถุ. กถายํ ปติฏฺเปสีติ
อตฺโถ. กสฺมา ปน ภควา เอวมกาสิ? ปสฺสติ หิ ภควา "อยํ อิมํ กถํ
อาทาย คนฺตฺวา อตฺตโน สตฺถุ มหานิคนฺถสฺส อาโรเจสฺสติ, ติสฺสญฺจ ปริสติ
อุปาลิ คหปติ นิสินฺโน, โส อิมํ กถํ สุตฺวา มม วาทํ อาโรเปตุํ อาคมิสฺสติ,
ตสฺสาหํ ธมฺมํ เทเสสฺสามิ, โส ติกฺขตฺตุํ สรณํ คมิสฺสติ, อถสฺส จตฺตาริ สจฺจานิ
ปกาสิสฺสามิ, โส สจฺจปฺปกาสนาวสาเน โสตาปตฺติผเล ปติฏฺหิสฺสติ, ปเรสํ
สงฺคหตฺถเมว หิ มยา ปารมิโย ปูริตา"ติ. อิมมตฺถํ ปสฺสนฺโต เอวมกาสิ.
     [๕๗] กมฺมานิ ปญฺเปสีติ อิทํ นิคนฺโถ พุทฺธสมเยน ปุจฺฉนฺโต อาห. กายกมฺมํ
วจีกมฺมํ มโนกมฺมนฺติ เอตฺถ กายทฺวาเร อาทานคฺคหณมุญฺจนโจปนปฺปตฺตา ๓-
อฏฺกามาวจรกุสลเจตนา ทฺวาทสอกุสลเจตนาติ วีสติเจตนา กายกมฺมํ
นาม. กายทฺวาเร อาทานาทีนิ อปฺปตฺวา วจีทฺวาเร วจนเภทํ ปาปยมานา
อุปฺปนฺนา ตาเยว วีสติเจตนา วจีกมฺมํ นาม. อุภยทฺวาเร โจปนํ อปฺปตฺตา ๔-
มโนทฺวาเร อุปฺปนฺนา เอกูนตึสกุสลเจตนา มโนกมฺมํ นาม. อปิจ สงฺเขปโต
ติวิธํ กายทุจฺจริตํ กายกมฺมํ นาม, จตุพฺพิธํ วจีทุจฺจริตํ วจีกมฺมํ
นาม, ติวิธํ มโนทุจฺจริตํ มโนกมฺมํ นาม. อิมสฺมึ จ สุตฺเต กมฺมํ ธุรํ,
อนนฺตรสุตฺเต "จตฺตาริมานิ ปุณฺณ กมฺมานิ มยา สยํ อภิญฺา สจฺฉิกตฺวา
ปเวทิตานี"ติ ๕- เอวํ อาคเตปิ เจตนา ธุรํ. ยตฺถ กตฺถจิ หิ ๖- ปวตฺตา เจตนา
"กณฺหํ กณฺหวิปากนฺ"ติอาทิเภทํ ลภติ. นิทฺเทสาวาเรปิสฺส ๗- "สพฺยาปชฺฌํ
@เชิงอรรถ:  สี. ตาลวณฺฏาทีนิ  ฉ.ม. อุทกานิ สทฺทํ กโรนฺติ  ม....ปุญฺจนโจปนปฺปตฺตา
@ ฉ.ม. อปฺปตฺวา  ม.ม. ๑๓/๘๑/๕๗ กุกฺกุรวติกสุตฺต
@ ฉ.ม. อยํ สทฺโท น ทิสฺสติ  ฉ.ม. นิทฺเทสวาเร จสฺส
กายสงฺขารํ อภิสงฺขโรตี"ติอาทินา นเยน สา วุตฺตาว. กายทฺวาเร ปวตฺตา ปน
อิธ กายกมฺมนฺติ อธิปฺเปตํ, วจีทฺวาเร ปวตฺตา วจีกมฺมํ, มโนทฺวาเร ปวตฺตา
มโนกมฺมํ. เตน วุตฺตํ "อิมสฺมึ สุตฺเต กมฺมํ ธุรํ, "อนนฺตรสุตฺเต เจตนา"ติ.
กมฺมํปิ หิ ภควา กมฺมนฺติ ปญฺเปติ ยถา อิมสฺมึเยว สุตฺเต. เจตนาปิ, ๑- ยถาห
"เจตนาหํ ภิกฺขเว กมฺมํ วทามิ, เจตยิตฺวา กมฺมํ กโรตี"ติ. ๒- กสฺมา ปน
เจตนา กมฺมนฺติ วุตฺตา? เจตนามูลกตฺตา กมฺมสฺส.
     เอตฺถ จ อกุสลํ ปตฺวา กายกมฺมํ วจีกมฺมํ มหนฺตนฺติ วทนฺโต น
กิลมติ, กุสลํ ปตฺวา มโนกมฺมํ. ตถาหิ มาตุฆาตาทีนิ จตฺตาริ กมฺมานิ กาเยเนว
อุปกฺกมิตฺวา กาเยเนว กโรติ, นิรเย กปฺปฏฺิกํ สํฆเภทกมฺมํ วจีทฺวาเรน กโรติ.
เอวํ อกุสลํ ปตฺวา กายกมฺมํ วจีกมฺมํ มหนฺตนฺติ วทนฺโต น กิลมติ นาม.
เอกา ปน ฌานเจตนา จตุราสีติกปฺปสหสฺสานิ สคฺคสมฺปตฺตึ อาวหติ, เอกา
มคฺคเจตนา สพฺพํ อกุสลํ สมุคฺฆาเฏตฺวา อรหตฺตํ คณฺหาติ. เอวํ กุสลํ ปตฺวา
มโนกมฺมํ มหนฺตนฺติ วทนฺโต น กิลมติ นาม. อิมสฺมึ  ปน าเน ภควา
อกุสลํ ปตฺวา มโนกมฺมํ มหาสาวชฺชํ วทมาโน นิยตมิจฺฉาทิฏฺึ สนฺธาย วทติ.
เตเนวาห "นาหํ ภิกฺขเว อญฺ เอกธมฺมํปิ สมนุปสฺสามิ, ยํ เอวํ มหาสาวชฺชํ,
ยถยิทํ ภิกฺขเว มิจฺฉาทิฏฺิ, มิจฺฉาทิฏฺิปรมานิ ภิกฺขเว วชฺชานี"ติ. ๓- อิทานิ
นิคนฺโถปิ ตถาคเตน คตมคฺคํ ปฏิปชฺชนฺโต กิญฺจิ อตฺถนิปฺผตฺตึ อปสฺสนฺโตปิ
"กึ ปนาวุโส โคตมา"ติอาทิมาห.
     [๕๘] พาลกิมิยาติ อุปาลิสฺส กิร พาลกคาโม ๔- นาม อตฺถิ, ตโต จ
ยํ คเหตฺวา ๕- คเหตฺวา มนุสฺสา อาคตา, โส "เอตฺถ คเณ อมฺหากํ สตฺถารํ
มหานิคนฺถํ ปสฺสิสฺสามา"ติ ตาย ปริสาย ปริวุโต ตตฺถ อคมาสิ. ตํ สนฺธาย
วุตฺตํ "พาลกิมิยา ปริสายา"ติ, พาลกคามวาสินิยาติ อตฺโถ. อุปาลิปฺปมุขายาติ
อุปาลิเชฏฺกาย. อปิจ พาลกิมิยาติ พาลวติยา พาลุสฺสนฺนายาติปิ อตฺโถ.
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. เจตนมฺปิ  องฺ. ฉกฺก. ๒๒/๓๓๔(๖๓)/๔๖๔ มหาวคค,อภิ.กถา. ๓๗/๑๒๘๑/๔๒๒
@(สฺยา)  องฺ. เอกก. ๒๐/๓๑๐/๓๕ ตติยวคฺค  ฉ.ม. พาลกโลณวารคาโม  ฉ.ม. อายํ
อุปาลิปฺปมุขายาติ อุปาลิคหปติเยว ตตฺถ โถกํ สปฺปญฺโ, โส เตสํ ๑- ปมุโข
เชฏฺโก. เตนาปิ วุตฺตํ "อุปาลิปฺปมุขายา"ติ. หนฺทาติ วจสายตฺเถ ๒- นิปาโต.
ฉโวติ ลามโก. โอฬาริกสฺสาติ มหนฺตสฺส. อุปนิธายาติ อุปนิกฺขิปิตฺวา. อิทํ
วุตฺตํ โหติ, กายทณฺฑสฺส สนฺติเก นิกฺขิปิตฺวา "อยํ นุ โข มหนฺโต, อยํ
มหนฺโต"ติ เอวํ โอโลกิยมาโน ฉโว มโนทณฺโฑ กึ โสภติ, กุโต โสภิสฺสติ,
น โสภติ, อุปนิกฺเขปมตฺตํปิ นปฺปโหตีติ ทีเปติ. สาธุ สาธุ ภนฺเต ตปสฺสีติ
ทีฆตปสฺสิสฺส สาธุการํ เทนฺโต ภนฺเตติ นาฏปุตฺตํ อาลปติ.
     [๖๐] น โข เม ตํ ภนฺเต รุจฺจตีติ ภนฺเต เอตํ มยฺหํ น  รุจฺจติ.
มายาวีติ มายากาโร. อาวฏฺฏนิมายนฺติ อาวฏฺเฏตฺวา คณฺหนมายํ. อาวฏฺเฏตีติ
อาวฏฺเฏตฺวา ปริกฺขิปิตฺวา คณฺหติ. คจฺฉ ตฺวํ คหปตีติ กสฺมา มหานิคนฺโถ
คหปตึ ยาวตติยํ ปหิณติเยว? ทีฆตปสฺสี ปน ปฏิพาหเตว? มหานิคนฺเถน หิ
ภควตา สทฺธึ เอกํ นครํ อุปนิสฺสาย วิหรนฺเตนปิ น ภควา ทิฏฺปุพฺโพ. โย
หิ สตฺถุวาทปฏิญฺโ โหติ, โส ตํ ปฏิญฺ อปฺปหาย พุทฺธทสฺสเน อภพฺโพ.
ตสฺมา เอส พุทฺธทสฺสนสฺส อลทฺธปุพฺพตฺตา ทสพลสฺส ทสฺสนสมฺปตฺติญฺจ
นิยฺยานิกกถาภาวญฺจ อชานนฺโต ยาวตติยํ ปหิณเตว. ทีฆตปสฺสี ปน กาเลน
กาลํ ภควนฺตํ อุปสงฺกมิตฺวา ติฏฺติปิ นิสีทติปิ ปญฺหํปิ ปุจฺฉติ, โส ตถาคตสฺส
ทสฺสนสมฺปตฺตึปิ นิยฺยานิกกถาภาวํปิ ชานาติ. อถสฺส เอตทโหสิ "อยํ คหปติ-
ปณฺฑิโต สมณสฺส โคตมสฺส สนฺติกํ ๓- คนฺตฺวา ทสฺสเนปิ ปสีเทยฺย, นิยฺยานิกกถํ
สุตฺวาปิ ปสีเทยฺย. ตโต น ปุน อมฺหากํ สนฺติกํ อาคจฺเฉยฺยา"ติ. ตสฺมา
ยาวตติยํ ปฏิพาหเตว.
     อภิวาเทตฺวาติ วนฺทิตฺวา. ตถาคตํ หิ ทิสฺวา ปสนฺนาปิ อปฺปสนฺนาปิ
เยภุยฺเยน วนฺทนฺติเยว, อปฺปกา น วนฺทนฺติ. กสฺมา? อติอุจฺเจ หิ กุเล ชาโต
อคารํ อชฺฌาวสนฺโตปิ วนฺทิตพฺโพเยวาติ. อยํ ปน คหปติ ปสนฺนตฺตาว วนฺทิ,
ทสฺสเนเยว กิร ปสนฺโน. อาคมา นุ ขฺวิธาติ อาคมา นุ โข อิธ.
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. ตสฺสา        สี. วจสานตฺเถ, ม.วจสายตฺเต      ฉ.ม. สนฺติเก
     [๖๑] สาธุ สาธุ ภนฺเต ตปสฺสีติ ทีฆตปสฺสิสฺส สาธุการํ เทนฺโต
ภนฺเตติ ภควนฺตํ อาลปติ. สจฺเจ ปติฏฺายาติ ถุสราสิมฺหิ อาโกฏิตขาณุโก วิย
อจลนฺโต วจีสจฺเจ ปติฏฺหิตฺวา. สิยา โนติ ภเวยฺย อมฺหากํ.
     [๖๒] อิธาติ อิมสฺมึ โลเก. อสฺสาติ ภเวยฺย. สีโตทกํ ปฏิกฺขิตฺโตติ
นิคนฺโถ สตฺตสญฺาย สีโตทกํ ปฏิกฺขิปติ. ตํ สนฺธาเยตํ วุตฺตํ. มโนสตฺตา
นาม เทวาติ มนมฺหิ สตฺตา ลคฺคา ลคฺคิตา. มโนปฏิพทฺโธติ ยสฺมา มนมฺหิ
ปฏิพนฺโธ หุตฺวา กาลํ กโรติ, ตสฺมา มโนสตฺเตสุ เทเวสุ อุปฺปชฺชตีติ ทสฺเสติ.
ตสฺส หิ จิตฺตชโรโค ๑- ภวิสฺสติ. เตนสฺส อุโณฺหทกํ ปิวิตุํ วา หตฺถปาทาทิ-
โธวนตฺถาย วา อตฺตปรสิญฺจนตฺถาย วา อุปเนตุํ น วฏฺฏติ, โรโค พลวตโร
โหติ. สีโตทกํ วฏฺฏติ, โรคํ วูปสเมติ. อยํ ปน อุโณฺหทกเมว ปฏิเสวติ, ตํ
อลภมาโน โอทนกญฺชิกํ ปฏิเสวติ. จิตฺเตนปิ ๒- สีโตทกํ ปาตุกาโม จ ปริภุญฺชิตุ-
กาโม จ โหติ. เตนสฺส มโนทณฺโฑ ตตฺเถว ภิชฺชติ. โส กายทณฺฑวจีทณฺฑํ
รกฺขามีติ สีโตทกํ ปาตุกาโม วา ปริภุญฺชิตุกาโม วา สีโตทกเมว เทถาติ วตฺตุํ
น สหติ. ๓- ตสฺส เอวํ รกฺขิตาปิ กายทณฺฑวจีทณฺฑา จุตึ วา ปฏิสนฺธึ วา
อากฑฺฒิตุํ น สกฺโกนฺติ. มโนทณฺโฑ ปน ภินฺโนปิ จุติมฺปิ ปฏิสนฺธิมฺปิ
อากฑฺฒติเยว. อิติ นํ ภควา ทุพฺพลา กายทณฺฑวจีทณฺฑา ฉวา ลามกา,
มโนทณฺโฑ ๔- พลวา มหนฺโตติ วทาเปสิ.
     ตสฺสปิ อุปาสกสฺส เอตทโหสิ "มุจฺฉาวเสน อสญฺีภูตานญฺหิ สตฺตาหํปิ
อสฺสาสปสฺสาสา นปฺปวตฺตนฺติ, จิตฺตสนฺตติปวตฺติมตฺเตเนว ปน เต มตาติ น
วุจฺจนฺติ. ยทา เนสํ จิตฺตํ นปฺปวตฺตติ, ตทา `มตา เอเต นีหริตฺวา ฌาเปถาติ
วตฺตพฺพตํ อาปชฺชติ. กายทณฺโฑ นิรีโห อพฺยาปาโร, ตถา วจีทณฺโฑ. จิตฺเตเนว
ปน เตสํ จุติปิ ปฏิสนฺธิปิ โหติ. อิติปิ มโนทณฺโฑว มหนฺโต. ภิชฺชิตฺวาปิ
จุติปฏิสนฺธิอากฑฺฒนโต เอเสว มหนฺโต. อมฺหากํ ปน  มหานิคนฺถสฺส กถา
อนิยฺยานิกา"ติ สลฺลกฺเขสิ. ภควโต ปน วิจิตฺตานิ ปญฺหาปฏิภาณานิ โสตุกาโม
น ตาว อนุชานาติ.
@เชิงอรรถ:  ม. ปิตฺตชโรโค, ฉ. ปิตฺตชรโรโค          ฉ.ม. จิตฺเตน  ปน
@ ฉ.ม. วิสหติ                          ฉ.ม. มโนทณฺโฑว
     น โข เต สนฺธิยตีติ น โข เต ฆฏิยติ. ปุริเมน วา ปจฺฉิมนฺติ
"กายทณฺโฑ มหนฺโต"ติ อิมินา ปุริมวจเนน อิทานิ "มโนทณฺโฑ มหนฺโต"ติ อิทํ
วจนํ. ปจฺฉิเมน วา ปุริมนฺติ เตน วา ปจฺฉิเมน อทุํ ปุริมวจนํ น ฆฏิยติ.
     [๖๓] อิทานิสฺส ภควา อญฺานิปิ การณานิ อาหรนฺโต "ตํ กึ
มญฺสี"ติอาทิมาห. ตตฺถ จาตุยามสํวรสํวุโตติ น ปาณมติปาเปติ, น ปาณมติ-
ปาตยติ, น ปาณมติปาตยโต สมนุญฺโ โหติ. น อทินฺนํ อาทิยติ, น อทินฺนํ
อาทิยาเปติ, น อทินฺนํ อาทิยโต สมนุญฺโ โหติ. น มุสา ภณติ, น มุสา
ภณาเปติ, น มุสา ภณโต สมนุญฺโ โหติ. น ภาวิตมาสึสติ, น ภาวิตมา-
สึสาเปติ, น ภาวิตมาสึสโต สมนุญฺโ โหตีติ อิมินา จตุโกฏฺาเสน สํวเรน
สํวุโต. เอตฺถ จ ภาวิตนฺติ ปญฺจกามคุณา.
     สพฺพวาริวาริโตติ วาริตสพฺพอุทโก, ปฏิกฺขิตฺตสพฺพสีโตทโกติ อตฺโถ.
โส หิ สีโตทเก สตฺตสญฺี โหติ, ตสฺมา ตํ น วลญฺเชติ. อถวา สพฺพวาริ-
วาริโตติ สพฺเพน ปาปวารเณน วาริตปาโป. สพฺพวาริยุตฺโตติ สพฺเพน ปาป-
วารเณน ยุตฺโต. สพฺพวาริธุโตติ สพฺเพน ปาปวารเณน ธุตปาโป. สพฺพวาริผุฏฺโติ
สพฺเพน ปาปวารเณน ผุโฏ. ขุทฺทเก ปาเณ สงฺฆาตํ อาปาเทตีติ ขุทฺทเก ปาเณ
วธํ อาปาเทติ. โส กิร เอกินฺทฺริยํ ปาณนฺติ ๑- ทฺวินฺทฺริยํ ปาณนฺติ ปญฺเปติ.
สุกฺขทณฺฑกโปราณปณฺณสกฺขรกถลานิปิ ปาโณเตฺวว ปญฺเปติ. ตตฺถ ขุทฺทกํ
อุทกพินฺทุํ ขุทฺทโก ปาโณ, มหนฺตํ มหนฺโตติ สญฺี โหติ. ตํ สนฺธาเยตํ
วุตฺตํ. กิสฺมึ ปญฺเปตีติ กตฺถ กตรสฺมึ โกฏฺาเส ปญฺเปติ. มโนทณฺฑสฺมินฺติ
มโนทณฺฑโกฏฺาเส ภนฺเตติ. อยํ ปน อุปาสโก ภณนฺโตว สยํปิ สลฺลกฺเขติ ๒-
"อมฺหากํ มหานิคนฺโถ `อสญฺเจตนิกกมฺมํ อปฺปสาวชฺชํ, สญฺเจตนิกํ มหา-
สาวชฺชนฺ'ติ ปญฺเปตฺวา เจตนํ มโนทณฺโฑติ ปญฺเปติ, อนิยฺยานิกา เอตสฺส
กถา, ภควโตว นิยฺยานิกา"ติ.
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. ปาณํ                   ฉ.ม. สลฺลกฺเขสิ
     [๖๔] อิทฺธาติ สมิทฺธา. ผีตาติ  อติสมิทฺธา สพฺพผาลิผุลฺลา วิย.
อากิณฺณมนุสฺสาติ ชนสมากุลา. ปาณาติ หตฺถิอสฺสาทโย ติรจฺฉานคตา เจว
อิตฺถีปุริสทารกาทโย มนุสฺสชาติกา จ. เอกมํสขลนฺติ เอกมํสราสึ. ปุญฺชนฺติ
ตสฺเสว เววจนํ. อิทฺธิมาติ อานุภาวสมฺปนฺโน. เจโตวสิปฺปตฺโตติ จิตฺเต
วสีภาวปฺปตฺโต. ภสฺมํ กริสฺสามีติ ฉาริกํ กริสฺสามิ. กิญฺหิ โสภติ เอกา
ฉวา นาฬนฺทาติ อิทํปิ ภณนฺโต โส คหปติ "กายปฺปโยเคน ปญฺาสํปิ
มนุสฺสา เอกํ นาฬนฺทํ เอกมํสขลํ กาตุํ น สกฺโกติ, อิทฺธิมา ปน เอโก
เอเกเนว มโนปโทเสน ภสฺมํ กาตุํ สมตฺโถ. อมฺหากํ มหานิคนฺถสฺส กถา
อนิยฺยานิกา, ภควโตว กถา นิยฺยานิกา"ติ สลฺลกฺเขสิ.
     [๖๕] อรญฺ อรญฺภูตนฺติ อคามกํ อรญฺเมว หุตฺวา อรญฺชาตํ.
อิสีนํ มโนปโทเสนาติ อิสีนํ อตฺถาย กเตน มโนปโทเสน. ตํ มโนปโทสํ
อสหมานาหิ เทวตาหิ ตานิ รฏฺานิ วินาสิตานิ. โลกิกา ปน อิสโย มนํ
ปโทเสตฺวา วินาสยึสูติ มญฺนฺติ. ตสฺมา อิมสฺมึ โลกวาเท ตฺวาว อิทํ
วาทาโรปนํ กตนฺติ เวทิตพฺพํ.
     ตตฺถ ทณฺฑกีอรญฺาทีนํ เอวํ อรญฺภูตภาโว ชานิตพฺโพ:- สรภงฺค-
โพธิสตฺตสฺส ตาว ปริสาย อติเวปุลฺลตํ คตาย กิสวจฺโฉ นาม ตาปโส มหาสตฺตสฺส
อนฺเตวาสี วิเวกวาสํ ปตฺถยมาโน คณํ ปหาย โคธาวารีตีรโต กลิงฺครฏฺเ
ทณฺฑกีรญฺโ กุมฺภปุรํ นาม นครํ อุปนิสฺสาย ราชุยฺยาเน วิเวกมนุพฺรูหยมาโน
วิหรติ. ตสฺส เสนาปติ อุปฏฺาโก โหติ. ตทา จ เอกา คณิกา รถํ อภิรุหิตฺวา
ปญฺจสตมาตุคามปริวารา ๑- นครํ อุปโสภยมานา วิจรติ. มหาชโน ตเมว
โอโลกยมาโน ปริวาเรตฺวา วิจรติ, นครวีถิโย นปฺปโหนฺติ. ราชา วาตปานํ
วิวริตฺวา ิโต ตํ ทิสฺวา กา เอสาติ ปุจฺฉิ. ตุมฺหากํ นครโสภินี เทวาติ.
โส อุสฺสุยฺยมาโน "กึ เอตาย โสภิตํ ๒- นครํ สยํ โสภิสฺสตี"ติ ตํ านนฺตรํ
อจฺฉินฺทาเปสิ.
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. ปญฺจมาตุคามสตปริวารา        ม. โสภิตาย, ฉ. โสภติ
     สา ตโต ปฏฺาย เตน เตน ๑- สทฺธึ สนฺถวํ กตฺวา านนฺตรํ ปริเยสมานา
เอกทิวสํ ราชุยฺยานํ ปวิสิตฺวา จงฺกมนโกฏิยํ อาลมฺพนผลกํ นิสฺสาย ปาสาณผลเก
นิสินฺนํ ตาปสํ ทิสฺวาว ๒- จินฺเตสิ "กิลิฏฺโ วตายํ ตาปโส อนญฺชิตามณฺฑิโต,
ทาิกาหิ ปรุฬฺหาหิ มุขํ ปิหิตํ. มสฺสุนา อุรํ ปิหิตํ อุโภ กจฺฉา ปรุฬฺหา"ติ.
อถสฺสา โทมนสฺสํ อุปฺปชฺชิ "อหํ เอเกน กิจฺเจน วิจรามิ, อยญฺจ เม กาลกณฺณิ
ทิฏฺโ, อุทกํ อาหรถ, อกฺขีนิ โธวิสฺสามี"ติ อุทกทนฺตกฏฺ อาหราเปตฺวา ทนฺตกฏฺ
ขาทิตฺวา ตาปสสฺส สรีเร ปิณฺฑปิณฺฑํ เขฬํ ปาเตตฺวา ทนฺตกฏฺ ชฏามตฺถเก
ขิปิตฺวา มุขํ วิกฺขาเลตฺวา อุทกํ ตาปสสฺส มตฺถกสฺมึเยว สิญฺจิตฺวา "เยหิ เม
อกฺขีหิ กาลกณฺณิ ทิฏฺโ, ตานิ โธตานิ กลิปวาหิตา"ติ นิกฺขนฺตา.
     ตํทิวสญฺจ ราชา สตึ ปฏิลภิตฺวา "โภ กุหึ นครโสภินี"ติ ปุจฺฉิ.
อิมสฺมึเยว นคเร เทวาติ. ปกติานนฺตรเมวสฺส เทถาติ านนฺตรํ ทาเปสิ.
สา ปุพฺเพ สุกตกมฺมํ นิสฺสาย ลทฺธํ านนฺตรํ ตาปสสฺส สรีเร เขฬปาตเนน
ลทฺธนฺติ สญฺ อกาสิ.
     ตโต กติปาหจฺจเยน ๓- ราชา ปุโรหิตสฺส านนฺตรํ คณฺหิ. โส นคร-
โสภินิยา สนฺติกํ คนฺตฺวา "ภคินิ กินฺติ กตฺวา านนฺตรํ ปฏิลภี"ติ ปุจฺฉิ.
"พฺราหฺมณ กึ อญฺ กาตพฺพํ อตฺถิ, ราชุยฺยาเน อนญฺชิตกาลกณฺณี กูฏชฏิโล
เอโก อตฺถิ, ตสฺส สรีเร เขฬํ ปาเตหิ, เอวํ านนฺตรํ ลภิสฺสสี"ติ อาห.
โส "เอวํ กริสฺสามิ ภคินี"ติ ตตฺถ คนฺตฺวา ตาย กถิตสทิสเมว สพฺพํ กตฺวา
นิกฺขมิ. ราชาปิ ตํทิวสเมว สตึ ปฏิลภิตฺวา "กุหึ โภ พฺราหฺมโณ"ติ ปุจฺฉิ.
อิมสฺมึเยว นคเร เทวาติ. "อเมฺหหิ อนุปธาเรตฺวา กตํ, ตเทวสฺส านนฺตรํ
เทถา"ติ ทาเปสิ. โสปิ ปุญฺพเลน ลภิตฺวา ๔- "ตาปสสฺส สรีเร เขฬปาตเนน
ลทฺธํ เม"ติ สญฺมกาสิ.
     ตโต กติปาหจฺจเยน รญฺโ ปจฺจนฺโต กุปิโต. ราชา ปจฺจนฺตํ วูปสเมสฺสามีติ
จตุรงฺคินิยา เสนาย นิกฺขมิ. ปุโรหิโต คนฺตฺวา รญฺโ ปุรโต ตฺวา "ชยตุ
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. เกนจิ  ฉ.ม. ทิสฺวา  ฉ.ม. กติปาหสฺสจฺจเยน, เอวมุปริปิ  ม. ลภิตํ
มหาราชา"ติ วตฺวา "มหาราช ตุเมฺห ชยตฺถาย คจฺฉถา"ติ ปุจฺฉิ. อาม
พฺราหฺมณาติ. เอวํ สนฺเต ราชุยฺยาเน อนญฺชิตกาลกณฺณี เอโก กูฏชฏิโล
วสติ, ตสฺส สรีเร เขฬํ ปาเตถาติ. ราชา ตสฺส วจนํ คเหตฺวา ยถา คณิกาย
จ เตน จ กตํ, ตเถว สพฺพํ กาเรตฺวา ๑- โอโรเธปิ อาณาเปสิ "เอตสฺส
กูฏชฏิลสฺส สรีเร เขฬํ ปาเตถา"ติ. ตโต โอโรธาปิ โอโรธปาลกาปิ ตเถว
อกํสุ. อถ ราชา อุยฺยานทฺวาเร รกฺขํ ปาเปตฺวา "รญฺา สทฺธึ นิกฺขมนฺตา
สพฺเพ ตาปสสฺส สรีเร เขฬํ อปาเตตฺวา นิกฺขมิตุํ น ลภนฺตี"ติ อาณาเปสิ.
อถ สพฺโพ พลกาโย จ เสนิโย จ เตเนว นิยาเมน ตาปสสฺส อุปริ เขฬญฺจ
ทนฺตกฏฺานิ จ มุขวิกฺขาลิตอุทกญฺจ ปวาหยึสุ, ๒- เขโฬ จ ทนฺตกฏฺานิ จ
สกลสรีรํ อวตฺถรึสุ.
     เสนาปติ สพฺพปจฺฉา สุณิตฺวา "มยฺหํ กิร สตฺถารํ ภควนฺตํ ปุญฺกฺเขตฺตํ
สคฺคโสปานํ เอวํ ฆฏฺฏยึสู"ติ อุสุมชาตหทโย มุเขน อสฺสสนฺโต เวเคน ราชุยฺยานํ
คนฺตฺวา ๓- ตถาพฺยสนปฺปตฺตํ อิสึ ทิสฺวา กจฺฉํ พนฺธิตฺวา ทฺวีหิ หตฺเถหิ
ทนฺตกฏฺเ อปพฺยูหิตฺวา ๔- อุกฺขิปิตฺวา นิสีทาเปตฺวา อุทกํ อาหราเปตฺวา
นฺหาเปตฺวา สพฺพโอสเถหิ เจว จตุชาติคนฺเธหิ จ สรีรํ อุพฺพฏฺเฏตฺวา สุขุมสาฏเกน
ปุญฺฉิตฺวา ปุรโต อญฺชลึ กตฺวา ิโต เอวมาห "ภนฺเต อยุตฺตํ มนุสฺเสหิ กตํ, เอเตสํ
กึ ภวิสฺสตี"ติ. เทวตา เสนาปติ ติธา ภินฺนา, เอกจฺจา  "ราชานเมว
นาเสสฺสามา"ติ วทนฺติ, เอกจฺจา "สทฺธึ ปริสาย ราชานนฺ"ติ, เอกจฺจา
"รญฺโว ชิตํ ๕- สพฺพํ นาเสสฺสามา"ติ. อิทํ วตฺวา จ ปน ตาปโส อปฺปมตฺตกํ ๖-
โกปํ อกตฺวา โลกสฺส สนฺติอุปายเมว อาจิกฺขนฺโต อาห "อปราโธ นาม โหติ,
อจฺจยํ ปน เทเสตุํ ชานนฺตสฺส ปากติกเมว โหตี"ติ.
     เสนาปติ นยํ ลภิตฺวา รญฺโ สนฺติกํ คนฺตฺวา ราชานํ วนฺทิตฺวา
"มหาราช ตุเมฺหหิ นิราปราเธ มหิทฺธิเก ตาปเส อปรชฺฌนฺเตหิ ภาริยํ กมฺมํ
กตํ, เทวตา กิร ติธา ภินฺนา เอวํ วทนฺตี"ติ สพฺพํ อาโรเจตฺวา "ขมาปิเต
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. กตฺวา  สี. มุขวิกฺขาลนอุทกญฺจ ปวาหยึสุ, ฉ.ม......ปาปยึสุ
@ ฉ.ม. อาคนฺตฺวา  ฉ.ม. ทนฺตกฏฺานิ อปวิยูหิตฺวา  ฉ.ม. รญฺโ วิชิตํ
@ ฉ.ม. อปฺปมตฺตกมฺปิ
กิร มหาราช ปากติกํ โหติ, รฏฺ มา นาเสถ, ตาปสํ ขมาเปถา"ติ อาห.
ราชา อตฺตนา ๑- โทสํ กตํ ทิสฺวาปิ เอวํ วเทติ "น ตํ ขมาเปสฺสามี"ติ.
เสนาปติ ยาวตติยํ ยาจิตฺวา อนิจฺฉนฺตํ อาห "อหํ มหาราช ตาปสสฺส พลํ
ชานามิ, น โส อภูตวาที, นาปิ กุปิโต, สตฺตานุทเยน ปน เอวมาห, ขมาเปถ
นํ มหาราชา"ติ. น ขมาเปมีติ. เตนหิ เสนาปติฏฺานํ อญฺสฺส เทถ, อหํ
ตุมฺหากํ อาณาปวตฺติฏฺาเน น วสิสฺสามีติ. ตฺวํเยว เยนกามํ คจฺฉ, อหํ มยฺหํ
เสนาปตึ ลภิสฺสามีติ. ตโต เสนาปติ ตาปสสฺส สนฺติกํ อาคนฺตฺวา วนฺทิตฺวา
"กถํ ปฏิปชฺชามิ ภนฺเต"ติ อาห. เสนาปติ เย เต วจนํ สุณนฺติ, สพฺเพ
สปริกฺขาเร สธเน สทฺวิปทจตุปฺปเท คเหตฺวา สตฺตทิวสพฺภนฺตเร พหิรชฺชสีมํ
คจฺฉนฺตุ, ๒- เทวตา อติวิย กุปิตา ธุวํ รฏฺปีฬํ ๓- กริสฺสนฺตีติ. เสนาปติ
ตถา อกาสิ.
     ราชา ตตฺถ มตฺโตเยว ๔- อมิตฺตมถนํ กตฺวา ชนปทํ วูปสเมตฺวา อาคมฺม
ชยขนฺธาวารฏฺาเน นิสีทิตฺวา นครํ ปฏิชคฺคาเปตฺวา อนฺโตนครํ ปาวิสิ. เทวตา
ปมํเยว อุทกวุฏฺึ ปาตยึสุ. มหาชโน อตฺตมโน อโหสิ "กูฏชฏิลํ อปรทฺธกาลโต
ปฏฺาย อมฺหากํ รญฺโ วุฑฺฒิเยว, ๕- อมิตฺเต นิมฺมเถสิ, อาคตทิวเสเยว เทโว
วุฏฺโ"ติ. เทวตา ปุน สุมนปุปฺผวุฏฺึ ปาตยึสุ, มหาชโน อตฺตมนตโร อโหสิ.
เทวตา ปุน มาสกวุฏฺึ ปาตยึสุ. ตโต กหาปณวุฏฺึ, ตโต กหาปณตฺถํ น
นิกฺขเมยฺยุนฺติ ๖- มญฺมานา หตฺถูปคปาทูปคาทิกตภณฺฑวุฏฺึ ปาเตสุํ. มหาชโน
สตฺตภูมิกปาสาเท ิโตปิ โอตริตฺวา อาภรณานิ ปิลนฺธนฺโต อตฺตมโน อโหสิ.
"อรหติ วต กูฏชฏิเล เขฬปาตนํ, ตสฺส อุปริ เขฬปาติตกาลโต ปฏฺาย
อมฺหากํ รญฺโ วุฑฺฒิ ชาตา, อมิตฺตมถนํ กตํ, อาคตทิวเสเยว เทโว วสฺสิ,
ตโต สุมนวุฏฺิ มาสกวุฏฺิ กหาปณวุฏฺิ กตภณฺฑวุฏฺีติ จตสฺโส วุฏฺิโย
ชาตา"ติ อตฺตมนวาจํ นิจฺฉาเรตฺวา รญฺโ กตปาเป สมนุญฺโ ชาโต.
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. อตฺตนิ     ฉ.ม. คจฺฉ    ฉ.ม. รฏฺมฺปิ  อรฏฺ    ฉ.ม. คตมตฺโตเยว
@ ฉ.ม. วฑฺฒิเยว   ม. นิกฺขเมยฺยาติ
     ตสฺมึ สมเย เทวตา เอกโตธารอุภโตธาราทีนิ นานปฺปการานิ อาวุธานิ
มหาชนสฺส อุปริผลเก มํสํ โกฏฺฏยมานา วิย ปาตยึสุ. ตทนนฺตรํ วีตจฺจิเก
วีตธูเม กึสุกปุปฺผวณฺณองฺคาเร, ตทนนฺตรํ กูฏาคารปฺปมาเณ ปาสาเณ, ตทนนฺตรํ
อนฺโตมุฏฺิยํ อสณฺหนกํ สุขุมวาลิกํ วสฺสาปยมานา อสีติหตฺถุพฺเพธํ ถลํ อกํสุ.
รญฺโ วิชิตฏฺาเน กิสวจฺฉตาปโส เสนาปติ มาตุโปสกราโมติ ตโยว มนุสฺสภูตา
อโรคา อเหสุํ. เสสานํ ตสฺมึ กมฺเม อสมงฺคีภูตานํ ติรจฺฉานานํ ปานียฏฺาเน
ปานียํ นาโหสิ, ติณฏฺาเน ติณํ. เต เยน ปานียํ เยน ติณนฺติ คจฺฉนฺตา
อปฺปตฺเตเยว สตฺตเม ทิวเส พหิรชฺชสีมํ ปาปุณึสุ.  เตนาห สรภงฺคโพธิสตฺโต:-
                   "กิสญฺหิ วจฺฉํ อวกฺรีย ทณฺฑกี
                    อุจฺฉินฺนมูโล สชโน สรฏฺโ
                    กุกฺกุลนาเม นิรยมฺหิ ปจฺจติ
                    ตสฺส ผุลฺลิงฺคานิ ปตนฺติ นาเย"ติ. ๑-
                เอวํ ตาว ทณฺฑกีอรญฺสฺส อรญฺภูตภาโว เวทิตพฺโพ.
     กลิงฺครฏฺเ กิร ๒- นาฬิกีรญฺเ รชฺชํ การยมาเน หิมวติ ปญฺจสตตาปสา
อนิตฺถิคนฺธา อชินชฏาวากจีรธรา วนมูลผลภกฺขา หุตฺวา จิรํ วีตินาเมตฺวา
โลณมฺพิลเสวนตฺถํ มนุสฺสปถํ โอตริตฺวา อนุปุพฺเพน กลิงฺครฏฺเ นาฬิกีรญฺโ
นครํ สมฺปตฺตา. เต ชฏาชินวากจีรานิ สณฺเปตฺวา ปพฺพชิตานุรูปํ อุปสมสิรึ
ทสฺสยมานา นครํ ภิกฺขาย ปวิสึสุ. มนุสฺสา อนุปฺปนฺเน พุทฺธุปฺปาเท ตาปส-
ปพฺพชิเต ทิสฺวา ปสนฺนา นิสชฺชฏฺานํ สํวิธาย หตฺถโต ภิกฺขาภาชนํ คเหตฺวา
นิสีทาเปตฺวา ภิกฺขํ สมฺปาเทตฺวา อทํสุ. ตาปสา กตภตฺตกิจฺจา อนุโมทนํ
อกํสุ. มนุสฺสา สุตฺวา ปสนฺนจิตฺตา "กุหึ ภทนฺตา คจฺฉนฺตี"ติ ปุจฺฉึสุ.
ยถาผาสุกฏฺานํ อาวุโสติ. ภนฺเต อลมญฺตฺถ คมเนน ราชุยฺยาเน วสถ,
มยํ ภุตฺตปาตราสา อาคนฺตฺวา ธมฺมกถํ  โสสฺสามาติ. ตาปสา อธิวาเสตฺวา
อุยฺยานํ อคมํสุ. นาครา ภุตฺตปาตราสา สุทฺธวตฺถนิวตฺถา สุทฺธุตฺตราสงฺคา ๓-
"ธมฺมกถํ โสสฺสามา"ติ สงฺฆสงฺฆีคณคณีภูตา ๔- อุยฺยานาภิมุขา อคมํสุ. ราชา
@เชิงอรรถ:  ขุ. ชา. ๒๗/๒๔๖๔/๕๓๙ สรภงฺคชาตก (สฺยา)      ฉ.ม. ปน
@ ฉ.ม. อยํ ปาโ น ทิสฺสติ                     ฉ.ม. สงฺฆา คณา คณีภูตา
อุปริปาสาเท ิโต เต ตถา คจฺฉมาเน ทิสฺวา อุปฏฺากํ ปุจฺฉิ "กึ เอเต
ภเณ นาครา สุทฺธวตฺถนิวตฺถา สุทฺธุตฺตราสงฺคา หุตฺวา อุยฺยานาภิมุขา คจฺฉนฺติ,
กึ เอตฺถ สมชฺชํ วา นาฏกํ วา อตฺถี"ติ. นตฺถิ เทว, เอเต ตาปสานํ สนฺติเก
ธมฺมกถํ ๑- โสตุกามา คจฺฉนฺตีติ. เตนหิ ภเณ อหํปิ คจฺฉิสฺสามิ, มยา สทฺธึ
คจฺฉนฺตูติ. โส อาคนฺตฺวา ๒-  เตสํ อาโรเจสิ "ราชาปิ คนฺตุกาโม, ราชานํ
ปริวาเรตฺวาว คจฺฉถา"ติ. นาครา ปกติยาปิ อตฺตมนา ตํ สุตฺวา "อมฺหากํ
ราชา อสฺสทฺโธ อปฺปสนฺโน ทุสฺสีโล, ตาปสา ธมฺมิกา, เต อาคมฺม ราชาปิ
ธมฺมิโก ภวิสฺสตี"ติ อตฺตมนตรา อเหสุํ.
     ราชา นิกฺขมิตฺวา เตหิ ปริวาริโต อุยฺยานํ คนฺตฺวา ตาปเสหิ สทฺธึ
ปฏิสนฺถารํ กตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิ. ตาปสา ราชานํ ทิสฺวา ปริกถาย กุสลสฺส
เอกสฺส ตาปสสฺส "รญฺโ ธมฺมกถํ ๑- กเถหี"ติ สญฺมทํสุ, โส ตาปโส ปริสํ
โอโลเกตฺวา ปญฺจสุ เวเรสุ อาทีนวํ ปญฺจสุ จ สีเลสุ อานิสํสํ กเถนฺโต:-
            ปาโณ น หนฺตพฺโพ, อทินฺนํ นาทาตพฺพํ, กาเมสุ มิจฺฉาจาโร
     น จริตพฺโพ, มุสา น ภณิตพฺพา, ๓- มชฺชํ น ปาตพฺพํ, ปาณาติปาโต
     นาม นิรยสํวตฺตนิโก โหติ ติรจฺฉานโยนิสํวตฺตนิโก ปิตฺติวิสยสํวตฺตนิโก,
     ตถา อทินฺนาทานาทีนิ. ปาณาติปาโต นิรเย ปจฺจิตฺวา มนุสฺสโลกํ
     อาคตสฺส วิปากาวเสเสน อปฺปายุกสํวตฺตนิโก โหติ, อทินฺนาทานํ
     อปฺปโภคสํวตฺตนิกํ, มิจฺฉาจาโร พหุสปตฺตสํวตฺตนิโก, มุสาวาโท
     อภูตพฺภกฺขานสํวตฺตนิโก, มชฺชปานํ อุมฺมตฺตกภาวสํวตฺตนิกนฺ"ติ
     ปญฺจสุ เวเรสุ อิมํ อาทีนวํ กเถสิ.
     ราชา ปกติยาปิ อสฺสทฺโธ อปฺปสนฺโน ทุสฺสีโล, ทุสฺสีลสฺส จ สีลกถา
นาม ทุกฺกถา กณฺเณ สูลปเวสนํ วิย โหติ. ตสฺมา โส จินฺเตสิ "อหํ `เอเต
ปคฺคณฺหิสฺสามี'ติ อาคโต, อิเม ปน มยฺหํ อาคตกาลโต ปฏฺาย มํเยว ฆฏฺเฏนฺตา
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. ธมฺมํ        ฉ.ม. คนฺตฺวา         ฉ.ม. น ภาสิตพฺพา
วิชฺฌนฺตา ปริสมชฺเฌ กเถนฺติ, กริสฺสามิ เนสํ กตฺตพฺพนฺ"ติ. โส ธมฺมกถา-
ปริโยสาเน "อาจริยา เสฺว มยฺหํ เคเห ภิกฺขํ คณฺหถา"ติ นิมนฺเตตฺวา อคมาสิ.
โส ทุติยทิวเส มหนฺเต มหนฺเต โกฬุมฺเพ ๑- อาหราเปตฺวา คูถสฺส ปูราเปตฺวา
กทลิปตฺเตหิ เนสํ มุขานิ พนฺธาเปตฺวา ตตฺถ ตตฺถ ปาเปสิ, ปุน พหลมธุก-
เตลนาควสาปิจฺฉิลฺลาทีนํ ๒- กูเฏ ปูเรตฺวา นิสฺเสณิมตฺถเก ปาเปสิ, ตตฺเถว จ
มหามลฺเล พนฺธกจฺเฉ หตฺเถหิ มุคฺคเร คาหาเปตฺวา เปตฺวา อาห "กูฏตาปสา
อติวิย  มํ วิเหยึสุ, เตสํ ปาสาทโต โอตรณกาเล กูเฏหิ ปิจฺฉิลฺลํ โสปาน-
มตฺถเก  วิสฺสชฺเชตฺวา สีเส มุคฺคเรหิ โปเตฺวา คเล คเหตฺวา โสปาเน
ขิปถา"ติ. โสปานปาทมูเล ปน จณฺเฑ กุกฺกุเร พนฺธาเปสิ.
     ตาปสาปิ "เสฺว ราชเคเห ภุญฺชิสฺสามา"ติ อญฺมญฺ โอวทึสุ "มาริสา
ราชเคหํ นาม สาสงฺกํ สปฺปฏิภยํ, ปพฺพชิเตหิ นาม ฉทฺวารารมฺมณสญฺเตหิ
ภวิตพฺพํ, ทิฏฺทิฏฺเ อารมฺมเณ นิมิตฺตํ น คเหตพฺพํ, จกฺขุทฺวาเร สํวโร
ปจฺจุปฏฺเปตพฺโพ"ติ.
     ปุนทิวเส ภิกฺขาจารเวลํ สลฺลกฺเขตฺวา วากจีรํ นิวาเสตฺวา อชินจมฺมํ
เอกํสคตํ กริตฺวา ชฏากลาปํ สณฺเปตฺวา ภิกฺขาภาชนํ คเหตฺวา ปฏิปาฏิยา
ราชนิเวสนํ อภิรุฬฺหา. ราชา อารุฬฺหภาวํ ตฺวา คูถโกฬุมฺพมุขโต กทลิปตฺตํ
นีหราเปสิ. ทุคฺคนฺโธ ตาปสานํ นาสปุฏํ ปหริตฺวา มตฺถลุงฺคปาตนาการปฺปตฺโต
อโหสิ. มหาตาปโส ราชานํ โอโลเกสิ. ราชา "เอถ ๓- โภนฺโต ยาวทตฺถํ ภุญฺชนฺตุ
เจว หรนฺตุ จ, ตุมฺหากํ เอตํ อนุจฺฉวิกํ, หิยฺโย อหํ ตุเมฺห ปคฺคเหสฺสามีติ ๔-
อาคโต, ตุเมฺห ปน มํเยว ฆฏฺเฏนฺตา วิชฺฌนฺตา ปริสมชฺเฌ กถยิตฺถ, ตุมฺหากํ
อิทํ อนุจฺฉวิกํ, ภุญฺชถา"ติ มหาตาปสสฺส อุฬุงฺเกน คูถํ อุปนาเมสิ. ตาปโส ๕-
ธี ธีติ วทนฺโต ปฏินิวตฺติ. "เอตฺตเกเนว คจฺฉิสฺสถ ตุเมฺห"ติ โสปาเน กูเฏหิ
ปิจฺฉิลฺลํ วิสฺสชฺชาเปตฺวา มลฺลานํ สญฺมกาสิ. มลฺลา มุคฺคเรหิ สีสานิ
โปเตฺวา คีวายํ คเหตฺวา โสปาเน ขิปึสุ. เอโกปิ โสปาเน ปติฏฺาตุํ นาสกฺขิ,
ปวตฺตมานา โสปานปาทมูลํเยว ปาปุณึสุ. สมฺปตฺเต สมฺปตฺเต จณฺฑกุกฺกุรา
@เชิงอรรถ:  สี. โกลมฺเพ             ฉ.ม......นาคพลปิจฺฉิลฺลาทีนํ     ฉ.ม. เอตฺถ
@ ฉ.ม. ปคฺคณฺหิสฺสามีติ       ฉ.ม. มหาตาปโส
ปฏปฏาติ ลุญฺจมานา ขาทึสุ. โยปิ เนสํ อุฏฺหิตฺวา ปลายติ, โสปิ อาวาเฏ
ปตติ, ตตฺราปิ นํ กุกฺกุรา อนุพนฺธิตฺวา  ขาทนฺติเยว. อิติ เนสํ กุกฺกุรา
อฏฺิสงฺขลิกเมว อวเสสยึสุ. เอวํ โส ราชา ตปสมฺปนฺเน ปญฺจสเต ตาปเส
เอกทิวเสเนว ชีวิตา โวโรเปสิ.
     อถสฺส รฏฺเ เทวตา ปุริมนเยเนว ปุน นว วุฏฺิโย ปาเตสุํ. ตสฺส
รฏฺ ๑- สฏฺิโยชนุพฺเพเธน วาลุกถเลน อวจฺฉาทิยิตฺถ. เตนาห สรภงฺโค
โพธิสตฺโต:-
                    "โย สญฺเต ปพฺพชิเต อเหยิ ๒-
                     ธมฺมํ ภณนฺเต สมเณ อทูสเก
                     ตํ นาฬิเกรํ สุนขา ปรตฺถ
                     สงฺคมฺม ขาทนฺติ วิผนฺทมานนฺ"ติ ๓-
     เอวํ กาลิงฺคารญฺสฺส อรญฺภูตภาโว เวทิตพฺโพ.
     อตีเต ปน พาราณสีนคเร ทิฏฺมงฺคลิกา นาม จตฺตาฬีสโกฏิวิภวสฺส
เสฏฺิโน เอกา ธีตา อโหสิ ทสฺสนียา ปาสาทิกา. สา รูปโภคกุลสมฺปตฺต-
สมฺปนฺนตาย พหุนฺนํ ปตฺถนียา อโหสิ. โย โย ปนสฺสา วาเรยฺยตฺถาย ปหิณติ ๔-
ตนฺตํ ทิสฺวานสฺส ชาติยํ วา หตฺถปาทาทีสุ วา ยตฺถ กตฺถจิ โทสํ อาโรเปตฺวา
"โก เอส ทุชฺชาโต ทุสฺสณฺิโต"ติอาทีนิ วตฺวา "นีหรถ นนฺ"ติ นีหราเปตฺวา
"เอวรูปํปิ นาม อทฺทสํ, อุทกํ อาหรถ, อกฺขีนิ โธวิสฺสามี"ติ อกฺขีนิ โธวติ.
ตสฺสา ทิฏฺ ทิฏฺ วิปฺปการํ ปาเปตฺวา นีหราเปตีติ ทิฏฺมงฺคลิกาเตฺวว จสฺสา ๕-
สงฺขา อุทปาทิ, มูลนามํ อนฺตรธายิ.
     สา เอกทิวสํ คงฺคาย อุทกกีฬํ กีฬิสฺสามีติ ติตฺถํ สชฺชาเปตฺวา ปหูตํ
ขาทนียํ โภชนียํ สกเฏสุ ปูราเปตฺวา พหูนิ คนฺธมาลาทีนิ อาทาย ปฏิจฺฉนฺน-
ยานํ อารุยฺห าติคณปริวุตา เคหมฺหา นิกฺขมิ. เตน จ สมเยน มหาปุริโส
จณฺฑาลโยนิยํ นิพฺพตฺโต พหินคเร จมฺมเคเห วสติ, มาตงฺโคเตฺววสฺส นามํ
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. รชฺชํ     ก. อวญฺจยิ             ขุ. ชา. ๒๗/๒๔๖๔/๕๓๙ (สฺยา)
@ ม. ปหิยฺยติ, ฉ. ปหิณาติ                 ฉ.ม. อยํ ปาโ น ทิสฺสติ
อโหสิ. โส โสฬสวสฺสุทฺเทสิโก หุตฺวา เกนจิเทว กรณีเยน อนฺโตนครํ
ปวิสิตุกาโม เอกํ นีลปิโลติกํ นิวาเสตฺวา เอกํ หตฺเถ พนฺธิตฺวา เอเกน หตฺเถน
ปจฺฉึ, เอเกน ฆณฺฑํ คเหตฺวา "อุสฺสรถ อยฺยา, จณฺฑาโลหนฺ"ติ ชานาปนตฺถํ
ตํ ตํ วาเรนฺโต นีจจิตฺตํ ปจฺจุปฏฺเปตฺวา ทิฏฺทิฏฺเ มนุสฺเส นมสฺสมาโน นครํ
ปวิสิตฺวา มหาปถํ ปฏิปชฺชิ.
     ทิฏฺมงฺคลิกา ฆณฺฑสทฺทํ สุตฺวา สาณิอนฺตเรน โอโลเกนฺตี ทูรโตว
ตํ อาคจฺฉนฺตํ ทิสฺวา "กึ เอตนฺ"ติ ปุจฺฉิ. มาตงฺโค อยฺเยติ. "กึ วต โภ
อกุสลํ อกริมฺห, กสฺสายํ นิสฺสนฺโท, วินาโส นุ โข เม ปจฺจุปฏฺิโต,
มงฺคลกิจฺเจน นาม คจฺฉมานา จณฺฑาลํ อทฺทสนฺ"ติ สรีรํ กมฺเปตฺวา ๑-
ชิคุจฺฉมานา เขฬํ ปาเตตฺวา ธาติโย อาห "เวเคน อุทกํ อาหรถ, จณฺฑาโล
ทิฏฺโ, อกฺขีนิ เจว นาม คหิตมุขญฺจ โธวิสฺสามี"ติ โธวิตฺวา รถํ นิวตฺตาเปตฺวา
สพฺพํ ปฏิยาทานํ เคหํ เปเสตฺวา ปาสาทํ อภิรุหิ. สุราโสณฺฑาทโย เจว ตสฺสา
อุปฏฺากมนุสฺสา จ "กุหึ โภ ทิฏฺมงฺคลิกา, อิมายปิ เวลาย นาคจฺฉตี"ติ
ปุจฺฉนฺตา ตํ ปวตฺตึ สุตฺวา "มหนฺตํ วต โภ สุรามํสคนฺธมาลาทิปณฺณาการํ ๒-
จณฺฑาลํ นิสฺสาย อนุภวิตุํ น ลภิมฺหา, ๓- คณฺหถ จณฺฑาลนฺ"ติ คตฏฺานํ
คเวสิตฺวา นิรปราธํ ๔- มาตงฺคปณฺฑิตํ ตชฺเชตฺวา ๕- "อเร มาตงฺค ตํ นิสฺสาย
อิทญฺจิทญฺจ สกฺการํ อนุภวิตุํ น ลภิมฺหา"ติ เกเสสุ คเหตฺวา ภูมิยํ ปาเตตฺวา
ชานุกปฺปรปาสาณาทีหิ โกฏฺเฏตฺวา มโตติ สญฺาย ปาเท คเหตฺวา กฑฺฒนฺตา
สงฺการกูเฏ ฉฑฺเฑสุํ.
     มหาปุริโส อญฺ ปฏิลภิตฺวา หตฺถปาเท ปรามสิตฺวา "อิทํ ทุกฺขํ กํ
นิสฺสาย อุปฺปนฺนนฺ"ติ จินฺเตนฺโต "น อญฺ กญฺจิ, ทิฏฺมงฺคลิกํ นิสฺสาย
อุปฺปนฺนนฺ"ติ ตฺวา "สจาหํ ปุริโส, ปาเทสุ นํ ปาเตสฺสามี"ติ ๖- จินฺเตตฺวา
เวธมาโน ทิฏฺมงฺคลิกาย กุลทฺวารํ คนฺตฺวา "ทิฏฺมงฺคลิกํ ลภนฺโต วุฏฺหิสฺสามิ,
อลภนฺตสฺส เอตฺเถว มรณนฺ"ติ เคหงฺคเณ นิปชฺชิ. เตน จ สมเยน ชมฺพูทีเป
@เชิงอรรถ:  ม. กปฺเปตฺวา   ฉ.ม....สกฺการํ    ฉ.ม. ลภิมฺห
@ ฉ.ม. นิราปราธํ  ฉ.ม. ตชฺชิตฺวา       ฉ.ม. นิปาเตสฺสามีติ
อยํ ธมฺมตา โหติ:- ยสฺส จณฺฑาโล กุชฺฌิตฺวา คพฺภทฺวาเร นิปนฺโน มรติ,
เย จ ตสฺมึ คพฺเภ วสนฺติ, สพฺเพ จณฺฑาลา โหนฺติ. เคหมชฺฌมฺหิ มเต สพฺเพ
เคหวาสิโน, ทฺวารมฺหิ มเต อุภโต อนนฺตรเคหวาสิกา, องฺคณมฺหิ มเต อิโต
สตฺต อิโต สตฺตาติ จุทฺทสเคหวาสิโน สพฺเพ จณฺฑาลา โหนฺตีติ. โพธิสตฺโต
ปน องฺคเณ นิปชฺชิ.
     เสฏฺิสฺส อาโรเจสุํ "มาตงฺโค เต สามิ เคหงฺคเณ ปติโต"ติ. คจฺฉถ
ภเณ, กึ การณาติ วตฺวา เอกํ มาสกํ ทตฺวา อุฏฺาเปถาติ. เต คนฺตฺวา "อิมํ
กิร มาสกํ คเหตฺวา อุฏฺาหี"ติ ๑- วทึสุ. โส "นาหํ มาสกตฺถาย นิปนฺโน,
ทิฏฺมงฺคลิกาย สฺวาหํ นิปนฺโน"ติ อาห. ทิฏฺมงฺคลิกาย โก โทโสติ. กินฺติ ๒-
ตสฺสา โทสํ น ปสฺสถ, นิรปราโธ อหํ ตสฺสา มนุสฺเสหิ พฺยสนํ ปาปิโต,
ตํ ลภนฺโตว อุฏฺหิสฺสามิ, อลภนฺโตว น อุฏฺหิสฺสามีติ.
     เต คนฺตฺวา เสฏฺิสฺส อาโรเจสุํ. เสฏฺี ธีตุโทสํ ตฺวา "คจฺฉถ,
เอกํ กหาปณํ เทถา"ติ เปเสสิ. ๓- โส "น อิจฺฉามิ กหาปณํ, กญฺเมว ๔-
อิจฺฉามี"ติ อาห. ตํ สุตฺวา เสฏฺี จ เสฏฺิภริยา จ "เอกาเยว โน ปิยธีตา,
ปเวณิยา ฆฏโก อญฺโ ทารโกปิ นตฺถี"ติ สํเวคปฺปตฺตา "คจฺฉถ ตาต, โกจิ
อมฺหากํ อสหนโก เอตํ ชีวิตาปิ โวโรเปยฺย, เอตสฺมึ หิ มเต สพฺเพ มยํ
นฏฺา โหม, อารกฺขมสฺส คณฺหถา"ติ ปริวาเรตฺวา อารกฺขํ สํวิธาย ยาคุํ
เปสยึสุ ภตฺตํ ธนํ เปสยึสุ, เอวํ โส สพฺพํ ปฏิกฺขิปิ. เอวํ เอโก ทิวโส
คโต, เทฺว, ตโย, จตฺตาโร, ปญฺจ ทิวสา คตา.
     ตโต สตฺตสตฺตเคหวาสิกา อุฏฺาย "น สกฺโกม มยํ ตุเมฺห นิสฺสาย
จณฺฑาลา ภวิตุํ, อเมฺห มา นาเสถ, ตุมฺหากํ ทาริกํ ทตฺวา เอตํ อุฏฺาเปถา"ติ
อาหํสุ. เต สตํปิ สหสฺสํปิ สตสหสฺสํปิ ปหิณึสุ, โส ปฏิกฺขิปเตว. เอวํ ฉ
ทิวสา คตา. สตฺตเม ทิวเส อุภโต จุทฺทสเคหวาสิกา สนฺนิปติตฺวา "น มยํ
จณฺฑาลา ภวิตุํ สกฺโกม, ตุมฺหากํ อกามกานํปิ มยํ เอตสฺส ทาริกํ ทสฺสามา"ติ
อาหํสุ.
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. อุฏฺหาติ     ฉ.ม. กึ       ฉ.ม. เปเสติ      ฉ.ม. ตเมว
     มาตาปิตโร โสกสลฺลสมปฺปิตา วิสญฺิโน หุตฺวา สยเน นิปตึสุ. อุภโต
จุทฺทสเคหวาสิโน ปาสาทํ อารุยฺห ปุปฺผิตกึสุกสาขํ โอจินนฺตา ๑- วิย ตสฺสา
สพฺพาภรณานิ โอมุญฺจิตฺวา นเขหิ สีมนฺตํ กตฺวา เกเส พนฺธิตฺวา นีลสาฏกํ
นิวาเสตฺวา หตฺเถ นีลปิโลติกขณฺฑํ เวเตฺวา กณฺเณสุ ติปุปฏฺฏเก ปิลนฺธาเปตฺวา
ตาลปณฺณปจฺฉึ ทตฺวา ปาสาทโต โอตาเรตฺวา ๒- ทฺวีสุ พาหาสุ คเหตฺวา "ตว
สามิกํ คเหตฺวา ยาหี"ติ มหาปุริสสฺส อทํสุ.
     นีลุปฺปลํปิ อติภาโรติ อนุกฺขิตฺตปุพฺพา สุขุมาลทาริกา "อุฏฺาหิ สามิ
คจฺฉามา"ติ อาห. โพธิสตฺโต นิปนฺนโกว อาห "นาหํ อุฏฺหามี"ติ. อถ
กินฺติ วทามีติ. "อุฏฺาหิ ๓- อยฺย มาตงฺคาติ เอวํ มํ วทาหี"ติ. สา ตถา อโวจ.
น ตุยฺหํ มนุสฺสา อุฏฺานสมตฺถํ มํ อกํสุ, พาหาย มํ คเหตฺวา อุฏฺาเปหีติ.
สา ตถา อกาสิ. โพธิสตฺโต อุฏฺหนฺโต วิย ปริวตฺเตตฺวา ภูมิยํ ปติตฺวา
"นาสิตํ โภ ทิฏฺมงฺคลิกาย ปมํ มนุสฺเสหิ โกฏฺฏาเปตฺวา, อิทานิ สยํ
โกฏฺเฏตี"ติ วิรวิตฺถ. สา กึ กโรมิ อยฺยาติ. ทฺวีหิ หตฺเถหิ คเหตฺวา อุฏฺา-
เปหีติ. สา อุฏฺาเปตฺวา นิสีทาเปตฺวา คจฺฉาม สามีติ. คจฺฉา นาม อรญฺเ โหนฺติ,
มยํ มนุสฺสา, อติโกฏฺฏิโตมฺหิ ตุมฺหํ มนุสฺเสหิ, น สกฺโกมิ ปทสา คนฺตุํ,
ปิฏฺิยา มํ เนหีติ. สา โอนมิตฺวา ปิฏฺึ อทาสิ. โพธิสตฺโต อภิรุหิ. กุหึ
เนมิ สามีติ. พหินครํ เนหีติ. สา ปาจีนทฺวารํ คนฺตฺวา "อิธ เต สามิ
วสนฏฺานนฺ"ติ ปุจฺฉิ. กตรํ านํ เอตนฺติ. ปาจีนทฺวารํ สามีติ. ปาจีนทฺวาเร
จณฺฑาลปุตฺตา วสิตุํ น ลภนฺตีติ อตฺตโน วสนฏฺานํ อนาจิกฺขิตฺวาว สพฺพทฺวารานิ
อาหิณฺฑาเปสิ. กสฺมา?  ภวคฺคปฺปตฺตมสฺสา มานํ ปาเตสฺสามีติ. มหาชโน
อุกฺกุฏฺิมกาสิ "เปตฺวา ตุมฺหาทิสํ อญฺโ เอติสฺสา มานเภทโก นตฺถี"ติ.
     สา ปจฺฉิมทฺวารํ ปตฺวา "อิธ เต สามิ วสนฏฺานนฺ"ติ ปุจฺฉิ. กตรํ
านํ เอตนฺติ. ปจฺฉิมทฺวารํ สามีติ. อิมินา ทฺวาเรน นิกฺขมิตฺวา จมฺมเคหํ
โอโลเกนฺตี คจฺฉาติ. สา ตตฺถ คนฺตฺวา อาห "อิทํ จมฺมเคหํ ตุมฺหากํ วสนฏฺานํ
สามี"ติ. อามาติ ปิฏฺิโต โอตริตฺวา จมฺมเคหํ ปาวิสิ.
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. สุปุปฺผิตกึสุกสาขํ อุจฺฉินฺทนฺตา   ฉ.ม. โอตาราเปตฺวา   ฉ.ม. อุฏฺเหิ
     ตตฺถ สตฺตฏฺทิวเส วสนฺโต สพฺพญฺุตคเวสนธีโร เอตฺตเกสุ ทิวเสสุ น
ชาติสมฺเภทํ ๑- อกาสิ. "มหากุลสฺส ธีตา สเจ มํ นิสฺสาย มหนฺตํ ยสํ น ปาปุณาติ,
น อหํ ๒- จตุวีสติยา พุทฺธานํ อนฺเตวาสิโก. เอติสฺสา ปาทโธวนอุทเกน
สกลชมฺพูทีเป ราชูนํ อภิเสกกิจฺจํ กาเรสฺสามี"ติ ๓- ปุน จินฺเตสิ "ตโต ๔-
อคารมชฺเฌ วสนฺโต น สกฺขิสฺสามิ, ปพฺพชิตฺวา ปน สกฺขิสฺสามี"ติ. จินฺเตตฺวา ตํ
อามนฺเตสิ "ทิฏฺมงฺคลิเก มยํ ปุพฺเพ เอกจรา กมฺมํ กตฺวาปิ อกตฺวาปิ สกฺกา
ชีวิตุํ, อิทานิ ปน ทารภรณํ ปฏิปนฺนมฺห, กมฺมํ อกตฺวา น สกฺกา ชีวิตุํ, ตฺวํ
ยาวาหํ อาคจฺฉามิ, ตาว มา อุกฺกณฺี"ติ ๕- อรญฺ ปวิสิตฺวา สุสานาทีสุ
นนฺตกานิ สงฺกฑฺฒิตฺวา นิวาสนปารุปนํ กตฺวา สมณปพฺพชฺชํ ปพฺพชิตฺวา
เอกจโร ลทฺธกายวิเวโก กสิณปริกมฺมํ กตฺวา อฏฺ สมาปตฺติโย ปญฺจ อภิญฺาโย
จ นิพฺพตฺเตตฺวา "อิทานิ สกฺกา ทิฏฺมงฺคลิกาย อวสฺสเยน ๖- มยา ภวิตุนฺ"ติ
พาราณสีอภิมุโข คนฺตฺวา จีวรํ ปารุปิตฺวา ภิกฺขํ จรมาโน ทิฏฺมงฺคลิกาย
เคหาภิมุโข อคมาสิ.
     สา ตํ ทฺวาเร ิตํ ทิสฺวา อสญฺชานนฺตี "อติจฺฉถ ภนฺเต, จณฺฑาลานํ
วสนฏฺานํ เอตนฺ"ติ อาห. โพธิสตฺโต ตตฺเถว อฏฺาสิ. สา ปุนปฺปุนํ
โอโลเกนฺตี สญฺชานิตฺวา หตฺเถหิ อุรํ ปหริตฺวา วิรวมานา ปาทมูเล ปติตฺวา
อาห "ยหิ เต สามิ เอทิสํ จิตฺตํ อตฺถิ, กสฺมา มํ มหตา ยสา ปริหาเปตฺวา
อนาถํ อกาสี"ติ. นานปฺปการํ ปริเทวํ ปริเทวิตฺวา อกฺขีนิ ปุญฺฉมานา
อุฏฺาย ภิกฺขาภาชนํ คเหตฺวา อนฺโตเคเห นิสีทาเปตฺวา  ภิกฺขํ  อทาสิ.
มหาปุริโส ภตฺตกิจฺจํ กตฺวา อาห "ทิฏฺมงฺคลิเก มา โสจิ มา ปริเทวิ, อหํ
ตุยฺหํ ปาทโธวนอุทเกน สกลชมฺพูทีเป ราชูนํ อภิเสกกิจฺจํ กาเรตุํ สมตฺโถ,
ตฺวํ ปน เอกํ มม วจนํ กโรหิ, นครํ ปวิสิตฺวา `น มยฺหํ สามิโก จณฺฑาโล,
มหาพฺรหฺมา มยฺหํ สามิโก'ติ อุคฺโฆสยมานา สกลนครํ จราหี"ติ.
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. น  จ  ชาติสมฺเภทํ        ฉ.ม. น จมฺหาหํ         ฉ.ม. กริสฺสามีติ
@ ฉ.ม. อยํ  ปาโ  น  ทิสฺสติ     ฉ.ม. อุกฺกณฺิตฺถาติ       ม. อวสฺสโย
     เอวํ วุตฺเต ทิฏฺมงฺคลิกา "ปกติยาปิ อหํ สามิ มุขโทเสเนว พฺยสนํ
ปตฺตา, น สกฺขิสฺสาเมวาหํ วตฺตุนฺ"ติ อาห. โพธิสตฺโต "กึ ปน ตยา มยฺหํ
อคาเร วสนฺตสฺส อลิกวจนํ สุตปุพฺพํ, อหํ ตทาปิ อลิกํ น ภณามิ, อิทานิ
ปพฺพชิโต กึ วกฺขามิ, สจฺจวาที ปุริโส นามาหนฺ"ติ วตฺวา "อชฺช ปกฺขสฺส
อฏฺมี, ตฺวํ `อิโต สตฺตาหสฺส อจฺจเยน อุโปสถทิวเส มยฺหํ สามิโก มหาพฺรหฺมา
จนฺทมณฺฑลํ ภินฺทิตฺวา มม สนฺติกํ อาคมิสฺสตี'ติ สกลนคเร อุคฺโฆเสหี"ติ วตฺวา
ปกฺกามิ.
     สา สทฺทหิตฺวา หฏฺตุฏฺา สูรา หุตฺวา สายํ ปาตํ นครํ ปวิสิตฺวา
ตถา อุคฺโฆเสสิ. มนุสฺสา ปาณินา ปาณึ ปหรนฺตา "ปสฺสถ, อมฺหากํ ทิฏฺ-
มงฺคลิกา จณฺฑาลปุตฺตํ มหาพฺรหฺมานํ กโรตี"ติ หสนฺตา เกฬึ กโรนฺติ. สา
ปุนทิวเสปิ ตเถว สายํ ปาตํ ปวิสิตฺวา "อิทานิ ฉาหจฺจเยน, ปญฺจาห, จตูห,
ตีห ทฺวีห, เอกาหจฺจเยน มยฺหํ สามิโก มหาพฺรหฺมา จนฺทมณฺฑลํ ภินฺทิตฺวา
มม สนฺติกํ อาคมิสฺสตี"ติ อุคฺโฆเสสิ.
     พฺราหฺมณา จินฺตยึสุ "อยํ ทิฏฺมงฺคลิกา อติสูรา หุตฺวา กเถติ, กทาจิ
เอวํ สิยา, เอถ มยํ ทิฏฺมงฺคลิกาย วสนฏฺานํ ปฏิชคฺคามา"ติ จมฺมเคหสฺส
พาหิรภาคํ สมนฺตา ตจฺฉาเปตฺวา วาลิกํ โอกิรึสุ. สาปิ อุโปสถทิวเส ปาโตว
นครํ ปวิสิตฺวา "อชฺช กิร มยฺหํ สามิโก อาคมิสฺสตี"ติ อุคฺโฆเสสิ. พฺราหฺมณา
จินฺตยึสุ "อยํ โภ น ทูรํ อปทิสฺสติ, อชฺช กิร มหาพฺรหฺมา อาคมิสฺสติ,
วสนฏฺานํ สํวิทหามา"ติ จมฺมเคหํ สมฺมชฺชาเปตฺวา หริตูปลิตฺตํ กตฺวา ๑- อหต-
วตฺเถหิ ปริกฺขิปิตฺวา มหารหํ ปลฺลงฺกํ อตฺถริตฺวา อุปริ เจลวิตานํ พนฺธิตฺวา ๒-
คนฺธมาลาทามานิ โอสารยึสุ. เตสํ ปฏิชคฺคนฺตานํเยว สุริโย อตฺถงฺคโต.
     มหาปุริโส จนฺเท อุคฺคตมตฺเต อภิญฺาปาทกชฺฌานํ สมาปชฺชิตฺวา
วุฏฺาย กามาวจรจิตฺเตน ปริกมฺมํ กตฺวา อิทฺธิจิตฺเตน ทฺวาทสโยชนิกํ พฺรหฺมตฺต-
ภาวํ มาเปตฺวา เวหาสํ อพฺภุคฺคนฺตฺวา จนฺทวิมานสฺส อนฺโต ปวิสิตฺวา วนนฺตโต
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. อยํ ปาโ น  ทิสฺสติ          ก.  ทตฺวา
อพฺภุสฺสุกฺกมานํ ๑- จนฺทํ ภินฺทิตฺวา จนฺทวิมานํ โอหาย ปุรโต หุตฺวา "มหาชโน
มํ ปสฺสตู"ติ อธิฏฺาสิ. มหาชโน ทิสฺวา "สจฺจํ โภ ทิฏฺมงฺคลิกาย วจนํ,
อาคจฺฉนฺตํ มหาพฺรหฺมานํ ปูเชสฺสามา"ติ คนฺธมาลํ อาทาย ทิฏฺมงฺคลิกาย
ฆรํ ปริวาเรตฺวา อฏฺาสิ. มหาปุริโส มตฺถกมตฺถเกน สตฺตวาเร พาราณสึ
อนุปริคนฺตฺวา มหาชเนน ทิฏฺภาวํ ตฺวา ทฺวาทสโยชนิกํ อตฺตภาวํ วิชหิตฺวา
มนุสฺสปฺปมาณเมว มาเปตฺวา มหาชนสฺส ปสฺสนฺตสฺเสว จมฺมเคหํ ปาวิสิ.
มหาชโน ทิสฺวา "โอติณฺโณ โน มหาพฺรหฺมา, สาณึ อาหรถา"ติ นิเวสนํ
มหาสาณิยา ปริกฺขิปิตฺวา ปริวาเรตฺวา ิโต.
     มหาปุริโสปิ สิริสยนมชฺเฌ นิสีทิ. ทิฏฺมงฺคลิกา สมีเป อฏฺาสิ. อถ
นํ ปุจฺฉิ "อุตุสมโย เต ทิฏฺมงฺคลิเก"ติ. อาม อยฺยาติ. มยา ทินฺนปุตฺตํ
คณฺหาหีติ องฺคุฏฺเกน นาภิมณฺฑลํ ผุสิ. ตสฺสา ปรามสเนเนว คพฺโภ ปติฏฺาสิ.
มหาปุริโส "เอตฺตาวตา เต ทิฏฺมงฺคลิเก ปาทโธวนอุทกํ สกลชมฺพูทีเป ราชูนํ
อภิเสโกทกํ ภวิสฺสติ, ตฺวํ ติฏฺา"ติ วตฺวา พฺรหฺมตฺตภาวํ มาเปตฺวา ปสฺสนฺตสฺเสว
มหาชนสฺส นิกฺขมิตฺวา เวหาสํ อจฺจุคฺคนฺตฺวา จนฺทมณฺฑลเมว ปวิฏฺโ. สา
ตโต ปฏฺาย พฺรหฺมปชาปตี นาม ชาตา. ปาทโธวนอุทกํ ลภนฺโต นาม นตฺถิ.
     พฺราหฺมณา "พฺรหฺมปชาปตึ อนฺโตนคเร วสาเปสฺสามา"ติ สุวณฺณสิวิกาย
อาโรเปตฺวา ยาว สตฺตมโกฏิยา อปริสุทฺธชาติกสฺส สิวิกํ คเหตุํ น อทํสุ.
โสฬสชาติมนฺตา พฺราหฺมณา คณฺหึสุ. เสสา คนฺธปุปฺผาทีหิ ปูเชตฺวา ๒- นครํ
ปวิสิตฺวา "น สกฺก โภ อุจฺฉิฏฺเคเห พฺรหฺมปชาปติยา วสิตุํ, วตฺถุํ คเหตฺวา
เคหํ กริสฺสาม, ยาว ปน ตํ กริยติ, ตาว มณฺฑเปว วสตู"ติ มณฺฑเป
วสาเปสุํ. ตโต ปฏฺาย จกฺขุปเถ ตฺวา วนฺทิตุกามา กหาปณํ ทตฺวา วนฺทิตุํ
ลภนฺติ, สวนูปจาเร วนฺทิตุกามา สตํ ทตฺวา ลภนฺติ, อาสนฺเน ปกติกถํ สวนฏฺ-
าเน วนฺทิตุกามา ปญฺจสตานิ ทตฺวา ลภนฺติ, ปาทปิฏฺิยํ สีสํ เปตฺวา
วนฺทิตุกามา สหสฺสํ ทตฺวา ลภนฺติ, ปาทโธวนอุทกํ ปตฺถยมานา ทสสหสฺสานิ
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. อพฺภสฺสกฺกมานํ           ก. ปูเชนฺตา
ทตฺวา ลภนฺติ. พหินครโต อนฺโตนคเร ยาว มณฺฑปา อาคจฺฉนฺติยา ลทฺธธนํเยว
โกฏิสตมตฺตํ อโหสิ.
     สกลชมฺพูทีโป สงฺขุภิ ตโต สพฺเพ ราชาโน "พฺรหฺมปชาปติยา ปาท-
โธวเนน อภิเสกํ กริสฺสามา"ติ สตสหสฺสํ เปเสตฺวา ลภึสุ. มณฺฑเป วสนฺติยาเอว
คพฺภวุฏฺานํ อโหสิ. มหาปุริสํ ปฏิจฺจ ลทฺธกุมาโร ปาสาทิโก อโหสิ ลกฺขณ-
สมฺปนฺโน. มหาพฺรหฺมุโน ปุตฺโต ชาโตติ สกลชมฺพูทีโป เอกโกลาหโล อโหสิ.
กุมารสฺส ขีรมณิมูลํ โหตูติ ตโต ตโต อาคตธนํ โกฏิสหสฺสํ ๑- อโหสิ. เอตฺตาวตา
นิเวสนํปิ นิฏฺิตํ. กุมารสฺส นามกรณํ กริสฺสามาติ นิเวสนํ สชฺเชตฺวา กุมารํ
คนฺโธทเกน นฺหาเปตฺวา อลงฺกริตฺวา มณฺฑเป ชาตตฺตา มณฺฑโพฺยเตฺวว นามํ อกํสุ.
     กุมาโร สุเขน สํวฑฺฒมาโน สิปฺปุคฺคหณวยปฺปตฺโต ๒- สกลชมฺพูทีเป
สิปฺปชานนกา ตสฺส สนฺติกํ ๓- อาคนฺตฺวา สิปฺปํ สิกฺขาเปนฺติ. กุมาโร เมธาวี
ปญฺวา สุตํ สุตํ มุตฺตํ อาวุณนฺโต วิย คณฺหาติ, คหิตํ คหิตํ สุวณฺณฆเฏ
ปกฺขิตฺตเตลํ วิย ติฏฺติ. ยาวตา วาจุคฺคตา ปริยตฺติ อตฺถิ, เตน อนุคฺคหิตา
นาม นาโหสิ. พฺราหฺมณา ตํ ปริวาเรตฺวา จรนฺติ, โสปิ พฺราหฺมณภโต ๔- อโหสิ.
เคเห อสีติ พฺราหฺมณสหสฺสานิ นิจฺจภตฺตํ ภุญฺชนฺติ. เคหํปิสฺส สตฺตทฺวาร-
โกฏฺกํ มหนฺตํ อโหสิ. เคเห มงฺคลทิวเส ชมฺพูทีปวาสีหิ เปสิตธนํ โกฏิสต-
สหสฺสมตฺตํ ๕- อโหสิ.
     โพธิสตฺโต ปน อาวชฺเชสิ  "ปมตฺโต นุ โข กุมาโร อปฺปมตฺโต"ติ.
อถสฺส ตํ ปวตฺตึ ตฺวา "พฺราหฺมณภโต ชาโต, ยตฺถ ทินฺนํ มหปฺผลํ โหติ,
ตํ น ชานาติ, คจฺฉามิ นํ ทเมมี"ติ จีวรํ ปารุปิตฺวา ภิกฺขาภาชนํ คเหตฺวา
"ทฺวารโกฏฺกา อติสมฺพาธา, น สกฺกา โกฏฺเกน ปวิสิตุนฺ"ติ อากาเสนาคนฺตฺวา
อสีติยา พฺราหฺมณสหสฺสานํ ภุญฺชนฏฺาเน อากาสงฺคเณ โอตริ. มณฺฑพฺย-
กุมาโรปิ สุวณฺณกฏจฺฉุํ คาหาเปตฺวา "อิธ สูปํ เทถ อิธ โอทนนฺ"ติ
ปริวิสาเปนฺโต โพธิสตฺตํ ทิสฺวา ทณฺฑเกน ฆฏฺฏิตอาสีวิโส วิย กุปิตฺวา อิมํ
คาถมาห:-
@เชิงอรรถ:  สี. โกฏิสตสหสฺสํ          ฉ.ม.....วยปตฺโตติ      ฉ.ม. สนฺติเก
@ ฉ.ม. พฺราหฺมณภตฺโต, เอวมุปริปิ      ฉ.ม. โกฏิสหสฺสมตฺตํ
                        "กุโต นุ อาคจฺฉสิ ทุมฺมวาสี ๑-
                        โอคลฺลโก ๒- ปํสุปิสาจโกว
                        สงฺการโจฬํ ปฏิมุญฺจ กณฺเ
                        โก เร ตุวํ โหสิ อทกฺขิเณยฺโย"ติ. ๓-
อถ นํ มหาสตฺโต อกุชฺฌิตฺวาว โอวทนฺโต อาห:-
                        "อนฺนํ  ตวยิทํ ๔-  ปกติ  ยสสฺสิ ๕-
                        ตํ  ขชฺชเร  ภุญฺชเร  ปิยฺยเร  จ
                        ชานาสิ  มํ  ตฺวํ  ปรทตฺตูปชีวึ
                        อุตฺติฏฺปิณฺฑํ  ลภตํ  สปาโก"ติ ๓-
โส  นยิทํ  ตุมฺหาทิสานํ  ปฏิยตฺตนฺติ  ทสฺเสนฺโต  อาห:-
                        "อนฺนํ  มมยิทํ ๖-  ปกตํ  ปกตํ  พฺราหฺมณานํ
                        อตฺตตฺถาย ๗-  สทฺทหโต  มมยิทํ ๖-
                        อเปหิ  เอตฺโต  กิมิธฏฺิโตสิ
                        น  มาทิสา ตุยฺหํ  ททนฺติ  ชมฺมา"ติ. ๓-
      อถโข โพธิสตฺโต "ทานํ นาม สคุณสฺสปิ นิคฺคุณสฺสปิ ยสฺส กสฺสจิ
ทาตพฺพํ, ยถา หิ นินฺเนปิ ถเลปิ ปติฏฺาปิตํ พีชํ ปวีรสํ อาโปรสญฺจ
อาคมฺม สมฺปชฺชติ, เอวํ นิปฺผลํ นาม นตฺถิ, สุเขตฺเต วปิตพีชํ วิย คุณวนฺเต
มหปฺผลํ โหตี"ติ ทสฺเสตุํ อิมํ คาถมาห:-
                       "ถเล จ นินฺเน จ วปนฺติ พีชํ
                         อนูปเขตฺเต ผลมาสมานา ๘-
                         เอตาย สทฺธาย ททาหิ ทานํ
                         อปฺเปว อาราธเย ทกฺขิเณยฺเย"ติ.
      อถ กุมาโร โกธาภิภูโต "เกนิมสฺส มุณฺฑกสฺส ปเวโส ทินฺโน"ติ
ทฺวารรกฺขกาทโย ตชฺเชตฺวา:-
@เชิงอรรถ:  สี. รุมฺมวาสี, ฏีกา. ทุปฺปวาสี,                ฏีกา. โอกลฺลโก
@ ขุ. ชา. ๒๗/๒๐๓๓-๔-๕/๔๐๙ มาตงฺคชาตก (สฺยา)   ฉ.ม. ตเวทํ   ปาลิ. ยสสฺสินํ
@ ฉ.ม. มเมทํ       ฉ.ม. อตฺถตฺถิตํ       สี. เมสสานา
                       "เขตฺตานิ มยฺหํ วิทิตานิ โลเก
                        เยสาหํ พีชานิ ปติฏฺเปมิ
                        เย พฺราหฺมณา ชาติมนฺตูปปนฺนา
                        ตานีธ เขตฺตานิ สุเปสลานี"ติ
คาถํ วตฺวา "อิมํ ชมฺมํ เวณุปทเรน โปเตฺวา คีวายํ คเหตฺวา สตฺตปิ
ทฺวารโกฏฺเก อติกฺกมิตฺวา พหิ นีหรถา"ติ อาห. อถ นํ มหาปุริโส อาห:-
                       "คิรึ นเขน ขนสิ   อโย ทนฺเตภิ ขาทสิ
                        ชาตเวทํ ปทหสิ   โย อิสึ ปริภาสสี"ติ. ๑-
     เอวญฺจ ปน วตฺวา "สเจ มฺยายํ หตฺเถ วา ปาเท วา คณฺหาเปตฺวา ทุกฺขํ
อุปฺปาเทยฺย, พหุํ อปุญฺ ปสเวยฺยา"ติ สตฺตานุทยตาย เวหาสํ อพฺภุคฺคนฺตฺวา
อนฺตรวีถิยํ โอตริ. ภควา สพฺพญฺุตํ ปตฺโต ตมตฺถํ ปกาเสนฺโต อิมํ คาถมาห:-
             "อิทํ วตฺวาน มาตงฺโค      อิสิ สจฺจปรกฺกโม
              อนฺตลิกฺขสฺมึ ปกฺกามิ       พฺราหฺมณานํ อุทิกฺขตนฺ"ติ. ๒-
      ตาวเทว นครรกฺขิกเทวตานํ เชฏฺกเทวราชา มณฺฑพฺยสฺส คีวํ ปริวตฺเตสิ.
ตสฺส มุขํ ปริวตฺเตตฺวา ปจฺฉามุขํ ชาตํ, อกฺขีนิ ปริวตฺตานิ, มุเขน เขฬํ
วมติ, สรีรํ ถทฺธํ สูเล อาโรปิตํ วิย อโหสิ. อสีติสหสฺสา ปริจารกา ยกฺขา
อสีติพฺราหฺมณสหสฺสานิ ตเถว อกํสุ. เวเคน คนฺตฺวา พฺรหฺมปชาปติยา อาโรจยึสุ,
สา ตรมานรูปา อาคนฺตฺวา ตํ วิปฺปการํ ทิสฺวา เอวมาห:-
                     "อาเวิตํ ๓- ปิฏฺิโต อุตฺตมงฺคํ
                      พาหํ ปสาเรติ อกมฺมเนยฺยํ
                      เสตานิ อกฺขีนิ ยถา มตสฺส
                      โก เม อิมํ ปุตฺตมกาสิ เอวนฺ"ติ.
@เชิงอรรถ:  ขุ.ชา. ๒๗/๒๐๓๐/๔๑๐ มาตงฺคชาตก (สฺยา)   ขุ. ชา. ๒๗/๒๐๔๑/๔๑๐ มาตงฺคชาตก
@(สฺยา)   ฉ.ม. อาเวธิตํ, เอวมุปริปิ
      อถสฺสา อาโรเจสุํ:-
                   "อิธาคมา สมโณ ทุมฺมวาสี
                    โอคลฺลโก ปํสุปิสาจโกว
                    สงฺการโจฬํ ปริมุญฺเจ กณฺเ
                    โส เต อิมํ ปุตฺตมกาสิ เอวนฺ"ติ.
      สา สุตฺวาว อญฺาสิ "มยฺหํ ยสทายโก อยฺโย อนุกมฺปาย ปุตฺตสฺส
ปมตฺตภาวํ ตฺวา อาคโต ภวิสฺสตี"ติ. ตโต อุปฏฺาเก ปุจฺฉิ:-
                   "กตมํ ทิสํ อคมา ภูริปญฺโ
                    อกฺขาถ เม มาณวา เอตมตฺถํ
                    คนฺตฺวาน ตํ ปฏิกเรมุ อจฺจยํ
                    อปฺเปว นํ ปุตฺต ลเภมุ ชีวิตนฺ"ติ.
      เต อาหํสุ:-
                   "เวหายสํ อคมา ภูริปญฺโ
                    ปถทฺธุโน ปณฺณรเสว จนฺโท
                    อถาปิ ๑- โส ปุริมํ ทิสํ อคญฺฉิ
                    สจฺจปฺปฏิญฺโ อิสิ สาธุรูโป"ติ.
      มหาปุริโสปิ อนฺตรวีถิยํ โอติณฺณฏฺานโต ปฏฺาย "มยฺหํ ปทวลญฺชํ
หตฺถิอสฺสาทีนํปิ วเสน มา อนฺตรธายิ, ๒- ทิฏฺมงฺคลิกาเยว นํ ปสฺสตุ, มา
อญฺโ"ติ ๓- อธิฏฺหิตฺวา ปิณฺฑาย จริตฺวา ยาปนมตฺตํ มิสฺสโกทนํ คเหตฺวา
ปฏิกฺกมนสาลายํ นิสินฺโน ภุญฺชิตฺวา โถกํ ภุตฺตาวเสสํ ภิกฺขาภาชเนเยว เปสิ.
ทิฏฺมงฺคลิกาปิ ปาสาทา โอรุยฺห อนฺตรวีถึ ปฏิปชฺชมานาว ๔- ปทวลญฺชํ ทิสฺวา
"อิทํ มยฺหํ ยสทายกสฺส อยฺยสฺส ปทนฺ"ติ ปทานุสาเรนาคนฺตฺวา วนฺทิตฺวา
อาห "ภนฺเต ตุมฺหากํ ทาเสน กตาปราธํ มยฺหํ ขมถ, น หิ ตุเมฺห โกธวสิกา
นาม, เทถ เม ปุตฺตสฺส ชีวิตนฺ"ติ. เอวญฺจ ปน วตฺวา:-
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. อปิจาปิ     ฉ.ม. อนฺตรธายิตฺถ      ฉ.ม. อญฺเติ    ฉ.ม. ปฏิปชฺชมานา
                     "อาเวิตํ ปิฏฺิโต อุตฺตมงฺคํ
                      พาหํ ปสาเรติ อกมฺมเนยฺยํ
                      เสตานิ อกฺขีนิ ยถา มตสฺส
                      โก เม อิมํ ปุตฺตมกาสิ เอวนฺ"ติ
คาถํ อภาสิ. มหาปุริโส อาห "น มยํ เอวรูปํ กโรม, ปพฺพชิตํ ปน หึสนฺเต
ทิสฺวา ปพฺพชิเตสุ สคารวาหิ ภูตยกฺขเทวตาหิ กตํ ภวิสฺสตี"ติ.
      เกวลํ ภนฺเต ตุมฺหากํ มโนปโทโส มา โหตุ, เทวตาหิ กตํ โหตุ,
สุขมาปยา ภนฺเต เทวตา, อปิจาหํ ภนฺเต กถํ ปฏิปชฺชามีติ. เตนหิ โอสธํ
เต กเถสฺสามิ. มม ภิกฺขาภาชเน ภุตฺตาวเสสํ ภตฺตมตฺถิ, ตตฺถ โถกํ อุทกํ
อาสิญฺจิตฺวา โถกํ คเหตฺวา ตว ปุตฺตสฺส มุเข ปกฺขิป, อวเสสํ อุทกจาฏิยํ
อาโลเลตฺวา อสีติยา พฺราหฺมณสหสฺสานํ มุเข ปกฺขิปาติ. สา เอวํ กริสฺสามีติ
ภตฺตํ คเหตฺวา มหาปุริสํ วนฺทิตฺวา คนฺตฺวา ตถา อกาสิ.
      มุเข ปกฺขิตฺตมตฺเต เชฏฺกเทวราชา "สามิมฺหิ สยํ เภสชฺชํ กโรนฺเต
อเมฺหหิ น สกฺกา กิญฺจิ กาตุนฺ"ติ กุมารํ วิสฺสชฺเชสิ. โสปิ ขิปิตฺวา กิญฺจิ
ทุกฺขํ อปฺปตฺตปุพฺโพ วิย ปกติวณฺโณ อโหสิ. อถ นํ มาตา อโวจ "ปสฺส
ตาต ตว กุลูปกานํ หิโรตฺตปฺปรหิตานํ วิปฺปการํ, สมณา จ ๑- น เอวรูปา
โหนฺติ, สมเณ ตาต โภเชยฺยาสี"ติ. ตโต เสสกํ อุทกจาฏิยํ อาลุลาเปตฺวา
พฺราหฺมณานํ มุเข ปกฺขิปาเปสิ. ยกฺขา ตาวเทว วิสฺสชฺเชตฺวา ปลายึสุ. พฺราหฺมณา
ขิปิตฺวา ขิปิตฺวา อุฏฺหิตฺวา กึ อมฺหากํ มุเข ปกฺขิตฺตนฺติ ปุจฺฉึสุ.
มาตงฺคอิสิสฺส อุจฺฉิฏฺภตฺตนฺติ. เต "จณฺฑาลสฺส อุจฺฉิฏฺกํ ขาทาปิตมฺหา,
อพฺราหฺมณา ทานิมฺหา ชาตา, อิทานิ โน พฺราหฺมณา `อสุทฺธพฺราหฺมณา อิเม'ติ
สมภาคํ ๒- น ทสฺสนฺตี"ติ ตโต ปลายิตฺวา มชฺฌรฏฺ คนฺตฺวา มชฺฌราชสฺส นคเร
อคฺคาสนิกา พฺราหฺมณา นาม มยนฺติ ราชเคเห ภุญฺชนฺติ.
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. ปน                      ม. สมภาวํ, ฉ. สมฺโภคํ
      ตสฺมึ สมเย โพธิสตฺโต ปาปนิคฺคหํ กโรนฺโต มานชาติเก นิมฺมทยนฺโต
วิจรติ. อเถโก "ชาติมนฺตตาปโส นาม มยา สทิโส นตฺถี"ติ อญฺเสุ สญฺปิ
น กโรติ. โพธิสตฺโต ตํ คงฺคาตีเร วสมานํ ทิสฺวา "มานนิคฺคหมสฺส กริสฺสามี"ติ
ตตฺถ อคมาสิ. ตํ ชาติมนฺตตาปโส ปุจฺฉิ "กึ ชจฺโจ ภวนฺ"ติ. จณฺฑาโล อหํ
อาจริยาติ. อเปหิ จณฺฑาล อเปหิ จณฺฑาล, เหฏฺาคงฺคาย วส, มา อุปริคงฺคาย
อุทกํ อุจฺฉิฏฺมกาสีติ.
      โพธิสตฺโต "สาธุ อาจริย ตุเมฺหหิ วุตฺตฏฺาเน วสิสฺสามี"ติ เหฏฺาคงฺคาย
วสนฺโต "คงฺคาย อุทกํ ปฏิโสตํ สนฺทตู"ติ อธิฏฺาสิ. ชาติมนฺตตาปโส
ปาโตว คงฺคํ โอรุยฺห อุทกํ อาจมติ, ชฏา โธวติ. โพธิสตฺโต ทนฺตกฏฺ
ขาทนฺโต ปิณฺฑปิณฺฑํ เขฬํ อุทเก ปาเตติ. ทนฺตกฏฺอุจฺฉิฏฺกํปิ ตตฺเถว
ปวาเหติ. ยถาเปตํ ๑- อญฺตฺถ อลคฺคิตฺวา ตาปสสฺเสว ชฏาสุ ลคฺคติ, ตถา
อธิฏฺาสิ. เขฬํปิ ทนฺตกฏฺปิ ตาปสสฺส ชฏาสุเยว ปติฏฺาติ.
      ตาปโส จณฺฑาลสฺสิทํ กมฺมํ ภวิสฺสตีติ วิปฺปฏิสารี หุตฺวา คนฺตฺวา
ปุจฺฉิ "โภ จณฺฑาล อิทํ คงฺคาย อุทกํ ตยา ปฏิโสตคามิกตนฺ"ติ. อาม
อาจริยาติ. เตนหิ ตฺวํ มา เหฏฺาคงฺคาย วส. อุปริคงฺคาย วสาติ. สาธุ
อาจริย, ตุเมฺหหิ วุตฺตฏฺาเน วสิสฺสามีติ ตตฺถ วสนฺโต อิทฺธึ ปฏิปสฺสมฺเภสิ,
อุทกํ ยถาคติกเมว ชาตํ. ปุน ตาปโส ตเทว พฺยสนํ ปาปุณิ. โส ปุน
คนฺตฺวา โพธิสตฺตํ ปุจฺฉิ "โภ จณฺฑาล ตฺวํ อิทํ คงฺคาย อุทกํ กาเลน
ปฏิโสตคามึ กาเลน อนุโสตคามึ กโรสี"ติ. อาม อาจริยาติ. จณฺฑาล ตฺวํ
สุขวิหารีนํ ปพฺพชิตานํ สุเขน วสิตุํ น เทสิ, สตฺตเม เต ทิวเส สตฺตธา
มุทฺธา ผลตูติ. สาธุ อาจริย, อหํ ปน สุริยสฺส อุคฺคนฺตุํ น ทสฺสามีติ.
      อถ มหาสตฺโต จินฺเตสิ "เอตสฺส อภิสาโป เอตสฺเสว อุปริ ปติสฺสติ,
รกฺขามิ นนฺ"ติ. สตฺตานุทยตาย ปุนทิวเส อิทฺธิยา สุริยสฺส อุคฺคนฺตุํ น
อทาสิ. อิทฺธิมโต อิทฺธิวิสโย นาม อจินฺเตยฺโย, ตโต ปฏฺาย อรุณุคฺคมนํ. ๒-
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. ยถา เจตํ                 ฉ.ม. อรุณุคฺคํ
น ปญฺายติ, รตฺตินฺทิวปริจฺเฉโท นตฺถิ, กสิวณิชฺชาทีนิ กมฺมานิ ปโยเชนฺโต
นาม นตฺถิ.
      มนุสฺสา "ยกฺขาวฏฺโฏ นุ โข อยํ ภูตเทวตานาคสุปณฺณาวฏฺโฏ"ติ
อุปทฺทวปฺปตฺตา "กินฺนุ โข กาตพฺพนฺ"ติ จินฺเตตฺวา "ราชกุลํ นาม มหาปญฺ,
โลกสฺส หิตํ จินฺเตตุํ สกฺโกติ, ตตฺถ คจฺฉามา"ติ ราชกุลํ คนฺตฺวา ตมตฺถํ
อาโรเจสุํ. ราชา สุตฺวา ภีโตปิ อภีตาการํ กตฺวา "ตาต มา ภายถ, อิมํ
การณํ คงฺคาตีรวาสี ชาติมนฺตตาปโส ชานิสฺสติ, ตํ ปุจฺฉิตฺวา นิกฺกงฺขา
ภวิสฺสามา"ติ กติปาเหเนว ๑- อตฺถจรเกหิ มนุสฺเสหิ สทฺธึ ตาปสํ อุปสงฺกมิตฺวา
กตปฏิสนฺถาโร ตมตฺถํ ปุจฺฉิ. ตาปโส อาห "อาม มหาราช, เอโก จณฺฑาโล
อตฺถิ, โส อิมํ คงฺคาย อุทกํ กาเลน อนุโสตคามึ กาเลน ปฏิโสตคามึ กโรติ,
มยา ตทตฺถํ กิญฺจิ กถิตํ อตฺถิ, ตํ ปุจฺฉถ, โส ชานิสฺสตี"ติ.
      ราชา มาตงฺคอิสิสฺส สนฺติกํ คนฺตฺวา "ภนฺเต ตุเมฺห อรุณสฺส อุคฺคนฺตุํ
น เทถา"ติ ปุจฺฉิ. อาม มหาราชาติ. กึการณา ภนฺเตติ. ชาติมนฺตตาปสการณา
มหาราช, ๒- ชาติมนฺตตาปโส มํ นิรปราธํ อภิสปิ เตน ๒- อาคนฺตฺวา
มํ วนฺทิตฺวา ขมาปิตกาเล ทสฺสามิ มหาราชา"ติ. ราชา คนฺตฺวา "เอถ อาจริย
ตาปสํ ขมาเปถา"ติ อาห. นาหํ มหาราช จณฺฑาลํ วนฺทามีติ. มา อาจริย
เอวํ กโรถ, ชนปทสฺส มุขํ ปสฺสถาติ. โส ปุน ปฏิปกฺขิปิเยว. ราชา โพธิสตฺตํ
อุปสงฺกมิตฺวา "อาจริโย ขมาเปตุํ น อิจฺฉตี"ติ อาห. อขมาปิเต อหํ สุริยํ
น มุญฺจามีติ. ราชา "อยํ ขมาเปตุํ น อิจฺฉติ, อยํ อขมาปิเต สุริยํ น
มุญฺจติ, กึ อมฺหากํ เตน ตาปเสน, โลกํ โอโลเกสฺสามา"ติ "คจฺฉถ โภ
ตาปสสนฺติกํ, ตํ หตฺเถสุ จ ปาเทสุ จ คเหตฺวา มาตงฺคอิสิสฺส ปาทมูเล
นิปชฺชาเปตฺวา ขมาเปถ เอตสฺส ชนปทานุทยตํ ปฏิจฺจา"ติ อาห. เต ราชปุริสา
คนฺตฺวา ตํ ตถา กตฺวา อาเนตฺวา มาตงฺคอิสิสฺส ปาทมูเล นิปชฺชาเปตฺวา
ขมาเปสุํ.
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. กติปเยเหว         ๒-๒ ฉ.ม. ชาติมนฺตตาปการณา มหาราช ชาติมนฺตตาปเสน
      อหํ นาม ขมิตพฺพํ ขมามิ, อปิจ โข ปน เอตสฺส กถา เอตสฺเสว
อุปริ ปติสฺสติ. มยา สุริเย วิสฺสชฺชิเต สุริยสฺมึ เอตสฺส มตฺถเก ปติสฺสติ,
อถสฺส สตฺตธา มุทฺธา ผลิสฺสติ. ตญฺจ โข ปเนส พฺยสนํ มา ปาปุณาตุ, เอถ
ตุเมฺห เอตํ คลปฺปมาเณ อุทเก โอตาเรตฺวา มหนฺตํ มตฺติกาปิณฺฑมสฺส สีเส
เปถ. อถาหํ สุริยํ วิสฺสชฺชิสฺสามิ. สุริยสฺมึ มตฺติกาปิณฺเฑ ปติตฺวา ตํ สตฺตธา
ภินฺทิสฺสติ. อเถส มตฺติกาปิณฺฑํ ฉฑฺเฑตฺวา นิมฺมุชฺชิตฺวา อญฺเน ติตฺเถน
อุตฺตรตุ, อิติ นํ วทถ, เอตสฺส ๑- โสตฺถิ ภวิสฺสตีติ. เต มนุสฺสา "เอวํ
กริสฺสามา"ติ ตถา กาเรสุํ. ตสฺสาปิ ตเถว โสตฺถิ ชาตา. โส ตโต ปฏฺาย
"ชาติ นาม อการณํ, ปพฺพชิตานํ อพฺภนฺตเร คุโณว การณนฺ"ติ ชาติโคตฺตมานํ
ปหาย นิมฺมโท อโหสิ.
      อิติ ชาติมนฺตตาปเส ทมิเต มหาชโน โพธิสตฺตสฺส ถามํ อญฺาสิ,
มหาโกลาหลํ ชาตํ. ราชา อตฺตโน นครํ คมนตฺถาย โพธิสตฺตํ ยาจิ. มหาสตฺโต
ปฏิญฺ ทตฺวา ตานิ จ อสีติพฺราหฺมณสหสฺสานิ ทมิสฺสามิ, ปฏิญฺญฺจ โมจิสฺสามีติ
เมชฺฌราชสฺส นครํ อคมาสิ. พฺราหฺมณา โพธิสตฺตํ ทิสฺวาว "โภ อยํ โส
มหาโจโร อาคโต, อิทาเนว สพฺเพ เอเต มยํ อุจฺฉิฏฺกํ ขาทิตฺวา อพฺราหฺมณา
ชาตาติ อเมฺห ปากเฏ กริสฺสติ, เอวํ โน อิธาปิ อาวาโส น ภวิสฺสติ.
ปฏิกจฺเจว นํ มาเรสฺสามา"ติ ราชานํ ปน อุปสงฺกมิตฺวา อาหํสุ:- "มหาราช
ตุเมฺห อิมํ ๒- จณฺฑาลปพฺพชิตํ มา สาธุรูโปติ มญฺิตฺถ, เอส ครุกมนฺตํ
ชานาติ, ปวึ คเหตฺวา อากาสํ กโรติ, อากาสํ ปวึ, ทูรํ คเหตฺวา สนฺติกํ
กโรติ, สนฺติกํ ทูรํ, คงฺคํ นิวตฺเตตฺวา อุทฺธํคามินึ กโรติ, อิจฺฉนฺโต ปวึ
อุกฺขิปิตฺวา ปาเตตุํ สกฺโกติ. ปรสฺส วา จิตฺตํ นาม สพฺพกาลํ น สกฺกา คเหตุํ,
อยํ อิธ ปติฏฺ ลภนฺโต ตุมฺหากํ รชฺชํปิ นาเสยฺย, ชีวิตนฺตรายํปิ วํสูปจฺเฉทํปิ
กเรยฺย, อมฺหากํ วจนํ กโรถ มหาราช, อชฺเชว อิมํ มาเรตุํ วฏฺฏตี"ติ.
      ราชาโน นาม ปรปตฺติยา โหนฺติ, อิติ  โส พหุนฺนํ กถาวเสน
นิฏฺงฺคโต. โพธิสตฺโต ปน นคเร ปิณฺฑาย จริตฺวา อุทกผาสุกฏฺาเน มิสฺสโกทนํ
ภุญฺชิตฺวา ราชุยฺยานํ คนฺตฺวา นิรปราธตาย นิราสงฺโก มงฺคลสิลาปฏฺเฏ นิสีทิ.
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. เอวมสฺส                ฉ.ม. ตุเมฺห มหาราช เอตํ
อตีเต จตฺตาฬีส, อนาคเต จตฺตาฬีสาติ อสีติกปฺเป อนุสฺสริตุํ สมตฺถาณสฺส
อนาวชฺชนตาย มุหุตฺตมตฺตเก กาเล สติ นปฺปโหสิ, ๑- ราชา อญฺ อชานาเปตฺวา
สยเมว คนฺตฺวา นิราวชฺชนตาย ปมาเทน นิสินฺนํ มหาปุริสํ อสินา ปหริตฺวา
เทฺว ภาเค อกาสิ. อิมสฺส รญฺโ วิชิเต อฏฺมํ โลหกูฏวสฺสํ ๒- นวมํ กลลวสฺสํ
วสฺสิ. อิติ อิมสฺสาปิ รฏฺเ นว วุฏฺิโย ปติตา. โส จ ราชา สปริโส
มหานิรเย นิพฺพตฺโต. เตนาห สงฺกิจฺจปณฺฑิโต:-
                อุปหจฺจ มนํ เมชฺโฌ ๓-         มาตงฺคสฺมึ ยสสฺสิเน
                สปาริสชฺโช อุจฺฉินฺโน           เมชฺฌารญฺ ตทา อหูติ. ๔-
      เอวํ เมชฺฌารญฺสฺส อรญฺภูตภาโว เวทิตพฺโพ. มาตงฺคสฺส ปน อิสิโน
วเสน ตเทว มาตงฺคารญฺนฺติ วุตฺตํ.
      [๖๖] ปญฺหปฏิภาณานีติ ปญฺหาพฺยากรณานิ. ปจฺจนีกํ กาตพฺพนฺติ
ปจฺจนีกํ กาตพฺพํ. อวมญฺิสฺสนฺติ วิโลมคาหํ ๕- คณฺหนฺโต วิย อโหสินฺติ อตฺโถ.
      [๖๗] อนุวิจฺจการนฺติ อนุวิจาเรตฺวา จินฺเตตฺวา ตุลยิตฺวา กาตพฺพํ
กโรหีติ วุตฺตํ โหติ. สาธุ โหตีติ สุนฺทโร โหติ. ตุมฺหาทิสสฺมิญฺหิ มํ ทิสฺวา
มํ สรณํ คจฺฉนฺเต นิคณฺ ทิสฺวา นิคนฺถํ สรณํ คจฺฉนฺเต "กึ อยํ อุปาลิ
ทิฏฺทิฏฺเมว สรณํ คจฺฉตี"ติ ครหา อุปฺปชฺชติ, ๖- ตสฺมา อนุวิจฺจกาโร
ตุมฺหาทิสานํ สาธูติ ทสฺเสติ. ปฏากํ ปริหเรยฺยุนฺติ เต กิร เอวรูปํ สาวกํ
ลภิตฺวา "อสุโก นาม ราชา วา ราชมหามตฺโต วา เสฏฺี วา อมฺหากํ สรณํ
คโต สาวโก ชาโต"ติ ปฏากํ อุปฺขิปิตฺวา นคเร อุคฺโฆเสนฺตา อาหิณฺฑนฺติ.
กสฺมา? เอวํ โน มหนฺตภาโว อาวิภวิสฺสตีติ จ, สเจ ตสฺส "กิมหํ เอเตน ๗-
สรณํ คโต"ติ วิปฺปฏิสาโร อุปฺปชฺเชยฺย, ตํปิ โส "เอเต สพฺเพ ๘- สรณคตภาวํ
พหู ชานนฺติ, ทุกฺขํ อิทานิ ปฏินิวตฺติตุนฺ"ติ วิโนเทตฺวา น ปฏิกฺกมิสฺสตีติ จ
เตนาหํ "ปฏากํ ปริหเรยฺยุนฺ"ติ.
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. นปฺปโหติ     สี. โลหากิณฺณวสฺสํ     ฉ.ม. มชฺโฌ
@ ขุ. ชา. ๒๘/๙๒/๙๑ สงฺกิจฺจชาตก (สฺยา)  ม. ลามกคฺคาหํ, ฉ. วิโลมภาคํ
@ ฉ.ม. อุปฺปชฺชิสฺสติ     ฉ.ม. เอเตสํ     ฉ.ม. เอเตสํ เม
      [๖๘] โอปานภูตนฺติ ปฏิยตฺตอุทปาโน วิย ิตํ. กุลนฺติ ตว นิเวสนํ.
ทาตพฺพํ มญฺเยฺยาสีติ ปุพฺเพ ทสปิ วีสติปิ สฏฺีปิ ชเน อาคเต ทิสฺวา
นตฺถีติ อวตฺวา เทติ. อิทานิ มํ สรณํ คตการณมตฺเตเนว มา อิเมสํ เทยฺยธมฺมํ
อุจฺฉินฺทิตฺถ, ๑- สมฺปตฺตานํ หิ ทาตพฺพเมวาติ โอวทติ. สุตเมตํ ภนฺเตติ กุโต
สุตํ? นิคณฺนํ สนฺติกา, เต กิร กุลฆเรสุ เอวํ ปกาเสนฺติ "มยํ `ยสฺส
กสฺสจิ สมฺปตฺตสฺส ทาตพฺพนฺ'ติ วทาม, สมโณ ปน โคตโม `มยฺหเมว ทานํ
ทาตพฺพํ ฯเปฯ น อญฺเสํ สาวกานํ ทินฺนํ มหปฺผลนฺ'ติ วทตี"ติ. ตํ สนฺธาย
อยํ คหปติ "สุตเมตนฺ"ติ อาห.
      [๖๙] อนุปุพฺพีกถนฺติ ๒- ทานานนฺตรํ สีลํ, สีลานนฺตรํ สคฺคํ, สคฺคานนฺตรํ
กามานํ อาทีนวนฺติ ๓- เอวํ อนุปฏิปาฏิกถํ. ตตฺถ ทานกถนฺติ อิทํ ทานํ นาม
สุขานํ นิทานํ, สมฺปตฺตีนํ มูลํ, โภคานํ ปติฏฺา, วิสมคตสฺส ตาณํ เลณํ คติ
ปรายนํ, อิธโลกปรโลเกสุ ทานสทิโส อวสฺสโย ปติฏฺา อารมฺมณํ ตาณํ
เลณํ คติ ปรายนํ นตฺถิ. อิทญฺหิ อวสฺสยฏฺเน รตนมยสีหาสนสทิสํ, ปติฏฺานฏฺเน
มหาปวีสทิสํ, อารมฺมณฏฺเ๔- อาลมฺพนรชฺชุสทิสํ. อิทญฺหิ ทุกฺขนิตฺถรณฏฺเน
นาวา, สมสฺสาสนฏฺเน สงฺคามสูโร, ภยปริตฺตาณฏฺเน สุสงฺขตนครํ,
มจฺเฉรมลาทีหิ อนุปลิตฺตฏฺเน ปทุมํ, เตสํ นิทหนฏฺเน อคฺคิ, ทูราสทฏฺเน
อาสีวิโส. อสนฺตาสนฏฺเน สีโห, พลวนฺตฏฺเน หตฺถี, อภิมงฺคลสมฺมตฏฺเน
เสตวสโภ, เขมนฺตภูมิสมฺปาปนฏฺเน วลาหโก อสฺสราชา. ทานํ นาเมตํ มยา ๕-
คตมคฺโค, มเยฺหเวโส ๖- วํโส, มยา ทสปารมิโย ปูเรนฺเตน เวลามมหายญฺโ
มหาโควินฺทมหายญฺโ มหาสุทสฺสนมหายญฺโ เวสฺสนฺตรมหายญฺโติ อเนกมหายญฺา
ปวตฺติตา, สมฺปวตฺติตา, ๗- สสภูเตน ชลิเต อคฺคิกฺขนฺเธ อตฺตานํ
นิยฺยาเตนฺเตน สมฺปตฺตยาจกานํ จิตฺตํ คหิตํ. ทานํ หิ โลเก สกฺกสมฺปตฺตึ เทติ,
มารสมฺปตฺตึ เทติ, พฺรหฺมสมฺปตฺตึ เทติ, จกฺกวตฺติสมฺปตฺตึ เทติ, สาวกปาริ,
ปจฺเจกโพธิาณํ, อภิสมฺโพธิาณํ เทตีติ เอวมาทิทานคุณปฏิสํยุตฺตํ กถํ.
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. อุปจฺฉินฺทิตฺถ    ฉ.ม. อนุปุพฺพึ กถนฺติ     ฉ.ม. มคฺคนฺติ
@ ฉ.ม. อาลมฺพนฏฺเ ฉ.ม. มยฺหํ   ก. มยฺหเมว   ฉ.ม. อยํ ปาโ น ทิสฺสติ
      ยสฺมา ปน ทานํ ททนฺโต สีลํ สมาทาตุํ สกฺโกติ, ตสฺมา ตทนนฺตรํ สีลกถํ
กเถสิ. สีลกถนฺติ สีลํ นาเมตํ อวสฺสโย ปติฏฺา อารมฺมณํ ตาณํ เลณํ คติ
ปรายนํ, สีลํ นาเมตํ มม วํโส, อหํ สงฺขปาลนาคราชกาเล, ภูริทตฺตนาคราชกาเล,
จมฺเปยฺยนาคราชกาเล, สีลวนาคราชกาเล, มาตุโปสกหตฺถิราชกาเล,
ฉทฺทนฺตหตฺถิราชกาเลติ อนนฺเตสุ อตฺตภาเวสุ สีลํ ปริปูเรสึ.
อิธโลกปรโลกสมฺปตฺตีนํ หิ สีลสทิโส อวสฺสโย, สีลสทิสา ปติฏฺา, อารมฺมณํ
ตาณํ เลณํ คติ ปรายนํ นตฺถิ, สีลาลงฺการสทิโส อลงฺกาโร นตฺถิ, สีลปุปฺผสทิสํ
ปุปฺผํ นตฺถิ, สีลคนฺธสทิโส คนฺโธ นตฺถิ. สีลาลงฺกาเรน หิ อลงฺกตํ
สีลกุสุมปิลนฺธนํ สีลคนฺธานุลิตฺตํ สเทวโกปิ โลโก โอโลเกนฺโต ติตฺตึ น คจฺฉตีติ
เอวมาทิสีลคุณปฏิสํยุตฺตํ กถํ.
      อิทํ ปน สีลํ นิสฺสาย อยํ สคฺโค ลพฺภตีติ ทสฺเสตุํ สีลานนฺตรํ สคฺคกถํ
กเถสิ. สคฺคกถนฺติ อยํ สคฺโค นาม อิฏฺโ กนฺโต มนาโป, นิจฺจเมตฺถ กีฬา,
นิจฺจํ สมฺปตฺติโย ลพฺภนฺติ, จาตุมฺมหาราชิกา เทวา นวุติวสฺสสตสหสฺสานิ
ทิพฺพสุขํ ทิพฺพสมฺปตฺตึ อนุภวนฺติ, ตาวตึสา ติสฺโส จ วสฺสโกฏิโย สฏฺี จ
วสฺสสตสหสฺสานีติ เอวมาทิสคฺคคุณปฏิสํยุตฺตํ กถํ. สคฺคสมฺปตฺตึ กถยนฺตานํ หิ
พุทฺธานํ มุขํ นปฺปโหติ. วุตฺตํปิ เจตํ "อเนกปริยาเยน โข อหํ ภิกฺขเว
สคฺคกถํ กเถยฺยนฺ"ติอาทิ. ๑-
      เอวํ สคฺคกถาย ปโลเภตฺวา ปุน หตฺถึ อลงฺกริตฺวา ตสฺส โสณฺฑํ
ฉินฺทนฺโต วิย "อยํปิ สคฺโค อนิจฺโจ อธุโว, น เอตฺถ ฉนฺทราโค กาตพฺโพ"ติ
ทสฺสนตฺถํ "อปฺปสฺสาทา กามา วุตฺตา มยา พหุทุกฺขา พหูปายาสา, อาทีนโว
เอตฺถ ภิยฺโย"ติอาทินา ๒- นเยน กามานํ อาทีนวํ โอการํ สงฺกิเลสํ
กเถสิ. ตตฺถ อาทีนโวติ โทโส. โอกาโรติ อวกาโร ลามกภาโว. สงฺกิเลโสติ
เตหิ สตฺตานํ สํสาเร สงฺกิลิสฺสนํ ๓- ยถาห "กิลิสฺสนฺติ วต โภ สตฺตา"ติ. ๔-
@เชิงอรรถ:  ม. อุปริ. ๑๔/๒๕๑, ๒๕๕/๒๑๙, ๒๓๓ อตฺถโต สมานํ
@ วินย. มหาวิ. ๒/๔๑๗/๓๐๗ สปฺปาณกวคฺค, ม. มูล ๑๒/๒๓๖/๑๙๙ อลคทฺทูปมสุตฺต
@ ก. กิลิสนํ                    ม.ม. ๑๓/๓๕๑/๓๓๕ องฺคุลิมาลสุตฺต
      เอวํ กามาทีนเวน ตชฺชิตฺวา เนกฺขมฺเม อานิสํสํ ปกาเสสิ. กลฺลจิตฺตนฺติ
อโรคจิตฺตํ. สามุกฺกํสิกาติ สามํ อุกฺกํสิกา อตฺตนาเยว คเหตฺวา อุทฺธริตฺวา
คหิตา, สยมฺภุาเณน ทิฏฺา, อสาธารณา อญฺเสนฺติ อตฺโถ. กา ปเนสาติ,
อริยสจฺจเทสนา. เตเนวาห "ทุกฺขํ สมุทยํ นิโรธํ มคฺคนฺ"ติ.
      วิรชํ วีตมลนฺติ ราครชาทีนํ อภาวา วิรชํ, ราคมลาทีนํ วิคตตฺตา
วีตมลํ. ธมฺมจกฺขุนฺติ อุปริ พฺรหฺมายุสุตฺเต ติณฺณํ มคฺคานํ, จูฬราหุโลวาเท
อาสวกฺขยสฺเสตํ นามํ. อิธ ปน โสตาปตฺติมคฺโค อธิปฺเปโต. ตสฺส
อุปฺปตฺติอาการทสฺสนตฺถํ "ยงฺกิญฺจิ สมุทยธมฺมํ, สพฺพนฺตํ นิโรธธมฺมนฺ"ติ อาห.
ตญฺหิ นิโรธํ อารมฺมณํ กตฺวา กิจฺจวเสน เอวํ สพฺพํ สงฺขตํ ปฏิวิชฺฌนฺตํ
อุปฺปชฺชติ.
      ทิฏฺโ อริยสจฺจธมฺโม เอเตนาติ ทิฏฺธมฺโม. เอเสว นโย เสสปเทสุปิ.
ติณฺณา วิจิกิจฺฉา อเนนาติ ติณฺณวิจิกิจฺโฉ. วิคตา กถํกถา อสฺสาติ วิคตกถํกโถ.
เวสารชฺชปฺปตฺโตติ เวสารชฺชํ ปตฺโต, กตฺถ? สตฺถุ สาสเน. นาสฺส ปโร ปจฺจโย,
น ปรสฺส สทฺธาย เอตฺถ วตฺตตีติ อปรปฺปจฺจโย.
      [๗๐] จิตฺเตน สมฺปฏิจฺฉมาโน อภินนฺทิตฺวา, วาจาย ปสํสมาโน
อนุโมทิตฺวา. อาวรามีติ ถเกมิ ปิทหามิ. อนาวฏนฺติ น อาวริตํ วิวฏํ อุคฺฆาฏิตํ.
      [๗๑] อสฺโสสิ โข ทีฆตปสฺสีติ โส กิร ตสฺส คตกาลโต ปฏฺาย
"ปณฺฑิโต คหปติ, สมโณ จ โคตโม ทสฺสนสมฺปนฺโน นิยฺยานิกกโถ, ทสฺสเนปิสฺส ๑-
ปสีทิสฺสติ, ธมฺมกถายปิ ปสีทิสฺสติ, ปสีทิตฺวา สรณํ คมิสฺสติ, ตโต นุ โข
สรณํ คมิสฺสติ ๒- น ตาว ตโต"ติ โอหิตโสโตว หุตฺวา วิจรติ. ตสฺมา
ปมํเยว อสฺโสสิ.
      [๗๒] เตนหิ สมฺมาติ พลวโสเกน อภิภูโต "เอตฺเถว ติฏฺา"ติ วจนํ
สุตฺวาปิ อตฺถํ อสลฺลกฺเขนฺโต โทวาริเกน สทฺธึ สลฺลปติเยว.
      มชฺฌิมาย ทฺวารสาลายนฺติ ยสฺส ฆรสฺส สตฺต ทฺวารโกฏฺกา, ตสฺส
สพฺพอพฺภนฺตรโต ๓- วา สพฺพพาหิรโต วา ปฏฺาย จตุตฺถทฺวารโกฏฺโก ยสฺส
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. ทสฺสเนปิ ตสฺส       ฉ.ม. คหปติ        ก. สพฺพอพฺภนฺตริมโต
ปญฺจ, ตสฺส ตติโย, ยสฺส ตโย, ตสฺส ทุติโย ทฺวารโกฏฺโก มชฺฌิมทฺวารสาลา
นาม. เอกทฺวารโกฏฺกสฺส ปน ฆรสฺส มชฺฌิมฏฺาเน ๑- มงฺคลตฺถมฺภํ นิสฺสาย
มชฺฌิมทฺวารสาลา. ตสฺส ปน เคหสฺส สตฺต ทฺวารโกฏฺกา, ปญฺจาติปิ วุตฺตํ.
      [๗๓] อคฺคนฺติอาทีนิ สพฺพานิ อญฺมญฺเววจนานิ. ยํ สุทนฺติ เอตฺถ
ยนฺติ ยํ นาฏปุตฺตํ. สุทนฺติ นิปาตมตฺตํ. ปริคฺคเหตฺวาติ เตเนว อุตฺตราสงฺเคน
อุทเร ปริกฺขิปนฺโต คเหตฺวา. นิสีทาเปตีติ สณิกํ อาจริย สณิกํ อาจริยาติ
มหนฺตํ เตลฆฏํ เปนฺโต วิย นิสีทาเปติ. ทตฺโตสีติ กึ ชโฬสิ ชาโตติ
อตฺโถ. ปฏิมุกฺโกติ สีเส ปริกฺขิปิตฺวา คหิโต. อณฺฑหารโกติอาทึ ทุฏฺุลฺลวจนํปิ
สมานํ อุปฏฺากสฺส อญฺถาภาเวน อุปฺปนฺนพลวโสกตาย อิทํ นาม ภณามีติ
อสลฺลกฺเขตฺวาว ภณติ.
      [๗๔] ภทฺทิกา ภนฺเต อาวฏฺฏนีติ นิคณฺโ มายเมว สนฺธาย วทติ,
อุปาสโก อตฺตนา ปฏิวิทฺธํ โสตาปตฺติมคฺคํ. เตนหีติ นิปาตมตฺตเมตํ, ภนฺเต
อุปมนฺเต กริสฺสามิจฺเจว อตฺโถ. การณวจนํ วา, เยน การเณน ตุมฺหากํ
สาสนํ อนิยฺยานิกํ, มม สตฺถุ นิยฺยานิกํ, เตน การเณน อุปมํ เม กริสฺสามีติ
วุตฺตํ โหติ.
      [๗๕] อุปวิชญฺาติ วิชายนกาลํ อุปคตา. มกฺกฏจฺฉาปกนฺติ มกฺกฏโปตกํ.
กิณิตฺวา อาเนหีติ มูลํ ทตฺวาว อาหร. อาปเณสุ หิ สวิญฺาณกํปิ อวิญฺาณกํปิ
มกฺกฏาทิกีฬนภณฺฑกํ ๒- วิกฺกิณนฺติ. ตํ สนฺธาเยตํ อาห. รชิตนฺติ พหลพหลํ
ปีตาวเลปนํ รงฺคชาตํ คเหตฺวา รชิตฺวา ทินฺนํ อิทํ อิจฺฉามีติ อตฺโถ.
อาโกฏิตปจฺจาโกฏิตนฺติ อาโกฏิตญฺเจว ปริวตฺเตตฺวา ปุนปฺปุนํ อาโกฏิตญฺจ.
อุภโตภาควิมฏฺนฺติ เวณุมณิปาสาเณน ๓- อุโภสุ ปสฺเสสุ สุฏฺุ วิมฏฺ ฆฏฺเฏตฺวา
อุปฺปาทิตจฺฉวึ.
      รงฺคกฺขโม หิ โขติ สวิญฺาณกํปิ อวิญฺาณกํปิ รงฺคํ ปิวติ. ตสฺมา
เอวมาห. โน อาโกฏฺฏนกฺขโมติ สวิญฺาณกสฺส ตาว อาโกฏฺฏนผลเก เปตฺวา
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. มชฺฌฏฺาเน         ก. มกฺกฏานํ กีฬนภณฺฑกํ        ฉ.ม. มณิปาสาเณน
กุจฺฉิยํ อาโกฏิตสฺส กุจฺฉิ ภิชฺชติ, กรีสํ นิกฺขมติ. สีเส อาโกฏิตสฺส สีสํ
ภิชฺชติ, มตฺถลุงฺคํ นิกฺขมติ. อวิญฺาณโก ขณฺฑาขณฺฑิกํ ๑- คจฺฉติ. ตสฺมา
เอวมาห. โน วิมชฺชนกฺขโมติ สวิญฺาณโก มณิปาสาเณน วิมทฺทิยมาโน
นิลฺโลมตํ นิจฺฉวิตญฺจาปชฺชติ, อวิญฺาณโกปิ วิจุณฺณกภาวํ อาปชฺชติ. ตสฺมา
เอวมาห. รงฺคกฺขโม หิ โข พาลานนฺติ พาลานํ มนฺทพุทฺธีนํ ๒- รงฺคกฺขโม,
ราคมตฺตํ ชเนติ, ปิโย โหติ. ปณฺฑิตานํ ปน นิคณฺวาโท วา อญฺโ วา
ภารตรามสีตาหรณาทินิรตฺถกกถามคฺโค อปฺปิโยว โหติ. โน อนุโยคกฺขโม, โน
วิมชฺชนกฺขโมติ อนุโยคํ วา วีมํสํ วา น ขมติ, ถุเส โกฏฺเฏตฺวา ตณฺฑุลปริเยสนํ
วิย กทลิยํ สารคเวสนํ วิย จ ริตฺตโกว ตุจฺฉโกว โหติ. รงฺคกฺขโม เจว
ปณฺฑิตานนฺติ จตุสจฺจกถา หิ ปณฺฑิตานํ ปิยา โหติ, วสฺสสตํปิ สุณนฺโต
ติตฺตึ น คจฺฉติ. ตสฺมา เอวมาห. พุทฺธวจนํ ปน ยถา ยถาปิ โอคาหิยติ ๓-
มหาสมุทฺโท วิย คมฺภีรเมว โหตีติ "อนุโยคกฺขโม จ วิมชฺชนกฺขโม จา"ติ
อาห. สุณาหิ ยสฺสาหํ สาวโกติ ตสฺส คุเณ สุณาหีติ ภควโต วณฺเณ วตฺตุํ
อารทฺโธ.
      [๗๖] ธีรสฺสาติ ธีรํ ๔- วุจฺจติ ปณฺฑิจฺจํ, ยา ปญฺา ปชานนา ฯเปฯ
สมฺมาทิฏฺิ, เตน สมนฺนาคตสฺส ธาตุอายตนปฏิจฺจสมุปฺปาทฏฺานฏฺานกุสลสฺส
ปณฺฑิตสฺสาหํ สาวโก, โส มยฺหํ สตฺถาติ เอวํ สพฺพปเทสุ สมฺพนฺโธ เวทิตพฺโพ.
ปภินฺนขีลสฺสาติ ภินฺนปญฺจเจโตขิลสฺส. สพฺพปุถุชฺชเน วิชินึสุ วิชินนฺติ
วิชินิสฺสนฺติ วาติ วิชยา. เก เต, มจฺจุมารกิเลสมารเทวปุตฺตมาราติ.
เต วิชิตา วิชยา เอเตนาติ วิชิตวิชโย. ภควา, ตสฺส วิชิตวิชยสฺส.
อนีฆสฺสาติ กิเลสทุกฺเขนปิ วิปากทุกฺเขนปิ นิทฺทุกฺขสฺส. สุสมจิตฺตสฺสาติ
เทวทตฺตธนปาลกองฺคุลิมาลราหุลตฺเถราทีสุปิ เทวมนุสฺเสสุ สุฏฺุ สมจิตฺตสฺส.
วุทฺธสีลสฺสาติ วุฑฺฒิตาจารสฺส. สาธุปญฺสฺสาติ สุนฺทรปญฺสฺส. เวสมนฺตรสฺสาติ
ราคาทิวิสมํ ๕- ตริตฺวา วิตริตฺวา ิตสฺส. วิมลสฺสาติ วิคตราคาทิมลสฺส.
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. ขณฺฑขณฺฑิตํ       ก. ทุพฺพุทฺธีนํ           ฉ.ม. โอคาหิสฺสติ
@ ม. ธี               ฏีกา. เวสนฺตรสฺสาติ ราคาทิวิสํ
      ตุสิตสฺสาติ ตุฏฺจิตฺตสฺส. วนฺตโลกามิสสฺสาติ วนฺตกามคุณสฺส. มุทิตสฺสาติ
มุทิตาวิหารวเสน มุทิตสฺส, ปุน วุตฺตเมว ๑- วา เอตํ. ปสาทวเสน หิ เอกํปิ
คุณํ ปุนปฺปุนํ วทติเยว. กตสมณสฺสาติ กตสามญฺสฺส, สมณธมฺมสฺส มตฺถกํ
ปตฺตสฺสาติ อตฺโถ. มนุชสฺสาติ โลกโวหารวเสน เอกสฺส สตฺตสฺส. นรสฺสาติ
ปุน วุตฺตํ. ๑- อญฺถา วุจฺจมาเน เอเกกคาถาย ทสคุณา นปฺปโหนฺติ.
      เวนยิกสฺสาติ สตฺตานํ วินายกสฺส. รุจิรธมฺมสฺสาติ สุจิธมฺมสฺส. ปภาสกสฺสาติ
โอภาสกรสฺส. ๒- วีรสฺสาติ วิริยสมฺปนฺนสฺส. นิสภสฺสาติ อุสภวสภนิสเภสุ
สพฺพตฺถ อปฺปฏิสมฏฺเน นิสภสฺส. คมฺภีรสฺสาติ คมฺภีรคุณสฺส, คุเณหิ วา
คมฺภีรสฺส. โมนปตฺตสฺสาติ าณปฺปตฺตสฺส. เวทสฺสาติ เวโท วุจฺจติ าณํ, เตน
สมนฺนาคตสฺส. ธมฺมฏฺสฺสาติ ธมฺเม ิตสฺส. สํวุตตฺตสฺสาติ ปิหิตตฺตสฺส.
      นาคสฺสาติ จตูหิ การเณหิ นาคสฺส. ปนฺตเสนสฺสาติ ปนฺตเสนาสนสฺส.
ปฏิมนฺตกสฺสาติ ปฏิมนฺตนปญฺาย สมนฺนาคตสฺส. โมนสฺสาติ โมนํ วุจฺจติ
าณํ, เตน สมนฺนาคตสฺส ธุตกิเลสสฺส วา. ทนฺตสฺสาติ นิพฺพิเสวนสฺส.
      อิสิสตฺตมสฺสาติ วิปสฺสิอาทโย ฉ อิสโย อุปาทาย สตฺตมสฺส. พฺรหฺมปตฺตสฺสาติ
เสฏฺปตฺตสฺส. นฺหาตกสฺสาติ นฺหาตกิเลสสฺส. ปทกสฺสาติ อกฺขราทีนิ
สโมธาเนตฺวา คาถาปทกรณกุสลสฺส. วิทิตเวทสฺสาติ วิทิตาณสฺส. ปุรินฺททสฺสาติ
สพฺพปมํ ธมฺมทานทายกสฺส. สกฺกสฺสาติ สมตฺถสฺส. ปตฺติปตฺตสฺสาติ เย ปตฺตพฺพา
คุณา, เต ปตฺตสฺส. เวยฺยากรณสฺสาติ วิตฺถาเรตฺวา อตฺถทีปกสฺส. ภควตา หิ
พฺยากตนฺนาเมตนฺติ ปทํ นตฺถิ, สพฺเพสํเยว อตฺโถ กถิโต.
      วิปสฺสิสฺสาติ วิปสฺสนกสฺส. อนภินตสฺสาติ อนตสฺส. โน อปนตสฺสาติ
อนุฏฺสฺส. ๓-
      อนนุคตนฺตรสฺสาติ ๔- กิเลเส อนนุคตจิตฺตสฺส. อสิตสฺสาติ ๕- อพทฺธสฺส.
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. ปุนรุตฺตเมว            ฉ.ม. โอภาสกสฺส            ฉ.ม. อทุฏฺสฺส
@ ก. อนุคตสฺสาติ              ก. อสตฺตสฺสาติ
      ภูริปญฺสฺสาติ ภูริ วุจฺจติ ปวี, ตาย ปวีสมาย ปญฺาย วิปุลาย
มหนฺตาย วิตฺถตาย สมนฺนาคตสฺสาติ อตฺโถ. มหาปญฺสฺสาติ มหาปญฺาย
สมนฺนาคตสฺส.
      อนุปลิตฺตสฺสาติ ตณฺหาทิฏฺิเลเปหิ ๑- อลิตตฺตสฺส. อาหุเนยฺยสฺสาติ อาหุตึ
ปฏิคฺคเหตุํ ยุตฺตสฺส. ยกฺขสฺสาติ อานุภาวทสฺสนฏฺเน วา อทิสฺสมานกฏฺเ๒-
วา ภควา ยกฺโข นาม. เตนาห "ยกฺขสฺสา"ติ. มหโตติ มหนฺตสฺส. ตสฺส
สาวโกหมสฺมีติ ตสฺส เอวํวิธคุณสฺส ๓- สตฺถุโน อหํ สาวโกติ. อุปาสกสฺส
โสตาปตฺติมคฺเคเนว ปฏิสมฺภิทา อาคตา. อิติ ปฏิสมฺภิทาวิสเย ตฺวา ปทสเตน
ทสพลสฺส กิเลสปฺปหาเน วณฺณํ ๔- กเถนฺโต "กสฺส ตํ คหปติ สาวกํ ธาเรมา"ติ
ปญฺหสฺส อตฺถํ วิสฺสชฺเชสิ.
      [๗๗] กทา สญฺูฬฺหาติ กทา สมฺปิณฺฑิตา. เอวํ กิรสฺส อโหสิ "อยํ
อิทาเนว สมณสฺส โคตมสฺส สนฺติกํ คนฺตฺวา อาคโต, กทาเนน เอเต วณฺณา
สมฺปิณฺฑิตา"ติ. ตสฺมา เอวมาห. วิจิตฺตํ มาลํ คนฺเถยฺยาติ สยํปิ ทกฺขตาย
ปุปฺผานํปิ นานาวณฺณตาย เอกโต วณฺฏิกาทิเภทํ วิจิตฺรมาลํ คนฺเถยฺย. เอวเมว
โข ภนฺเตติ เอตฺถ นานาปุปฺผานํ นานาปุปฺผราสิ วิย นานาวิธานํ วณฺณานํ
ภควโต สิเนรุมตฺโต วณฺณราสิ ทฏฺพฺโพ. เฉโก มาลากาโร วิย อุปาลิ คหปติ.
มาลาการสฺส วิจิตฺรมาลาคนฺถนํ วิย คหปติโน ตถาคตสฺส วิจตฺรวณฺณคนฺถนํ.
     อุณฺหํ โลหิตํ มุขโต อุคฺคญฺฉีติ ๕- ตสฺส หิ ภควโต สกฺการํ อสหมานสฺส
เอตทโหสิ "อนตฺถิโก ทานิ อยํ คหปติ อเมฺหหิ, เสฺว ปฏฺาย ปณฺณาสสฏฺีชเน
คเหตฺวา เอตสฺส ฆรํ ปวิสิตฺวา ภุญฺชิตุํ น ลภิสฺสามิ, ภินฺนา เม ภุตฺตกุมฺภี"ติ.
อถสฺส อุปฏฺากวิปริณาเมน พลวโสโก อุปฺปชฺชิ. อิเม หิ สตฺตา อตฺตโน
อตฺตโนว จินฺตยนฺติ. ตสฺส ตสฺมึ โสเก อุปฺปนฺเน อพฺภนฺตรํ อุณฺหํ อโหสิ,
โลหิตํ วิลียิตฺถ, ตํ มหาวาเตน สมุทฺธริตํ กุเฏ ปกฺขิตฺตรชนํ วิย ปตฺตมตฺตํ
มุขโต อุคฺคญฺฉิ. นิธานคตํ โลหิตํ วมิตฺวา ปน อปฺปกา สตฺตา ชีวิตุํ สกฺโกนฺติ.
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. ตณฺหาทิฏฺิกิเลเสหิ   ฉ.ม. อาทิสฺสมานกฏฺเ ฉ.ม. เอวํวิธิธคุณสฺส
@ ฉ.ม. กิเลสปฺปหานวณฺณํ    ฉ.ม. อุคฺคจฺฉีติ
นิคณฺโ ตตฺเถว ชานุนา ปติโต, อถ นํ ปาฏงฺกิยา พหินครํ หริตฺวา ๑-
ปญฺจกสีวิกาย คเหตฺวา ปาวํ อาคมึสุ, ๒- โส น จิรสฺเสว ปาวายํ กาลมกาสิ.
อิมสฺมึ ปน สุตฺเต อุคฺคฏิตญฺุปุคฺคลสฺส วเสน ธมฺมเทสนา ปรินิฏฺิตาติ.
                    ปปญฺจสูทนิยา มชฺฌิมนิกายฏฺกถาย
                       อุปาลิสุตฺตวณฺณนา นิฏฺิตา.
                              ฉฏฺ.
                         ---------------


             อรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย เล่มที่ ๙ หน้า ๓๙-๗๕. http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_th.php?B=9&A=975&modeTY=1              The Pali Atthakatha in Roman :- http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_rm.php?B=9&A=975&modeTY=1              อ่านอรรถกถาแปลไทย :- http://84000.org/tipitaka/attha/attha.php?b=13&i=62              เนื้อความพระไตรปิฎกฉบับหลวง :- http://84000.org/tipitaka/read/r.php?B=13&A=1044              พระไตรปิฎกฉบับบาลีอักษรไทย :- http://84000.org/tipitaka/read/pali_read.php?B=13&A=1082              The Pali Tipitaka in Roman Character :- http://84000.org/tipitaka/read/roman_read.php?B=13&A=1082              สารบัญพระไตรปิฎกเล่มที่ ๑๓ http://84000.org/tipitaka/read/?index_13

อ่านหน้า[ต่าง] แรกอ่านหน้า[ต่าง] ที่แล้วแสดงหมายเลขหน้า
ในกรณี :- 
   บรรทัดแรกของแต่ละหน้าอ่านหน้า[ต่าง] ถัดไปอ่านหน้า[ต่าง] สุดท้าย คลิกเพื่อเปลี่ยน ฐญ เป็นแบบไทย

บันทึก ๒๖ มกราคม พ.ศ. ๒๕๖๑. การแสดงผลนี้อ้างอิงข้อมูลจากอรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย. หากพบข้อผิดพลาด กรุณาแจ้งได้ที่ [email protected]