ขอนอบน้อมแด่
พระผู้มีพระภาคอรหันตสัมมาสัมพุทธเจ้า
                      พระองค์นั้น
บทนำ พระวินัยปิฎก พระสุตตันตปิฎก พระอภิธรรมปิฎก ค้นพระไตรปิฎก ชาดก หนังสือธรรมะ
อ่านหน้า[ต่าง] แรกอ่านหน้า[ต่าง] ที่แล้วแสดงหมายเลขหน้า
ในกรณี :- 
   บรรทัดแรกของแต่ละหน้าอ่านหน้า[ต่าง] ถัดไปอ่านหน้า[ต่าง] สุดท้าย คลิกเพื่อเปลี่ยน ฐญ เป็นแบบดั้งเดิม  
อรรถกถาเล่มที่ ๘ ภาษาบาลีอักษรไทย ม.อ. (ปปญฺจ.๒)

                      ๗. จูฬหตฺถิปโทปมสุตฺตวณฺณนา
    [๒๘๘] เอวมฺเม สุตนฺติ จูฬหตฺถิปโทปมสุตฺตํ. ตตฺถ สพฺพเสเตน
วฬวาภิรเถนาติ "เสตา สุทํ อสฺสา ยุตฺตา โหนฺติ เสตาลงฺการา. เสโต รโถ
เสตาลงฺกาโร เสตปริวาโร, เสตา  รสฺมิโย, เสตา ปโตทลฏฺฐิ, เสตํ ฉตฺตํ,
เสตํ อุณฺหีสํ, เสตานิ วตฺถานิ, เสตา อุปาหนา, เสตาย สุทํ วาลวีชนิยา
วีชิยตี"ติ ๑- เอวํ วุตฺเตน สกลเสเตน จตูหิ วฬวาหิ ยุตฺตรเถน.
    รโถ จ นาเมโส ทุวิโธ โหติ โยธรโถ อลงฺการรโถติ. ตตฺถ โยธรโถ
จตุรสฺสสณฺฐาโน โหติ นาติมหา, ทฺวินฺนํ ติณฺณํ วา ชนานํ คหณสมตฺโถ.
อลงฺการรโถ มหา โหติ, ทีฆโต ทีโฆ, ปุถุลโต ปุถุโล. ตตฺถ ฉตฺตคฺคาหโก
วาลวีชนิคฺคาหโก ตาลวณฺฏคฺคาหโกติ เอวํ อฏฺฐ วา ทส วา สุเขน ฐาตุํ
วา นิสีทิตุํ วา นิปชฺชิตุํ วา สกฺโกนฺติ, อยมฺปิ อลงฺการรโถเยว. โส สพฺโพ
สจกฺกปญฺชรกุพฺพโร รชตปริกฺขิตฺโต อโหสิ. วฬวา ปกติยา เสตวณฺณาว.
ปสาธนมฺปิ ตาทิสํ รชตมยํ อโหสิ. รสฺมิโยปิ รชตปนาฬิสุปริกฺขิตฺตา. ปโตทลฏฺฐิปิ
รชตปริกฺขิตฺตา. พฺราหฺมโณปิ เสตวตฺถํ นิวาเสตฺวา เสตํเยว อุตฺตราสงฺคํ อกาสิ,
เสตวิเลปนํ วิลิมฺปิ, เสตมาลํ ปิลนฺธิ, ทสสุ องฺคุลีสุ องฺคุลิมุทฺทิกา, กณฺเณสุ
กุณฺฑลานีติ เอวมาทิอลงฺกาโรปิสฺส รชตมโยว อโหสิ. ปริวารพฺราหฺมณาปิสฺส
ทสสหสฺสมตฺตา ตเถว เสตวตฺถวิเลปนคนฺธมาลาลงฺการา อเหสุํ. เตน วุตฺตํ
"สพฺพเสเตน วฬวาภิรเถนา"ติ.
    สาวตฺถิยา นิยฺยาตีติ โส กิร ฉนฺนํ ฉนฺนํ มาสานํ เอกวารํ นครํ
ปทกฺขิณํ กโรติ, อิโต เอตฺตเกหิ ทิวเสหิ นครํ ปทกฺขิณํ กริสฺสตีติ ปุเรตรเมว
โฆสนา กริยติ, ตํ สุตฺวา เย นครโต น ปกฺกนฺตา, เต น ปกฺกมนฺติ. เย
ปกฺกนฺตา, เตปิ "ปุญฺญวโต สิริสมฺปตฺตึ ปสฺสิสฺสามา"ติ อาคจฺฉนฺติ. ยํ ทิวสํ
พฺราหฺมโณ นครํ อนุวิจรติ, ตทา ปาโตว นครวีถิโย สมฺมชฺชิตฺวา วาลิกํ
@เชิงอรรถ:  สํ. มหา. ๑๙/๔/๔ ชาณุสฺโสณิพฺราหฺมณสุตฺต
โอกิริตฺวา ลาชปญฺจเมหิ ปุปฺเผหิ อภิกิริตฺวา ๑- ปุณฺณฆเฏ ฐเปตฺวา กทลิโย จ
ธเช จ อุสฺสาเปตฺวา สกลนครํ ธูปคนฺธวาสิตํ ๒- กโรนฺติ. พฺราหฺมโณ ปาโตว สีสํ
นฺหายิตฺวา ปุเรภตฺตํ ภุญฺชิตฺวา วุตฺตนเยเนว เสตวตฺถาทีหิ อตฺตานํ อลงฺกริตฺวา
ปาสาทา โอรุยฺห รถํ อภิรุหติ. อถ นํ เต พฺราหฺมณา สพฺพเสตวตฺถวิเลปน-
มาลาลงฺการา เสตจฺฉตฺตานิ คเหตฺวา ปริวาเรนฺติ, ตโต มหาชนสฺส สนฺนิปาตนตฺถํ
ปฐมํเยว ตรุณทารกานํ ผลาผลานิ วิกิริตฺวา ตทนนฺตรํ มาสกรูปานิ, ตทนนฺตรํ
กหาปเณ วิกิรนฺติ, มหาชนา สนฺนิปตนฺติ, อุกฺกุฏฺฐิโย เจว เจลุกฺเขปา จ
ปวตฺตนฺติ. อถ พฺราหฺมโณ มงฺคลิกโสวตฺถิกาทีสุ มงฺคลานิ เจว สุวตฺถิโย จ
กโรนฺเตสุ มหาสมฺปตฺติยา นครํ อนุวิจรติ, ปุญฺญวนฺตา มนุสฺสา เอกภูมิกาทิปาสาเท
อารุยฺห สุกฺกปตฺตสทิสานิ วาตปานกวาฏานิ วิวริตฺวา โอโลเกนฺติ. พฺราหฺมโณปิ
อตฺตโน ยสสิริสมฺปตฺติยา นครํ อชฺโฌตฺถรนฺโต วิย ทกฺขิณทฺวาราภิมุโข โหติ.
เตน วุตฺตํ "สาวตฺถิยา นิยฺยาตี"ติ.
    ทิวา ทิวสฺสาติ ทิวสสฺสปิ ทิวา, มชฺฌนฺหกาเลติ อตฺโถ. ปิโลติกํ
ปริพฺพาชกนฺติ ปิโลติกาติ เอวํ อิตฺถีลิงฺคโวหารวเสน ลทฺธนามํ ปริพฺพาชกํ.
โส กิร ปริพฺพาชโก ทหโร ปฐมวเย ฐิโต สุวณฺณวณฺโณ พุทฺธุปฏฺฐาโก,
ปาโตว ตถาคตสฺส เจว มหาเถรานญฺจ อุปฏฺฐานํ กตฺวา ติทณฺฑกุณฺฑิกาทิปริกฺขารํ
อาทาย เชตวนา นิกฺขมิตฺวา นคราภิมุโข ปายาสิ. ตํ เอส ทูรโตว อาคจฺฉนฺตํ
อทฺทส. เอตทโวจาติ อนุกฺกเมน สนฺติกํ อาคตํ สญฺชานิตฺวา เอตํ "หนฺท
กุโต นุ ภวํ วจฺฉายโน อาคจฺฉตี"ติ โคตฺตํ กิตฺเตนฺโต วจนํ อโวจ. ปณฺฑิโต
มญฺญตีติ ๓- ภวํ วจฺฉายโน สมณํ โคตมํ ปณฺฑิโตติ มญฺญติ, อุทาหุ โนติ
อยเมตฺถ อตฺโถ.
    โก จาหํ โภติ โภ สมณสฺส โคตมสฺส ปญฺญาเวยฺยตฺติยํ ชานเน อหํ
โก นาม. โก จ สมณสฺส โคตมสฺส ปญฺญาเวยฺยตฺติยํ ชานิสฺสามีติ กุโต จาหํ
สมณสฺส โคตมสฺส ปญฺญาเวยฺยตฺติยํ ชานิสฺสามิ, เกน การเณน ชานิสฺสามีติ.
เอวํ สพฺพถาปิ อตฺตโน อชานนภาวํ ทีเปติ. โสปิ นูนสฺส ตาทิโส วาติ โย
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. อภิปฺปกิริตฺวา    ฉ.ม. ธูปิตวาสิตํ     ฉ.ม. มญฺเญติ
สมณสฺส โคตมสฺส ปญฺญาเวยฺยตฺติยํ ชาเนยฺย, โสปิ นูน ทสปารมิโย ปูเรตฺวา
สพฺพญฺญุตํ ปตฺโต ตาทิโส พุทฺโธเยว ภเวยฺย. สิเนรุํ วา หิมวนฺตํ วา ปฐวึ
วา อากาสํ วา ปเมตุกาเมน ตปฺปมาโณว ทณฺโฑ วา รชฺชุ วา ลทฺธุํ วฏฺฏติ.
สมณสฺส  โคตมสฺส ปญฺญํ ชานนฺเตนาปิ ตสฺส ญาณสทิสเมว สพฺพญฺญุตญาณํ
ลทฺธุํ วฏฺฏตีติ ทีเปติ. อาทรวเสน ปเนตฺถ อาเมณฺฑิกํ กตํ. อุฬารายาติ
อุตฺตมาย เสฏฺฐาย. โก จาหํ โภติ โภ อหํ สมณสฺส โคตมสฺส ปสํสเน โก นาม.
โก จ สมณํ โคตมํ ปสํสิสฺสามีติ เกน การเณน ปสํสิสฺสามิ. ปสฏฺฐปฺปสฏฺโฐติ
สพฺพคุณานํ อุตฺตริตเรหิ สพฺพโลกปสฏฺเฐหิ อตฺตโน คุเณเหว ปสฏฺโฐ, น ตสฺส
อญฺเญหิ ปสํสนกิจฺจํ อตฺถิ. ยถา หิ จมฺปกปุปฺผํ วา นีลุปฺปลํ วา ปทุมํ วา
โลหิตจนฺทนํ วา อตฺตโน วณฺณคนฺธสิริยาว ปาสาทิกญฺเจว สุคนฺธญฺจ, น ตสฺส
อาคนฺตุเกหิ วณฺณคนฺเธหิ โถมนกิจฺจํ อตฺถิ, ยถา จ มณิรตนํ วา จนฺทมณฺฑลํ
วา อตฺตโน อาโลเกเนว โอภาสติ, น ตสฺส อญฺเญน โอภาสนกิจฺจํ อตฺถิ,
เอวํ สมโณ โคตโม สพฺพโลกปสฏฺเฐหิ อตฺตโน คุเณเหว ปสฏฺโฐ โถมิโต
สพฺพโลกสฺส เสฏฺฐตํ ปาปิโต, น ตสฺส อญฺเญน ปสํสนกิจฺจํ อตฺถิ. ปสฏฺเฐหิ
วา ปสฏฺโฐติปิ ปสฏฺฐปฺปสฏฺโฐ.
    เก ปสฏฺฐา นาม? ราชา ปเสนทิโกสโล กาสิโกสลวาสิเกหิ ปสฏฺโฐ,
พิมฺพิสาโร องฺคมคธวาสีหิ. เวสาลิกา ลิจฺฉวี วชฺชีรฏฺฐวาสีหิ ปสฏฺฐา. ปาเวยฺยกา
มลฺลา, โกสินารกา มลฺลา, อญฺเญปิ เต เต ขตฺติยา เตหิ เตหิ ชานปเทหิ
ปสฏฺฐา. จงฺกีอาทโย พฺราหฺมณา พฺราหฺมณคเณหิ, อนาถปิณฺฑิกาทโย อุปาสกา
อเนกสเตหิ อุปาสกคเณหิ, วิสาขาทโย อุปาสิกา อเนกสตาหิ อุปาสิกาหิ,
สกุลุทายิอาทโย ปริพฺพาชกา อเนเกหิ ปริพฺพาชกสเตหิ, อุปฺปลวณฺณาเถรีอาทิกา
มหาสาวิกา อเนเกหิ ภิกฺขุนีสเตหิ, สาริปุตฺตตฺเถราทโย มหาสาวกา อเนกสเตหิ
ภิกฺขูหิ, สกฺกาทโย เทวา อเนกสหสฺเสหิ เทเวหิ, มหาพฺรหฺมาทโย พฺรหฺมาโน
อเนกสหสฺเสหิ พฺรเหฺมหิ ปสฏฺฐา. เต สพฺเพปิ ทสพลํ โถเมนฺติ วณฺเณนฺติ
ปสํสนฺตีติ ภควา "ปสฏฺฐปฺปสฏโฐ"ติ วุจฺจติ.
    อตฺถวสนฺติ อตฺถานิสํสํ. อถสฺส ปริพฺพาชโก อตฺตโน ปสาทการณํ
อาจิกฺขนฺโต เสยฺยถาปิ โภ กุสโล นาควนิโกติอาทิมาห. ตตฺถ นาควนิโกติ
นาควนวาสิโก อนุคฺคหิตสิปฺโป ปุริโส. ปรโต ปน อุคฺคหิตสิปฺโป ปุริโส
นาควนิโกติ อาคโต. จตฺตาริ ปทานีติ จตฺตาริ ญาณปทานิ ญาณวลญฺชานิ,
ญาเณน อกฺกนฺตฏฺฐานานีติ อตฺโถ.
    [๒๘๙] ขตฺติยปณฺฑิเตติอาทีสุ ปณฺฑิเตติ ปณฺฑิจฺเจน สมนฺนาคเต.
นิปุเณติ สเณฺห สุขุมพุทฺธิโน, สุขุมตฺถนฺตรปฏิวิชฺฌนสมตฺเถ. กตปรปฺปวาเทติ
วิญฺญาตปรปฺปวาเท เจว ปเรหิ สทฺธึ กตวาทปริจฺจเย จ. วาลเวธิรูเปติ
วาลเวธิธนุคฺคหสทิเส. เต ภินฺทนฺตา มญฺเญ จรนฺตีติ วาลเวธิ วิย วาลํ สุขุมานิปิ
ปเรสํ ทิฏฺฐิคตานิ อตฺตโน ปญฺญาคเตน ภินฺทนฺตา วิย จรนฺตีติ อตฺโถ. ปญฺหํ
อภิสงฺขโรนฺตีติ ทุปทมฺปิ ติปทมฺปิ จตุปฺปทมฺปิ ปญฺหํ กโรนฺติ. วาทํ
อาโรเปสฺสามาติ โทสํ อาโรเปสฺสาม. น เจว สมณํ โคตมํ ปญฺหํ ปุจฺฉนฺตีติ กสฺมา น
ปุจฺฉนฺติ.? ภควา กิร ปริสมชฺเฌ ธมฺมํ เทเสนฺโต ปริสาย อชฺฌาสยํ โอโลเกติ, ตโต
ปสฺสติ "อิเม ขตฺติยปณฺฑิตา คุฬฺหํ รหสฺสํ ปญฺหํ โอวฏฺฏิกสารํ กตฺวา อาคตา"ติ.
โส เตหิ อปุฏฺโฐเยว เอวรูเป ปเญฺห ปุจฺฉาย เอตฺตกา โทสา, วิสฺสชฺชเน
เอตฺตกา, อตฺเถ ปเท อกฺขเร เอตฺตกาติ อิเม ปเญฺห ปุจฺฉนฺโต เอวํ ปุจฺเฉยฺย,
วิสฺสชฺเชนฺโต เอวํ วิสฺสชฺเชยฺยาติ อิติ โอวฏฺฏิกสารํ กตฺวา อานีเต ปเญฺห
ธมฺมกถาย อนฺตเร ปกฺขิปิตฺวา วิทฺธํเสติ. ขตฺติยปณฺฑิตา "เสยฺโย วต โน,
เย มยํ อิเม ปเญฺห น ปุจฺฉิมฺหา, สเจ หิ มยํ ปุจฺเฉยฺยาม, อปฺปติฏฺเฐว
โน กตฺวา สมโณ โคตโม ขิเปยฺยา"ติ อตฺตมนา ภวนฺติ.
    อปิจ พุทฺธา นาม ธมฺมํ เทเสนฺตา ปริสํ เมตฺตาย ผรนฺติ, เมตฺตาผรเณน
ทสพเล มหาชนสฺส จิตฺตํ ปสีทติ, พุทฺธา จ นาม รูปคฺคปฺปตฺตา โหนฺติ
ทสฺสนสมฺปนฺนา มธุรสฺสรา มุทุชิวฺหา สุผุสิตทนฺตาวรณา อมเตน หทยํ สิญฺจนฺตา
วิย ธมฺมํ กเถนฺติ. ตตฺร เนสํ เมตฺตาผรเณน ปสนฺนจิตฺตานํ เอวํ โหติ
"เอวรูปํ อเทฺวชฺฌกถํ อโมฆกถํ นิยฺยานิกกถํ กเถนฺเตน ภควตา สทฺธึ น
สกฺขิสฺสาม ปจฺจนีกคฺคาหํ คณฺหิตุนฺ"ติ อตฺตโน ปสนฺนภาเวเนว น ปุจฺฉนฺติ.
    อญฺญทตฺถูติ เอกํเสน. สาวกา สมฺปชฺชนฺตีติ สรณคมนวเสน สาวกา
โหนฺติ. ตทนุตฺตรนฺติ ตํ อนุตฺตรํ. พฺรหฺมจริยปริโยสานนฺติ มคฺคพฺรหฺมจริยสฺส
ปริโยสานภูตํ อรหตฺตผลํ, ตทตฺถาย หิ เต ปพฺพชนฺติ. มนํ วต โภ อนสฺสามาติ
โภ สเจ มยํ น อุปสงฺกเมยฺยาม, อิมินา โถเกน อนุปสงฺกมนมตฺเตน
อปยิรูปาสนมตฺเตเนว นฏฺฐา ภเวยฺยาม, อุปสงฺกมนมตฺตเกน ปนมฺหา น นฏฺฐาติ อตฺโถ.
ทุติยปทํ ปุริมสฺเสว เววจนํ. อสฺสมณาว สมานาติอาทีสุ ปาปานํ อสมิตตฺตา
อสฺสมณาว. อวาหิตตฺตา จ ปน อพฺราหฺมณาว. กิเลสารีนํ อหตตฺตา อนรหนฺโตเยว
สมานาติ อตฺโถ.
    [๒๙๐] อุทานํ อุทาเนสีติ อุทาหารํ อุทาหริ. ยถา หิ ยํ เตลํ มานํ
คเหตุํ น สกฺโกติ, วิสฺสนฺทิตฺวา คจฺฉติ, ตํ อวเสโกติ วุจฺจติ, ยญฺจ ชลํ ตฬากํ
คเหตุํ น สกฺโกติ, อชฺโฌตฺถริตฺวา คจฺฉติ, ตํ โอโฆติ วุจฺจติ, เอวเมว ยํ
ปีติมยํ วจนํ หทยํ คเหตุํ น สกฺโกติ, อธิกํ หุตฺวา อนฺโต อสณฺฐหิตฺวา พหิ
นิกฺขมติ, ตํ อุทานนฺติ วุจฺจติ. เอวรูปํ ปีติมยํ วจนํ นิจฺฉาเรสีติ อตฺโถ.
หตฺถิปโทปโมติ หตฺถิปทํ อุปมา อสฺส ธมฺมสฺสาติ หตฺถิปโทปโม. โส น
เอตฺตาวตา วิตฺถาเรน ปริปูโร โหตีติ ทสฺเสติ. นาควนิโกติ อุคฺคหิตหตฺถิสิปฺโป
หตฺถิวนจาริโก. อถ กสฺมา อิธ กุสโลติ น วุตฺโตติ. ปรโต "โย โหติ กุสโล"ติ
วิภาคทสฺสนโต. โย หิ โกจิ ปวิสติ, โย ปน กุสโล โหติ, โส เนว ตาว
นิฏฺฐํ คจฺฉติ. ตสฺมา อิธ กุสโลติ อวตฺวา ปรโต วุตฺโต.
    [๒๙๑] วามนิกาติ รสฺสา อายามโตปิ น ทีฆา มหากุจฺฉิ หตฺถินิโย.
อุจฺจา จ นิเสวิตนฺติ สตฺตฏฺฐรตนุพฺเพเธ วฏรุกฺขาทีนํ ขนฺธปฺปเทเส ฆํสิตฏฺฐานํ.
อุจฺจา กาฬาริกาติ อุจฺจา จ ยฏฺฐิสทิสปาทา หุตฺวา, กาฬาริกา จ ทนฺตานํ
กฬารตาย. ตาสํ กิร เอโก ทนฺโต อุนฺนโต โหติ, เอโก โอนโต. อุโภปิ จ
วิรฬา โหนฺติ, น อาสนฺนา. อุจฺจา จ ทนฺเตหิ อารญฺชิตานีติ สตฺตฏฺฐรตนุพฺเพเธ
วฏรุกฺขาทีนํ ขนฺธปฺปเทเส ผรสุนา ปหตฏฺฐานํ วิย ทาฐาหิ ฉินฺนฏฺฐานํ. อุจฺจา
กเณรุกา นามาติ อุจฺจา จ ยฏฺฐิสทิสทีฆปาทา หุตฺวา, กเณรุกา จ ทนฺตานํ
กเณรุตาย, ตา กิร มกุลทาฐา โหนฺติ. ตสฺมา กเณรุกาติ วุจฺจติ. โส นิฏฺฐํ
คจฺฉตีติ โส นาควนิโก ยสฺส วตาหํ นาคสฺส อนุปทํ อาคโต, อยเมว โส,
น อญฺโญ. ยํ หิ อหํ ปฐมปทํ ทิสฺวา วามนิกานํ ปทํ อิทํ ภวิสฺสตีติ นิฏฺฐํ
น คโต, ยํปิ ตโต โอรภาเค ทิสฺวา กาฬาริกานํ ภวิสฺสติ, กเณรุกานํ ภวิสฺสตีติ
นิฏฺฐํ น คโต, สพฺพนฺตํ อิมสฺเสว มหาหตฺถิโน ปทนฺติ มหาหตฺถึ ทิสฺวาว
นิฏฺฐํ คจฺฉติ.
    เอวเมว โขติ เอตฺถ อิทํ โอปมฺมสํสนฺทนํ:- นาควนํ วิย หิ อาทิโต
ปฏฺฐาย ยาว นีวรณปฺปหานา ธมฺมเทสนา เวทิตพฺพา, กุสโล นาควนิโก วิย
โยคาวจโร, มหานาโค วิย สมฺมาสมฺพุทฺโธ, มหนฺตํ หตฺถิปทํ วิย ฌานาภิญฺญา,
นาควนิกสฺส ตตฺถ ตตฺถ หตฺถิปทํ ทิสฺวาปิ วามนิกานํ ปทํ ภวิสฺสติ, กาฬาริกานํ
กเณรุกานํ ปทํ ภวิสฺสตีติ อนิฏฺฐงฺคตภาโว วิย โยคิโน, อิมา ฌานาภิญฺญา
นาม พาหิรกปริพฺพาชกานมฺปิ สนฺตีติ อนิฏฺฐงฺคตภาโว, นาควนิกสฺส ตตฺถ ตตฺถ
มยา ทิฏฺฐปทํ อิมสฺเสว มหาหตฺถิโน, น อญฺญสฺสาติ มหาหตฺถึ ทิสฺวา
นิฏฺฐงฺคมนํ วิย อริยสาวกสฺส อรหตฺตํ ปตฺวาว นิฏฺฐงฺคมนํ. อิทญฺจ ปน
โอปมฺมสํสนฺทนํ มตฺถเก ฐตฺวาปิ กาตุํ วฏฺฏติ. อิมสฺมึปิ ฐาเน วฏฺฏติเยว,
อนุกฺกมาคตมฺปน ปาลิปทํ คเหตฺวา อิเธว กตํ. ตตฺถ อิธาติ เทสาปเทเส นิปาโต. สฺวายํ
กตฺถจิ โลกํ อุปาทาย วุจฺจติ. ยถาห "อิธ ตถาคโต โลเก อุปฺปชฺชตี"ติ. ๑- กตฺถจิ
สาสนํ. ยถาห "อิเธว ภิกฺขเว ปฐโม สมโณ, อิธ ทุติโย สมโณ"ติ. ๒- กตฺถจิ โอกาสํ.
ยถาห:-
              "อิเธว ติฏฺฐมานสฺส        เทวภูตสฺส เม  สโต
               ปุเนวาย ๓- จ เม ลทฺโธ  เอวํ ชานาหิ มาริสา"ติ. ๔-
    กตฺถจิ ปทปูรณมตฺตเมว. ยถาห "อิธาหํ ภิกฺขเว ภุตฺตาวี อสฺสํ ปวาริโต"ติ. ๕-
อิธ ปน โลกํ อุปาทาย วุตฺโตติ เวทิตพฺโพ. อิทํ วุตฺตํ โหติ "พฺราหฺมณ
อิมสฺมึ โลเก ตถาคโต อุปฺปชฺชติ อรหํ ฯเปฯ พุทฺโธ ภควา"ติ.
@เชิงอรรถ:  ที.สี. ๙/๑๙๐/๖๓ ปณีตตรสามญฺญผล, ๙/๒๗๙/๙๙ วิชฺชาจรณกถา
@ องฺ. จตุกฺก. ๒๑/๒๔๑/๒๖๕-๖ สมณสุตฺต  ฉ.ม. ปุนรายุ   ที. มหา. ๑๐/๓๖๙/๒๔๔
@โสมนสฺสปฏิลาภกถา     ม.มู. ๑๒/๓๐/๑๗ ธมฺมทายาทสุตฺต
    ตตฺถ ตถาคตสทฺโท มูลปริยาเย, อรหนฺติอาทโย วิสุทฺธิมคฺเค วิตฺถาริตา.
โลเก อุปฺปชฺชตีติ เอตฺถ ปน โลโกติ โอกาสโลโก สตฺตโลโก สงฺขารโลโกติ
ติวิโธ. อิธ ปน สตฺตโลโก อธิปฺเปโต. สตฺตโลเก อุปฺปชฺชมาโนปิ ตถาคโต
น เทวโลเก, น พฺรหฺมโลเก, มนุสฺสโลเกเยว อุปฺปชฺชติ. มนุสฺสโลเกปิ น อญฺญสฺมึ
จกฺกวาเฬ, อิมสฺมึเยว จกฺกวาเฬ. ตตฺถาปิ น สพฺพฏฺฐาเนสุ, "ปุรตฺถิมาย ทิสาย
กชงฺคลํ ๑- นาม นิคโม, ตสฺสาปเรน มหาสาโล, ตโต ปรํ ๒- ปจฺจนฺติมา
ชนปทา, โอรโต มชฺเฌ. ปุรตฺถิมทกฺขิณาย ทิสาย สลฺลวตี นาม นที, ตโต
ปรํ ปจฺจนฺติมา ชนปทา, โอรโต มชฺเฌ. ทกฺขิณาย ทิสาย เสตกณฺณิกํ นาม
นิคโม, ตโต ปรํ ปจฺจนฺติมา ชนปทา, โอรโต มชฺเฌ. ปจฺฉิมาย ทิสาย ถูณํ
นาม พฺราหฺมณคาโม, ตโต ปรํ ปจฺจนฺติมา ชนปทา, โอรโต มชฺเฌ. อุตฺตราย
ทิสาย อุสีรทฺธโช นาม ปพฺพโต, ตโต ปรํ ปจฺจนฺติมา ชนปทา, โอรโต
มชฺเฌ"ติ ๓- เอวํ ปริจฺฉินฺเน อายามโต ติโยชนสเต วิตฺถารโต อฑฺฒติยโยชนสเต
ปริกฺเขปโต นวโยชนสเต มชฺฌิมปฺปเทเส อุปฺปชฺชติ. น เกวลญฺจ ตถาคโตว,
ปจฺเจกพุทฺธา อคฺคสาวกา อสีติมหาเถรา พุทฺธมาตา พุทฺธปิตา จกฺกวตฺติราชา
อญฺเญ จ สารปฺปตฺตา พฺราหฺมณคหปติกา เอตฺเถว อุปฺปชฺชนฺติ. ตตฺถ ตถาคโต
สุชาตาย ทินฺนมธุปายาสโภชนโต ปฏฺฐาย ยาว อรหตฺตมคฺโค, ตาว อุปฺปชฺชติ
นาม. อรหตฺตผเล อุปฺปนฺโน นาม. มหาภินิกฺขมนโต วา ยาว อรหตฺตมคฺโค.
ตุสิตภวนโต วา ยาว อรหตฺตมคฺโค. ทีปงฺกรปาทมูลโต วา ยาว อรหตฺตมคฺโค,
ตาว อุปฺปชฺชติ นาม. อรหตฺตผเล อุปฺปนฺโน นาม. อิธ สพฺพปฐมํ อุปฺปนฺนภาวํ
สนฺธาย อุปฺปชฺชตีติ วุตฺตํ, ตถาคโต โลเก อุปฺปนฺโน โหตีติ อยํ หิ เอตฺถ
อตฺโถ.
     โส อิมํ โลกนฺติ โส ภควา อิมํ โลกํ, อิทานิ วตฺตพฺพํ นิทสฺเสติ.
สเทวกนฺติ สห เทเวหิ สเทวกํ. เอวํ สห มาเรน สมารกํ. สห พฺรหฺมุนา
สพฺรหฺมกํ. สห สมณพฺราหฺมเณหิ สสฺสมณพฺราหฺมณึ. ปชาตตฺตา ปชา, ตํ ปชํ.
สห เทวมนุสฺเสหิ สเทวมนุสฺสํ. ตตฺถ สเทวกวจเนน ปญฺจกามาวจรเทวคฺคหณํ
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. คชงฺคลํ     ฉ.ม. ปรา. เอวมุปริปิ    วินย. มหา. ๕/๒๕๙/๒๔ จมฺมกฺขนฺธก
เวทิตพฺพํ. สมารกวจเนน ฉฏฺฐกามาวจรเทวคฺคหณํ. สพฺรหฺมกวจเนน
พฺรหฺมกายิกาทิพฺรหฺมคฺคหณํ. สสฺสมณพฺราหฺมณิวจเนน สาสนสฺส ปจฺจตฺถิกปจฺจามิตฺต-
สมณพฺราหฺมณคฺคหณํ สมิตปาปพาหิตปาปสมณพฺราหฺมณคฺคหณญฺจ. ปชาวจเนน
สตฺตโลกคฺคหณํ. สเทวมนุสฺสวจเนน สมฺมติเทวอวเสสมนุสฺสคฺคหณํ. เอวเมตฺถ
ตีหิ ปเทหิ โอกาสโลเกน สทฺธึ สตฺตโลโก, ทฺวีหิ ปชาวเสน สตฺตโลโกว
คหิโตติ เวทิตพฺโพ.
    อปโร นโย:- สเทวกคฺคหเณน อรูปาวจรเทวโลโก คหิโต.
สมารกคฺคหเณน ฉกามาวจรเทวโลโก, สพฺรหฺมกคฺคหเณน รูปี พฺรหฺมโลโก.
สสฺสมณพฺราหฺมณาทิคฺคหเณน จตุปริสวเสน สมฺมติเทเวหิ วา สห มนุสฺสโลโก
อวเสสสพฺพสตฺตโลโก วา.
    อปิเจตฺถ สเทวกวจเนน อุกฺกฏฺฐปริจฺเฉทโต สพฺพสฺส โลกสฺส
สจฺฉิกตภาวมาห. ตโต เยสํ อโหสิ "มาโร มหานุภาโว ฉกามาวจริสฺสโร วสวตฺตี,
กึ โสปิ เอเตน สจฺฉิกโต"ติ, เตสํ วิมตึ วิธมนฺโต สมารกนฺติ อาห. เยสํ
ปน อโหสิ "พฺรหฺมา มหานุภาโว, เอกงฺคุลิยา เอกสฺมึ จกฺกวาฬสหสฺเส อาโลกํ
ผรติ, ทฺวีหิ ฯเปฯ ทสหิ องฺคุลีหิ ทสสุ จกฺกวาฬสหสฺเสสุ อาโลกํ ผรติ,
อนุตฺตรญฺจ ฌานสมาปตฺติสุขํ ปฏิสํเวเทติ, กึ โสปิ สจฺฉิกโต"ติ, เตสํ วิมตึ
วิธมนฺโต สพฺรหฺมกนฺติ อาห. ตโต เย จินฺเตสุํ "ปุถู สมณพฺราหฺมณา สาสนสฺส
ปจฺจตฺถิกา, กินฺเตปิ สจฺฉิกตา"ติ, เตสํ วิมตึ วิธมนฺโต สสฺสมณพฺราหฺมณึ ปชนฺติ
อาห. เอวํ อุกฺกฏฺฐุกฺกฏฺฐานํ สจฺฉิกตภาวํ ปกาเสตฺวา อถ สมฺมติเทเว
อวเสสมนุสฺเส จ อุปาทาย อุกฺกฏฺฐปริจฺเฉทวเสน เสสสตฺตโลกสฺส สจฺฉิกตภาวํ
ปกาเสนฺโต สเทวมนุสฺสนฺติ อาห. อยเมตฺถ ภาวานุกฺกโม. ๑- โปราณา ปนาหุ:-
สเทวกนฺติ เทวตาหิ สทฺธึ อวเสสโลกํ. สมารกนฺติ มาเรน สทฺธึ อวเสสโลกํ.
สพฺรหฺมกนฺติ พฺรเหฺมหิ สทฺธึ อวเสสโลกํ. เอวํ สพฺเพปิ ติภวู ปเค สตฺเต
ตีหากาเรหิ ตีสุ ปเทสุ ปกฺขิปิตฺวา ปุน ทฺวีหิ ปุริมปเทหิ ๒- ปริยาทิยนฺโต
@เชิงอรรถ:  วิภาวนานุกฺกโมติ อมฺหากํ ขนฺติ. อุปริ ปาโฐ ปน ภาวานุกฺกโม ภาววเสน ปเรสํ
@อชฺฌาสยวเสน สเทวกนฺติอาทีนํ ปทานํ อนุกฺกโมติ ฏีกายํ วุตฺเตน สเมติ.
@ ฉ.ม. ปเทหิ
"สสฺสมณพฺราหฺมณึ ปชํ สเทวมนุสฺสนฺ"ติ อาห. เอวํ ปญฺจหิ ปเทหิ เตน
เตนากาเรน เตธาตุกเมว ปริยาทินฺนนฺติ.
    สยํ อภิญฺญา สจฺฉิกตฺวา ปเวเทตีติ สยนฺติ สามํ อปรเนยฺโย หุตฺวา.
อภิญฺญาติ อภิญฺญาย, อธิเกน ญาเณน ญตฺวาติ อตฺโถ. สจฺฉิกตฺวาติ ปจฺจกฺขํ
กตฺวา. เอเตน อนุมานาทิปฏิกฺเขโป กโต โหติ. ปเวเทตีติ โพเธติ ญาเปติ ๑-
ปกาเสติ. โส ธมฺมํ เทเสติ อาทิมชฺฌปริโยสานกลฺยาณนฺติ โส ภควา สตฺเตสุ
การุญฺญตํ ปฏิจฺจ หิตฺวาปิ อนุตฺตรํ วิเวกสุขํ ธมฺมํ เทเสติ. ตญฺจ โข อปฺปํ
วา พหุํ วา เทเสนฺโต อาทิกลฺยาณาทิปฺปการเมว เทเสติ. อาทิมฺหิปิ กลฺยาณํ
ภทฺทกํ อนวชฺชเมว กตฺวา เทเสติ. มชฺเฌปิ. ปริโยสาเนปิ. กลฺยาณํ ภทฺทกํ
อนวชฺชเมว กตฺวา เทเสตีติ วุตฺตํ โหติ.
    ตตฺถ อตฺถิ เทสนาย อาทิมชฺฌปริโยสานํ, อตฺถิ สาสนสฺส. เทสนาย
ตาว จตุปฺปทิกายปิ คาถาย ปฐมปาโท อาทิ นาม, ตโต เทฺว มชฺฌํ นาม,
อนฺเต เอโก ปริโยสานํ นาม. เอกานุสนฺธิกสฺส สุตฺตสฺส นิทานํ อาทิ,
อิทมโวจาติ ปริโยสานํ, อุภินฺนมนฺตรา มชฺฌํ. อเนกานุสนฺธิกสฺส สุตฺตสฺส
ปฐมานุสนฺธิ อาทิ, อนฺเต อนุสนฺธิ ปริโยสานํ, มชฺเฌ เอโก วา เทฺว วา
พหู วา มชฺฌเมว. สาสนสฺส ปน สีลสมาธิวิปสฺสนา อาทิ นาม. วุตฺตมฺปิ
เจตํ "โก จาทิ กุสลานํ ธมฺมานํ, สีลญฺจ สุวิสุทฺธํ, ทิฏฺฐิ จ อุชุกา"ติ. ๒-
"อตฺถิ ภิกฺขเว มชฺฌิมา ปฏิปทา ตถาคเตน อภิสมฺพุทฺธา"ติ ๓- เอวํ วุตฺโต
ปน อริยมคฺโค มชฺฌํ นาม, ผลญฺเจว นิพฺพานญฺจ ปริโยสานํ นาม. "เอตทตฺถมิทํ
พฺราหฺมณ พฺรหฺมจริยํ, เอตํ สารํ, เอตํ ปริโยสานนฺ"ติ ๔- หิ เอตฺถ ผลํ
ปริโยสานนฺติ วุตฺตํ. "นิพฺพาโนคธํ หิ อาวุโส วิสาข พฺรหฺมจริยํ นิพฺพานปรายนํ
นิพฺพานปริโยสานนฺ"ติ ๕- เอตฺถ นิพฺพานํ ปริโยสานนฺติ วุตฺตํ. อิธ เทสนาย
อาทิมชฺฌปริโยสานํ อธิปเปตํ. ภควา หิ ธมฺมํ เทเสนฺโต อาทิมฺหิ สีลํ ทสฺเสตฺวา
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. วิญฺญาเปติ    สํ. มหา. ๑๙/๓๖๙/๑๒๕ ภิกฺขุสุตฺต
@ สํ. มหา. ๑๙/๑๐๘๑/๓๖๗  ธมฺมจกฺกปฺปวตฺตนสุตฺต,
@วินย. มหา. ๔/๑๓/๑๓ ปญฺจวคฺคิยกถา
@ ม.มู. ๑๒/๓๒๔/๒๘๘ จูฬสาโรปมสุตฺต    ม.ม. ๑๒/๔๖๖/๔๑๖ จูลเวทลฺลสุตฺต
มชฺเฌ มคฺคํ ปริโยสาเน นิพฺพานํ ทสฺเสติ. เตน วุตฺตํ "โส ธมฺมํ เทเสติ
อาทิกลฺยาณํ มชฺเฌกลฺยาณํ ปริโยสานกลฺยาณนฺ"ติ. ตสฺมา อญฺโญปิ ธมฺมกถิโก
ธมฺมํ กเถนฺโต:-
              อาทิมฺหิ สีลํ เทเสยฺย       มชฺเฌ มคฺคํ วิภาวเย
              ปริโยสาเน จ ๑- นิพฺพานํ   เอสา กถิกสณฺฐิตีติ.
    สาตฺถํ สพฺยญฺชนนฺติ ยสฺส หิ ยาคุภตฺตอิตฺถีปุริสาทิวณฺณนานิสฺสิตา เทสนา
โหติ, น โส สาตฺถํ เทเสติ. ภควา ปน ตถารูปํ เทสนํ ปหาย จตุสติปฏฺฐานาทินิสฺสิตํ
เทสนํ เทเสติ. ตสฺมา "สาตฺถํ เทเสตี"ติ วุจฺจติ. ยสฺส ปน เทสนา
เอกพฺยญฺชนาทิยุตฺตา วา สพฺพนิโรฏฺฐพฺยญฺชนา วา สพฺพวิสฏฺฐสพฺพนิคฺคหิตพฺยญฺชนา
วา, ตสฺส ทมิฬกิราฏสวราทิมิลกฺขูนํ ๒- ภาสา วิย พฺยญฺชนปาริปูริยา
อภาวโต อพฺยญฺชนา นาม เทสนา โหติ. ภควา ปน:-
              สิถิลํ ธนิตญฺจ ทีฆรสฺสํ        ครุกํ ลหุกญฺเจว นิคฺคหิตํ
              สมฺพนฺธํ ววตฺถิตํ วิมุตฺตํ       ทสธา พฺยญฺชนพุทฺธิยา ปเภโทติ ๓-
    เอวํ วุตฺตํ ทสวิธํ พฺยญฺชนํ อมกฺเขตฺวา ปริปุณฺณํ พฺยญฺชนเมว กตฺวา
ธมฺมํ เทเสติ. ตสฺมา "สพฺยญฺชนํ ธมฺมํ เทเสตี"ติ วุจฺจติ.
    เกวลปริปุณฺณนฺติ เอตฺถ เกวลนฺติ สกลาธิวจนํ. ปริปุณฺณนฺติ อนูนาธิกวจนํ.
อิทํ วุตฺตํ โหติ "สกลปริปุณฺณเมว เทเสติ, เอกเทสนาปิ อปริปุณฺณา นตฺถี"ติ.
ปริสุทฺธนฺติ นิรุปกฺกิเลสํ. โย หิ อิมํ ธมฺมเทสนํ นิสฺสาย ลาภํ วา สกฺการํ
วา ลภิสฺสามีติ เทเสติ, ตสฺส อปริสุทฺธา เทสนา โหติ. ภควา ปน
โลกามิสนิรเปกฺโข หิตผรเณน เมตฺตาภาวนาย มุทุหทโย อุลฺลุมฺปนสภาวสณฺฐิเตน
จิตฺเตน เทเสติ. ตสฺมา "ปริสุทฺธํ ธมฺมํ เทเสตี"ติ วุจฺจติ. พฺรหฺมจริยํ
ปกาเสตีติ เอตฺถ พฺรหฺมจริยนฺติ สิกฺขาตฺตยสงฺคหํ สกลสาสนํ. ตสฺมา พฺรหฺมจริยํ
ปกาเสตีติ โส ธมฺมํ เทเสติ อาทิกลฺยาณํ ฯเปฯ เอวํ ปริสุทฺธํ, เอวํ เทเสนฺโต จ
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. ปริโยสานมฺหิ    อยํ โปราณโก. ฏีกานโย ปน เอวํ อาคโต
@ทมิฬกิราฏสวนปาทสิกาทิมิลกฺขูติ    สุ.วิ. ๑/๑๖๐
สิกฺขาตฺตยสงฺคหิตํ สกลสาสนํ พฺรหฺมจริยํ ปกาเสตีติ เอวเมตฺถ อตฺโถ ทฏฺฐพฺโพ.
พฺรหฺมจริยนฺติ เสฏฺฐฏฺเฐน พฺรหฺมภูตํ จริยํ. พฺรหฺมภูตานํ วา พุทฺธาทีนํ
จริยนฺติ วุตฺตํ โหติ.
    ตํ ธมฺมนฺติ ตํ วุตฺตปฺปการสมฺปทํ ธมฺมํ. สุณาติ คหปติ วาติ กสฺมา ปฐมํ
คหปตึ นิทฺทิสตีติ? นีหตมานตฺตา อุสฺสนฺนตฺตา จ. เยภุยฺเยน หิ ขตฺติยกุลโต
ปพฺพชิตา ชาตึ นิสฺสาย มานํ กโรนฺติ. พฺราหฺมณกุลา ปพฺพชิตฺวา. ๑- มนฺเต
นิสฺสาย มานํ กโรนฺติ. หีนชจฺจกุลา ปพฺพชิตา อตฺตโน วิชาติตาย ปติฏฺฐาตุํ
น สกฺโกนฺติ. คหปติทารกา ปน กจฺเฉหิ เสทํ มุญฺจนฺเตหิ ปิฏฺฐิยา โลณํ
ปุปฺผมานาย ภูมึ กสิตฺวา นีหตมานทปฺปา โหนฺติ, เต ปพฺพชิตฺวา มานํ วา
ทปฺปํ วา อกตฺวา ยถาพลํ พุทฺธวจนํ อุคฺคณฺหิตฺวา วิปสฺสนาย กมฺมํ กโรนฺตา
สกฺโกนฺติ อรหตฺเต ปติฏฺฐาตุํ. อิตเรหิ จ กุเลหิ นิกฺขมิตฺวา ปพฺพชิตา นาม
น พหุกา, คหปติกา ว พหุกา, อิติ นีหตมานตฺตา จ อุสฺสนฺนตฺตา จ ปฐมํ
คหปตึ นิทฺทิสตีติ.
    อญฺญตรสฺมึ วาติ อิตเรสํ วา กุลานํ อญฺญตรสฺมึ. ปจฺจาชาโตติ ปฏิชาโต. ๒-
ตถาคเต สทฺธํ ปฏิลภตีติ ปริสุทฺธํ ธมฺมํ สุตฺวา ธมฺมสามิมฺหิ ตถาคเต
"สมฺมาสมฺพุทฺโธ วต ภควา"ติ สทฺธํ ปฏิลภติ. อิติ ปฏิสญฺจิกฺขตีติ เอวํ
ปจฺจเวกฺขติ. สมฺพาโธ ฆราวาโสติ สเจปิ สฏฺฐิหตฺเถ ฆเร โยชนสตนฺตเรปิ วา เทฺว
ชายปติกา วสนฺติ, ตถาปิ เนสํ สกิญฺจนสปลิโพธฏฺเฐน ฆราวาโส สมฺพาโธว. รโชปโถติ
ราครชาทีนํ อุฏฺฐานฏฺฐานนฺติ มหาอฏฺฐกถายํ วุตฺตํ. อาคมนปโถติปิ วฏฺฏติ.
อลคฺคนฏฺเฐน อพฺโภกาโส วิยาติ อพฺโภกาโส. ปพฺพชิโต หิ กูฏาคารรตน-
ปาสาทเทววิมานาทีสุ ปิหิตทฺวารวาตปาเนสุ ปฏิจฺฉนฺเนสุ วสนฺโตปิ เนว ลคฺคติ
น สชฺชติ น พชฺฌติ. เตน วุตฺตํ "อพฺโภกาโส ปพฺพชฺชา"ติ. อปิจ สมฺพาโธ
ฆราวาโส กุสลกิริยาย โอกาสาภาวโต. รโชปโถ อสํวุตสงฺการฏฺฐานํ วิย รชานํ
กิเลสรชานํ สนฺนิปาตฏฺฐานโต. อพฺโภกาโส ปพฺพชฺชา กุสลกิริยาย ยถาสุขํ
โอกาสสพฺภาวโต.
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. ปพฺพชิตา    สี. ชาโต
    นยิทํ สุกรํ ฯเปฯ ปพฺพเชยฺยนฺติ เอตฺถ อยํ สงฺเขปกถา:- ยเทตํ
สิกฺขาตฺตยพฺรหฺมจริยํ เอกมฺปิ ทิวสํ อขณฺฑํ กตฺวา จริมกจิตฺตํ ปาเปตพฺพตาย
เอกนฺตปริปุณฺณํ. เอกทิวสํปิ จ กิเลสมเลน อมลินํ กตฺวา จริมกจิตฺตํ
ปาเปตพฺพตาย เอกนฺตปริสุทฺธํ, สงฺขลิขิตํ ลิขิตสงฺขสทิสํ โธตสงฺขสปฺปฏิภาคํ
จริตพฺพํ, อิทํ น สุกรํ อคารํ อชฺฌาวสตา อคารํ อชฺฌาวสนฺเตน เอกนฺตปริปุณฺณํ
ฯเปฯ จริตุํ. ยนฺนูนาหํ เกเส จ มสฺสุญฺจ โอหาเรตฺวา กาสาย รสปีตตาย
กาสายานิ พฺรหฺมจริยํ จรนฺตานํ อนุจฺฉวิกานิ วตฺถานิ อจฺฉาเทตฺวา ปริทหิตฺวา
อคารสฺมา นิกฺขมิตฺวา อนคาริยํ ปพฺพเชยฺยนฺติ. เอตฺถ จ ยสฺมา อคารสฺส หิตํ
กสิวณิชฺชาทิกมฺมํ อคาริยนฺติ วุจฺจติ, ตญฺจ ปพฺพชฺชาย นตฺถิ. ตสฺมา ปพฺพชฺชา
อนคาริยาติ ญาตพฺพา, ตํ อนคาริยํ. ปพฺพเชยฺยนฺติ ปฏิปชฺเชยฺยํ. อปฺปํ วาติ
สหสฺสโต เหฏฺฐา โภคกฺขนฺโธ อปฺโป นาม โหติ, สหสฺสโต ปฏฺฐาย มหา.
อาพนฺธนฏฺเฐน ญาติ เอว ปริวฏฺโฏ ญาติปริวฏฺโฏ. โส วีสติยา เหฏฺฐา อปฺโป
โหติ, วีสติยา ปฏฺฐาย มหา.
    [๒๙๒] ภิกฺขูนํ สิกฺขาสาชีวสมาปนฺโนติ ยา ภิกฺขูนํ อธิสีลสงฺขาตา สิกฺขา,
ตญฺจ, ยตฺถ เจเต สห ชีวนฺติ เอกชีวิกา สภาควุตฺติโน โหนฺติ, ตํ ภควตา
ปญฺญตฺตสิกฺขาปทสงฺขาตํ สาชีวญฺจ ตตฺถ สิกฺขนภาเวน สมาปนฺโนติ ภิกฺขูนํ
สิกฺขาสาชีวสมาปนฺโน. สมาปนฺโนติ สิกฺขํ ปริปูเรนฺโต, สาชีวญฺจ อวีติกฺกมนฺโต
หุตฺวา ตทุภยํ อุปคโตติ อตฺโถ. ปาณาติปาตํ ปหายาติอาทีสุ ปาณาติปาตาทิกถา
เหฏฺฐา วิตฺถาริตา เอว. ปหายาติ อิมํ ปาณาติปาตเจตนาสงฺขาตํ ทุสฺสีลฺยํ
ปชหิตฺวา. ปฏิวิรโต โหตีติ ปหีนกาลโต ปฏฺฐาย ตโต ทุสฺสีลฺยโต โอรโต วิรโตว
โหติ. นิหิตทณฺโฑ นิหิตสตฺโถติ ปรูปฆาตตฺถาย ทณฺฑํ วา สตฺถํ วา อาทาย
อวตฺตนโต นิกฺขิตฺตทณฺโฑ เจว นิกฺขิตฺตสตฺโถ จาติ อตฺโถ. เอตฺถ จ ฐเปตฺวา
ทณฺฑํ สพฺพํปิ อวเสสํ อุปกรณํ สตฺตานํ วิหึสนภาวโต สตฺถนฺติ เวทิตพฺพํ.
ยมฺปน ภิกฺขู กตฺตรทณฺฑํ วา ทนฺตกฏฺฐวาสึ วา ปิปฺผลกํ วา คเหตฺวา วิจรนฺติ,
น ตํ ปรูปฆาตตฺถาย. ตสฺมา นิหิตทณฺโฑ นิหิตสตฺโถเตฺวว สงฺขํ คจฺฉติ.
ลชฺชีติ ปาปชิคุจฺฉนลกฺขณาย ลชฺชาย สมนฺนาคโต. ทยาปนฺโนติ ทยํ เมตฺตจิตฺตตํ
อาปนฺโน. สพฺพปาณภูตหิตานุกมฺปีติ สพฺเพ ปาณภูเต หิเตน อนุกมฺปโก, ตาย
ทยาย สมฺปนฺนตาย ๑- สพฺเพสํ ปาณภูตานํ หิตจิตฺตโกติ อตฺโถ. วิหรตีติ อิริยติ
ปาเลติ.
    ทินฺนเมว อาทิยตีติ ทินฺนาทายี. จิตฺเตนปิ ทินฺนเมว ปฏิกงฺขตีติ
ทินฺนปาฏิกงฺขี. เถเนตีติ เถโน. น เถเนน อเถเนน. อเถนตฺตาเยว สุจิภูเตน.
อตฺตนาติ อตฺตภาเวน, อเถนํ สุจิภูตํ อตฺตภาวํ กตฺวา วิหรตีติ วุตฺตํ โหติ.
    อพฺรหฺมจริยนฺติ อเสฏฺฐจริยํ. พฺรหฺมํ เสฏฺฐํ อาจารํ จรตีติ พฺรหฺมจารี.
อาราจารีติ อพฺรหฺมจริยโต ทูราจารี. ๒- เมถุนาติ ราคปริยุฏฺฐานวเสน สทิสตฺตา
เมถุนกาติ ลทฺธโวหาเรหิ ปฏิเสวิตพฺพโต เมถุนาติ สงฺขํ คตา อสทฺธมฺมา.
คามธมฺมาติ คามวาสีนํ ธมฺมา.
    สจฺจํ วทตีติ สจฺจวาที. สจฺเจน สจฺจํ สนฺทหติ ฆเฏตีติ สจฺจสนฺโธ,
น อนฺตรนฺตรา มุสา วทตีติ อตฺโถ. โย หิ ปุริโส กทาจิ มุสา วทติ, กทาจิ
สจฺจํ, ตสฺส มุสาวาเทน อนฺตริตตฺตา สจฺจํ สจฺเจน น ฆฏิยติ. ตสฺมา น โส
สจฺจสนฺโธ, อยมฺปน น ตาทิโส, ชีวิตเหตุปิ มุสาวาทํ อวตฺวา สจฺเจน สจฺจํ
สนฺทหติเยวาติ สจฺจสนฺโธ. เถโตติ ถิโร, ถิรกโถติ อตฺโถ. เอโก หิ ปุคฺคโล
หลิทฺทิราโค วิย, ถุสราสิมฺหิ นิขาตขาณุ วิย, อสฺสปิฏฺเฐ ฐปิตกุมฺภณฺฑมิว จ
น ถิรกโถ โหติ. เอโก ปาสาณเลขา วิย อินฺทขีโล วิย จ ถิรกโถ โหติ, อสินา
สีเส ฉิชฺชนฺเตปิ เทฺว กถา น กเถติ, อยํ วุจฺจติ เถโต. ปจฺจยิโกติ
ปตฺติยายิตพฺพโก, สทฺธายิโกติ อตฺโถ. เอกจฺโจ หิ ปุคฺคโล น ปจฺจยิโก โหติ,
"อิทํ เกน วุตฺตํ, อสุเกนา"ติ วุตฺเต "มา ตสฺส วจนํ สทฺทหถา"ติ วตฺตพฺพตํ
อาปชฺชติ. เอโก ปจฺจยิโก โหติ, อิทํ เกน วุตฺตํ, อสุเกนา"ติ วุตฺเต "ยทิ
เตน วุตฺตํ, อิทเมว ปมาณํ, อิทานิ อุปปริกฺขิตพฺพํ ๓- นตฺถิ, เอวเมว อิทนฺ"ติ
วตฺตพฺพตํ อาปชฺชติ, อยํ วุจฺจติ ปจฺจยิโก. อวิสํวาทโก โลกสฺสาติ ตาย
สจฺจวาทิตาย โลกํ น วิสํ วาเทตีติ อตฺโถ.
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. ตาย ทยาปนฺนตาย    ฉ.ม. ทูรจารี
@ สี. ปริกฺขิตพฺพํ, ม. ปฏิเวกฺขิตพฺพํ
    อิเมสํ เภทายาติ เยสํ อิโต สุตฺวาติ วุตฺตานํ สนฺติเก สุตํ, เตสํ
เภทาย. ภินฺนานํ วา สนฺธาตาติ ทฺวินฺนํปิ มิตฺตานํ วา สมานุปชฺฌายกาทีนํ
วา เกนจิเทว กรณีเยน ๑- ภินฺนานํ เอกเมกํ อุปสงฺกมิตฺวา "ตุมหากํ อีทิเส
กุเล ชาตานํ เอวํ พหุสฺสุตานํ อิทํ น ยุตฺตนฺ"ติอาทีนิ วตฺวา สนฺธานํ กตฺตา.
อนุปฺปทาตาติ สนฺธานานุปฺปทาตา, เทฺว ชเน สมคฺเค ทิสฺวาปิ "ตุมฺหากํ
เอวรูเป กุเล ชาตานํ เอวรูเปหิ คุเณหิ สมนฺนาคตานํ อนุจฺฉวิกเมตนฺ"ติอาทีนิ
วตฺวา ทฬฺหีกมฺมํ กตฺตาติ อตฺโถ. สมคฺโค อาราโม อสฺสาติ สมคฺคาราโม. ยตฺถ
สมคฺโค ๒- นตฺถิ, น ตตฺถ วสิตุํ อิจฺฉตีติ อตฺโถ. "สมคฺคราโม"ติปิ ปาลิ,
อยเมเวตฺถ อตฺโถ. สมคฺครโตติ สมคฺเคสุ รโต, เต ปหาย อญฺญตฺถ คนฺตุํ ๓-
น อจฺฉตีติ อตฺโถ. สมคฺเค ทิสฺวาปิ สุตฺวาปิ นนฺทตีติ สมคฺคนนฺที. สมคฺคกรณึ
วาจํ ภาสิตาติ ยา วาจา สตฺเต สมคฺเคเยว กโรติ, ตํ สามคฺคีคุณปริทีปกเมว
วาจํ ภาสติ, น อิตรนฺติ.
    เนลาติ เอลํ วุจฺจติ โทโส, นาสฺสา เอลนฺติ เนลา, นิทฺโทสาติ อตฺโถ.
"เนลงฺโค เสตปจฺฉาโท"ติ ๔- เอตฺถ วุตฺตเนลํ ๕- วิย. กณฺณสุขาติ พฺยญฺชนมธุรตาย
กณฺณานํ สุขา, สูจิวิชฺฌนํ วิย กณฺณสูลํ น ชเนติ. อตฺถมธุรตาย สกลสรีเร
โกปํ อชเนตฺวา เปมํ ชเนตีติ เปมนียา. หทยํ คจฺฉติ, อปฺปฏิหญฺญมานา
สุเขน จิตฺตํ ปวิสตีติ หทยงฺคมา. คุณปริปุณฺณตาย ปุเร ภวาติ โปรี, ปุเร
สํวฑฺฒนารี วิย สุกุมาราติปิ โปรี, ปุรสฺส เอสาติปิ โปรี, นครวาสีนํ กถาติ
อตฺโถ. นครวาสิโน หิ ยุตฺตกถา โหนฺติ, ปิติมตฺตํ ปิตาติ, มาติมตฺตํ มาตาติ,
ภาติมตฺตํ ภาตาติ วทนฺติ. เอวรูปี กถา พหุโน ชนสฺส กนฺตา โหตีติ พหุชนกนฺตา.
กนฺตภาเวเนว พหุโน ชนสฺส มนาปา จิตฺตวุฑฺฒิกราติ ๖- พหุชนมนาปา.
    กาเลน วทตีติ กาลวาที, วตฺตพฺพยุตฺตกาลํ สลฺลกฺเขตฺวา วทตีติ อตฺโถ.
ภูตํ ตจฺฉํ สภาวเมว วทตีติ ภูตวาที. ทิฏฺฐธมฺมิกสมฺปรายิกตฺถสนฺนิสฺสิตเมว
กตฺวา วทตีติ อตฺถวาที. นวโลกุตฺตรธมฺมสนฺนิสฺสิตํ วาจํ กตฺวา วทตีติ ธมฺมวาที.
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. การเณน         ฉ.ม. สมคฺคา      ฉ.ม. อญฺญตฺร คนฺตุมฺปิ
@ ขุ.อุ. ๒๕/๖๕/๒๐๖ อปรลกุณฺฑกภทฺทิยสุตฺต   สี. วุตฺตสีลํ  ฉ.ม.
@ จิตฺตวุทฺธิกราติ
สํวรวินยปหานวินยสนฺนิสฺสิตํ กตฺวา วทตีติ วินยวาที. นิธานํ วุจฺจติ ฐปโนกาโส,
นิธานมสฺสา อตฺถีติ นิธานวตี, หทเย นิธาตพฺพยุตฺตวาจํ ภาสิตาติ อตฺโถ.
กาเลนาติ เอวรูปึ ภาสมาโนปิ จ "อหํ นิธานวตึ วาจํ ภาสิสฺสามี"ติ น
อกาเลน ภาสติ, ยุตฺตกาลมฺปน อเวกฺขิตฺวา ภาสตีติ อตฺโถ. สาปเทสนฺติ สอุปมํ,
สการณนฺติ อตฺโถ. ปริยนฺตวตินฺติ ปริจฺเฉทํ ทสฺเสตฺวา ยถาสฺสา ปริจฺเฉโท
ปญฺญายติ, เอวํ ภาสตีติ อตฺโถ อตฺถสญฺหิตนฺติ อเนเกหิปิ นเยหิ วิภชนฺเตน
ปริยาทาตุํ อสกฺกุเณยฺยตฺตา อตฺถสมฺปนฺนํ, ยํ วา โส อตฺถวาที อตฺถํ วทติ,
เตนตฺเถน สญฺหิตตฺตา อตฺถสญฺหิตวาจํ ภาสติ, น อญฺญํ นิกฺขิปิตฺวา อญฺญํ
ภาสตีติ วุตฺตํ โหติ.
    [๒๙๓] พีชคามภูตคามสมารมฺภาติ มูลพีชํ ขนฺธพีชํ ผลุพีชํ ๑- อคฺคพีชํ
พีชพีชนฺติ ปญฺจวิธสฺส พีชคามสฺส เจว ยสฺส กสฺสจิ นีลติณรุกฺขาทิกสฺส
ภูตคามสฺส จ สมารมฺภา, เฉทนเภทนปจนาทิภาเวน วิโกปนา ปฏิวิรโตติ อตฺโถ.
เอกภตฺติโกติ ปาตราสภตฺตํ สายมาสภตฺตนฺติ เทฺว ภตฺตานิ. เตสุ ปาตราสภตฺตํ
อนฺโตมชฺฌนฺติเกน ปริจฺฉินฺนํ, อิตรํ มชฺฌนฺติกโต อุทฺธํ อนฺโตอรุเณน. ตสฺมา
อนฺโตมชฺฌนฺติเก ทสกฺขตฺตุํ ภุญฺชมาโนปิ เอกภตฺติโก โหติ, ตํ สนฺธาย วุตฺตํ
"เอกภตฺติโก"ติ. รตฺติยา โภชนํ รตฺติ, ตโต อุปรโตติ รตฺตูปรโต. อติกฺกนฺเต
มชฺฌนฺติเก ยาว สุริยตฺถงฺคมนา โภชนํ วิกาลโภชนํ นาม. ตโต วิรตตฺตา
วิรโต วิกาลโภชนา. สาสนสฺส อนนุโลมตฺตา วิสูกํ ปฏาณีภูตํ ทสฺสนนฺติ
วิสูกทสฺสนํ. อตฺตนา นจฺจนนจฺจาปนาทิวเสน นจฺจา จ คีตา จ วาทิตา จ อนฺตมโส
มยูรนจฺจนาทิวเสนาปิ ปวตฺตานํ นจฺจาทีนํ วิสูกภูตา ทสฺสนา จาติ
นจฺจคีตวาทิตวิสูกทสฺสนา. นจฺจาทีนิ หิ อตฺตนา ปโยเชตุํ วา ปเรหิ ปโยชาเปตุํ วา
ปยุตฺตานิ ปสฺสิตุํ วา เนว ภิกฺขูนํ น ภิกฺขุนีนํ วฏฺฏนฺติ. มาลาทีสุ มาลาติ
ยงฺกิญฺจิ ปุปฺผํ. คนฺธนฺติ ยงฺกิญฺจิ คนฺธชาตํ. วิเลปนนฺติ ฉวิราคกรณํ. ตตฺถ
ปิลนฺธนฺโต ธาเรติ นาม. อูนฏฺฐานํ ปูเรนฺโต มณฺเฑติ นาม. คนฺธวเสน
ฉวิราควเสน จ สาทิยนฺโต วิภูเสติ นาม. ฐานํ วุจฺจติ การณํ. ตสฺมา ยาย
ทุสฺสีลฺยเจตนาย ตานิ มาลาธารณาทีนิ มหาชโน กโรติ, ตโต ปฏิวิรโตติ อตฺโถ.
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. ผฬุพีชํ
    อุจฺจาสยนํ วุจฺจติ ปมาณาติกฺกนฺตํ. มหาสยนํ นาม อกปฺปิยตฺถรณํ.
ตโต ปฏิวิรโตติ อตฺโถ. ชาตรูปนฺติ สุวณฺณํ. รชตนฺติ กหาปโณ โลหมาสโก
ชตุมาสโก ทารุมาสโกติ เย โวหารํ คจฺฉนฺติ, ตสฺส อุภยสฺสาปิ ปฏิคฺคหณา
ปฏิวิรโต, เนว นํ อุคฺคณฺหาติ, น อุคฺคณฺหาเปติ, น อุปนิกฺขิตฺตํ สาทิยตีติ
อตฺโถ. อามกธญฺญปฏิคฺคหณาติ สาลิวีหิยวโคธูมกงฺคุวรกกุทฺรูสกสงฺขาตสฺส
สตฺตวิธสฺสาปิ อามกธญฺญสฺส ปฏิคฺคหณา. น เกวลญฺจ เอเตสํ ปฏิคฺคหณเมว,
อามสนมฺปิ ภิกฺขูนํ น วฏฺฏติเยว. อามกมํสปฏิคฺคหณาติ เอตฺถ อญฺญตฺร อุทฺทิสฺส ๑-
อนุญฺญาตา อามกมํสมจฺฉานํ ปฏิคฺคหณเมว ภิกฺขูนํ น วฏฺฏติ, โน อามสนํ.
    อิตฺถีกุมาริกปฏิคฺคหณาติ เอตฺถ อิตฺถีติ ปุริสนฺตรคตา, อิตรา กุมาริกา
นาม. ตาสํ ปฏิคฺคหณมฺปิ อามสนมฺปิ อกปฺปิยเมว. ทาสีทาสปฏิคฺคหณาติ เอตฺถ
ทาสีทาสวเสเนว เตสํ ปฏิคฺคหณํ น วฏฺฏติ, "กปฺปิยการกํ ทมฺมิ, อารามิกํ
ทมฺมี"ติ เอวํ วุตฺเต ปน วฏฺฏติ. อเชฬกาทีสุปิ เขตฺตวตฺถุปริโยสาเนสุ
กปฺปิยากปฺปิยนโย วินยวเสน อุปปริกฺขิตพฺโพ. ตตฺถ เขตฺตํ นาม ยสฺมึ ปุพฺพณฺณํ
รุหติ. วตฺถุ นาม ยสฺมึ อปรณฺณํ รุหติ. ยตฺถ วา อุภยมฺปิ รุหติ, ตํ เขตฺตํ.
ตทตฺถาย อกตภูมิภาโค วตฺถุ. เขตฺตวตฺถุสีเสน เจตฺถ วาปิตฬากาทีนิปิ สงฺคหิตาเนว.
ทูเตยฺยํ วุจฺจติ ทูตกมฺมํ, คิหีนํ ปณฺณํ วา สาสนํ วา คเหตฺวา ตตฺถ ตตฺถ
คมนํ. ปหิณคมนํ วุจฺจติ ฆรา ฆรํ เปสิตสฺส ขุทฺทกคมนํ. อนุโยโค นาม
ตทุภยกรณํ, ตสฺมา ทูเตยฺยปหิณคมนานํ อนุโยโคติ ๒- เอวเมตฺถ อตฺโถ ทฏฺฐพฺโพ. ๓-
    กยวิกฺกยาติ กยา จ วิกฺกยา จ. ตุลากูฏาทีสุ กูฏนฺติ วญฺจนํ. ตตฺถ
ตุลากูฏนฺตาว รูปกูฏํ องฺคกูฏํ คหณกูฏํ ปฏิจฺฉนฺนกูฏนฺติ จตุพฺพิธํ โหติ. ตตฺถ
รูปกูฏํ นาม เทฺว ตุลา สมรูปา ๔- กตฺวา คณฺหนฺโต มหติยา คณฺหติ, ททนฺโต
ขุทฺทิกาย เทติ. องฺคกูฏํ นาม คณฺหนฺโต ปจฺฉาภาเค หตฺเถน ตุลํ อกฺกมติ,
ททนฺโต ปุพฺพภาเค. คหณกูฏํ นาม คณฺหนฺโต มูเล รชฺชุํ คณฺหาติ, ททนฺโต
อคฺเค. ปฏิจฺฉนฺนกูฏํ นาม ตุลํ สุสิรํ กตฺวา อนฺโต อยจุณฺณํ ปกฺขิปิตฺวา
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. โอทิสฺส    ฉ.ม. อนุโยคาติ         ฉ.ม. เวทิตพฺโพ   ฉ.ม. สรูปา
คณฺหนฺโต ตํ ปจฺฉาภาเค กโรติ, ททนฺโต อคฺคภาเค. กํโส วุจฺจติ สุวณฺณปาติ,
ตาย วญฺจนํ กํสกูฏํ. กถํ? เอกํ สุวณฺณปาตึ กตฺวา อญฺญา เทฺว ติสฺโส
โลหปาติโย สุวณฺณวณฺณา กโรติ, ตโต ชนปทํ คนฺตฺวา กิญฺจิเทว อฑฺฒกุลํ
ปวิสิตฺวา "สุวณฺณภาชนานิ กีณถา"ติ วตฺวา อคฺเฆ ปุจฺฉิเต สมคฺฆตรํ
ทาตุกามา โหนฺติ. ตโต เตหิ "กถํ อิเมสํ สุวณฺณภาโว ชานิตพฺโพ"ติ วุตฺเต
"วีมํสิตฺวา คณฺหถา"ติ สุวณฺณปาตึ ปาสาเณ ฆํสิตฺวา สพฺพา ปาติโย ทตฺวา
คจฺฉติ.
    มานกูฏํ นาม หทยเภทสิขาเภทรชฺชุเภทวเสน ติวิธํ โหติ. ตตฺถ หทยเภโท
สปฺปิเตลาทิมินนกาเล ลพฺภติ. ตานิ หิ คณฺหนฺโต เหฏฺฐา ฉิทฺเทน มาเนน
"สนิกํ อาสิญฺจา"ติ วตฺวา อนฺโตภาชเน พหุํ ปคฺฆราเปตฺวา คณฺหติ, ททนฺโต
ฉิทฺทํ ปิธาย สีฆํ ปูเรตฺวา เทติ. สิขาเภโท ติลตณฺฑุลาทิมินนกาเล ลพฺภติ.
ตานิ หิ คณฺหนฺโต เหฏฺฐา ๑- สณิกํ สิขํ อุสฺสาเปตฺวา คณฺหาติ, ททนฺโต เวเคน
ปูเรตฺวา สิขํ ฉินฺทนฺโต เทติ. รชฺชุเภโท เขตฺตวตฺถุมินนกาเล ลพฺภติ. ลญฺจํ ๒-
อลภนฺตา หิ เขตฺตํ อมหนฺตํปิ มหนฺตํ กตฺวา มินนฺติ.
    อุกฺโกฏนาทีสุ อุกฺโกฏนนฺติ สามิเก อสฺสามิเก กาตุํ ลญฺจคฺคหณํ.
วญฺจนนฺติ เตหิ เตหิ อุปาเยหิ ปเรสํ วญฺจนํ. ตตฺรีทเมกํ วตฺถุ:- เอโก กิร
ลุทฺทโก มิคญฺจ มิคโปตกญฺจ คเหตฺวา อาคจฺฉติ. ตเมโก ธุตฺโต "กึ มิโค
อคฺฆติ, กึ มิคโปตโก"ติ อาห. "มิโค เทฺว กหาปเณ มิคโปตโก เอกนฺ"ติ จ
วุตฺเต กหาปณํ ทตฺวา มิคโปตกํ คเหตฺวา โถกํ คนฺตฺวา นิวตฺโต "น เม โภ
มิคโปตเกน อตฺโถ, มิคํ เม เทหี"ติ อาห. เตน หิ "เทฺว กหาปเณ เทหี"ติ.
โส อาห "นนุ เต โภ มยา ปฐมํ เอโก กหาปโณ ทินฺโน"ติ. อาม
ทินฺโนติ. "อิมํปิ มิคโปตกํ คณฺห, เอวํ โส จ กหาปโณ อยํ จ กหาปณคฺฆนโก
มิคโปตโกติ เทฺว กหาปณา ภวิสฺสนฺตี"ติ. โส การณํ วทตีติ สลฺลกฺเขตฺวา
มิคโปตกํ คเหตฺวา มิคํ อทาสีติ.
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. อยํ สทฺโท น ทิสฺสติ        ฉ.ม. ลญฺชํ
    นิกตีติ โยควเสน วา มายาวเสน วา อปามงฺคํ ปามงฺคนฺติ, อมณึ
มณินฺติ, อสุวณฺณํ สุวณฺณนฺติ กตฺวา ปฏิรูปเกน วญฺจนํ. สาจิโยโคติ
กุฏิลโยโค, เอเตสํเยว อุกฺโกฏนาทีนเมตํ นามํ, ตสฺมา อุกฺโกฏนสาจิโยโค
วญฺจนสาจิโยโต นิกติสาจิโยโคติ เอวเมตฺถ อตฺโถ ทฏฺฐพฺโพ. เกจิ อญฺญํ ทสฺเสตฺวา
อญฺญสฺส ปริวตฺตนํ สาจิโยโคติ วทนฺติ. ตมฺปน วญฺจเนเนว สงฺคหิตํ. เฉทนาทีสุ
เฉทนนฺติ หตฺถจฺเฉทนาทิ. วโธติ มารณํ. พนฺโธติ รชฺชุพนฺธนาทีหิ พนฺธนํ.
วิปราโมโสติ หิมวิปราโมโส คุมฺพวิปราโมโสติ ทุวิโธ. ยํ หิมปาตสมเย หิเมน
ปฏิจฺฉนฺนา หุตฺวา มคฺคปฏิปนฺนํ ชนํ มุสนฺติ, อยํ หิมวิปราโมโส. ยํ คุมฺพาทีหิ
ปฏิจฺฉนฺนา มุสนฺติ, อยํ คุมฺพวิปราโมโส. อาโลโป วุจฺจติ คามนิคมาทีนํ วิโลปกรณํ.
สหสากาโรติ สาหสิกกิริยา, เคหํ ปวิสิตฺวา มนุสฺสานํ อุเร สตฺถํ ฐเปตฺวา
อิจฺฉิตภณฺฑคฺคหณํ, เอวเมตสฺมา เฉทน ฯเปฯ สหสาการา ปฏิวิรโต โหติ.
    [๒๙๔] โส สนฺตุฏฺโฐ โหตีติ สฺวายํ ภิกฺขุ เหฏฺฐา วุตฺเตน จตูสุ
ปจฺจเยสุ ทฺวาทสวิเธน อิตรีตรปจฺจยสนฺโตเสน สมนฺนาคโต โหติ. อิมินา ปน
ทฺวาทสวิเธน อิตรีตรปจฺจยสนฺโตเสน สมนฺนาคตสฺส ภิกฺขุโน อฏฺฐปริกฺขารา
วฏฺฏนฺติ ตีณิ จีวรานิ ปตฺโต ทนฺตกฏฺฐจฺเฉทนวาสิ เอกา สูจิ กายพนฺธนํ
ปริสฺสาวนนฺติ. วุตฺตํปิ เจตํ:-
              "ติจีวรญฺจ ปตฺโต จ      วาสิ สูจิ จ พนฺธนํ
               ปริสฺสาวเนน อฏฺเฐเต   ยุตฺตโยคสฺส ภิกฺขุโน"ติ.
    เต สพฺเพ กายปริหาริยาปิ ๑- โหนฺติ กุจฺฉิปริหาริยาปิ. ๑- กถํ? ติจีวรํ ตาว
นิวาเสตฺวา ปารุปิตฺวา จ วิจรณกาเล กายํ ปริหรติ โปเสตีติ กายปริหาริยํ ๑-
โหติ, จีวรกณฺเณน อุทกํ ปริสฺสาเวตฺวา ปิวนกาเล ขาทิตพฺพผลาผลคฺคหณกาเล
จ กุจฺฉึ ปริหรติ โปเสตีติ กุจฺฉิปริหาริยํ โหติ. ปตฺโตปิ เตน อุทกํ อุทฺธริตฺวา
นฺหานกาเล กุฏิปริภณฺฑกรณกาเล จ กายปริหาริโย โหติ. อาหารํ คเหตฺวา
ภุญฺชนกาเล ๒- กุจฺฉิปริหาริโย ๓- โหติ. วาสิปิ ตาย ทนฺตกฏฺฐจฺเฉทนกาเล
มญฺจปีฐานํ
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. กายปริหาริกาปิ,...หาริกํ, เอวมุปริปิ,   สี.ม. วฬญฺชนกาเล
@ ฉ.ม. กุจฺฉิปริหาริโก
องฺคปาทจีวรกุฏิทณฺฑกจฺเฉทนกาเล ๑- จ กายปริหาริยา โหติ, อุจฺฉุจฺเฉทน-
นาฬิเกราทิตจฺฉนกาเล กุจฺฉิปริหาริยา. สูจิปิ จีวรสิพฺพนกาเล กายปริหาริยา โหติ,
ปูวํ วา ผลํ วา วิชฺฌิตฺวา ขาทนกาเล กุจฺฉิปริหาริยา. กายพนฺธนํ พนฺธิตฺวา
วิจรณกาเล กายปริหาริยํ, อุจฺฉุอาทีนิ พนฺธิตฺวา คหณกาเล กุจฺฉิปริหาริยํ.
ปริสฺสาวนํ เตน อุทกํ ปริสฺสาเวตฺวา นฺหานกาเล เสนาสนปริภณฺฑกรณกาเล
จ กายปริหาริยํ, ปานียปริสฺสาวนกาเล ๒- เตเนว ติลตณฺฑุลปุถุกาทีนิ คเหตฺวา
ขาทนกาเล จ กุจฺฉิปริหาริยํ. อยนฺตาว อฏฺฐปริกฺขาริกสฺส ปริกฺขารมตฺตา.
    นวปริกฺขาริกสฺส ปน เสยฺยํ ปวิสนฺตสฺส ตตฺรฏฺฐกํ ปจฺจตฺถรณํ วา
กุญฺจิกา วา วฏฺฏติ. ทสปริกฺขาริกสฺส นิสีทนํ วา จมฺมกฺขณฺฑํ วฏฏติ.
เอกาทสปริกฺขาริกสฺส กตฺตรยฏฺฐิ วา เตลนาฬิกา วา วฏฺฏติ. ทฺวาทสปริกฺขาริกสฺส
ฉตฺตํ วา อุปาหนา วา วฏฺฏติ. เอเตสุ ปน อฏฺฐปริกฺขาริโกว สนฺตุฏฺโฐ,
อิตเร อสนฺตุฏฺฐา, มหิจฺฉา มหาราคาติ ๓- น วตฺตพฺพา. เอเตปิ หิ อปฺปิจฺฉาว
สนฺตุฏฺฐาว สุภราว สลฺลหุกวุตฺติโนว. ภควา ปน นยิมํ สุตฺตํ เตสํ วเสน
กเถสิ, อฏฺฐปริกฺขาริกสฺส วเสน กเถสิ. โส หิ ขุทฺทกวาสิญฺจ สูจิญฺจ ปริสฺสาวเน
ปกฺขิปิตฺวา ปตฺตสฺส อนฺโต ฐเปตฺวา ปตฺตํ อํสกูเฏ ลคฺเคตฺวา ติจีวรํ กายปฏิพทฺธํ
กตฺวา เยนิจฺฉกํ สุขํ ปกฺกมติ. ปฏินิวตฺเตตฺวา คเหตพฺพํ นามสฺส น โหติ,
อิติ อิมสฺส ภิกฺขุโน สลฺลหุกวุตฺติตํ ทสฺเสนฺโต ภควา สนฺตุฏฺโฐ โหติ
กายปริหาริเยน ๔- จีวเรนาติอาทิมาห.
    ตตฺถ กายปริหาริเยนาติ ๔- กายปริหรณมตฺตเกน. กุจฺฉิปริหาริเยนาติ ๔-
กุจฺฉิปริหรณมตฺตเกน. สมาทาเยว ปกฺกมตีติ ตํ อฏฺฐปริกฺขารมตฺตกํ สพฺพํ
คเหตฺวา กายปฏิพทฺธํ กตฺวาว คจฺฉติ, "มม วิหาโร ปริเวณํ อุปฏฺฐาโก"ติสฺส
สงฺโค วา พนฺโธ วา น โหติ, โส ชิยามุตฺโต สโร วิย, ยูถา อปกฺกนฺโต
มตฺตหตฺถี วิย, อิจฺฉิติจฺฉิตํ เสนาสนํ วนสณฺฑํ รุกฺขมูลํ วนปพฺภารํ ๕-
ปริภุญฺชนฺโต เอโกว ติฏฺฐติ, เอโกว นิสีทติ, สพฺพิริยาปเถสุ เอโกว อทุติโย.
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. องฺค...สชฺชนกาเล   สี. ปานียปานกปริสฺสาวนกาเล
@ ฉ.ม.มหาภาราติ, สี, มหาเอชาติ   ฉ.ม. กาย...ริเกน,...กุจฺฉิ...ริเกน,
@เอวมุปริปิ     สี.วนํ ปพฺภารํ
                   "จาตุทฺทิโส อปฺปฏิโฆ จ โหติ
                    สนฺตุสฺสมาโน อิตรีตเรน
                    ปริสฺสยานํ สหิตา อฉมฺภี
                    เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป"ติ. ๑-
    เอวํ วณฺณิตํ ขคฺควิสาณกปฺปตํ อาปชฺชติ.
    อิทานิ ตมตฺถํ อุปมาย สาเธนฺโต เสยฺยถาปีติอาทิมาห. ตตฺถ ปกฺขี
สกุโณติ ปกฺขยุตฺโต สกุโณ. เฑตีติ อุปฺปตติ. อยํ ปเนตฺถ สงฺเขปตฺโถ:- สกุณา
นาม "อสุกสฺมึ ปเทเส รุกฺโข ปริปกฺกผโล"ติ ญตฺวา นานาทิสาหิ อาคนฺตฺวา
นขปกฺขตุณฺฑาทีหิ ตสฺส ผลานิ วิชฺฌนฺตา วิธุนนฺตา ขาทนฺติ, "อิทํ อชฺชตนาย
อิทํ สฺวาตนาย ภวิสฺสตี"ติ เตสํ น โหติ. ผเล ปน ปริกฺขีเณ ๒- เนว รุกฺขสฺส
อารกฺขํ ฐเปนฺติ, น ตตฺถ ปตฺตํ วา นขํ วา ตุณฺฑํ วา ฐเปนฺติ, อถโข
ตสฺมึ รุกฺเข อนเปกฺโข หุตฺวา โย ยํ ทิสาภาคํ อิจฺฉติ, โส เตน สปตฺตภาโรว
อุปฺปติตฺวา คจฺฉติ, เอวเมว อยํ ภิกฺขุ นิสฺสงฺโค นิรเปกฺโขเยว ปกฺกมติ. เตน
วุตฺตํ "สมาทาเยว ปกฺกมตี"ติ. อริเยนาติ นิทฺโทเสน. อชฺฌตฺตนฺติ สเก
อตฺตภาเว. อนวชฺชสุขนฺติ นิทฺโทสสุขํ.
    [๒๙๕] โส จกฺขุนา รูปํ ทิสฺวาติ โส อิมินา อริเยน สีลกฺขนฺเธน
สมนฺนาคโต ภิกฺขุ จกฺขุวิญฺญาเณน รูปํ ปสฺสิตฺวาติ อตฺโถ. เสสปเทสุ ยํ วตฺตพฺพํ
สิยา, ตํ สพฺพํ วิสุทฺธิมคฺเค วุตฺตํ. อพฺยาเสกสุขนฺติ กิเลเสหิ อนวสิตฺตสุขํ,
อวิกิณฺณสุขนฺติปิ วุตฺตํ. อินฺทฺริยสํวรสุขญฺหิ ทิฏฺฐาทีสุ ทิฏฺฐมตฺตาทิวเสน
ปวตฺตตาย อวิกิณฺณํ โหติ. โส อภิกฺกนฺเต ปฏิกฺกนฺเตติ โส มนจฺฉฏฺฐานํ
อินฺทฺริยานํ สํวเรน สมนฺนาคโต ภิกฺขุ อิเมสุ อภิกฺกนฺตปฏิกฺกนฺตาทีสุ สตฺตสุ
ฐาเนสุ สติสมฺปชญฺญวเสน สมฺปชานการี โหติ. ตตฺถ ยํ วตฺตพฺพํ สิยา, ตํ สติปฏฺฐาเน
วุตฺตเมว.
    [๒๙๖] โส อิมินา จาติอาทินา กึ ทสฺเสติ? อรญฺญวาสสฺส ปจฺจยสมฺปตฺตึ
ทสฺเสติ. ยสฺส หิ อิเม จตฺตาโร ปจฺจยา นตฺถิ, ตสฺส อรญฺญวาโส น อิจฺฉติ,
@เชิงอรรถ:  ขุ. สุตฺต. ๒๕/๔๒/๓๔๓ ขคฺควิลาณสุตฺต          ฉ.ม. ขีเณ
ติรจฺฉานคเตหิ วา วนจรเกหิ วา สทฺธึ วตฺตพฺพตํ อาปชฺชติ, อรญฺเญ อธิวตฺถา
เทวตา "กึ เอวรูปสฺส ปาปภิกฺขุโน อรญฺญวาเสนา"ติ เภรวสทฺทํ สาเวนฺติ,
หตฺเถน ๑- สีสํ ปหริตฺวา ปลายนาการํ กโรนฺติ, "อสุโก ภิกฺขุ อรญฺญํ ปวิสิตฺวา
อิทญฺจิทญฺจ ปาปกมฺมํ อกาสี"ติ อยโส ปตฺถรติ. ยสฺส ปเนเต จตฺตาโร
ปจฺจยา อตฺถิ, ตสฺส อรญฺญวาโส อิชฺฌติ, โส หิ อตฺตโน สีลํ ปจฺจเวกฺขนฺโต
กิญฺจิ กาฬกํ วา ติลกํ วา อปสฺสนฺโต ปีตึ อุปฺปาเทตฺวา ตํ ขยโต วยโต
สมฺมสนฺโต อริยภูมึ โอกฺกมติ, อรญฺเญ อธิวตฺถา เทวตา อตฺตมนา วณฺณํ
ภาสนฺติ, อิติสฺส อุทเก ปกฺขิตฺตติลเตลพินฺทุ วิย ยโส วิตฺถาริโก โหติ.
    ตตฺถ วิวิตฺตนฺติ สุญฺญํ อปฺปสทฺทํ, อปฺปนิคฺโฆสนฺติ อตฺโถ. เอตเทว
หิ สนฺธาย วิภงฺเค "วิวิตฺตนฺติ สนฺติเก เจปิ เสนาสนํ โหติ, ตญฺจ
อนากิณฺณํ คหฏฺเฐหิ ปพฺพชิเตหิ, เตน ตํ วิวิตฺตนฺ"ติ ๒- วุตฺตํ. เสติ เจว
อาสติ จ เอตฺถาติ เสนาสนํ, มญฺจปีฐาทีนเมตํ อธิวจนํ, เตนาห "เสนาสนนฺติ
มญฺโจปิ เสนาสนํ, ปีฐมฺปิ, ภิสิปิ, พิมฺโพหนมฺปิ, ๓- วิหาโรปิ, อฑฺฒโยโคปิ,
ปาสาโทปิ, หมฺมิยมฺปิ, คุหาปิ, อฏฺโฏปิ, มาโฬปิ, เลณมฺปิ, เวฬุคุมฺโพปิ,
รุกฺขมูลมฺปิ, มณฺฑโปปิ เสนาสนํ, ยตฺถ วา ปน ภิกฺขู ปฏิกฺกมนฺติ, สพฺพเมตํ
เสนาสนนฺ"ติ. อปิจ "วิหาโร อฑฺฒโยโค ปาสาโท หมฺมิยํ คุหา"ติ อิทํ
วิหารเสนาสนํ นาม. "มญฺโจ ปีฐํ ภิสิ พิมฺโพหนนฺ"ติ อิทํ มญฺจปีฐเสนาสนํ
นาม. "จิมิลิกา จมฺมกฺขณฺโฑ ติณสนฺถาโร ปณฺณสนฺถาโร"ติ อิทํ สนฺถตเสนาสนํ
นาม, "ยตฺถ วา ปน ภิกฺขู ปฏิกฺกมนฺตี"ติ อิทํ โอกาสเสนาสนํ นามาติ เอวํ
จตุพฺพิธํ เสนาสนํ โหติ, ตํ สพฺพํปิ เสนาสนคฺคหเณน คหิตเมว. อิมสฺส
ปน สกุณสทิสสฺส จาตุทฺทิสิกสฺส ๔- ภิกฺขุโน อนุจฺฉวิกํ ทสฺเสนฺโต อรญฺญํ
รุกฺขมูลนฺติอาทิมาห.
    ตตฺถ อรญฺญนฺติ "นิกฺขมิตฺวา พหิ อินฺทขีลา, สพฺพเมตํ อรญฺญนฺ"ติ
อิทํ ภิกฺขุนีนํ วเสน อาคตํ อรญฺญํ. "อารญฺญกํ นาม เสนาสนํ ปญฺจธนุสติกํ
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. หตฺเถหิ    อภิ.วิ. ๓๕/๕๒๖/๓๐๒   ม. นิพฺโพหนมฺปิ    ฉ.ม. จาตุทฺทิสฺส
ปจฺฉิมนฺ"ติ ๑- อิทํ ปน อิมสฺส ภิกฺขุโน อนุรูปํ, ตสฺส ลกฺขณํ วิสุทฺธิมคฺเค
ธุตงฺคนิทฺเทเส วุตฺตํ. รุกฺขมูลนฺติ ยงฺกิญฺจิ สนฺตจฺฉายํ ๒- วิวิตฺตํ
รุกฺขมูลํ. ปพฺพตนฺติ เสลํ. ตตฺถ หิ อุทกโสณฺฑีสุ อุทกกิจฺจํ กตฺวา สีตาย
รุกฺขจฺฉายาย นิสินฺนสฺส นานาทิสาสุ ขายมานาสุ สีเตน วาเตน วีชิยมานสฺส จิตฺตํ
เอกคฺคํ โหติ. กนฺทรนฺติ กํ วุจฺจติ อุทกํ, เตน ทาริตํ, อุทเกน ภินฺนํ
ปพฺพตปฺปเทสํ, ยํ นทีตุมฺพนฺติปิ นทีกุญฺชนฺติปิ วทนฺติ. ตตฺถ หิ รชตปฏฺฏสทิสา
วาลิกา โหนฺติ, มตฺถเก มณิวิตานํ วิย วนคหนํ, มณิกฺขนฺธสทิสํ อุทกํ สนฺทติ.
เอวรูปํ กนฺทรํ โอรุยฺห ปานียํ ปิวิตฺวา คตฺตานิ สีตานิ กตฺวา วาลิกํ
อุสฺสาเปตฺวา ปํสุกูลจีวรํ ปญฺญาเปตฺวา นิสินฺนสฺส สมณธมฺมํ กโรโต จิตฺตํ
เอกคฺคํ โหติ. คิริคุหนฺติ ทฺวินฺนํ ปพฺพตานํ อนฺตรา, ๓- เอกสฺมึเยว วา
อุมงฺคสทิสํ มหาวิวรํ. สุสานลกฺขณํ วิสุทฺธิมคฺเค วุตฺตํ. วนปตฺถนฺติ
อติกฺกมิตฺวา มนุสฺสานํ อุปจารฏฺฐานํ, ยตฺถ น กสนฺติ น วปนฺติ. เตเนวาห
"วนปตฺถนฺติ ทูรานเมตํ เสนาสนานํ อธิวจนนฺ"ติอาทิ. ๔- อพฺโภกาสนฺติ อจฺฉนฺนํ,
อากงฺขมาโน ปเนตฺถ จีวรกุฏึ กตฺวา วสติ. ปลาลปุญฺชนฺติ ปลาลราสึ.
มหาปลาลปุญฺชโต หิ ปลาลํ นิกฺกฑฺฒิตฺวา ปพฺภารเลณสทิเส อาลเย กโรนฺติ,
คจฺฉคุมฺพาทีนํปิ อุปริ ปลาลํ ปกฺขิปิตฺวา เหฏฺฐา นิสินฺนา สมณธมฺมํ กโรนฺติ, ตํ
สนฺธาเยตํ วุตฺตํ.
    ปจฺฉาภตฺตนฺติ ภตฺตสฺส ปจฺฉโต. ปิณฺฑปาตปฏิกฺกนฺโตติ ปิณฺฑปาตปริเยสนโต
ปฏิกฺกนฺโต ปลฺลงฺกนฺติ สมนฺตโต อูรุพทฺธาสนํ. อาภุชิตฺวาติ พนฺธิตฺวา.
อุชุํ กายํ ปณิธายาติ อุปริมํ สรีรํ อุชุกํ ฐเปตฺวา อฏฺฐารส ปิฏฺฐิกณฺฏเก
โกฏิยา โกฏึ ปฏิปาเทตฺวา. เอวํ หิ นิสินฺนสฺส จมฺมมํสนหารูนิ น ปณมนฺติ.
อถสฺส ยา เตสํ ปณมนปจฺจยา ขเณ ขเณ เวทนา อุปฺปชฺเชยฺยุํ, ตา น
อุปฺปชฺชนฺติ, ตาสุ อนุปฺปชฺชมานาสุ จิตฺตํ เอกคฺคํ โหติ. กมฺมฏฺฐานํ น ปริปตติ,
วุฑฺฒึ ผาตึ อุปคจฺฉติ. ปริมุขํ สตึ อุปฏฺฐเปตฺวาติ กมฺมฏฺฐานาภิมุขํ สตึ
ฐปยิตฺวา, มุขสมีเป วา กตฺวาติ อตฺโถ. เตเนว วิภงฺเค วุตฺตํ "อยํ
สติ อุปฏฺฐิตา โหติ
@เชิงอรรถ:  วิ. มหาวิ. ๒/๖๕๔/๙๗ สาสงฺกสิกฺขาปท       ฉ.ม. สนฺทจฺฉายํ
@ ม. อนฺตรํ                อภิ.วิ. ๓๕/๕๓๑/๓๐๓
สุปฏฺฐิตา โหติ นาสิกคฺเค วา มุขนิมิตฺเต วา, เตน วุจฺจติ ปริมุขํ สตึ
อุปฏฺฐเปตฺวา"ติ. ๑- อถวา "ปรีติ ปริคฺคหตฺโถ, มุขนฺติ นิยฺยานตฺโถ, สตีติ
อุปฏฺฐานตฺโถ, เตน วุจฺจติ ปริมุขํ สตินฺ"ติ ๒- เอวํ ปฏิสมฺภิทายํ
วุตฺตนเยเนเวตฺถ ๓- อตฺโถ ทฏฺฐพฺโพ. ตตฺรายํ สงฺเขโป:- "ปริคฺคหิตนิยฺยานํ
สตึ กตฺวา"ติ.
    อภิชฺฌํ โลเกติ เอตฺถ ลุชฺชนปลุชฺชนฏฺเฐน ปญฺจุปาทานกฺขนฺธา โลโก,
ตสฺมา ปญฺจสุ อุปาทานกฺขนฺเธสุ ราคํ ปหาย กามจฺฉนฺทํ วิกฺขมฺเภตฺวาติ
อยเมตฺถ อตฺโถ. วิคตาภิชฺเฌนาติ วิกฺขมฺภนวเสน ปหีนตฺตา วิคตาภิชฺเฌเนว,
น จกฺขุวิญฺญาณสทิเสนาติ อตฺโถ. อภิชฺฌาย จิตฺตํ ปริโสเธตีติ อภิชฺฌาโต
จิตฺตํ ปริโมเจติ. ยถา ตํ สา มุญฺจติ เจว, มุญฺจิตฺวา จ น ปุน คณฺหาติ,
เอวํ กโรตีติ อตฺโถ. พฺยาปาทปโทสํ ปหายาติอาทีสุปิ เอเสว นโย. พฺยาปชฺชติ
อิมินา จิตฺตํ ปูติกุมฺมาสาทโย วิย ปุริมปกตึ ปชหตีติ พฺยาปาโท. วิการาปตฺติยา
ปทุสฺสติ, ปรํ วา ปทูเสติ วินาเสตีติ ปโทโส. อุภยเมตํ โกธสฺเสวาธิวจนํ. ถีนํ
จิตฺตเคลญฺญํ. มิทฺธํ เจตสิกเคลญฺญํ. ถีนญฺจ มิทฺธญฺจ ถีนมิทฺธํ. อาโลกสญฺญีติ
รตฺตึปิ ทิวาปิ ทิฏฺฐาโลกสญฺชานนสมตฺถตาย วิคตนีวรณาย ปริสุทฺธาย สญฺญาย
สมนฺนาคโต. สโต สมฺปชาโนติ สติยา จ ญาเณน จ สมนฺนาคโต, อิทํ อุภยํ
อาโลกสญฺญาย อุปการกตฺตา วุตฺตํ. อุทฺธจฺจญฺจ กุกฺกุจฺจญฺจ อุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจํ.
ติณฺณวิจิกิจฺโฉติ วิจิกิจฺฉํ ตริตฺวา อติกฺกมิตฺวา ฐิโต. "กถมิทํ กถมิทนฺ"ติ
เอวํ นปฺปวตฺตตีติ อกถํกถี. กุสเลสุ ธมฺเมสูติ อนวชฺเชสุ ธมฺเมสุ. "อิเม นุ โข
กุสลา, กถมิเม กุสลา"ติ เอวํ น วิจิกิจฺฉติ น กงฺขตีติ อตฺโถ. อยเมตฺถ
สงฺเขโป, อิเมสุ ปน นีวรเณสุ วจนตฺถลกฺขณาทิเภทโต ยํ วตฺตพฺพํ สิยา, ตํ
สพฺพํ วิสุทฺธิมคฺเค วุตฺตํ.
    [๒๙๗] ปญฺญาย ทุพฺพลีกรเณติ อิเม ปญฺจ นีวรณา อุปฺปชฺชมานา
อนุปฺปนฺนาย โลกิยโลกุตฺตราย ปญฺญาย อุปฺปชฺชิตุํ น เทนฺติ, อุปฺปนฺนาปิ
อฏฺฐสมาปตฺติโย ปญฺจ วา อภิญฺญา อุจฺฉินฺทิตฺวา ๔- ปาเตนฺติ, ตสฺมา "ปญฺญาย
@เชิงอรรถ:  อภิ.วิ. ๓๕/๕๓๗/๓๐๔            ขุ. ปฏิ. ๓๑/๓๘๘/๒๖๔ (สฺยา)
@ ฉ.ม. วุตฺตนเยนเปตฺถ        ม. อุปจฺฉินฺทิตฺวา
ทุพฺพลีกรณา"ติ วุจฺจนฺติ. ตถาคตปทํ อิติปีติ อิทํปิ ตถาคตสฺส ญาณปทํ
ญาณวลญฺชํ ญาเณน อกฺกนฺตฏฺฐานนฺติ วุจฺจติ. ตถาคตนิเสวิตนฺติ ตถาคตสฺส
ญาณผาสุกาย นิฆํสิตฏฺฐานํ. ตถาคตารญฺชิตนฺติ ตถาคตสฺส ญาณทาฐาย
อารญฺชิตฏฺฐานํ.
    [๒๙๙] ยถาภูตํ ปชานาตีติ ยถาสภาวํ ปชานาติ. น เตฺวว ตาว อริยสาวโก
นิฏฺฐํ คโต โหตีติ อิมา ฌานาภิญฺญา พาหิรเกหิปิ สาธารณาติ น ตาว นิฏฺฐํ
คโต โหติ. มคฺคกฺขเณปิ อปริโยสิตกิจฺจตาย น ตาว นิฏฺฐาคโต โหติ. อปิจ โข
นิฏฺฐํ คจฺฉตีติ อปิจ โข ปน มคฺคกฺขเณ มหาหตฺถึ ปสฺสนฺโต นาควนิโก วิย
สมฺมาสมฺพุทฺโธ ภควาติ อิมินา อากาเรน ตีสุ รตเนสุ นิฏฺฐํ คจฺฉติ. นิฏฺฐํ
คโต โหตีติ เอวํ มคฺคกฺขเณ นิฏฺฐํ คจฺฉนฺโต อรหตฺตผลกฺขเณ
ปริโยสิตสพฺพกิจฺจตาย สพฺพากาเรน ตีสุ รตเนสุ นิฏฺฐํ คโต โหติ. เสสํ สพฺพตฺถ ๑-
อุตฺตานตฺถเมวาติ.
                    ปปญฺจสูทนิยา มชฺฌิมนิกายฏฺฐกถาย
                    จูฬหตฺถิปโทปมสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตา.
                          ------------


             อรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย เล่มที่ ๘ หน้า ๑๐๒-๑๒๕. http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_th.php?B=8&A=2597&modeTY=2              The Pali Atthakatha in Roman :- http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_rm.php?B=8&A=2597&modeTY=2              อ่านอรรถกถาแปลไทย :- http://84000.org/tipitaka/attha/attha.php?b=12&i=329              เนื้อความพระไตรปิฎกฉบับหลวง :- http://84000.org/tipitaka/read/r.php?B=12&A=5763              พระไตรปิฎกฉบับบาลีอักษรไทย :- http://84000.org/tipitaka/read/pali_read.php?B=12&A=6830              The Pali Tipitaka in Roman Character :- http://84000.org/tipitaka/read/roman_read.php?B=12&A=6830              สารบัญพระไตรปิฎกเล่มที่ ๑๒ http://84000.org/tipitaka/read/?index_12

อ่านหน้า[ต่าง] แรกอ่านหน้า[ต่าง] ที่แล้วแสดงหมายเลขหน้า
ในกรณี :- 
   บรรทัดแรกของแต่ละหน้าอ่านหน้า[ต่าง] ถัดไปอ่านหน้า[ต่าง] สุดท้าย คลิกเพื่อเปลี่ยน ฐญ เป็นแบบดั้งเดิม

บันทึก ๒๖ มกราคม พ.ศ. ๒๕๖๑. การแสดงผลนี้อ้างอิงข้อมูลจากอรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย. หากพบข้อผิดพลาด กรุณาแจ้งได้ที่ [email protected]