อรรถกถาเล่มที่ ๘ ภาษาบาลีอักษรไทย
 ม.อ. (ปปญฺจ.๒)

                      ๗. จูฬตณฺหาสงฺขยสุตฺตวณฺณนา
    [๓๙๐] เอวมฺเม สุตนฺติ จูฬตณฺหาสงฺขยสุตฺตํ. ตตฺถ ปุพฺพาราเม มิคารมาตุ
ปาสาเทติ ปุพฺพารามสงฺขาเต วิหาเร มิคารมาตุยา ปาสาเท. ตตฺรายํ อนุปุพฺพีกถา:-
อตีเต สตสหสฺสกปฺปมตฺถเก เอกา อุปาสิกา ปทุมุตฺตรํ ภควนฺตํ นิมนฺเตตฺวา
พุทฺธปฺปมุขสฺส ภิกฺขุสํฆสฺส สตสหสฺสํ ทานํ ทตฺวา ภควโต ปาทมูเล นิปชฺชิตฺวา
"อนาคเต ตุมฺหาทิสสฺส พุทฺธสฺส อคฺคุปฏฺายิกา โหมี"ติ ปตฺถนํ อกาสิ. สา
กปฺปสตสหสฺสํ เทเวสุ เจว มนุสฺเสสุ จ สํสริตฺวา อมฺหากํ ภควโต กาเล
ภทฺทิยนคเร เมณฺฑกเสฏฺิปุตฺตสฺส ธนญฺชยสฺส เสฏฺิโน เคเห สุมนเทวิยา
กุจฺฉิสฺมึ ปฏิสนฺธึ คณฺหิ, ชาตกาเล จสฺสา วิสาขาติ นามํ อกํสุ. สา ยทา ภควา
ภทฺทิยนครํ อคมาสิ, ตทา ปญฺจทาริกาสเตหิ สทฺธึ ภควโต ปจฺจุคฺคมนํ กตฺวา
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. ติโยชนสติกํ
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๒๐๔.
ปมทสฺสนมฺหิเยว โสตาปนฺนา อโหสิ. อปรภาเค สาวตฺถิยํ มิคารเสฏฺิปุตฺตสฺส
ปุณฺณวฑฺฒนกุมารสฺส ๑- เคหํ คตา, ตตฺถ นํ มิคารเสฏฺี มาตุฏฺาเน เปสิ,
ตสฺมา มิคารมาตาติ วุจฺจติ.
    ปติกุลํ คจฺฉนฺติยา จสฺสา ปิตา มหาลตาปิลนฺธนํ นาม การาเปสิ,
ตสฺมึ ปิลนฺธเน จตสฺโส วชิรนาฬิโย อุปโยคํ อคมํสุ, มุตฺตานํ เอกาทส
นาฬิโย, ปวาฬานํ ทฺวาวีสติ นาฬิโย, มณีนํ เตตฺตึส นาฬิโย, อิติ เอเตหิ
จ อญฺเหิ จ สตฺตวณฺเณหิ รตเนหิ นิฏฺานํ อคมาสิ, ตํ สีเส ปฏิมุกฺกํ
ยาว ปาทปิฏฺิยา ภสฺสติ, ปญฺจนฺนํ หตฺถีนํ พลํ ธารยมานาว นํ อิตฺถี ธาเรตุํ
สกฺโกติ. สา อปรภาเค ทสพลสฺส อคฺคุปฏฺายิกา หุตฺวา ตํ ปสาธนํ วิสฺสชฺเชตฺวา
นวหิ โกฏีหิ ภควโต วิหารํ การยมานา กรีสมตฺเต ภูมิภาเค ปาสาทํ ๒- กาเรสิ,
ตสฺส อุปริมภูมิยํ ปญฺจคพฺภสตานิ โหนฺติ, เหฏฺิมภูมิยํ ๓- ปญฺจาติ
คพฺภสหสฺสปฏิมณฺฑิโต อโหสิ, สา "สุทฺธปาสาโทว น โสภตี"ติ ตํ ปริวาเรตฺวา
ปญฺจ ทฺวิกูฏเคหสตานิ ปญฺจ จูฬปาสาทสตานิ ปญฺจ ทีฆสาลสตานิ จ การาเปสิ,
วิหารมโห จตูหิ มาเสหิ นิฏฺานํ อคมาสิ.
    มาตุคามตฺตภาเว ิตาย วิสาขาย วิย อญฺิสฺสา พุทฺธสาสเน ธนปริจฺจาโค
นาม นตฺถิ, ปุริสตฺตภาเว ิตสฺส จ อนาถปิณฺฑิกสฺส วิย อญฺสฺส พุทฺธสาสเน
ธนปริจฺจาโค นาม นตฺถิ. โส หิ จตุปญฺาสโกฏิโย วิสฺสชฺเชตฺวา สาวตฺถิยา
ทกฺขิณภาเค อนุราธปุรสฺส มหาวิหารสทิเส าเน เชตวนมหาวิหารํ นาม
กาเรสิ. วิสาขา สาวตฺถิยา ปาจีนภาเค อุตฺตมเทวีวิมานสทิเส ๔- าเน ปุพฺพารามํ
นาม กาเรสิ. ภควา อิเมสํ ทฺวินฺนํ กุลานํ อนุกมฺปาย สาวตฺถึ นิสฺสาย
วิหรนฺโต อิเมสุ ทฺวีสุ วิหาเรสุ นิพทฺธวาสํ วสิ, เอกํ อนฺโตวสฺสํ เชตวเน
วสติ, เอกํ ปุพฺพาราเม, เอตสฺมึ ปน สมเย ภควา ปุพฺพาราเม วิหรติ. เตน
วุตฺตํ "ปุพฺพาราเม มิคารมาตุ ปาสาเท"ติ.
    กิตฺตาวตา นุ โข ภนฺเตติ กิตฺตเกน นุ โข ภนฺเต. สงฺขิตฺเตน ตณฺหาสงฺขยวิมุตฺโต
โหตีติ ตณฺหาสงฺขเย นิพฺพาเน ตํ อารมฺมณํ กตฺวา วิมุตฺตจิตฺตตาย
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. ปุญฺ....   ๒ สี. วิหารํ   ๓ ฉ.ม. เหฏฺาภูมิยํ   ๔ ฉ.ม.....วิหารสทิเส
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๒๐๕.
ตณฺหาสงฺขยวิมุตฺโต นาม สงฺขิตฺเตน กิตฺตาวตา โหติ. ยาย ปฏิปตฺติยา
ตณฺหาสงฺขยวิมุตฺโต โหติ, ตํ เม ขีณาสวสฺส ภิกฺขุโน ปุพฺพภาคปฏิปทํ สงฺขิตฺเตน
เทเสถาติ ปุจฺฉติ. อจฺจนฺตนิฏฺโติ ขยวยสงฺขาตํ อนฺตํ อตีตาติ อจฺจนฺตา. อจฺจนฺตา
นิฏฺา อสฺสาติ อจฺจนฺตนิฏฺโ, เอกนฺตนิฏฺโ สตตนิฏฺโติ อตฺโถ. อจฺจนฺตํ
โยคกฺเขมีติ อจฺจนฺตโยคกฺเขมี, นิจฺจโยคกฺเขมีติ อตฺโถ. อจฺจนฺตํ พฺรหฺมจารีติ
อจฺจนฺตพฺรหฺมจารี, นิจฺจพฺรหฺมจารีติ อตฺโถ, อจฺจนฺตํ ปริโยสานมสฺสาติ
ปุริมนเยเนว อจฺจนฺตปริโยสาโน. เสฏฺโ เทวมนุสฺสานนฺติ เทวานญฺจ มนุสฺสานญฺจ
เสฏฺโ อุตฺตโม. เอวรูโป ภิกฺขุ กิตฺตาวตา โหติ, ขิปฺปเมตสฺส สงฺเขเปเนว
ปฏิปตฺตึ กเถถาติ ภควนฺตํ ยาจติ. กสฺมา ปเนส เอวํ เวคายตีติ? กีฬํ
อนุภวิตุกามตาย.
    อยํ กิร อุยฺยานกีฬํ อาณาเปตฺวา จตูหิ มหาราเชหิ ๑- จตูสุ ทิสาสุ
อารกฺขํ คาหาเปตฺวา ทฺวีสุ เทวโลเกสุ เทวสงฺเฆน ปริวุโต อฑฺฒติยาหิ นาฏโกฏีหิ
สทฺธึ เอราวณํ อารุยฺห อุยฺยานทฺวาเร ิโต อิเม ปเญฺห ๒- สลฺลกฺเขสิ
"กิตฺตเกน นุ โข ตณฺหาสงฺขยวิมุตฺตสฺส ขีณาสวสฺส สงฺเขปโต อาคมนียปุพฺพภาคปฏิปทา
โหตี"ติ. อถสฺส เอตทโหสิ "อยํ ปโญฺห อติวิย สสฺสิริโก,
สจาหํ อิมํ ปญฺหํ อนุคฺคณฺหิตฺวาว อุยฺยานํ ปวิสิสฺสามิ, ฉทฺวาริเกหิ อารมฺมเณหิ
นิมฺมถิโต น ปุน อิมํ ปญฺหํ สลฺลกฺเขสฺสามิ, ติฏฺตุ ตาว อุยฺยานกีฬา,
สตฺถุ สนฺติกํ คนฺตฺวา อิมํ ปญฺหํ ปุจฺฉิตฺวา อุคฺคหิตปโญฺห อุยฺยาเน
กีฬิสฺสามี"ติ หตฺถิกฺขนฺเธ อนฺตรหิโต ภควโต สนฺติเก ปาตุรโหสิ. เตปิ จตฺตาโร
มหาราชาโน อารกฺขํ คเหตฺวา ิตฏฺาเนเยว ิตา, ปริจาริกเทวสงฺฆาปิ นาฏกานิปิ
เอราวโณปิ นาคราชา ตตฺเถว อุยฺยานทฺวาเร อฏฺาสิ, เอวเมส กีฬํ อนุภวิตุกามตาย
เวคายนฺโต เอวมาห.
    สพฺเพ ธมฺมา นาลํ อภินิเวสายาติ เอตฺถ สพฺเพ ธมฺมา นาม ปญฺจกฺขนฺธา
ทฺวาทสายตนานิ อฏฺารส ธาตุโย, เต สพฺเพปิ ตณฺหาทิฏฺิวเสน อภินิเวสาย
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. มหาราชูหิ       ๒ ฉ.ม. อิมํ ปญฺหํ
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๒๐๖.
นาลํ น ปริยตฺตา น สมตฺถา น ยุตฺตา, กสฺมา? คหิตากาเรน อติฏฺหนโต. ๑- เต
หิ นิจฺจาติ คหิตาปิ อนิจฺจาว สมฺปชฺชนฺติ, สุขาติ คหิตาปิ ทุกฺขาว สมฺปชฺชนฺติ,
อตฺตาติ คหิตาปิ อนตฺตาว สมฺปชฺชนฺติ, ตสฺมา นาลํ อภินิเวสาย. อภิชานาตีติ
อนิจฺจํ ทุกฺขํ อนตฺตาติ าตปริญฺาย อภิชานาติ. ปริชานาตีติ ตเถว
ตีรณปริญฺาย ปริชานาติ. ยงฺกิญฺจิ เวทนนฺติ อนฺตมโส ปญฺจวิญฺาณสมฺปยุตฺตํปิ
ยงฺกิญฺจิ อปฺปมตฺตกํปิ เวทนํ อนุภวติ. อิมินา ภควา สกฺกสฺส เทวานมินฺทสฺส
เวทนาวเสน นิพฺพตฺเตตฺวา อรูปปริคฺคหํ ทสฺเสติ. สเจ ปน เวทนากมฺมฏฺานํ
เหฏฺา น กถิตํ ภเวยฺย, อิมสฺมึ าเน กเถตพฺพํ สิยา. เหฏฺา ปน กถิตํ,
ตสฺมา สติปฏฺาเน วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํ. อนิจฺจานุปสฺสีติ เอตฺถ อนิจฺจํ
เวทิตพฺพํ, อนิจฺจานุปสฺสนา เวทิตพฺพา, อนิจฺจานุปสฺสี เวทิตพฺโพ. ตตฺถ
อนิจฺจนฺติ ปญฺจกฺขนฺธา, เต หิ อุปฺปาทวยฏฺเน อนิจฺจา. อนิจฺจานุปสฺสนาติ
ปญฺจกฺขนฺธานํ ขยโต วยโต ทสฺสนาณํ. อนิจฺจานุปสฺสีติ เตน าเณน
สมนฺนาคโต ปุคฺคโล, ตสฺมา "อนิจฺจานุปสฺสี วิหรตี"ติ อนิจฺจโต อนุปสฺสนฺโต
วิหรตีติ อยเมตฺถ อตฺโถ.
    วิราคานุปสฺสีติ เอตฺถ เทฺว วิราคา ขยวิราโค จ อจฺจนฺตวิราโค จ.
ตตฺถ สงฺขารานํ ขยวยโต อนุปสฺสนาปิ, อจฺจนฺตวิราคํ นิพฺพานํ วิราคโต
ทสฺสนมคฺคาณํปิ วิราคานุปสฺสนา นาม. ตทุภยสมงฺคีปุคฺคโล วิราคานุปสฺสี
นาม, ตํ สนฺธาย วุตฺตํ "วิราคานุปสฺสี"ติ, วิราคโต อนุปสฺสนฺโตติ อตฺโถ.
นิโรธานุปสฺสิมฺหิปิ เอเสว นโย, นิโรโธปิ หิ ขยนิโรโธ จ อจฺจนฺตนิโรโธ
จาติ ทุวิโธเยว. ปฏินิสฺสคฺคานุปสฺสีติ เอตฺถ ปฏินิสฺสคฺโค วุจฺจติ โวสฺสคฺโค, โส
จ ปริจฺจาคโวสฺสคฺโค ปกฺขนฺทนโวสฺสคฺโคติ ทุวิโธ โหติ. ตตฺถ ปริจฺจาคโวสฺสคฺโคติ
วิปสฺสนา, สา หิ ตทงฺควเสน กิเลเส จ ขนฺเธ จ โวสฺสชฺชติ. ปกฺขนฺทนโวสฺสคฺโคติ
มคฺโค, โส หิ นิพฺพานํ อารมฺมณโต ปกฺขนฺทติ. ทฺวีหิปิ วา การเณหิ
โวสฺสคฺโคเยว, สมุจฺเฉทวเสน ขนฺธานํ กิเลสานญฺจ โวสฺสชฺชนโต นิพฺพานญฺจ
ปกฺขนฺทนโต. ตสฺมา กิเลเส จ ขนฺเธ จ ปริจฺจชตีติ ปริจฺจาคโวสฺสคฺโค,
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. อติฏฺนโต
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๒๐๗.
นิโรเธ นิพฺพานธาตุยา จิตฺตํ ปกฺขนฺทตีติ ปกฺขนฺทนโวสฺสคฺโคติ อุภยํเปตํ มคฺเค
สเมติ. ตทุภยสมงฺคีปุคฺคโล อิมาย ปฏินิสฺสคฺคานุปสฺสนาย สมนฺนาคตตฺตา
ปฏินิสฺสคฺคานุปสฺสี นาม โหติ, ตํ สนฺธาย วุตฺตํ "ปฏินิสฺสคฺคานุปสฺสี"ติ. น
กิญฺจิ โลเก อุปาทิยตีติ กิญฺจิ เอกํปิ สงฺขารคตํ ตณฺหาวเสน น อุปาทิยติ น
คณฺหาติ น ปรามสติ. อนุปาทิยํ น ปริตสฺสตีติ อคฺคณฺหนฺโต ตณฺหาหิ ปริตสฺสนาย
น ปริตสฺสติ. ปจฺจตฺตญฺเว ปรินิพฺพายตีติ สยเมว กิเลสปรินิพฺพาเนน
ปรินิพฺพายติ. ขีณา ชาตีติอาทินา ปนสฺส ปจฺจเวกฺขณาว ทสฺสิตา. อิติ ภควา
สกฺกสฺส เทวานมินฺทสฺส สงฺขิตฺเตน ขีณาสวสฺส ปุพฺพภาคปฏิปทํ ปุจฺฉิโต
สลฺลหุกํ กตฺวา สงฺขิตฺเตเนว ขิปฺปํ กเถติ. ๑-
    [๓๙๑] อวิทูเร นิสินฺโน โหตีติ อนนฺตเร กูฏาคาเร นิสินฺโน โหติ.
อภิสเมจฺจาติ าเณน อภิสมาคนฺตฺวา, ชานิตฺวาติ อตฺโถ. อิทํ วุตฺตํ โหติ:-
กึ นุ โข เอส ชานิตฺวา อนุโมทิ, อุทาหุ อชานิตฺวา วาติ. กสฺมา ปนสฺส
เอวมโหสิ? เถโร กิร น ภควโต ปญฺหาวิสฺสชฺชนสทฺทํ อสฺโสสิ, สกฺกสฺส ปน
เทวรญฺโ "เอวเมตํ ภควา เอวเมตํ สุคตา"ติ อนุโมทนสทฺทมสฺโสสิ. สกฺโก
กิร เทวราชา มหตา สทฺเทน อนุโมทิ. อถ กสฺมา น ภควโต สทฺทํ อสฺโสสีติ?
ยถาปริสวิญฺาปกตฺตา. พุทฺธานํ หิ ธมฺมํ กเถนฺตานํ เอกาพนฺธาย
จกฺกวาฬปริยนฺตายปิ ปริสาย สทฺโท สุยฺยติ, ปริสนฺตํ ๒- ปน มุญฺจิตฺวา
องฺคุลิมตฺตํปิ พหิทฺธา น นิจฺฉรติ. กสฺมา? เอวรูปา มธุรกถา มา นิรตฺถกา
อคมาสีติ. ตทา ภควา มิคารมาตุ ปาสาเท สตฺตรตนมเย กูฏาคาเร สิริคพฺภมฺหิ นิสินฺโน
โหติ, ตสฺส ทกฺขิณปสฺเส สาริปุตฺตตฺเถรสฺส วสนกูฏาคารํ, วามปสฺเส
มหาโมคฺคลฺลานสฺส, อนฺตเร ฉิทฺทวิวโรกาโส นตฺถิ, ตสฺมา เถโร น ภควโต
สทฺทํ อสฺโสสิ, สกฺกสฺเสว อสฺโสสีติ.
    ปญฺจหิ ตุริยสเตหีติ ปญฺจงฺคิกานํ ตุริยานํ ปญฺจหิ สเตหิ.
ปญฺจงฺคิกตุริยนฺนาม อาตตํ วิตตํ อาตตวิตตํ สุสิรํ ฆนนฺติ อิเมหิ ปญฺจหงฺเคหิ
สมนฺนาคตํ. ตตฺถ อาตตนฺนาม จมฺมปริโยนทฺเธสุ เภรีอาทีสุ เอกตลตุริยํ,
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. กเถสิ     ๒ ฉ.ม. ปริยนฺตํ
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๒๐๘.
วิตตนฺนาม อุภยตลํ. อาตตวิตตนฺนาม ตนฺติพทฺธปณวาทิ. สุสิรํ วํสาทิ. ฆนํ
สมฺมาทิ. สมปฺปิโตติ อุปคโต. สมงฺคีภูโตติ ตสฺเสว เววจนํ. ปริจาเรตีติ ตํ
สมฺปตฺตึ อนุภวนฺโต ตโต ตโต อินฺทฺริยานิ จาเรติ. อิทํ วุตฺตํ โหติ:-
ปริจาเรตฺวา ๑- วชฺชมาเนหิ ปญฺจหิ ตุริยสเตหิ สมนฺนาคโต หุตฺวา ทิพฺพสมฺปตฺตึ
อนุภวตีติ. ปฏิปณาเมตฺวาติ อปเนตฺวา, นิสฺสทฺทานิ กาเรตฺวาติ อตฺโถ. ยเถว
หิ อิทานิ สทฺธา ราชาโน ครุภาวนียภิกฺขุํ ทิสฺวา "อสุโก นาม อยฺโย
อาคจฺฉติ, ตาตา มา คายถ, มา วาเทถ, มา นจฺจถา"ติ นาฏกานิ ปฏิวิเนนฺติ,
สกฺโกปิ เถรํ ทิสฺวา เอวมกาสิ. จิรสฺสํ โข มาริส โมคฺคลฺลาน อิมํ ปริยายมกาสีติ
เอวรูปํ โลเก ปกติยา ปิยสมุทาจารวจนํ โหติ, โลกิยา หิ จิรสฺสํ อาคตํปิ
อนาคตปุพฺพํปิ มนาปชาติยํ อาคตํ ทิสฺวา "กุโต ภวํ อาคโต, จิรสฺสํ ภวํ
อาคโต, กถนฺเต อิธาคมนมคฺโค าโต มคฺคมุโฬฺหสี"ติอาทีนิ วทนฺติ. อยํ ปน
อาคตปุพฺพตฺตาเยว เอวมาห. เถโร หิ กาเลน กาลํ เทวจาริกํ คจฺฉติเยว.
ตตฺถ ปริยายมกาสีติ วารํ อกาสิ. ยทิทํ อิธาคมนายาติ โย อยํ อิธาคมนาย
วาโร, ตํ ภนฺเต จิรสฺสมกาสีติ วุตฺตํ โหติ. อิทมาสนํ ปญฺตฺตนฺติ โยชนิกํ
มณิปลฺลงฺกํ ปญฺเปตฺวา เอวมาห.
    [๓๙๒] พหุกิจฺจา พหุกรณียาติ เอตฺถ เยสํ พหูนิ กิจฺจานิ, เต
พหุกิจฺจา. พหุกรณียาติ ตสฺเสว เววจนํ. อปฺเปว สเกน กรณีเยนาติ สกรณียเมว
อปฺปํ มนฺทํ, น พหุ, เทวานํ กรณียํ ปน พหุ, ปวิโต ปฏฺาย หิ
กปฺปรุกฺขมาตุคามาทีนํ อตฺถาย อฏฺฏา สกฺกสฺส สนฺติเก ฉิชฺชนฺติ, ตสฺมา
นิยเมนฺโต อาห อปิจ เทวานํเยว ตาวตึสานํ กรณีเยนาติ. เทวานญฺหิ ธีตา จ
ปุตฺตา จ องฺเก นิพฺพตฺตนฺติ, ปาทปริจาริกา อิตฺถิโย สยเน นิพฺพตฺตนฺติ, ตาสํ
มณฺฑนปสาธนการิกา เทวธีตา สยนํ ปริวาเรตฺวา นิพฺพตฺตนฺติ, เวยฺยาวจฺจกรา
อนฺโตวิมาเน นิพฺพตฺตนฺติ, เอเตสํ อตฺถาย อฏฺฏกรณํ นตฺถิ. เย ปน สีมนฺตเร
นิพฺพตฺตนฺติ, เต "มม สนฺตกา ตว สนฺตกา"ติ นิจฺเฉตุํ อสกฺโกนฺตา อฏฺฏํ
กโรนฺติ, สกฺกํ เทวราชานํ ปุจฺฉนฺติ, โส ยสฺส วิมานํ อาสนฺนตรํ, ตสฺส สนฺตโกติ
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. ปริวาเรตฺวา
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๒๐๙.
วทติ. สเจ เทฺวปิ สมฏฺาเน โหนฺติ, ยสฺส วิมานํ อุลฺโลเกนฺโต ๑- ิโต, ตสฺส
สนฺตโกติ วทติ. สเจ เอกํปิ น โอโลเกติ, ตํ อุภินฺนํ กลหุปจฺเฉทนตฺถํ อตฺตโน
สนฺตกํ กโรติ. ตํ สนฺธาย "เทวานํเยว ตาวตึสานํ กรณีเยนา"ติ อาห. อปิจสฺส
เอวรูปํ กีฬากิจฺจํปิ กรณียเมว.
    ยํ โน ขิปฺปเมว อนฺตรธายตีติ ยํ อมฺหากํ สีฆเมว อนฺธกาเร รูปคตํ
วิย น ทิสฺสติ, อิมินา "อหํ ภนฺเต ตํ ปญฺหาวิสฺสชฺชนํ น สลฺลกฺเขมี"ติ
ทีเปติ. เถโร "กสฺมา นุ โข อยํ ยกฺโข อสลฺลกฺขณภาวํ ทีเปติ, ปสฺเสน
ปริหรตี"ติ อาวชฺชนฺโต "เทวา นาม มหามุฬฺหา โหนฺติ. ฉทฺวาริเกหิ อารมฺมเณหิ
นิมฺมถิยมานา อตฺตโน ภุตฺตาภุตฺตภาวํปิ ปีตาปีตภาวํปิ น ชานนฺติ, อิธ กตํ
เอตฺถ ปมุสฺสนฺตี"ติ อญฺาสิ. เกจิ ปนาหุ "เถโร เอตสฺส ครุ ภาวนีโย,
ตสฺมา' อิทาเนว โลเก อคฺคปุคฺคลสฺส สนฺติเก ปญฺหํ อุคฺคเหตฺวา อาคโต,
อิทาเนว นาฏกานํ อนฺตรํ ปวิฏฺโติ เอวํ มํ เถโร ตชฺเชยฺยา'ติ ภเยน
เอวมาหา"ติ. เอตํ ปน โกหญฺ นาม โหติ, อริยสาวกสฺส เอวรูปํ โกหญฺ
นาม น โหติ, ตสฺมา มุฬฺหภาเวเนว น สลฺลกฺเขสีติ เวทิตพฺพํ. อุปริ กสฺมา
สลฺลกฺเขสีติ? เถโร ตสฺส โสมนสฺสสํเวคํ ชเนตฺวา ตมํ นีหริ, ตสฺมา
สลฺลกฺเขสีติ.
    อิทานิ สกฺโก ปุพฺเพ อตฺตโน เอกํ กุหกการณํ ๒- เถรสฺส อาโรเจตุํ
ภูตปุพฺพนฺติอาทิมาห. ตตฺถ สมุปพฺยุโฬฺหติ สนฺนิปติโต ราสิภูโต. อสุรา
ปราชินึสูติ ๓- อสุรา ปราชยํ ปาปุณึสุ. กทา ปเนเต ปราชิตาติ? สกฺกสฺส
นิพฺพตฺตกาเล. สกฺโก กิร อนนฺตเร อตฺตภาเว มคธรฏฺเ มจลคาเม มโฆ นาม มาณโว
อโหสิ ปณฺฑิโต พฺยตฺโต, โพธิสตฺตจริยา วิยสฺส จริยา อโหสิ. โส เตตฺตึส
ปุริเส คเหตฺวา กลฺยาณมกาสิ, เอกทิวสํ อตฺตโนว ปญฺาย อุปปริกฺขิตฺวา
คามมชฺเฌ มหาชนสฺส สนฺนิปติตฏฺาเน กจวรํ อุภยโต ปพฺยูเหตฺวา ๔- ตํ านํ
อติรมณียํ อกาสิ, ปุน ตตฺเถว มณฺฑปํ กาเรสิ, ปุน คจฺฉนฺเต กาเล สาลํ
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. โอโลเกนฺโต     ๒ ฉ.ม. เอวํ ภูตการณํ
@๓ ก. ปราชยึสูติ         ๔ ฉ.ม. อปพฺพหิตฺวา, ม. ปพฺยูหิตฺวา
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๒๑๐.
กาเรสิ, คามโต จ นิกฺขมิตฺวา คาวุตํปิ อฑฺฒโยชนํปิ ติคาวุตํปิ โยชนํปิ
วิจริตฺวา เตหิ สหาเยหิ สทฺธึ วิสมํ สมํ อกาสิ, เต สพฺเพปิ เอกจฺฉนฺทา
ตตฺถ ตตฺถ เสตุยุตฺตฏฺาเน เสตุํ, มณฺฑปสาลาโปกฺขรณีมาลาคจฺฉโรปนาทีนํ
ยุตฺตฏฺาเน มณฺฑปาทีนิ กโรนฺตา พหุํ ปุญฺมกํสุ. มโฆ สตฺตวตฺตปทานิ ๑-
ปูเรตฺวา กายสฺส เภทา สทฺธึ สหาเยหิ ตาวตึสภวเน นิพฺพตฺติ.
    ตสฺมึ กาเล อสุรคณา ตาวตึสเทวโลเก ปฏิวสนฺติ, สพฺเพ เต เทวานํ
สมานายุกา สมานวณฺณา จ ๒- โหนฺติ, เต สกฺกํ สปริสํ ทิสฺวา อธุนา นิพฺพตฺตา
นวกเทวปุตฺตา อาคตาติ มหาปานํ สชฺชยึสุ. สกฺโก เทวปุตฺตานํ สญฺ อทาสิ
"อเมฺหหิ กุสลํ กโรนฺเตหิ น ปเรหิ สทฺธึ สาธารณํ กตํ, ตุเมฺห คณฺฑปานํ
มา ปิวิตฺถ, ปีตมตฺตเมว กโรถา"ติ. เต ตถา อกํสุ. พาลอสุรา คณฺฑปานํ
ปิวิตฺวา มตฺตา นิทฺทํ โอกฺกมึสุ. สกฺโก เทวานํ สญฺ ทตฺวา เต ปาเทสุ
คาหาเปตฺวา สิเนรุปาเท ขิปาเปสิ, สิเนรุสฺส หิ เหฏฺิมตเล อสุรภวนํ นาม
อตฺถิ, ตาวตึสเทวโลกปฺปมาณเมว, ตตฺถ อสุรา วสนฺติ. เตสํปิ จิตฺตปาฏลิ
นาม รุกฺโข อตฺถิ, เต ตสฺส ปุปฺผนกาเล ชานนฺติ "นายํ ตาวตึสา, สกฺเกน
วญฺจิตา มยนฺ"ติ. เต คณฺหถ นนฺติ วตฺวา สิเนรุํ ปริจรมานา ๓- เทเว วุฏฺเ
วมฺมิกปาทโต วมฺมิกมกฺขิกา วิย อภิรุหึสุ. ตตฺถ กาเลน เทวา ชินนฺติ, กาเลน
อสุรา. ยทา เทวานํ ชโย โหติ, อสุเร ยาว สมุทฺทปิฏฺา อนุพนฺธนฺติ. ยทา
อสุรานํ ชโย โหติ, เทเว ยาว เวทิยปาทา ๔- อนุพนฺธนฺติ. ตสฺมึ ปน สงฺคาเม
เทวานํ ชโย อโหสิ, เทวา อสุเร ยาว สมุทฺทปิฏฺา อนุพนฺธึสุ. สกฺโก
สพฺเพ ๕- อสุเร ปลาเปตฺวา ปญฺจสุ าเนสุ อารกฺขํ เปสิ, เอวํ อารกฺขํ
ทตฺวา เวทิยปาเท วชิรหตฺถา อินฺทปฏิมาโย เปสิ. อสุรา กาเลน กาลํ
อุฏฺหิตฺวา ตา ปฏิมาโย ทิสฺวา "สกฺโก อปฺปมตฺโต ติฏฺตี"ติ ตโตว นิวตฺตนฺติ.
ตโต ปฏินิวตฺติตฺวาติ วิชิตฏฺานโต นิวตฺติตฺวา. ปริจาริกาโยติ
มาลาคนฺธาทิกมฺมการิกาโย.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. สตฺต วตปทานิ     ๒ สี. สมานวณฺณาว       ๓ ฉ.ม. ปริหรมานา
@๔ ฉ.ม. เวทิกปาทา       ๕ ฉ.ม. อยํ ปาโ น ทิสฺสติ
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๒๑๑.
    [๓๙๓] เวสฺสวโณ จ มหาราชาติ โส กิร สกฺกสฺส วลฺลโภ พลววิสฺสาสิโก,
ตสฺมา สกฺเกน สทฺธึ อคมาสิ. ปุรกฺขตฺวาติ ปุรโต กตฺวา. ปวิสึสูติ ปวิสิตฺวา
ปน อุปฑฺฒปิหิตานิ ทฺวารานิ กตฺวา โอโลกยมานา อฏฺสุ. อิทมฺปิ มาริส
โมคฺคลฺลาน ปสฺส เวชยนฺตปาสาทสฺส รามเณยฺยกนฺติ มาริส โมคฺคลฺลาน อิทมฺปิ
เวชยนฺตสฺส รามเณยฺยกํ ปสฺส, สุวณฺณตฺถมฺเภ ปสฺส, รชตตฺถมฺเภ มณิตฺถมฺเภ
ปพาฬตฺถมฺเภ โลหิตงฺคตฺถมฺเภ มสารคลฺลตฺถมฺเภ มุตฺตตฺถมฺเภ สตฺตรตนตฺถมฺเภ,
เตสํเยว สุวณฺณาทิมยฆฏเก วาลรูปกานิ จ ปสฺสาติ เอวํ ถมฺภปนฺติโย อาทึ
กตฺวา รามเณยฺยกํ ทสฺเสนฺโต เอวมาห. ยถา ตํ ปุพฺเพ กตปุญฺสฺสาติ ยถา
ปุพฺเพ กตปุญฺสฺส อุปโภคฏฺาเนน โสภิตพฺพํ, เอวเมว โสภตีติ อตฺโถ. อติพาฬฺหํ
โข อยํ ยกฺโข ปมตฺโต วิหรตีติ อตฺตโน ปาสาเท นาฏกปริวาเรน สมฺปตฺติยาว
วเสน อติวิย มตฺโต.
    อิทฺธาภิสงฺขารํ อภิสงฺขาสีติ อิทฺธึ อกาสิ. อาโปกสิณํ สมาปชฺชิตฺวา
ปาสาเท ปติฏฺิโตกาสํ อุทกํ โหตูติ อิทฺธึ อธิฏฺาย ปาสาทกณฺณิเก ปาทงฺคุฏฺเกน
ปหริ, โส ปาสาโท ยถา นาม อุทกปิฏฺเ ปิตํ ปตฺตํ มุขวฏฺฏิยํ องฺคุลิยา
ปหฏํ อปราปรํ กมฺปติ จลติ น สนฺติฏฺติ, เอวเมว สงฺกมฺปิ สมฺปกมฺปิ
สมฺปเวธิ, ถมฺภปิฏฺิสงฺฆาฏกณฺณิกโคปานสิอาทีนิ กรกราติสทฺทํ มุญฺจนฺตานิ
ปติตุํ วิย อารทฺธานิ. เตน วุตฺตํ "สงฺกมฺเปสิ สมฺปกมฺเปสิ สมฺปเวเธสี"ติ.
อจฺฉริยพฺภูตจิตฺตชาตาติ อโห อจฺฉริยํ อโห อพฺภูตนฺติ เอวํ สญฺชาตอจฺฉริยพฺภูตา
เจว สญฺชาตตุฏฺิโน จ อเหสุํ อุปฺปนฺนพลวโสมนสฺสา. สํวิคฺคนฺติ อุพฺพิคฺคํ
จลิตํ. โลมหฏฺชาตนฺติ ชาตโลมหํสํ, กญฺจนภิตฺติยํ ปิตมณินาคทนฺเตหิ วิย
อุทฺธคฺเคหิ โลเมหิ อากิณฺณสรีรนฺติ อตฺโถ. โลมหํโส จ นาเมส โสมนสฺเสนปิ
โหติ โทมนสฺเสนปิ, อิธ ปน โสมนสฺเสน ชาโต. เถโร หิ สกฺกสฺส โสมนสฺสเวเคน
สํเวเชตุํ ตํ ปาฏิหาริยมกาสิ. ตสฺมา โสมนสฺสเวเคน สํวิคฺคโลมหฏฺ วิทิตฺวาติ
อตฺโถ.
    [๓๙๔] อิธาหํ มาริสาติ อิทานิสฺส ยสฺมา เถเรน โสมนสฺสสํเวคํ
ชนยิตฺวา ตมํ วิโนทิตํ, ตสฺมา สลฺลกฺเขตฺวา เอวมาห. เอโส นุ เต มาริส
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๒๑๒.
โส ภควา สตฺถาติ มาริส ตฺวํ กุหึ คโตสีติ วุตฺเต มยฺหํ สตฺถุ สนฺติกนฺติ
วเทสิ, อิมสฺมึ เทวโลเก เอกปาทเกน วิย ติฏฺสิ, ยํ ตฺวํ เอวํ วเทสิ, เอโส
นุ เต มาริส โส ภควา สตฺถาติ ปุจฺฉึสุ. สพฺรหฺมจารี เม เอโสติ เอตฺถ
กิญฺจาปิ เถโร อนคาริโย อภินีหารสมฺปนฺโน อคฺคสาวโก, สกฺโก อคาริโย,
มคฺคพฺรหฺมจริยวเสน ปเนเต สพฺรหฺมจาริโน โหนฺติ, ตสฺมา เอวมาห. อโห นูน
เต โส ภควา สตฺถาติ สพฺรหฺมจารี ตาว เต เอวํ มหิทฺธิโก, โส ปน เต
ภควา สตฺถา อโห นูน มหิทฺธิโกติ สตฺถุ อิทฺธิปาฏิหารยทสฺสเน ชาตาภิลาปา
หุตฺวา เอวมาหํสุ.
    [๓๙๕] าตญฺตรสฺสาติ ๑- ปญฺาตญฺตรสฺส, สกฺโก หิ ปญฺาตานํ
อญฺตโร. เสสํ สพฺพตฺถ ปากฏเมว, เทสนํ ปน ภควา ยถานุสนฺธิโตว ๒-
นิฏฺเปสีติ.
                    ปปญฺจสูทนิยา มชฺฌิมนิกายฏฺกถาย
                    จูฬตณฺหาสงฺขยสุตฺตวณฺณนา นิฏฺิตา.
                         ---------------

             อรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย เล่มที่ ๘ หน้า ๒๐๓-๒๑๒.
http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_th.php?B=8&A=5203&modeTY=1&pagebreak=1
             The Pali Atthakatha in Roman :-
http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_rm.php?B=8&A=5203&modeTY=1&pagebreak=1
             อ่านอรรถกถาแปลไทย :-
http://84000.org/tipitaka/attha/attha.php?b=12&i=433
             เนื้อความพระไตรปิฎกฉบับหลวง :-
http://84000.org/tipitaka/read/r.php?B=12&A=7915
             พระไตรปิฎกฉบับบาลีอักษรไทย :-
http://84000.org/tipitaka/read/pali_read.php?B=12&A=9397
             The Pali Tipitaka in Roman Character :-
http://84000.org/tipitaka/read/roman_read.php?B=12&A=9397
             สารบัญพระไตรปิฎกเล่มที่ ๑๒
http://84000.org/tipitaka/read/?index_12