ขอนอบน้อมแด่
พระผู้มีพระภาคอรหันตสัมมาสัมพุทธเจ้า
                      พระองค์นั้น
บทนำ พระวินัยปิฎก พระสุตตันตปิฎก พระอภิธรรมปิฎก ค้นพระไตรปิฎก ชาดก หนังสือธรรมะ
อ่านหน้า[ต่าง] แรกอ่านหน้า[ต่าง] ที่แล้วแสดงหมายเลขหน้า
ในกรณี :- 
   บรรทัดแรกของแต่ละหน้าอ่านหน้า[ต่าง] ถัดไปอ่านหน้า[ต่าง] สุดท้าย คลิกเพื่อเปลี่ยน ฐญ เป็นแบบดั้งเดิม  
อรรถกถาเล่มที่ ๕๕ ภาษาบาลีอักษรไทย ปญฺจ.อ. (ปรมตฺถที.)

                         ๓. ติกนิทฺเทสวณฺณนา
     [๙๑] ติกนิทฺเทเส ทุสฺสีโลติ นิสฺสีโล. ปาปธมฺโมติ ลามกธมฺโม.
สีลวิปตฺติยา วา ทุสฺสีโล, ทิฏฺฐิวิปตฺติยา ปาปธมฺโม. กายวจีสํวรเภเทน วา
ทุสฺสีโล, เสสสํวรเภเทน ปาปธมฺโม. อสุทฺธปฺปโยคตาย ทุสฺสีโล, อสุทฺธาสยตาย
ปาปธมฺโม. กุสลสีลวิรเหน ทุสฺสีโล, อกุสลสีลสมนฺนาคเมน ปาปธมฺโม. อสุจีติ
อสุจีหิ กายกมฺมาทีหิ สมนฺนาคโต. สงฺกสฺสรสมาจาโรติ สงฺกาย ปเรหิ
สริตพฺพสมาจาโร. กิญฺจิเทว อสารุปฺปํ ทิสฺวา "อิทํ อิมินา กตํ ภวิสฺสตี"ติ
เอวํ ปเรหิ อาสงฺกนียสมาจาโร, อตฺตโนเยว วา สงฺกาย สริตพฺพสมาจาโร,
สาสงฺกสมาจาโรติ อตฺโถ. ตสฺส หิ ทิวาฏฺฐานาทีสุ สนฺนิปติตฺวา กิญฺจิเทว
มนฺตยนฺเต ภิกฺขู ทิสฺวา "อิเม เอกโต หุตฺวา มนฺเตนฺติ, กจฺจิ นุ โข มยา
กตํ กมฺมํ ชานิตฺวา มนฺเตนฺตี"ติ เอวํ สาสงฺกสมาจาโร โหติ.
     ปฏิจฺฉนฺนกมฺมนฺโตติ ปฏิจฺฉาเทตพฺพยุตฺตเกน ปาปกมฺเมน สมนฺนาคโต.
อสฺสมโณ สมณปฏิญฺโญติ อสฺสมโณ หุตฺวาว สมณปฏิรูปกตาย "สมโณ อหนฺ"ติ
เอวํปฏิญฺโญ. อพฺรหฺมจารี พฺรหฺมจาริปฏิญฺโญติ อญฺเญ พฺรหฺมจาริโน สุนิวตฺเถ
สุปารุเต สุภกปตฺตธเร ๑- คามนิคมชนปทราชธานีสุ ปิณฺฑาย จริตฺวา ชีวิตํ
กปฺเปนฺเต ทิสฺวา สยมฺปิ ตาทิเสน อากาเรน ตถา ปฏิปชฺชนโต "อหํ
พฺรหฺมจารี"ติ ปฏิญฺญํ เทนฺโต วิย โหติ. "อหํ ภิกฺขู"ติ วตฺวา อุโปสถคฺคาทีนิ
ปวิสนฺโต ปน พฺรหฺมจาริปฏิญฺโญ โหติเยว. ตถา สํฆิกํ ลาภํ คณฺหนฺโต.
อนฺโตปูตีติ ปูตินา กมฺเมน อนฺโต อนุปวิฏฺโฐ, นิคฺคุณตาย วา คุณสารวิรหิตตฺตา
อนฺโตปูติ. อวสฺสุโตติ ราคาทีหิ ตินฺโต. กสมฺพุชาโตติ สญฺชาตราคาทิกจวโร.
อถวา กสมฺพุ วุจฺจติ ตินฺตกุณปคตํ สกฏอุทกํ อิมสฺมิญฺจ สาสเน ทุสฺสีโล นาม
ชิคุจฺฉนียตฺตา ตินฺตกุณปกสฏอุทกสทิโส. ตสฺมา กสมฺพุ วิย ชาโตติ กสมฺพุชาโต.
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. สุมฺภกปตฺตธเร
     ตสฺส น เอวํ โหตีติ กสฺมา น โหติ? ยตฺถ ปติฏฺฐิเตน สกฺกา
ภเวยฺย อรหตฺตํ ลทฺธุํ, ตสฺสา ปติฏฺฐาย ภินฺนตฺตา. ยถา หิ จณฺฑาลกุมารสฺส
"อสุโก นาม ขตฺติยกุมาโร รชฺเช อภิสิตฺโต"ติ สุตฺวาปิ ยสฺมึ กุเล ปจฺฉาชาตา
อภิเสกํ ปาปุณนฺติ, ตสฺมึ กุเล อปจฺฉาชาตตฺตา น เอวํ โหติ "กุทาสฺสุ
นามาหมฺปิ โส ขตฺติยกุมาโร วิย อภิเสกํ ปาปุเณยฺยนฺ"ติ, เอวเมว ทุสฺสีลสฺส
"อสุโก นาม ภิกฺขุ อรหตฺตํ ปตฺโต"ติ สุตฺวาปิ ยสฺมึ สีเล ปติฏฺฐิเตน
อรหตฺตํ ปตฺตพฺพํ, ตสฺส อภาวโต "กุทาสฺสุ นามาหมฺปิ โส สีลวา วิย อรหตฺตํ
ปาปุเณยฺยนฺ"ติ น เอวํ โหติ. อยํ วุจฺจตีติ อยํ เอวรูโป ปุคฺคโล อรหตฺตาสาย
อภาวา นิราโสติ วุจฺจติ.
     [๙๒] ตสฺส เอวํ โหตีติ กสฺมา โหติ? ยสฺมึ สีเล ๑- ปติฏฺฐิเตน
สกฺกา ภเวยฺย อรหตฺตํ ปาปุณิตุํ, ตสฺสา ปติฏฺฐาย ถิรตฺตา. ยถา หิ สุชาตสฺส
กุมารสฺส ๒- "อสุโก นาม ขตฺติยกุมาโร รชฺเช อภิสิตฺโต"ติ สุตฺวาว ยสฺมึ กุเล
ปจฺฉาชาตา อภิเสกํ ปาปุณนฺติ, ตสฺมึ ปจฺฉาชาตตฺตา ๓- เอวํ โหติ "กุทาสฺสุ
นามาหมฺปิ โส กุมาโร วิย อภิเสกํ ปาปุเณยฺยนฺ"ติ, เอวเมว สีลวโต "อสุโก
นาม ภิกฺขุ อรหตฺตํ ปตฺโต"ติ สุตฺวาว ยสฺมึ สีเล ปติฏฺฐิเตน อรหตฺตํ
ปตฺตพฺพํ, ตสฺสา ปติฏฺฐาย ถิรตฺตา "กุทาสฺสุ นามาหมฺปิ โส ภิกฺขุ วิย
อรหตฺตํ ปาปุเณยฺยนฺ"ติ เอวํ โหติ. อยํ วุจฺจตีติ อยํ เอวรูโป ปุคฺคโล
อาสํโส นาม วุจฺจติ. โส หิ อรหตฺตํ อาสํสติ ปตฺเถตีติ อาสํโส.
     [๙๓] ยา หิสฺส ปุพฺเพ อวิมุตฺตสฺสาติ ยา ตสฺส ขีณาสวสฺส ปุพฺเพ
อรหตฺตวิมุตฺติยา อวิมุตฺตสฺส วิมุตฺตาสา ๔- อโหสิ, สา ปฏิปสฺสทฺธา, ตสฺมา น
เอวํ โหติ. ยถา หิ อภิสิตฺตสฺส ขตฺติยสฺส "อสุโก นาม ขตฺติยกุมาโร รชฺเช
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. อยํ ปาโฐ น ทิสฺสติ    ฉ.ม. ขตฺติยกุมารสฺส
@ ฉ.ม. ปจฺจาชาตสฺส         สี.,ม. วิมุตฺติยาสา
อภิสิตฺโต"ติ สุตฺวา เอกสฺส รญฺโญ ทฺวินฺนํ รชฺชาภิเสกานํ ทฺวินฺนํ เสตจฺฉตฺตานํ
อภาวา น เอวํ โหติ "กุทาสฺสุ นามาหมฺปิ โส กุมาโร วิย อภิเสกํ
ปาปุเณยฺยนฺ"ติ, เอวเมว ขีณาสวสฺส "อสุโก นาม ภิกฺขุ อรหตฺตํ ปตฺโต"ติ
สุตฺวา ทฺวินฺนํ อรหตฺตานํ อภาวา "กุทาสฺสุ นามาหมฺปิ โส ภิกฺขุ วิย
อรหตฺตํ ปาปุเณยฺยนฺ"ติ น เอวํ โหติ. อยํ วุจฺจตีติ อยํ เอวรูโป ปุคฺคโล
อรหตฺตาสาย วิคตตฺตา วิคตาโสติ วุจฺจติ.
     [๙๔] คิลานูปมนิทฺเทเส ยาย อุปมาย เต คิลานูปมาติ วุจฺจนฺติ,
ตํ ตาว อุปมํ ทสฺเสตุํ ตโย คิลานาติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ สปฺปายานีติ หิตานิ
วุฑฺฒิกรานิ. ปฏิรูปนฺติ อนุจฺฉวิกํ. เนว วุฏฺฐาติ ตมฺหา อาพาธาติ อิมินา
อเตกิจฺเฉน วาตาปมาราทินา โรเคน สมนฺนาคโต นิฏฺฐปฺปตฺโต คิลาโน กถิโต.
วุฏฺฐาติ ตมฺหา อาพาธาติ อิมินา ขิปิตกจฺฉุติลกปุปฺผกชราทิเภโท ๑- อปฺปมตฺตโก
อาพาโธ กถิโต.
     ลภนฺโต สปฺปายานิ โภชนานิ โน อลภนฺโตติ อิมินา ปน เยสํ
ปฏิชคฺคเนน ผาสุกํ โหติ, สพฺเพปิ เต อาพาธา กถิตา. เอตฺถ จ ปฏิรูโป
อุปฏฺฐาโก นาม คิลานุปฏฺฐากองฺเคหิ สมนฺนาคโต ปณฺฑิโต ทกฺโข อนลโส
เวทิตพฺโพ.
     คิลานุปฏฺฐาโก อนุญฺญาโตติ ภิกฺขุสํเฆน ทาตพฺโพติ อนุญฺญาโต.
ตสฺมิญฺหิ คิลาเน อตฺตโน ธมฺมตาย ยาเปตุํ อสกฺโกนฺเต ภิกฺขุสํเฆน ตสฺส
ภิกฺขุโน เอโก ภิกฺขุ จ สามเณโร จ "อิมํ ปฏิชคฺคถา"ติ อปโลเกตฺวา
ทาตพฺพา. ยาว ปน เต ตํ ปฏิชคฺคนฺติ, ตาว คิลานสฺส จ เตสญฺจ ทฺวินฺนํ
เยนตฺโถ, สพฺพํ ภิกฺขุสํฆสฺเสว ภาโร. อญฺเญปิ คิลานา อุปฏฺฐาตพฺพาติ อิตเรปิ
เทฺว คิลานา อุปฏฺฐาตพฺพา. กึการณา? โยปิ หิ นิฏฺฐปฺปตฺตคิลาโน, โส
@เชิงอรรถ:  ฉ.....ติณปุปฺผกชราทิปฺปเภโท, สี.,ม.....ติลปุปฺผกชราทิปเภโท
อนุปฏฺฐิยมาโน "สเจ มํ ปฏิชคฺเคยฺยุํ, ผาสุกํ เม ภเวยฺย, น โข ปน มํ
ปฏิชคฺคนฺตี"ติ มโนปโทสํ กตฺวา อปาเย นิพฺพตฺเตยฺย, ปฏิชคฺคิยมานสฺส ปนสฺส ๑-
เอวํ โหติ "ภิกฺขุสํเฆน ยํ กตฺตพฺพํ, ตํ สพฺพํ กตํ, มยฺหํ ปน กมฺมวิปาโก
อีทิโส"ติ. โส ภิกฺขุสํเฆ เมตฺตจิตฺตํ ๒- ปจฺจุปฏฺฐเปตฺวา สคฺเค นิพฺพตฺตติ. โย
ปน อปฺปมตฺตเกน พฺยาธินา สมนฺนาคโต ลภนฺโตปิ อลภนฺโตปิ วุฏฺฐาติเยว,
ตสฺส วินาปิ เภสชฺเชน วูปสมนกพฺยาธิ เภสชฺเช กเต ขิปฺปตรํ วูปสมติ,
ตโต โส พุทฺธวจนํ วา อุคฺคณฺหิตุํ สมณธมฺมํ วา กาตุํ สกฺขิสฺสติ, อิมินา
การเณน "อญฺเญปิ คิลานา อุปฏฺฐาตพฺพา"ติ วุตฺตํ.
     เนว โอกฺกมตีติ เนว ปวิสติ. นิยามํ กุสเลสุ ธมฺเมสุ สมฺมตฺตนฺติ
กุสเลสุ ธมฺเมสุ มคฺคนิยามสงฺขาตํ สมฺมตฺตํ. อิมินา ปทปรโม ปุคฺคโล กถิโต.
ทุติยวาเรน อุคฺฆฏิตญฺญู คหิโต สาสเน นาฬกตฺเถรสทิโส พุทฺธนฺตเร เอกวารํ
ปจฺเจกพุทฺธานํ สนฺติเก โอวาทํ ลภิตฺวา ปฏิวิทฺธปจฺเจกโพธิญาโณ จ. ตติยวาเรน
วิปจิตญฺญู ๓- ปุคฺคโล กถิโต. เนยฺโย ปน ตนฺนิสฺสิโตว โหติ.
     ธมฺมเทสนา อนุญฺญาตาติ มาสสฺส อฏฺฐ วาเร ธมฺมเทสนา ๔- อนุญฺญาตา.
อญฺเญสมฺปิ ธมฺโม เทเสตพฺโพติ อิตเรสมฺปิ ธมฺโม กเถตพฺโพ. กึการณา?
ปทปรมสฺส หิ อิมสฺมึ อตฺตภาเว ธมฺมํ ปฏิวิชฺฌิตุํ อสกฺโกนฺตสฺสาปิ อนาคเต
ปจฺจโย ภวิสฺสติ. โย ปน ตถาคตสฺส รูปทสฺสนํ ลภนฺโตปิ อลภนฺโตปิ,
ธมฺมวินยญฺจ สวนาย ลภนฺโตปิ อลภนฺโตปิ ธมฺมํ อภิสเมติ, โส อลภนฺโต น
ตาว อภิสเมติ, ลภนฺโต ปน ขิปฺปเมว อภิสเมสฺสตีติ อิมินา การเณน เตสํ
ธมฺโม เทเสตพฺโพ. ตติยสฺส ปน ปุนปฺปุนํ เทเสตพฺโพว. กายสกฺขิทิฏฺฐิปฺปตฺต-
สทฺธาวิมุตฺตา เหฏฺฐา กถิตาเยว.
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. ปน            ฉ.ม. เมตฺตํ
@ ฉ.ม. วิปญฺจิตญฺญู       ฉ.ม. ธมฺมกถา
     [๙๘] คูถภาณีอาทีสุ สภคฺคโตติ สภายํ ฐิโต. ปริสคฺคโตติ คามปริสาย
ฐิโต. ญาติมชฺฌคโตติ ทายาทานํ มชฺเฌ ฐิโต. ปูคมชฺฌคโตติ เสนีนํ มชฺเฌ
ฐิโต. ราชกุลมชฺฌคโตติ ราชกุลสฺส มชฺเฌ มหาวินิจฺฉเย ฐิโต. อภินีโตติ
ปุจฺฉนตฺถาย นีโต. สกฺขิปุฏฺโฐติ สกฺขึ กตฺวา ปุจฺฉิโต. เอหมฺโภ ปุริสาติ
อาลปนเมตํ. อตฺตเหตุ วา ปรเหตุ วาติ อตฺตโน วา ปรสฺส วา หตฺถปาทาทิเหตุ
วา ธนเหตุ วา. อามิสกิญฺจิกฺขเหตุ วาติ เอตฺถ อามิสนฺติ ลาโภ อธิปฺเปโต.
กิญฺจิกฺขนฺติ ยํ วา ตํ วา อปฺปมตฺตกํ, อนฺตมโส  ติตฺติรวฏฺฏกสปฺปิปิณฺฑนวนีต-
ปิณฺฑาทิอปฺปมตฺตสฺสาปิ ลญฺจสฺส เหตูติ อตฺโถ. สมฺปชานมุสา ภาสิตา
โหตีติ ชานนฺโตเยว มุสาวาทํ กตฺตา โหติ. อยํ วุจฺจตีติ อยํ เอวรูโป
ปุคฺคโล คูถสทิสวจนตฺตา คูถภาณีติ วุจฺจติ. ยถา หิ คูถนฺนาม มหาชนสฺส
อนิฏฺฐํ โหติ อกนฺตํ, เอวเมว อิมสฺส ปุคฺคลสฺส วจนํ เทวมนุสฺสานํ อนิฏฺฐํ
โหติ อกนฺตํ.
     [๙๙] อยํ วุจฺจตีติ อยํ เอวรูโป ปุคฺคโล ปุปฺผสทิสวจนตฺตา ปุปฺผภาณีติ
วุจฺจติ. ยถา หิ ผุลฺลานิ วสฺสิกานิ วา อธิมุตฺตกานิ ๑- วา มหาชนสฺส อิฏฺฐานิ
กนฺตานิ โหนฺติ, เอวเมว อิมสฺส ปุคฺคลสฺส วจนํ เทวมนุสฺสานํ อิฏฺฐํ โหติ
กนฺตํ.
     [๑๐๐] เนลาติ เอลํ วุจฺจติ โทโส, นาสฺสา เอลนฺติ เนลา, นิทฺโทสาติ
อตฺโถ, เนลงฺโค เสตปจฺฉาโทติ ๒- เอตฺถ วุตฺตเนลํ วิย. กณฺณสุขาติ
พฺยญฺชนมธุรตาย กณฺณานํ สุขา, สูจีหิ วิชฺฌนํ วิย กณฺณสูลํ น ชเนตีติ
อตฺโถ. ๓- อตฺถมธุรตาย สกลสรีเร โกปํ อชเนตฺวา เปมํ ชเนตีติ เปมนียา.
หทยํ คจฺฉติ, อปฺปฏิหญฺญมานา สุเขน จิตฺตํ ปวิสตีติ หทยงฺคมา. คุณปริปุณฺณตาย
ปุเร ภวาติ โปรี, ปุเร สํวฑฺฒนารี วิย สุกุมาราติปิ โปรี, ปุรสฺส
เอสาติปิ โปรี, นครวาสีนํ กถาติ อตฺโถ. นครวาสิโน หิ ยุตฺตกถา โหนฺติ,
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. อติมุตฺตกานิ   ขุ.อุ. ๒๕/๖๕/๒๐๖   ฉ.ม. กณฺณสูลํ น ชเนติ
ปิติมตฺตํ ปิตาติ, มาติมตฺตํ มาตาติ, ภาติมตฺตํ ภาตาติ วทนฺติ. เอวรูปาปิ ๑-
กถา พหุชนสฺส กนฺตา โหตีติ พหุชนกนฺตา. พหุชนสฺส กนฺตภาเวเนว พหุโน
ชนสฺส มนาปา จิตฺตวุฑฺฒิกราติ พหุชนมนาปา. อยํ วุจฺจตีติ อยํ เอวรูโป
ปุคฺคโล มธุภาณีติ วุจฺจติ. "มุทุภาณี"ติปิ ปาโฐ, อุภยตฺถาปิ มธุรวจโนติ
อตฺโถ. ยถา หิ จตุมธุรนฺนาม มธุรํ ปณีตํ, เอวเมว อิมสฺส ปุคฺคลสฺส วจนํ
เทวมนุสฺสานํ มธุรํ โหติ.
     [๑๐๑] อรุกูปมจิตฺตาทีสุ อภิสชฺชตีติ ลคฺคติ. กุปฺปตีติ โกธวเสน ๒-
กุปฺปติ. พฺยาปชฺชตีติ ปกติภาวํ ชหติ, ปูติโก โหติ. ปติตฺถียตีติ ถีนภาวํ
ถทฺธภาวญฺจ อาปชฺชติ. โกปนฺติ ทุพฺพลโกปํ. โทสนฺติ ทูสนวเสน ตโต
พลวตรํ. อปฺปจฺจยนฺติ อตุฏฺฐาการํ โทมนสฺสํ. ทุฏฺฐารุโกติ ปุราณวโณ.
กฏฺเฐนาติ ทณฺฑกโกฏิยา. กฐลายาติ กปาเลน. อาสวํ เทตีติ อปราปรํ
สวติ. ปุราณวโณ หิ อตฺตโน ธมฺมตายเอว ปุพฺพํ โลหิตํ ยูสนฺติ อิมานิ ตีณิ สวติ.
ฆฏฺฏิโต ปน ตานิ อธิกตรํ สวติ. เอวเมว โขติ เอตฺถ อิทํ โอปมฺมสํสนฺทนํ:-
ทุฏฺฐารุโก วิย หิ โกธโน ปุคฺคโล, ตสฺส อตฺตโน ธมฺมตาย สวนํ วิย
โกธนสฺสาปิ อตฺตโน ธมฺมตาย อุทฺธุมาตกสฺส วิย จณฺฑิกตสฺส จรณํ, กฏฺเฐน วา
กฐลาย วา ฆฏฺฏนํ วิย อปฺปมตฺตกมฺปิ วจนํ, ภิยฺโยโส มตฺตาย สวนํ วิย "มาทิสํ
นาม เอส เอวํ วทสี"ติ ภิยฺโยโส มตฺตาย อุทฺธุมายนภาโว ทฏฺฐพฺโพ. อยํ วุจฺจตีติ
อยํ เอวรูโป ปุคฺคโล อรุกูปมจิตฺโตติ วุจฺจติ, ปุราณวณสทิสจิตฺโตติ อตฺโถ.
     [๑๐๒] รตฺตนฺธการติมิสายาติ รตฺตึ จกฺขุวิญฺญาณุปฺปตฺตินิวารเณน อนฺธภาว-
กรเณ พหลตเม. วิชฺชนฺตริกายาติ วิชฺชปฺปวตฺติกฺขเณ. ๓- อิธาปิ อิทํ
โอปมฺมสํสนฺทนํ:- จกฺขุมา ปุริโส วิย หิ โยคาวจโร ทฏฺฐพฺโพ, อนฺธการํ
วิย โสตาปตฺติมคฺควชฺฌา  กิเลสา, วิชฺชุสญฺจรณํ วิย โสตาปตฺติมคฺคญาณสฺส
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. เอวรูปี      ฉ.ม. โกปวเสน       ฉ.ม. วิชฺชุปฺปตฺติกฺขเณ
อุปฺปตฺติกาโล, วิชฺชนฺตริกาย จกฺขุมโต ปุริสสฺส สามนฺตา รูปทสฺสนํ วิย
โสตาปตฺติมคฺคกฺขเณ นิพฺพานทสฺสนํ, ปุน อนฺธการาวตฺถรณํ วิย สกทาคามิ-
มคฺควชฺฌา กิเลสา, ปุน วิชฺชุสญฺจรณํ วิย สกทาคามิมคฺคญาณสฺส อุปฺปาโท,
วิชฺชนฺตริกาย จกฺขุมโต ปุริสสฺส สามนฺตา รูปทสฺสนํ วิย สกทาคามิมคฺคกฺขเณ
นิพฺพานทสฺสนํ, ปุน อนฺธการาวตฺถรณํ วิย อนาคามิมคฺควชฺฌา กิเลสา, ปุน
วิชฺชุสญฺจรณํ วิย อนาคามิมคฺคญาณสฺส อุปฺปาโท, วิชฺชนฺตริกาย จกฺขุมโต ปุริสสฺส
สามนฺตา รูปทสฺสนํ วิย อนาคามิมคฺคกฺขเณ นิพฺพานทสฺสนํ เวทิตพฺพํ. อยํ วุจฺจตีติ
อยํ เอวรูโป ปุคฺคโล วิชฺชูปมจิตฺโตติ วุจฺจติ, อิตฺตรกาโลภาเสน ๑-
วิชฺชุสทิสจิตฺโตติ อตฺโถ.
     [๑๐๓] วชิรูปมจิตฺตตายปิ อิทํ โอปมฺมสํสนฺทนํ:- วชิรํ วิย หิ อรหตฺต-
มคฺคญาณํ ทฏฺฐพฺพํ, มณิคณฺฐิปาสาณคณฺฐี วิย อรหตฺตมคฺควชฺฌา กิเลสา,
วชิรสฺส มณิคณฺฐึ วา ปาสาณคณฺฐึ วา วินิวิชฺฌิตฺวา อคมนภาวสฺส นตฺถิภาโว
วิย อรหตฺตมคฺคญาเณน อจฺเฉชฺชานํ กิเลสานํ นตฺถิภาโว, วชิเรน นิพฺพิทฺธเวธสฺส
ปุน อปริปูรณํ ๒- วิย อรหตฺตมคฺเคน ฉินฺนานํ กิเลสานํ ปน อนุปฺปาโท
ทฏฺฐพฺโพ. อยํ วุจฺจตีติ อยํ เอวรูโป ปุคฺคโล วชิรูปมจิตฺโตติ วุจฺจติ, กิเลสานํ
สมุคฺฆาตกรณสมตฺถตาย ๓- วชิเรน สทิสจิตฺโตติ อตฺโถ.
     [๑๐๔] อนฺธาทีสุ ตถารูปํ จกฺขุํ น โหตีติ ตถาชาติกํ ตถาสภาวํ
ปญฺญาจกฺขุ น โหติ. ผาตึ กเรยฺยาติ ผีตํ วฑฺฒิตํ กเรยฺย. สาวชฺชานวชฺเชติ
สโทสนิทฺโทเส. หีนปฺปณีเตติ อนธิมุตฺตเม ๔- กณฺหสุกฺกสปฺปฏิภาเคติ
กณฺหสุกฺกาเยว อญฺญมญฺญํ ปฏิพาหนโต ปฏิปกฺขวเสน สปฺปฏิภาคาติ วุจฺจนฺติ.
อยมฺปเนตฺถ สงฺเขโป:- กุสเล ธมฺเม "กุสลา ธมฺมา"ติ เยน ปญฺญาจกฺขุนา
ชาเนยฺย, อกุสเล ธมฺเม "อกุสลา ธมฺมา"ติ, สาวชฺชาทีสุ เอเสว นโย.
@เชิงอรรถ:  อิตฺตร-อิติ ปทํ นิหีน-อิติ ปทสฺส เวววจนํ    ฉ. อปฏิปูรณํ
@ ฉ.ม. มูลฆาตกรณ.....               ฉ.ม. อธมุตฺตเม
กณฺหสุกฺกสปฺปฏิภาเคสุ ปน กณฺหธมฺเม "สุกฺกสปฺปฏิภาคา"ติ, สุกฺกธมฺเม "กณฺห-
สปฺปฏิภาคา"ติ เยน ปญฺญาจกฺขุนา ชาเนยฺย, ตถารูปมฺปิสฺส จกฺขุ น โหตีติ. อิมินา
นเยน เสสวาเรสุปิ ๑- อตฺโถ เวทิตพฺโพ. อยํ วุจฺจตีติ อยํ เอวรูโป ปุคฺคโล
ทิฏฺฐธมฺมิกโภคสํหรณปญฺญาจกฺขุโน จ สมฺปรายิกตฺถโสธนปญฺญาจกฺขุโน จ อภาวา
อนฺโธติ วุจฺจติ. ทุติโย ทิฏฺฐธมฺมิกโภคสํหรณปญฺญาจกฺขุโน ภาวา, สมฺปรายิกตฺถ-
โสธนปญฺญาจกฺขุโน ปน อภาวา เอกจกฺขูติ วุจฺจติ. ตติโย ทฺวินฺนมฺปิ ภาวา
ทฺวิจกฺขูติ วุจฺจติ.
     [๑๐๗] อวกุชฺชปญฺญาทีสุ ธมฺมํ เทเสนฺตีติ "อุปาสโก ธมฺมสฺสวนตฺถาย
อาคโต"ติ อตฺตโน กมฺมํ ปหาย ธมฺมํ เทเสนฺติ. อาทิกลฺยาณนฺติ อาทิมฺหิ
กลฺยาณํ ภทฺทกํ อนวชฺชํ นิทฺโทสํ กตฺวา เทเสนฺติ. เสสปเทสุปิ เอเสว นโย.
เอตฺถ ปน อาทีติ ปุพฺพปฏฺฐปนา. มชฺฌนฺติ กถาเวมชฺฌํ. ปริโยสานนฺติ
สนฺนิฏฺฐานํ. อิติสฺส ธมฺมํ กเถนฺตา ปุพฺพปฏฺฐปเนปิ กลฺยาณํ ภทฺทกํ อนวชฺชเมว
กตฺวา กเถนฺติ, เวมชฺเฌปิ ปริโยสาเนปิ. เอตฺถ จ อตฺถิ เทสนาย อาทิมชฺฌ-
ปริโยสานานิ, อตฺถิ สาสนสฺส. ตตฺถ เทสนาย ตาว จตุปฺปทิกาย คาถาย
ปฐมปทํ อาทิ, เทฺว ปทานิ มชฺฌํ, อวสานปทํ ปริโยสานํ. เอกานุสนฺธิกสฺส
สุตฺตสฺส นิทานํ อาทิ, อนุสนฺธิ มชฺฌํ, อิทมโวจาติ อปฺปนา ปริโยสานํ
อเนกานุสนฺธิกสฺส ปฐโม อนุสนฺธิ อาทิ, ตโต ปรํ เอโก วา อเนกา วา
มชฺฌํ, ปจฺฉิโม ปริโยสานํ. อยํ ตาว เทสนาย นโย.
     สาสนสฺส ปน สีลํ อาทิ, สมาธิ มชฺฌํ, วิปสฺสนา ปริโยสานํ. สมาธิ
วา อาทิ, วิปสฺสนา มชฺฌํ, มคฺโค ปริโยสานํ. วิปสฺสนา วา อาทิ, มคฺโค
มชฺฌํ, ผลํ ปริโยสานํ. มคฺโค วา อาทิ, ผลํ มชฺฌํ, นิพฺพานํ ปริโยสานํ.
เทฺว เทฺว วา กริยมาเน สีลสมาธโย อาทิ, วิปสฺสนามคฺคา ๒- มชฺฌํ, ผลนิพฺพานานิ
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. เสสฏฺฐาเนสุปิ    สี. วิปสฺสนามคฺโค
ปริโยสานํ. สาตฺถนฺติ สาตฺถกํ กตฺวา เทเสนฺติ. สพฺยญฺชนนฺติ อกฺขรปาริปูรึ กตฺวา
เทเสนฺติ. เกวลปริปุณฺณนฺติ สกลปริปุณฺณํ อนูนํ กตฺวา เทเสนฺติ. ปริสุทฺธนฺติ
ปริสุทฺธํ นิชฺชฏํ นิคฺคณฺฐึ กตฺวา เทเสนฺติ. พฺรหฺมจริยํ ปกาเสนฺตีติ เอวํ
เทเสนฺตา จ เสฏฺฐจริยภูตํ สิกฺขตฺตยสงฺคหิตํ อริยํ อฏฺฐงฺคิกํ มคฺคํ ปกาเสนฺติ.
เนว อาทึ มนสิ กโรตีติ เนว ปุพฺพปฏฺฐปนํ มนสิ กโรติ. กุมฺโภติ ฆโฏ.
นิกฺกุชฺโชติ อโธมุโข ฐปิโต. เอวเมวาติ เอตฺถ กุมฺโภ นิกฺกุชฺโช วิย อวกุชฺชปญฺโญ
ปุคฺคโล ทฏฺฐพฺโพ, อุทกาสิญฺจนกาโล วิย ธมฺมเทสนาย ลทฺธกาโล, อุทกสฺส
วิวฏฺฏนกาโล วิย ตสฺมึ อาสเน นิสินฺนสฺส อุคฺคเหตุํ อสมตฺถกาโล, อุทกสฺส
อสณฺฐานกาโล วิย อุฏฺฐหิตฺวา อสลฺลกฺขณกาโล เวทิตพฺโพ. อยํ วุจฺจตีติ อยํ
เอวรูโป ปุคฺคโล อวกุชฺชปญฺโญติ วุจฺจติ, อโธมุขปญฺโญติ อตฺโถ.
     [๑๐๘] อากิณฺณานีติ ปกฺขิตฺตานิ. สติสมฺโมสา ปกิเรยฺยาติ มุฏฺฐสฺสติตาย
วิกิเรยฺย. เอวเมวาติ เอตฺถ อุจฺฉงฺโค วิย อุจฺฉงฺคปญฺโญ ปุคฺคโล ทฏฺฐพฺโพ,
นานาขชฺชกานิ วิย นานปฺปการํ พุทฺธวจนํ, อุจฺฉงฺเค นานาขชฺชกานิ ขาทนฺตสฺส
นิสินฺนกาโล วิย ตสฺมึ อาสเน นิสินฺนสฺส อุคฺคหณกาโล, วุฏฺฐหนฺตสฺส
สติสมฺโมสา วิกิรณกาโล วิย ตสฺมา อาสนา วุฏฺฐาย คจฺฉนฺตสฺส อสลฺลกฺขณกาโล
เวทิตพฺโพ. อยํ วุจฺจตีติ อยํ เอวรูโป ปุคฺคโล อุจฺฉงฺคปญฺโญติ วุจฺจติ,
อุจฺฉงฺคสทิสปญฺโญติ อตฺโถ.
     [๑๐๙] อุกฺกุชฺโชติ อุปริมุโข ฐปิโต. สณฺฐาตีติ ปติฏฺฐหติ. เอวเมว โขติ
เอตฺถ อุปริมุโข ฐปิโต กุมฺโภ วิย ปุถุปญฺโญ ปุคฺคโล ทฏฺฐพฺโพ, อุทกสฺส
อาสิตฺตกาโล วิย เทสนาย ลทฺธกาโล, อุทกสฺส สณฺฐานกาโล วิย ตตฺถ
นิสินฺนสฺส อุคฺคหณกาโล, โน วิวฏฺฏนกาโล วิย อุฏฺฐาย คจฺฉนฺตสฺส
สลฺลกฺขณกาโล เวทิตพฺโพ. อยํ วุจฺจตีติ อยํ เอวรูโป ปุคฺคโล ปุถุปญฺโญติ
วุจฺจติ, วิตฺถาริกปญฺโญติ อตฺโถ.
     [๑๑๐] อวีตราคาทีสุ ยถา โสตาปนฺนสกทาคามิโน, เอวํ ปุถุชฺชโนปิ
ปญฺจสุ กามคุเณสุ ตีสุ จ ภเวสุ อวีตราโค. อทพฺพตาย ปน น คหิโต. ยถา
หิ เฉโก วฑฺฒกี ทพฺพสมฺภารตฺถํ วนํ ปวิฏฺโฐ น อาทิโต ปฏฺฐาย สมฺปตฺต-
สมฺปตฺตรุกฺเข ฉินฺทติ. เย ปนสฺส ทพฺพสมฺภารูปคา โหนฺติ, เตเยว ฉินฺทติ,
เอวมิธาปิ ภควตา ทพฺพชาติกา อริยสาวกาว ๑- คหิตา. ปุถุชฺชโน ปน อทพฺพตาย
น คหิโตติ เวทิตพฺโพ. กาเมสุ วีตราโคติ ปญฺจสุ กามคุเณสุ วีตราโค.
ภเวสุ อวีตราโคติ รูปารูปภเวสุ อวีตราโค.
     [๑๑๓] ปาสาณเลขูปมาทีสุ อนุเสตีติ อปฺปหีนตาย อนุเสติ. น ขิปฺปํ
ลุชฺชตีติ น อนฺตรา นสฺสติ, กปฺปุฏฺฐาเนเนว นสฺสติ. เอวเมวาติ เอวํ ตสฺสาปิ
ปุคฺคลสฺส โกโธ น อนฺตรา ปุนทิวเส วา อปรทิวเส วา นิพฺพายติ, ๒-
อทฺธนิโย ปน โหติ, มรเณเนว นิพฺพายตีติ อตฺโถ. อยํ วุจฺจตีติ อยํ เอวรูโป
ปุคฺคโล ปาสาณเลขา วิย กุชฺฌนภาเวน จิรฏฺฐิติกโต ปาสาณเลขูปโมติ วุจฺจติ.
     [๑๑๔] โส จ ขฺวสฺส โกโธติ โส อปฺปมตฺตเกปิ การเณ สหสา
กุทฺธสฺส โกโธ. น จิรนฺติ อจิรํ อปฺปหีนตาย อนุเสติ. ๓- ยถา ปน ปฐวิยํ
อากฑฺฒิตฺวา กตเลขา วาตาทีหิ ขิปฺปํ นสฺสติ, เอวเมวสฺส ๔- สหสา อุปฺปนฺโนปิ
โกโธ ขิปฺปเมว นิพฺพายตีติ อตฺโถ. อยํ วุจฺจตีติ อยํ เอวรูโป ปุคฺคโล ปฐวิยํ
เลขา วิย กุชฺฌนภาเวน อจิรฏฺฐิติกโต ปฐวีเลขูปโมติ วุจฺจติ.
     [๑๑๕] อาคาเฬฺหนาติ อติคาเฬฺหน มมฺมจฺเฉทเกน ถทฺธวจเนน. ผรุเสนาติ
น โสตสุเขน. อมนาเปนาติ น จิตฺตสุเขน. สํสนฺทตีติ เอกีภวติ. สนฺธิยตีติ
ฆฏิยติ. ๕- สมฺโมทตีติ นิรนฺตโร โหติ. อถวา สํสนฺทตีติ จิตฺตกิริยาทีสุ จิตฺเตน
สโมธานํ คจฺฉติ, ขีโรทกํ วิย เอกีภาวํ อุเปตีติ อตฺโถ. สนฺธิยตีติ ฐานคมนาทีสุ
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. อริยาว      ฉ.ม. นิพฺพาติ    ม. นานุเสติ
@ ฉ.ม. เอวมสฺส     ฉ.ม. ฆฏยติ
กายกิริยาทีสุ กาเยน สโมธานํ คจฺฉติ, ติลตณฺฑุลา วิย มิสฺสีภาวํ อุเปตีติ
อตฺโถ. สมฺโมทตีติ อุทฺเทสปริปุจฺฉาทีสุ วจีกิริยาสุ วาจาย สโมธานํ คจฺฉติ,
วิปฺปวาสคโต ปิยสหายโก วิย ปิยตรภาวํ อุเปตีติ อตฺโถ. อปิจ กิจฺจกรณีเยสุ
เตหิ สทฺธึ อาทิโตว เอกกิริยภาวํ อุปคจฺฉนฺโต สํสนฺทติ, ยาว มชฺฌา ปวตฺตนฺโต
สนฺธิยติ, ยาว ปริโยสานา อนิวตฺตนฺโต สมฺโมทตีติ เวทิตพฺโพ. อยํ วุจฺจตีติ
อยํ เอวรูโป ปุคฺคโล อุทกเลขา วิย ขิปฺปํ สํสนฺทนโต อุทกเลขูปโมติ วุจฺจติ.
     [๑๑๖] โปตฺถกูปเมสุ ยาย อุปมาย เต โปตฺถกูปมาติ วุจฺจนฺติ, ตํ ตาว
อุปมํ ทสฺเสตุํ ตโย โปตฺถกาติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ นโวติ นววายิโม. โปตฺถโกติ
สาณวากสาฏโก. ทุพฺพณฺโณติ วิวณฺโณ. ทุกฺขสมฺผสฺโสติ ขรสมฺผสฺโส. อปฺปคฺโฆติ
อติพหุํ อคฺฆนฺโต กหาปณคฺฆนโก โหติ. มชฺฌิโมติ ปริโภคมชฺฌิโม. โส หิ
นวภาวํ อติกฺกมิตฺวา ชิณฺณภาวํ อปฺปตฺโต มชฺเฌ ปริโภคกาเลปิ ทุพฺพณฺโณ จ
ทุกฺขสมฺผสฺโส จ อปฺปคฺโฆเยว จ โหติ, อติพหุํ อคฺฆนฺโต อฑฺฒํ อคฺฆติ,
ชิณฺณกาเล ปน อฑฺฒมาสกํ วา กากณิกํ วา อคฺฆติ. อุกฺขลิปริมชฺชนนฺติ
กาฬุกฺขลิปริปุญฺฉนํ.
     นโวติ อุปสมฺปทาย ปญฺจวสฺสกาลโต เหฏฺฐา ชาติยา สฏฺฐิวสฺโสปิ
นโวเยว. ทุพฺพณฺณตายาติ สรีรวณฺเณนปิ คุณวณฺเณนปิ ทุพฺพณฺณตาย. ทุสฺสีลสฺส
หิ ปริสมชฺเฌ นิสินฺนสฺส นิตฺเตชตาย สรีรวณฺโณปิ น สมฺปชฺชติ, คุณวณฺเณ
วตฺตพฺพเมว นตฺถิ. เย โข ปนสฺสาติ เย โข ปน ตสฺส อุปฏฺฐากา วา
ญาติมิตฺตาทโย วา เอตํ ปุคฺคลํ เสวนฺติ. เตสนฺตนฺติ เตสํ ปุคฺคลานํ ฉ สตฺถาเร
เสวนฺตานํ มิจฺฉาทิฏฺฐิกานํ วิย เทวทตฺตํ เสวนฺตานํ โกกาลิกาทีนํ วิย จ ตํ
เสวนํ ทีฆรตฺตํ อหิตาย ทุกฺขาย โหติ. มชฺฌิโมติ ปญฺจวสฺสกาลโต ปฏฺฐาย
ยาว นววสฺสกาลา มชฺฌิโม นาม. เถโรติ ทสวสฺสกาลโต ปฏฺฐาย เถโร นาม.
เอวมาหํสูติ เอวํ วทนฺติ. กึ นุ โข ตุยฺหนฺติ ตุยฺหํ พาลสฺส ภณิเตน โก
อตฺโถติ วุตฺตํ โหติ. ตถารูปนฺติ ตถาชาติถํ ตถาสภาวํ อุกฺเขปนียกมฺมสฺส
การณภูตํ.
     [๑๑๗] กาสิกวตฺถูปเมสุ กาสิกวตฺถนฺนาม ตโย กปฺปาสํสู คเหตฺวา
กนฺติตสุตฺเตน วายิตํ สุขุมวตฺถํ, ตํ นววายิมํ อนคฺฆํ โหติ, ปริโภคมชฺฌิมํ
วีสมฺปิ ตึสมฺปิ สหสฺสานิ อคฺฆติ, ชิณฺณกาเล ปน อฏฺฐปิ ทสปิ สหสฺสานิ
อคฺฆติ.
     เตสนฺตํ โหตีติ เตสํ สมฺมาสมฺพุทฺธาทโย เสวนฺตานํ วิย ตํ เสวนํ ทีฆรตฺตํ
หิตาย สุขาย โหติ. สมฺมาสมฺพุทฺธญฺหิ เอกํ นิสฺสาย ยาวชฺชกาลา มุจฺจนกสตฺตานํ
ปมาณํ นตฺถิ. ตถา สาริปุตฺตตฺเถรมหาโมคฺคลฺลานตฺเถเร อวเสเส จ อสีติ-
มหาสาวเก นิสฺสาย สคฺคํ คตสตฺตานํ ปมาณํ นตฺถิ. ยาวชฺชกาลา เตสํ ทิฏฺฐานุคตึ
ปฏิปนฺนสตฺตานมฺปิ ปมาณํ นตฺถิเยว. อาเธยฺยํ คจฺฉตีติ ตสฺส มหาเถรสฺส ตํ
อตฺถนิสฺสิตํ วจนํ ยถา คนฺธกรณฺฑเก กาสิกวตฺถํ อาธาตพฺพตํ ฐเปตพฺพตํ
คจฺฉติ, เอวํ อุตฺตมงฺเค สิรสฺมึ หทเย จ อาธาตพฺพตํ ฐเปตพฺพตมฺปิ คจฺฉติ.
เสสเมตฺถ เหฏฺฐา วุตฺตนยานุสาเรเนว ๑- เวทิตพฺพํ.
     [๑๑๘] สุปฺปเมยฺยาทีสุ สุเขน ปเมตพฺโพติ สุปฺปเมยฺโย. อิธาติ อิมสฺมึ
สตฺตโลเก. อุทฺธโตติ อุทฺธจฺเจน สมนฺนาคโต. อุนฺนโฬติ อุคฺคตนโฬ,
ตุจฺฉมานํ อุกฺขิปิตฺวา ฐิโตติ อตฺโถ. จปโลติ ปตฺตมณฺฑนาทินา จาปลฺเลน
สมนฺนาคโต. มุขโรติ มุขขโร. วิกิณฺณวาโจติ อสงฺเกตวจโน. ๒- อสมาหิโตติ
จิตฺเตกคฺคตารหิโต. วิพฺภนฺตจิตฺโตติ ภนฺตจิตฺโต ภนฺตคาวีภนฺตมิคีสปฺปฏิภาโค.
ปากฏินฺทฺริโยติ วิวฏินฺทฺริโย. อยํ วุจฺจตีติ อยํ เอวรูโป ปุคฺคโล
"สุปฺปเมยฺโย"ติ วุจฺจติ. ยถา หิ ปริตฺตสฺส อุทกสฺส สุเขน ปมาณํ คยฺหติ,
เอวเมว อิเมหิ อคุณงฺเคหิ สมนฺนาคตสฺส สุเขน ปมาณํ คยฺหติ, เตเนส
"สุปฺปเมยฺโย"ติ วุตฺโต.
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. วุตฺตานุสาเรเนว    ฉ.ม. อสํยตวจโน
     [๑๑๙] ทุกฺเขน ปเมตพฺโพติ ทุปฺปเมยฺโย. อนุทฺธตาทีนิ วุตฺตปฏิปกฺขวเสน
เวทิตพฺพานิ. อยํ วุจฺจตีติ อยํ เอวรูโป ปุคฺคโล "ทุปฺปเมยฺโย"ติ  วุจฺจติ. ยถา
หิ มหาสมุทฺทสฺส ทุกฺเขน ปมาณํ คยฺหติ, เอวเมว อิเมหิ คุณงฺเคหิ สมนฺนาคตสฺส
ทุกฺเขน ปมาณํ คยฺหติ, ตาทิโส "อนาคามี นุ โข, ขีณาสโว นุ โข"ติ
วตฺตพฺพตํ คจฺฉติ, เตเนส "ทุปฺปเมยฺโย"ติ วุตฺโต.
     [๑๒๐] น สกฺกา ปเมตุนฺติ อปฺปเมยฺโย. ยถา หิ อากาสสฺส น สกฺกา
ปมาณํ คเหตุํ, เอวํ ขีณาสวสฺส. เตเนส "อปฺปเมยฺโย"ติ วุตฺโต.
     [๑๒๑] น เสวิตพฺพาทีสุ น เสวิตพฺโพติ น อุปสงฺกมิตพฺโพ. น ภชิตพฺโพติ
น อลฺลียิตพฺโพ. น ปยิรุปาสิตพฺโพติ น สนฺติเก นิสีทนวเสน ปุนปฺปุนํ
อุปาสิตพฺโพ. หีโน โหติ สีเลนาติอาทีสุ อุปาทายุปาทาย หีนตา เวทิตพฺพา.
โย หิ ปญฺจ สีลานิ รกฺขติ, โส ทส สีลานิ รกฺขนฺเตน น เสวิตพฺโพ. โย
ปน ทส สีลานิ รกฺขติ, โส จตุปาริสุทฺธิสีลํ รกฺขนฺเตน น เสวิตพฺโพ.
อญฺญตฺร อนุทฺทยา ๑- อญฺญตฺร อนุกมฺปาติ ฐเปตฺวา อนุทฺทยญฺจ อนุกมฺปญฺจ.
อตฺตโน อตฺถายเอว หิ เอวรูโป ปุคฺคโล น เสวิตพฺโพ, อนุทฺทยานุกมฺปวเสน
ปน ตํ อุปสงฺกมิตุํ วฏฺฏติ.
     [๑๒๒] สทิโส โหตีติ สมาโน โหติ. สีลสามญฺญคตานํ สตนฺติ สีเลน
สมานภาวํ คตานํ สนฺตานํ. สีลกถา จ โน ภวิสฺสตีติ เอวํ สมานสีลานํ อมฺหากํ
สีลเมว อารพฺภ กถา ภวิสฺสติ. สา จ โน ผาสุ ภวิสฺสตีติ สา จ สีลกถา
อมฺหากํ ผาสุวิหาโร สุขวิหาโร ภวิสฺสติ. สา จ โน ปวตฺตินี ภวิสฺสตีติ สา จ
อมฺหากํ กถา ทิวสมฺปิ กเถนฺตานํ ปวตฺตินี ภวิสฺสติ, น ปฏิหญฺญิสฺสติ. ทฺวีสุ
หิ สีลวนฺเตสุ เอเกน สีลสฺส วณฺเณ กถิเต อิตโร อนุโมทติ, เตน เตสํ กถา
ผาสุ เจว โหติ ปวตฺตินี จ. เอกสฺมึ ปน ทุสฺสีเล สติ ทุสฺสีลสฺส สีลกถา
@เชิงอรรถ:  ก. อนุทยา
ทุกฺกถาติ เนว สีลกถา โหติ น ผาสุ โหติ น ปวตฺตินี. สมาธิปญฺญากถาสุปิ
เอเสว นโย. เทฺว หิ สมาธิลาภิโน สมาธิกถํ สปฺปญฺญา จ ปญฺญากถํ กเถนฺติ ๑-
รตฺตึ วา ทิวสํ วา อติกฺกนฺตมฺปิ น ชานนฺติ.
     [๑๒๓] สกฺกตฺวา ครุกตฺวาติ สกฺการญฺจ ครุการญฺจ กริตฺวา. อธิโก โหตีติ
อติเรโก โหติ. สีลกฺขนฺธนฺติ สีลราสึ. ปริปูเรสฺสามีติ ตํ อติเรกสีลํ ปุคฺคลํ
นิสฺสาย อตฺตโน อปริปูรํ สีลราสึ ปริปูรํ กริสฺสามิ. ตตฺถ ตตฺถ ปญฺญาย
อนุคฺคเหสฺสามีติ เอตฺถ สีลสฺส อสปฺปาเย อนุปการธมฺเม วชฺเชตฺวา สปฺปาเย
อุปการธมฺเม เสวนฺโต ตสฺมึ ตสฺมึ ฐาเน สีลกฺขนฺธํ ปญฺญาย อนุคฺคณฺหาติ
นาม. สมาธิปญฺญากฺขนฺเธสุปิ เอเสว นโย.
     [๑๒๔] ชิคุจฺฉิตพฺพาทีสุ ชิคุจฺฉิตพฺโพติ คูถํ วิย ชิคุจฺฉิตพฺโพ. อถโข
นนฺติ อถโข อสฺส. กิตฺติสทฺโทติ กถาสทฺโท. เอวเมวาติ เอตฺถ คูถกูโป วิย
ทุสฺสีลฺยํ ทฏฺฐพฺพํ, คูถกูเป ปติตฺวา ฐิโต ธมนิอหิ วิย ทุสฺสีลปุคฺคโล, คูถกูปโต
อุทฺธริยมาเนน เตน อหินา ปุริสสฺส สรีรํ อารุเฬฺหนาติ อทฏฺฐภาโว วิย
ทุสฺสีลฺยํ ๒- เสวมานสฺสาปิ ตสฺส กิริยาย อกรณภาโว, สรีรํ คูเถน มกฺเขตฺวา
อหิโน คตกาโล วิย ทุสฺสีลฺยํ เสวมานสฺส ปาปกิตฺติสทฺทอพฺภุคฺคมนกาโล
เวทิตพฺโพ.
     [๑๒๕] ตินฺทุกาลาตนฺติ ตินฺทุกรุกฺขอลาตํ. ภิยฺโยโส มตฺตาย จิจฺจีฏายตีติ
ตญฺหิ ฌายมานํ ปกติยาปิ ปปฺปฏิกาโย มุญฺจนฺตํ จิฏิจิฏายตีติ ๓- สทฺทํ กโรติ,
ฆฏฺฏิตํ ปน อธิมตฺตํ กโรตีติ อตฺโถ. เอวเมวาติ เอวเมว โกธโน อตฺตโน
ธมฺมตายปิ อุทฺธโต จณฺฑิกโต หุตฺวา จรติ, อปฺปมตฺตกํ ปน วจนํ วุตฺตกาเล
"มาทิสนฺนาม เอวํ เอส ๔- วทตี"ติ อติเรกตรํ อุทฺธโต จณฺฑิกโต หุตฺวา จรติ.
@เชิงอรรถ:  ฉ. กเถนฺตา                   ฉ.ม. ทุสฺสีลํ
@ ฉ.ม. จิจฺจิฏายติ จิฏิจิฏาติ         ฉ.ม. อยํ ปาโฐ น ทิสฺสติ
คูถกูโปติ คูถปุณฺณกูโป คูถราสิเยว วา. โอปมฺมสํสนฺทนํ ปเนตฺถ ปุริมนเยเนว
เวทิตพฺพํ. ตสฺมา เอวรูโป ปุคฺคโล อชฺฌุเปกฺขิตพฺโพ น เสวิตพฺโพติ ยสฺมา
โกธโน ปุคฺคโล อติเสวิยมาโนปิ อติอุปสงฺกมิยมาโนปิ กุชฺฌติเยว, "กึ
อิมินา"ติ ปฏิกฺกมนฺโตปิ กุชฺฌติเยว, ตสฺมา ปลาสคฺคิ ๑- วิย  อชฺฌุเปกฺขิตพฺโพ น
เสวิตพฺโพ. กึ วุตฺตํ โหติ? โย หิ ปลาสคฺคึ อติอุปสงฺกมิตฺวา ตปฺปติ, ตสฺส
สรีรํ ฌายติ. โย อติปฏิกฺกมิตฺวา ตปฺปติ, ตสฺส สีตํ น วูปสมติ. อนุปสงฺกมิตฺวา
อปฏิกฺกมิตฺวา ปน มชฺฌตฺตภาเวน ตปฺเปนฺตสฺส สีตํ วูปสมติ, กาโยปิ น
ฑยฺหติ. ตสฺมา ปลาสคฺคิ วิย โกธโน ปุคฺคโล มชฺฌตฺตภาเวน อชฺฌุเปกฺขิตพฺโพ
น เสวิตพฺโพ น ภชิตพฺโพ น ปยิรุปาสิตพฺโพ.
     [๑๒๖] กลฺยาณมิตฺโตติ สุจิมิตฺโต. กลฺยาณสหาโยติ สุจิสหาโย. สหาโยติ
สหคามี สทฺธิจโร. กลฺยาณสมฺปวงฺโกติ กลฺยาเณสุ สุจิปุคฺคเลสุ สมฺปวงฺโก,
ตนฺนินฺนตปฺโปณตปฺปพฺภารมานโสติ อตฺโถ.
     [๑๒๗] สีเลสุ ปริปูรการีติอาทีสุ สีเลสุ ปริปูรการิโนติ เอเต อริยสาวกา
ยานิ ตานิ มคฺคพฺรหฺมจริยสฺส อาทิภูตานิ อาทิพฺรหฺมจริยกานิ ปาราชิกสงฺขาตานิ
จตฺตาริ มหาสีลสิกฺขาปทานิ, เตสํ อวีติกฺกมนโต ยานิ ขุทฺทานุขุทฺทกานิ
อาปชฺชนฺติ, เตหิ จ วุฏฺฐานโต สีเลสุ ยํ กตฺตพฺพํ, ตํ ปริปูรํ สมตฺตํ
กโรนฺตีติ "สีเลสุ ปริปูรการิโน"ติ วุจฺจนฺติ. สมาธิปาริปนฺถิกานมฺปน ๒- กามราค-
พฺยาปาทานํ ปญฺญาปาริปนฺถิกสฺส จ สจฺจปฏิจฺฉาทกสฺส โมหสฺส อสมูหตตฺตา
สมาธิญฺจ ปญฺญญฺจ ภาเวนฺตาปิ สมาธิปญฺญาสุ ยํ กตฺตพฺพํ, ตํ มตฺตโส
ปมาเณน ปเทสมตฺตเมว กโรนฺตีติ สมาธิสฺมึ ปญฺญาย จ มตฺตโส การิโนติ
วุจฺจนฺติ. อิมินา อุปาเยน อิตเรสุปิ ทฺวีสุ นเยสุ อตฺโถ เวทิตพฺโพ.
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. ปลาลคฺคิ   ฉ.ม. สมาธิปาริพนฺธกานํ, สี. สมาธิปาริปนฺถกานํ
ตตฺรายมฺปิ อปโร สุตฺตนฺตนโย:-
                "อิธ ภิกฺขเว ภิกฺขุ สีเลสุ ปริปูรการี โหติ, สมาธิสฺมึ
         มตฺตโสการี, ปญฺญาย มตฺตโสการี. โส ยานิ ตานิ ขุทฺทานุขุทฺทกานิ
         สิกฺขาปทานิ, ตานิ อาปชฺชติปิ วุฏฺฐาติปิ. ตํ กิสฺส
         เหตุ? น หิ เมตฺถ ภิกฺขเว อภพฺพตา วุตฺตา. ยานิ จ โข
         ตานิ สิกฺขาปทานิ อาทิพฺรหฺมจริยกานิ พฺรหฺมจริยสารุปฺปานิ,
         ตตฺถ ๑- ธุวสีโล จ โหติ ฐิตสีโล จ, ๑- สมาทาย สิกฺขติ
         สิกฺขาปเทสุ. โส ติณฺณํ สญฺโญชนานํ ปริกฺขยา โสตาปนฺโน
         โหติ อวินิปาตธมฺโม นิยโต สมฺโพธิปรายโน. อิธ ปน ภิกฺขเว
         ภิกฺขุ สีเลสุ ปริปูรการี ฯเปฯ โส ติณฺณํ สญฺโญชนานํ
         ปริกฺขยา ราคโทสโมหานํ ตนุตฺตา สกทาคามี โหติ, สกิเทว
         อิมํ โลกํ อาคนฺตฺวา ทุกฺขสฺสนฺตํ กโรติ. อิธ ปน ภิกฺขเว
         ภิกฺขุ สีเลสุ ปริปูรการี โหติ, สมาธิสฺมึ ปริปูรการี, ปญฺญาย
         มตฺตโสการี. โส ยานิ ตานิ ฯเปฯ สิกฺขติ สิกฺขาปเทสุ. โส
         ปญฺจนฺนํ โอรมฺภาคิยานํ สญฺโญชนานํ ปริกฺขยา อนาคามี โหติ
         อนาวตฺติธมฺโม ตสฺมา โลกา. อิธ ปน ภิกฺขเว ภิกฺขุ สีเลสุ
         ปริปูรการี โหติ, สมาธิสฺมึ ปริปูรการี, ปญฺญาย ปริปูรการี.
         โส ยานิ ตานิ ขุทฺทานุขุทฺทกานิ ฯเปฯ สิกฺขติ สิกฺขาปเทสุ. โส
         อาสวานํ ขยา ฯเปฯ อุปสมฺปชฺช วิหรตี"ติ. ๒-
     [๑๓๐] สตฺถารนิทฺเทเส ปริญฺญํ ปญฺญเปตีติ ปหานํ สมติกฺกมํ ปญฺญเปติ.
ตตฺราติ เตสุ ตีสุ ชเนสุ. เตน ทฏฺฐพฺโพติ เตน ปญฺญาปเนน โส สตฺถา
รูปาวจรสมาปตฺติยา ลาภีติ ทฏฺฐพฺโพติ อตฺโถ. ทุติยวาเรปิ เอเสว นโย.
@เชิงอรรถ: ๑-๑ สี. ธุวสีลี จ โหติ ฐิตสีลี จ    องฺ. ติกฺ. ๒๐/๘๗/๒๒๕
สมฺมาสมฺพุทฺโธ สตฺถา เตน ทฏฺฐพฺโพติ เตน ติตฺถิเยหิ อสาธารเณน ปญฺญาปเนน
อยํ ตติโย สตฺถา สพฺพญฺญุพุทฺโธ ทฏฺฐพฺโพ. ติตฺถิยา หิ กามานํ ปริญฺญํ
ปญฺญเปนฺตา รูปภวํ วกฺขนฺติ, รูปานํ ปริญฺญํ ปญฺญเปนฺตา อรูปภวํ วกฺขนฺติ,
เวทนานํ ปริญฺญํ ปญฺญเปนฺตา อสญฺญภวํ วกฺขนฺติ, สมฺมา ปญฺญเปนฺตา เอวํ
ปญฺญเปยฺยุํ, โน จ สมฺมา ปญฺญเปตุํ สกฺโกนฺติ. สมฺมาสมฺพุทฺโธ ปน กามานํ
ปริญฺญํ ปหานํ อนาคามิมคฺเคน ปญฺญเปติ, รูปเวทนานํ ปริญฺญํ ปหานํ
อรหตฺตมคฺเคน ปญฺญเปติ. อิเม ตโย สตฺถาโรติ อิเม เทฺว ชนา พาหิรกา,
เอโก สมฺมาสมฺพุทฺโธติ อิมสฺมึ โลเก ตโย สตฺถาโร นาม.
     [๑๓๑] ทุติเย สตฺถารนิทฺเทเส ทิฏฺเฐ เจว ธมฺเมติ อิมสฺมึเยว
อตฺตภาเว. อตฺตานํ สจฺจโต เถตโต ปญฺญเปตีติ "อตฺตา นาเมโก อตฺถิ นิจฺโจ
ธุโว สสฺสโต"ติ ภูตโต ถิรโต ปญฺญเปติ. อภิสมฺปรายญฺจาติ อปรสฺมิมฺปิ ๑-
อตฺตภาเว เอวเมว ปญฺญเปติ. เสสเมตฺถ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพนฺติ.
                       ติกนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺฐิตา.
                           -----------


             อรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย เล่มที่ ๕๕ หน้า ๖๗-๘๓. http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_th.php?B=55&A=1461&modeTY=2              The Pali Atthakatha in Roman :- http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_rm.php?B=55&A=1461&modeTY=2              อ่านอรรถกถาแปลไทย :- http://84000.org/tipitaka/attha/attha.php?b=36&i=599              เนื้อความพระไตรปิฎกฉบับหลวง :- http://84000.org/tipitaka/read/r.php?B=36&A=3225              พระไตรปิฎกฉบับบาลีอักษรไทย :- http://84000.org/tipitaka/read/pali_read.php?B=36&A=3206              The Pali Tipitaka in Roman Character :- http://84000.org/tipitaka/read/roman_read.php?B=36&A=3206              สารบัญพระไตรปิฎกเล่มที่ ๓๖ http://84000.org/tipitaka/read/?index_36

อ่านหน้า[ต่าง] แรกอ่านหน้า[ต่าง] ที่แล้วแสดงหมายเลขหน้า
ในกรณี :- 
   บรรทัดแรกของแต่ละหน้าอ่านหน้า[ต่าง] ถัดไปอ่านหน้า[ต่าง] สุดท้าย คลิกเพื่อเปลี่ยน ฐญ เป็นแบบดั้งเดิม

บันทึก ๒๖ มกราคม พ.ศ. ๒๕๖๑. การแสดงผลนี้อ้างอิงข้อมูลจากอรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย. หากพบข้อผิดพลาด กรุณาแจ้งได้ที่ [email protected]