อรรถกถาเล่มที่ ๕๔ ภาษาบาลีอักษรไทย
 วิภงฺค.อ. (สมฺโมห.)

                           นิทฺเทสวณฺณนา
       [๕๐๙] อิทานิ ยถานิกฺขิตฺตํ มาติกํ ปฏิปาฏิยา ภาเชตฺวา ทสฺเสตุํ อิธาติ
อิมิสฺสา ทิฏฺิยาติอาทิ อารทฺธํ. ตตฺถ อิมิสฺสา ทิฏฺิยาติอาทีหิ ทสหิ ปเทหิ
สิกฺขตฺตยสงฺขาตํ สพฺพญฺุพุทฺธสาสนเมว กถิตํ. ตญฺหิ พุทฺเธน ภควตา ทิฏฺตฺตา
ทิฏฺีติ วุจฺจติ. ตสฺเสว ขมนวเสน ขนฺติ, รุจฺจนวเสน รุจิ, คหณวเสน อาทาโย,
สภาวฏฺเน ธมฺโม, สิกฺขิตพฺพฏฺเน วินโย, ตทุภเยนาปิ ธมฺมวินโย, ปวุตฺตวเสน
ปาวจนํ, เสฏฺจริยฏฺเน พฺรหฺมจริยํ, อนุสิฏฺิทานวเสน สตฺถุสาสนนฺติ วุจฺจติ.
ตสฺมา อิมิสฺสา ทิฏฺิยาติอาทีสุ อิมิสฺสา พุทฺธทิฏฺิยา อิมิสฺสา พุทฺธขนฺติยา
อิมิสฺสา พุทฺธรุจิยา อิมสฺมึ พุทฺธอาทาเย อิมสฺมึ พุทฺธธมฺเม อิมสฺมึ
พุทฺธวินเย.
              "เย โข ตฺวํ โคตมิ ธมฺเม ชาเนยฺยาสิ `อิเม ธมฺมา
         สราคาย สํวตฺตนฺติ โน วิราคาย, สํโยคาย สํวตฺตนฺติ โน
         วิสํโยคาย, อาจยาย สํวตฺตนฺติ โน อปจยาย, ๑- อุปาทานาย
         สํวตฺตนฺติ โน ปฏินิสฺสคฺคิยา, ๑- มหิจฺฉตาย สํวตฺตนฺติ โน
         อปฺปิจฺฉตาย, อสนฺตุฏฺิยา สํวตฺตนฺติ โน สนฺตุฏฺิยา, สงฺคณิกาย
         สํวตฺตนฺติ โน ปวิเวกาย, โกสชฺชาย สํวตฺตนฺติ โน วิริยารมฺภาย,
         ทุพฺภรตาย สํวตฺตนฺติ โน สุภรตายา'ติ. เอกํเสน โคตมิ ธาเรยฺยาสิ
         `เนโส ธมฺโม, เนโส วินโย, เนตํ สตฺถุสาสนนฺ'ติ. เย จ โข
         ตฺวํ โคตมิ ธมฺเม ชาเนยฺยาสิ `อิเม ธมฺมา วิราคาย สํวตฺตนฺติ
         โน สราคาย ฯเปฯ สุภรตาย สํวตฺตนฺติ โน ทุพฺภรตายา'ติ.
         เอกํเสน หิ โคตมิ ธาเรยฺยาสิ `เอโส ธมฺโม, เอโส วินโย,
         เอตํ สตฺถุสาสนนฺ"ติ ๒-
เอวํ วุตฺเต อิมสฺมึ พุทฺธธมฺมวินเย อิมสฺมึ พุทฺธปาวจเน อิมสฺมึ
พุทฺธพฺรหฺมจริเย อิมสฺมึ พุทฺธสตฺถุสาสเนติ เอวมตฺโถ เวทิตพฺโพ.
     อปิเจตํ สิกฺขตฺตยสงฺขาตํ สกลสาสนํ ภควตา ทิฏฺตฺตา สมฺมาทิฏฺิปจฺจยตฺตา
สมฺมาทิฏฺิปุพฺพงฺคมตฺตา จ ทิฏฺิ. ภควโต ขมนวเสน ขนฺติ. รุจฺจนวเสน รุจิ.
คหณวเสน อาทาโย. อตฺตโน การกํ อปาเยสุ อปตมานํ ธาเรตีติ ธมฺโม. โสว
@เชิงอรรถ: ๑-๑ ปาลิยํ อิเม ปาา น ทิสฺสนฺติ
@๒ วินย. ๗/๔๐๖/๒๓๙, องฺ. อฏฺก. ๒๓/๑๔๓/๒๘๘ (สฺยา)
สงฺกิเลสปกฺขํ วิเนตีติ วินโย. ธมฺโม จ โส วินโย จาติ ธมฺมวินโย. กุสลธมฺเมหิ
วา อกุสลธมฺมานํ เอส วินโยติ ธมฺมวินโย. เตเนว วุตฺตํ:- "เย จ โข ตฺวํ
โคตมิ ธมฺเม ชาเนยฺยาสิ อิเม ธมฺมา วิราคาย สํวตฺตนฺติ โน สราคาย ฯเปฯ
เอกํเสน โคตมิ ธาเรยฺยาสิ เอโส ธมฺโม, เอโส วินโย, เอตํ สตฺถุสาสนนฺ"ติ. ๑-
     ธมฺเมน วา วินโย น ทณฺฑาทีหีติ ธมฺมวินโย. วุตฺตมฺปิ เจตํ:-
            "ทณฺเฑเนเก ทมยนฺติ       องฺกุเสหิ กสาหิ จ
             อทณฺเฑน อสตฺเถน        นาโค ทนฺโต มเหสินา"ติ. ๒-
     ตถา
            "ธมฺเมน นียมานานํ กา     อุสูยา วิชานตนฺ"ติ. ๓-
     ธมฺมาย วา วินโย ธมฺมวินโย. อนวชฺชธมฺมตฺถํ เหส วินโย, น
ภวโภคามิสตฺถํ. เตนาห ภควา "นยิทํ ภิกฺขเว พฺรหฺมจริยํ วุสฺสติ ชนกุหนตฺถนฺ"ติ ๔-
วิตฺถาโร. ปุณฺณตฺเถโรปิ อาห "อนุปาทาปรินิพฺพานตฺถํ โข อาวุโส ภควติ
พฺรหฺมจริยํ วุสฺสตี"ติ. ๕- วิสิฏฺ วา นยตีติ วินโย. ธมฺมโต วินโย ธมฺมวินโย.
สํสารธมฺมโต หิ โสกาทิธมฺมโต วา เอส วิสิฏฺ นิพฺพานํ นยติ. ธมฺมสฺส วา
วินโย, น ติตฺถกรานนฺติ ธมฺมวินโย, ธมฺมภูโต หิ ภควา, ตสฺเสว วินโย.
ยสฺมา วา ธมฺมาเยว อภิญฺเยฺยา ปริญฺเยฺยา ปหาตพฺพา ภาเวตพฺพา
สจฺฉิกาตพฺพา จ, ตสฺมา เอส ธมฺเมสุ วินโย, น สตฺเตสุ น ชีเวสุ จาติ
ธมฺมวินโย. สาตฺถสพฺยญฺชนตาทีหิ อญฺเสํ วจนโต ปธานํ วจนนฺติ ปวจนํ.
ปวจนเมว ปาวจนํ. สพฺพจริยาหิ วิสิฏฺจริยภาเวน พฺรหฺมจริยํ. เทวมนุสฺสานํ
สตฺถุภูตสฺส ภควโต สาสนนฺติ สตฺถุสาสนํ. สตฺถุภูตํ วา สาสนนฺติปิ สตฺถุสาสนํ.
"โส โว มมจฺจเยน สตฺถา"ติ ๖- หิ ธมฺมวินโยว สตฺถาติ วุตฺโตติ
เอวเมเตสํ ปทานํ อตฺโถ เวทิตพฺโพ.
@เชิงอรรถ: ๑ วินย. ๗/๔๐๖/๒๓๙, องฺ. อฏฺก. ๒๓/๑๔๓/๒๘๘ (สฺยา)
@๒ วินย. ๗/๓๔๒/๑๓๕, ม.ม. ๑๓/๓๕๒/๓๓๗               ๓ วินย. ๔/๖๓/๕๖
@๔ องฺ. จตุกฺก. ๒๑/๒๕/๓๐      ๕ ม.มู. ๑๒/๒๕๙/๒๒๑     ๖ ที.ม. ๑๐/๒๑๖/๑๓๔
     ยสฺมา ปน อิมสฺมึเยว สาสเน สพฺพปฺปการชฺฌานนิพฺพตฺตโก ภิกฺขุ ทิสฺสติ,
น อญฺตฺถ, ๑- ตสฺมา ตตฺถ ตตฺถ "อิมิสฺสา"ติ จ "อิมสฺมินฺ"ติ จ อยํ นิยโม กโตติ
เวทิตพฺโพติ. อยํ "อิธา"ติ มาติกาปทนิทฺเทสสฺส อตฺโถ.
     [๕๑๐] ภิกฺขุนิทฺเทเส สมญฺายาติ ปญฺตฺติยา, โวหาเรนาติ อตฺโถ.
สมญฺายเอว หิ เอกจฺโจ ภิกฺขูติ ปญฺายติ. ตถา หิ นิมนฺตนาทิมฺหิ ภิกฺขูสุ
คณิยมาเนสุ สามเณเรปิ คเหตฺวา "สตํ ภิกฺขู สหสฺสํ ภิกฺขู"ติ วทนฺติ.
ปฏิญฺายาติ อตฺตโน ปฏิชานเนน. ปฏิญฺายปิ หิ เอกจฺโจ ภิกฺขูติ ปญฺายติ.
ตสฺส "โก เอตฺถ อาวุโสติ. อหํ อาวุโส ภิกฺขู"ติ เอวมาทีสุ ๒- สมฺภโว
ทฏฺพฺโพ. อยํ ปน อานนฺทตฺเถเรน วุตฺตตฺตา ธมฺมิกา ปฏิญฺา. รตฺติภาเค
ปน ทุสฺสีลาปิ ปฏิปถํ อาคจฺฉนฺตา "โก เอตฺถา"ติ วุตฺเต อธมฺมิกาย ปฏิญฺาย
อภูตตฺถาย "มยํ ภิกฺขู"ติ วทนฺติ.
     ภิกฺขตีติ ยาจติ. โย หิ โกจิ ภิกฺขติ ภิกฺขํ เอสติ คเวสติ, โส ตํ
ลภตุ วา มา วา, อถโข ภิกฺขตีติ ภิกฺขุ. ภิกฺขโกติ พฺยญฺเนน ปทํ วฑฺฒิตํ,
ภิกฺขนธมฺมตาย ภิกฺขูติ อตฺโถ. ภิกฺขาจริยํ อชฺฌุปคโตติ พุทฺธาทีหิ อชฺฌุปคตํ
ภิกฺขาจริยํ อชฺฌุปคตตฺตา ภิกฺขาจริยํ อชฺฌุปคโต นาม. โย หิ โกจิ อปฺปํ วา
มหนฺตํ วา โภคกฺขนฺธํ ปหาย อคารสฺมา อนคาริยํ ปพฺพชิโต กสิโครกฺขาทีหิ
ชีวิตกปฺปนํ หิตฺวา ลิงฺคสมฺปฏิจฺฉเนเนว ภิกฺขาจริยํ อชฺฌุปคโตติ ภิกฺขุ.
ปรปฏิพทฺธชีวิกตฺตา วา วิหารมชฺเฌ กาชภตฺตํ ภุญฺชมาโนปิ ภิกฺขาจริยํ
อชฺฌุปคโตติ ภิกฺขุ. ปิณฺฑิยาโลปโภชนํ นิสฺสาย ปพฺพชฺชาย อุสฺสาหชาตตฺตา
วา ภิกฺขาจริยํ อชฺฌุปคโตติ ภิกฺขุ.
     อคฺฆผสฺสวณฺณเภเทน ภินฺนํ ปฏํ ธาเรตีติ ภินฺนปฏธโร. ตตฺถ
สตฺถกจฺเฉทเนน อคฺฆเภโท เวทิตพฺโพ. สหสฺสคฺฆนโกปิ หิ ปโฏ สตฺถเกน
ขณฺฑาขณฺฑิกํ ฉินฺโน ภินฺนคฺโฆ โหติ ปุริมคฺฆโต อุปฑฺฒมฺปิ น อคฺฆติ.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. อญฺตฺร       ๒ องฺ. ทสก. ๒๔/๙๖/๑๕๘
สุตฺตสํสิพฺพเนน ผสฺสเภโท เวทิตพฺโพ. สุขสมฺผสฺโสปิ หิ ปโฏ สุตฺเตหิ
สํสิพฺพิโต ภินฺนผสฺโส โหติ, ขรสมฺผสฺสตํ ปาปุณาติ. สูจิมลาทีหิ วณฺณเภโท
เวทิตพฺโพ. สุปริสุทฺโธปิ หิ ปโฏ สูจิกมฺมโต ปฏฺาย สูจิมเลน
หตฺถเสทมลชลฺลิกาทีหิ อวสาเน รชนกปฺปกรเณหิ จ ภินฺนวณฺโณ โหติ, ปกติวณฺณํ วิชหติ.
เอวํ ตีหากาเรหิ ภินฺนปฏธารณโต ภินฺนปฏธโรติ ภิกฺขุ. คิหิวตฺถวิสภาคานํ วา
กาสาวานํ ธารณมตฺเตเนว ภินฺนปฏธโรติ ภิกฺขุ.
     ภินฺทติ ปาปเก อกุสเล ธมฺเมติ ภิกฺขุ. โสตาปตฺติมคฺเคน ปญฺจ กิเลเส
ภินฺทตีติ ภิกฺขุ. สกทาคามิมคฺเคน จตฺตาโร, อนาคามิมคฺเคน จตฺตาโร,
อรหตฺตมคฺเคน อฏฺ กิเลเส ภินฺทตีติ ภิกฺขุ. เอตฺตาวตา จตฺตาโร มคฺคฏฺา ทสฺสิตา.
ภินฺนตฺตาติ อิมินา ปน จตฺตาโร ผลฏฺา. โสตาปนฺโน หิ โสตาปตฺติมคฺเคน
ปญฺจ กิเลเส ภินฺทิตฺวา ิโต, สกทาคามี สกทาคามิมคฺเคน จตฺตาโร, อนาคามี
อนาคามิมคฺเคน จตฺตาโร, อรหา อรหตฺตมคฺเคน อฏฺ กิเลเส ภินฺทิตฺวา ิโต.
เอวมยํ จตุพฺพิโธ ผลฏฺโ ภินฺนตฺตา ปาปกานํ อกุสลานํ ธมฺมานํ ภิกฺขุ นาม.
     โอธิโส กิเลสานํ ปหานาติ เอตฺถ เทฺว โอธี มคฺโคธิ จ กิเลโสธิ จ.
โอธิ นาม สีมา มริยาทา. ตตฺถ โสตาปนฺโน มคฺโคธินา โอธิโส กิเลสานํ
ปหานา ภิกฺขุ. ตสฺส หิ จตูสุ มคฺเคสุ เอเกเนว โอธินา กิเลสา ปหีนา, น
สกเลน มคฺคจตุกฺเกน. สกทาคามีอนาคามีสุปิ เอเสว นโย. โสตาปนฺโน จ
กิเลโสธินาปิ โอธิโส กิเลสานํ ปหานา ภิกฺขุ. ตสฺส หิ ปหาตพฺพกิเลเสสุ
โอธินาว กิเลสา ปหีนา, น สพฺเพน สพฺพํ. อรหา ปน อโนธิโสว กิเลสานํ
ปหานา ภิกฺขุ. ตสฺส หิ มคฺคจตุกฺเกน อโนธินาว กิเลสา ปหีนา, น เอกาย
มคฺคสีมาย. ปหาตพฺพกิเลเสสุ จ อโนธิโสว กิเลสา ปหีนา. เอกาปิ หิ กิเลสสีมา
ิตา นาม นตฺถิ. เอวํ โส อุภยถาปิ อโนธิโส กิเลสานํ ปหานา ภิกฺขุ.
     เสกฺโขติ ปุถุชฺชนกลฺยาณเกน สทฺธึ สตฺต อริยา ติสฺโส สิกฺขา สิกฺขนฺตีติ
เสกฺขา. เตสุ โย โกจิ เสกฺโข ภิกฺขูติ เวทิตพฺโพ. น สิกฺขตีติ อเสกฺโข.
เสกฺขธมฺเม อติกฺกมฺม อคฺคผเล ิโต ตโต อุตฺตรึ สิกฺขิตพฺพาภาวโต ขีณาสโว
อเสกฺโขติ วุจฺจติ. อวเสโส ปุถุชฺชนภิกฺขุ ติสฺโส สิกฺขา เนว สิกฺขติ, น
สิกฺขิตฺวา ิโตติ เนวเสกฺขนาเสกฺโขติ เวทิตพฺโพ.
      สีลคฺคํ สมาธิคฺคํ ปญฺคฺคํ วิมุตฺตคฺคนฺติ อิทมคฺคํ ปตฺวา ิตตฺตา อคฺโค
ภิกฺขุ นาม. ภโทฺรติ อปาปโก. กลฺยาณปุถุชฺชนาทโย หิ ยาว อรหา, ตาว
ภเทฺรน สีเลน สมาธินา ปญฺาย วิมุตฺติยา วิมุตฺติาณทสฺสเนน จ สมนฺนาคตตฺตา
ภโทฺร ภิกฺขูติ สงฺขฺยํ คจฺฉนฺติ. มณฺโฑ ภิกฺขูติ ปสนฺโน ภิกฺขุ, สปฺปิมณฺโฑ
วิย อนาวิโล วิปฺปสนฺโนตฺยตฺโถ. สาโรติ  เตหิเยว สีลสาราทีหิ สมนฺนาคตตฺตา
สีลสมนฺนาคเมน นีโล ปโฏ วิย สาโร ภิกฺขูติ เวทิตพฺโพ, วิคตกิเลสเผคฺคุภาวโต
วา ขีณาสโวว สาโรติ เวทิตพฺโพ.
     เอตฺถ ๑- จ ภินฺทติ ปาปเก อกุสเล ธมฺเมติ ภิกฺขุ, โอธิโส กิเลสานํ
ปหานา ภิกฺขุ, เสกฺโข ภิกฺขู"ติ อิเมสุ ตีสุ าเนสุ สตฺต เสกฺขา กถิตา.
"ภินฺนตฺตา ปาปกานํ อกุสลานํ ธมฺมานนฺติ ภิกฺขุ, อโนธิโส กิเลสานํ ปหานา
ภิกฺขุ, อเสกฺโข ภิกฺขุ, อคฺโค ภิกฺขุ, มณฺโฑ ภิกฺขู"ติ อิเมสุ ปญฺจสุ าเนสุ
ขีณาสโวว กถิโต. "เนวเสกฺขนาเสกฺโข"ติ เอตฺถ ปุถุชฺชโนว กถิโต. เสเสสุ
าเนสุ ปุถุชฺชนกลฺยาณโก สตฺต เสกฺขา ขีณาสโวติ อิเม สพฺเพปิ กถิตา.
     เอวํ สมญฺาทีหิ ภิกฺขุํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ อุปสมฺปทาวเสน ทสฺเสตุํ
สมคฺเคน สํเฆนาติอาทิมาห. ตตฺถ สมคฺเคน สํเฆนาติ สพฺพนฺติเมน ปริจฺเฉเทน
ปญฺจวคฺคกรณีเย กมฺเม ยาวติกา ภิกฺขู กมฺมปฺปตฺตา, เตสํ อาคตตฺตา ฉนฺทารหานํ
ฉนฺทสฺส อาหฏตฺตา สมฺมุขีภูตานญฺจ อปฺปฏิกฺโกสนโต เอกสฺมึ กมฺเม สมคฺคภาวํ
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. ตตฺถ
อุปคเตน. ตฺติจตุตฺเถนาติ ตีหิ อนุสาวนาหิ เอกาย จ ตฺติยา กาตพฺเพน.
กมฺเมนาติ ธมฺมิเกน วินยกมฺเมน. อกุปฺเปนาติ วตฺถุตฺติอนุสาวนสีมาปริสสมฺปตฺติ-
สมฺปนฺนตฺตา อโกเปตพฺพตํ อปฺปฏิกฺโกสิตพฺพตํ อุปคเตน. านารเหนาติ
การณารเหน สตฺถุสาสนารเหน.
     อุปสมฺปนฺโน นาม อุปริภาวํ สมาปนฺโน, ปตฺโตติ อตฺโถ. ภิกฺขุภาโว หิ
อุปริภาโว. ตญฺเจส ยถาวุตฺเตน กมฺเมน สมาปนฺนตฺตา อุปสมฺปนฺโนติ วุจฺจติ.
เอเตน ยา อิมา เอหิภิกฺขุอุปสมฺปทา สรณคมนอุปสมฺปทา โอวาทปฏิคฺคหณ-
อุปสมฺปทา ปญฺหาพฺยากรณอุปสมฺปทา ครุธมฺมปฏิคฺคหณอุปสมฺปทา ทูเตน อุปสมฺปทา
อฏฺวาจิกา อุปสมฺปทา ตฺติจตุตฺถกมฺมอุปสมฺปทาติ อฏฺ อุปสมฺปทา วุตฺตา,
ตาสํ ตฺติจตุตฺถกมฺมอุปสมฺปทา ทูเตน อุปสมฺปทา อฏฺวาจิกา อุปสมฺปทาติ
อิมา ติสโสว ถาวรา, เสสา พุทฺเธ ธรมาเนเยว อเหสุํ. ตาสุ อุปสมฺปทาสุ
อิมสฺมึ าเน อยํ ตฺติจตุตฺถกมฺมอุปสมฺปทาว อธิปฺเปตา.
     [๕๑๑] ปาฏิโมกฺขสํวรนิทฺเทเส ปาฏิโมกฺขนฺติ สิกฺขาปทสีลํ. ตญฺหิ โย
นํ ปาติ รกฺขติ, ตํ โมกฺเขติ โมจยติ อาปายิกาทีหิ ทุกฺเขหิ, ตสฺมา ปาฏิโมกฺขนฺติ
วุตฺตํ. สีลํ ปติฏฺาติอาทีนิ ตสฺเสว เววจนานิ. ตตฺถ สีลนฺติ กามญฺเจตํ สห
กมฺมวาจาปริโยสาเนน อิชฺฌนกสฺส ปาฏิโมกฺขสฺส เววจนํ, เอวํ สนฺเตปิ ธมฺมโต
เอตํ สีลํ นาม ปาณาติปาตาทีหิ วา วิรมนฺตสฺส วตฺตปฏิปตฺตึ มา ปูเรนฺตสฺส
เจตนาทโย ธมฺมา เวทิตพฺพา. วุตฺตเญฺหตํ ปฏิสมฺภิทายํ "กึ สีลนฺติ เจตนา สีลํ,
เจตสิกํ สีลํ, สํวโร สีลํ, อวีติกฺกโม สีลนฺ"ติ. ๑-
     ตตฺถ เจตนา สีลํ นาม ปาณาติปาตาทีหิ วา วิรมนฺตสฺส วตฺตปฏิปตฺตึ
วา ปูเรนฺตสฺส เจตนา, เจตสิกํ สีลํ นาม ปาณาติปาตาทีหิ วิรมนฺตสฺส วิรติ.
อปิจ เจตนา สีลํ นาม ปาณาติปาตาทีนิ ปชหนฺตสฺส สตฺต กมฺมปถเจตนา,
@เชิงอรรถ: ๑ ขุ.ปฏิ. ๓๑/๘๙/๖๔ (สฺยา)
เจตสิกํ สีลํ นาม "อภิชฺฌํ ปหาย วิคตาภิชฺเฌน เจตสา วิหรตี"ติอาทินา
นเยน สํยุตฺตมหาวคฺเค วุตฺตา อนภิชฺฌาอพฺยาปาทสมฺมาทิฏฺิธมฺมา. สํวโร สีลนฺติ
เอตฺถ ปญฺจวิเธน สํวโร เวทิตพฺโพ ปาฏิโมกฺขสํวโร สติสํวโร าณสํวโร
ขนฺติสํวโร วิริยสํวโรติ. ตสฺส นานากรณํ วิสุทฺธิมคฺเค ๑- วุตฺตํ. อวีติกฺกโม
สีลนฺติ สมาทินฺนสีลสฺส กายิกวาจสิโก อวีติกฺกโม. เอตฺถ จ สํวรสีลํ
อวีติกฺกมสีลนฺติ อิทเมว นิปฺปริยายโต สีลํ, เจตนา สีลํ เจตสิกํ สีลนฺติ ปริยายโต
สีลนฺติ เวทิตพฺพํ.
     ยสฺมา ปน ปาฏิโมกฺขสํวรสีเลน ภิกฺขุ สาสเน ปติฏฺาติ นาม, ตสฺมา
ตํ ปติฏฺาติ วุตฺตํ. ปติฏฺหติ วา เอตฺถ ภิกฺขุ, กุสลธมฺมาเอว วา เอตฺถ
ปติฏฺหนฺตีติ ปติฏฺา. อยมตฺโถ:-
           "สีเล ปติฏฺาย นโร สปญฺโ     จิตฺตํ ปญฺญฺจ ภาวยํ
            อาตาปี นิปโก ภิกฺขุ           โส อิมํ วิชฏเย ชฏนฺ"ติ ๒- จ
     "ปติฏฺา มหาราช สีลํ สพฺเพสํ กุสลานํ ธมฺมานนฺ"ติ จ "สีเล
ปติฏฺิตสฺส โข มหาราช สพฺเพ กุสลา ธมฺมา น ปริหายนฺตี"ติ จ อาทิสุตฺตวเสน
เวทิตพฺโพ.
     ตเทตํ ปุพฺพุปฺปตฺติอตฺเถน อาทิ. วุตฺตมฺปิ เจตํ:-
              "ตสฺมาติห ตฺวํ อุตฺติย อาทิเมว วิโสเธหิ กุสเลสุ
         ธมฺเมสุ. โก จาทิ กุสลานํ ธมฺมานํ, สีลญฺจ สุวิสุทฺธํ ทิฏฺิ
         จ อุชุกา"ติ. ๓-
     ยถา หิ นครวฑฺฒกี นครํ มาเปตุกาโม ปมํ นครฏฺานํ โสเธติ,
ตโต อปรภาเค วีถิจตุกฺกสิงฺฆาฏกาทิปริจฺเฉเทน วิภชิตฺวา นครํ มาเปติ, เอวเมว
@เชิงอรรถ: ๑ วิสุทฺธิ. ๑/๘ สีลนิทฺเทส             ๒ สํ.ส. ๑๕/๒๓/๑๖
@๓ สํ.ม. ๑๙/๓๘๒/๑๔๔
โยคาวจโร อาทิโตว สีลํ วิโสเธติ, ตโต อปรภาเค สมถวิปสฺสนามคฺคผลนิพฺพานานิ
สจฺฉิกโรติ. ยถา วา ปน รชโก ปมํ ตีหิ ขาเรหิ วตฺถํ โธวิตฺวา ปริสุทฺเธ
วตฺเถ ยถิจฺฉิตํ ๑- รงฺคชาตํ อุปเนติ. ยถา วา ปน เฉโก จิตฺตกาโร รูปํ
ลิขิตุกาโม อาทิโตว ภิตฺติปริกมฺมํ กโรติ, ตโต อปรภาเค รูปํ สมุฏฺาเปติ,
เอวเมว โยคาวจโร อาทิโตว สีลํ วิโสเธตฺวา อปรภาเค สมถวิปสฺสนาทโย
ธมฺเม สจฺฉิกโรติ, ตสฺมา สีลํ "อาที"ติ วุตฺตํ.
     ตเทตํ จรณสริกฺขกตาย ๒- จรณํ. จรณาติ หิ ปาทา วุจฺจนฺติ, ยถา หิ
ฉินฺนจรณสฺส ปุริสสฺส ทิสํ คมนาภิสงฺขาโร น ชายติ, ปริปุณฺณปาทสฺเสว
ชายติ, เอวเมว ยสฺส สีลํ ภินฺนํ โหติ ขณฺฑํ อปริปุณฺณํ, ตสฺส นิพฺพานคมนาย
าณคมนํ น สมฺปชฺชติ. ยสฺส ปน ตํ อภินฺนํ โหติ อขณฺฑํ ปริปุณฺณํ,
ตสฺส นิพฺพานคมนาย าณคมนํ สมฺปชฺชติ. ตสฺมา สีลํ "จรณนฺ"ติ วุตฺตํ.
     ตเทตํ สํยมนวเสน สญฺโม, สํวรณวเสน สํวโร, อุภเยนาปิ สีลสญฺโม
เจว สีลสํวโร จ กถิโต. วจนตฺโถ ปเนตฺถ สํยเมติ วีติกฺกมวิปฺผนฺทนํ ปุคฺคลํ
วา สํยเมติ วีติกฺกมวเสน ตสฺส วิปฺผนฺทิตุํ น เทตีติ สญฺโม. วีติกฺกมสฺส
ปเวสนทฺวารํ สํวรติ ปิทหตีติ สํวโร. โมกฺขนฺติ ๒- อุตฺตมํ มุขภูตํ วา. ยถา หิ
สตฺตานํ จตุพฺพิโธ อาหาโร มุเขน ปวิสิตฺวา องฺคมงฺคานิ ผรติ, เอวํ โยคิโนปิ
จตุภูมิกํ กุสลํ สีลมุเขน ปวิสิตฺวา อตฺถสิทฺธึ สมฺปาเทติ. เตน วุตฺตํ
"โมกฺขนฺ"ติ. ปมุเขน ๔- สาธูติ ปาโมกฺขํ, ปุพฺพงฺคมํ เสฏฺ ปธานนฺติ อตฺโถ.
กุสลานํ ธมฺมานํ สมาปตฺติยาติ จุตภูมิกกุสลานํ ปฏิลาภตฺถาย ปาโมกฺขํ ปุพฺพงฺคมํ
เสฏฺ ปธานนฺติ เวทิตพฺพํ.
     กายิโก อวีติกฺกโมติ ติวิธํ กายสุจริตํ. วาจสิโกติ จตุพฺพิธํ วจีสุจริตํ.
กายิกวาจสิโกติ ตทุภยํ. อิมินา อาชีวฏฺมกสีลํ ปริยาทาย ทสฺเสติ. สํวุโตติ
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. ยทิจฺฉกํ   ๒ ฉ.ม......สริกฺขตาย   ๓ ก. มุขนฺติ   ๔ ฉ.ม. ปมุเข
ปิหิโต, สํวุตินฺทฺริโย ปิหิตินฺทฺริโยติ อตฺโถ. ยถา หิ สํวุตทฺวารํ เคหํ "สํวุตํ
เคหํ ปิหิตํ เคหนฺ"ติ วุจฺจติ, เอวมิธ สํวุตินฺทฺริโย "สํวุโต"ติ วุตฺโต.
ปาฏิโมกฺขสํวเรนาติ ปาฏิโมกฺเขน จ สํวเรน จ, ปาฏิโมกฺขสงฺขาเตน วา
สํวเรน. อุเปโตติอาทีนิ วุตฺตตฺถาเนว.
     [๕๑๒] อิริยตีติอาทีหิ สตฺตหิปิ ปเทหิ ปาฏิโมกฺขสํวรสีเล ิตสฺส ภิกฺขุโน
อิริยาปถวิหาโร กถิโต.
     [๕๑๓] อาจารโคจรนิทฺเทเส กิญฺจาปิ ภควา สมณาจารํ สมณโคจรํ
กเถตุกาโม "อาจารโคจรสมฺปนฺโนติ อตฺถิ อาจาโร, อตฺถิ อนาจาโร"ติ ปทํ
อุทฺธริ. ยถา ปน มคฺคกุสโล ปุริโส มคฺคํ อาจิกฺขนฺโต  "วามํ มุญฺจ ทกฺขิณํ
คณฺหา"ติ ปมํ มุญฺจิตพฺพํ สภยมคฺคํ อุปฺปถมคฺคํ อาจิกฺขติ, ปจฺฉา คเหตพฺพํ
เขมมคฺคํ อุชุมคฺคํ, เอวเมว มคฺคกุสลปุริสสทิโส ธมฺมราชา ปมํ ปหาตพฺพํ
พุทฺธปฏิกุฏฺ อนาจารํ อาจิกฺขิตฺวา ปจฺฉา อาจารํ อาจิกฺขิตุกาโม "ตตฺถ กตโม
อนาจาโร"ติอาทิมาห. ปุริเสน หิ อาจิกฺขิตมคฺโค สมฺปชฺเชยฺย วา น วา,
ตถาคเตน อาจิกฺขิตมคฺโค อปณฺณโก อินฺเทน วิสฺสฏฺ วชิรํ วิย อวิรชฺฌนโก
นิพฺพานนครํเยว สโมสรติ. เตน วุตฺตํ "ปุริโส มคฺคกุสโลติ โข ติสฺส
ตถาคตสฺเสตํ อธิวจนํ อรหโต สมฺมาสมฺพุทฺธสฺสา"ติ. ๑-
     ยสฺมา วา สสีสํ นหาเนน ปหีนเสทมลชลฺลิกสฺส ปุริสสฺส มาลาคนฺธ-
วิเลปนาทิวิภูสนวิธานํ วิย ปหีนปาปธมฺมสฺส กลฺยาณธมฺมสมาโยโค สมฺปนฺนรูโป
โหติ, ตสฺมา เสทมลชลฺลิกํ วิย ปหาตพฺพํ ปมํ อนาจารํ อาจิกฺขิตฺวา
ปหีนเสทมลชลฺลิกสฺส มาลาคนฺธวิเลปนาทิวิภูสนวิธานํ วิย ปจฺฉา อาจารํ
อาจิกฺขิตุกาโมปิ ตตฺถ กตโม อนาจาโรตฺยาทิมาห. ตตฺถ กายิโก วีติกฺกโมติ
ติวิธํ กายทุจฺจริตํ. วาจสิโก วีติกฺกโมติ จตุพฺพิธํ วจีทุจฺจริตํ. กายิกวาจสิโก
วีติกฺกโมติ ตทุภยํ. เอวํ อาชีวฏฺมกสีลสฺเสว วีติกฺกมํ ทสฺเสสิ.
@เชิงอรรถ: ๑ สํ.ข. ๑๗/๘๔/๘๗
     ยสฺมา ปน น เกวลํ กายวาจาหิเยว อนาจารํ อาจรติ, มนสาปิ อาจรติเอว.
ตสฺมา ตํ ทสฺเสตุํ "สพฺพมฺปิ ทุสฺสีลฺยํ อนาจาโร"ติ วุตฺตํ. ตตฺถ เอกจฺจิยํ ๑-
อนาจารํ วิภชิตฺวา ทสฺเสนฺโต อิเธกจฺโจ เวฬุทาเนนาติอาทิมาห. ตตฺถ เวฬุทาเนนาติ
ปจฺจยเหตุเกน เวฬุทาเนน. วิหาเร อุฏฺิตญฺหิ อรญฺโต วา อาหริตฺวา
รกฺขิตโคปิตํ เวฬุํ "เอวํ เม ปจฺจยํ ทสฺสนฺตี"ติ อุปฏฺากานํ ทาตุํ น วฏฺฏติ.
เอวญฺหิ ชีวิตํ กปฺเปนฺโต อเนสนาย มิจฺฉาชีเวน ชีวติ. โส ทิฏฺเ เจว ๒-
ธมฺเม ครหํ ปาปุณาติ, สมฺปราเย จ อปายปริปูรโก โหติ. อตฺตโน ปุคฺคลิกเวฬุํ
กุลสงฺคหตฺถาย ททํ ๓- กุลทูสกทุกฺกฏมาปชฺชติ, ปรปุคฺคลิกํ เถยฺยจิตฺเตน ททมาโน
ภณฺฑคฺเฆน กาเรตพฺโพ. สํฆิเกปิ เอเสว นโย. สเจ ปน ตํ อิสฺสรวตาย
เทติ, ครุภณฺฑวิสฺสชฺชนมาปชฺชติ.
     กตโร ปน เวฬุ ครุภณฺฑํ โหติ, กตโร น โหตีติ. โย ตาว อโรปิโม
สยํ ชาโต, โส สํเฆน ปริจฺฉินฺนฏฺาเนเยว ครุภณฺฑํ, ตโต ปรํ น ครุภณฺฑํ.
โรปิตฏฺาเน สพฺเพน สพฺพํ ครุภณฺฑํ. โส ปน ปมาเณน ปริจฺฉินฺโน
เตลนาฬิปฺปมาโณปิ ครุภณฺฑํ, น ตโต เหฏฺา. ยสฺส ปน ภิกฺขุโน เตลนาฬิยา
วา กตฺตรทณฺเฑน วา อตฺโถ, เตน ผาติกมฺมํ กตฺวา คเหตพฺโพ. ผาติกมฺมํ
ตทคฺฆนกํ วา อติเรกํ วา วฏฺฏติ, โอนกํ ๔- น วฏฺฏติ. หตฺถกมฺมมฺปิ อุทกาหรณมตฺตํ
วา อปฺปหริตกรณมตฺตํ วา น วฏฺฏติ, ตํ ๕- ถาวรํ กาตุํ วฏฺฏติ. ตสฺมา
โปกฺขรณิโต วา ปํสุํ อุทฺธริตฺวา โสปานํ วา อตฺถราเปตฺวา วิสมฏฺานํ วา
สมํ กตฺวา คเหตุํ วฏฺฏติ. ผาติกมฺมํ อกตฺวา คหิโต ตตฺถ วสนฺเตเนว
ปริภุญฺชิตพฺโพ, ปกฺกมนฺเตน สํฆิกํ กตฺวา เปตฺวา คนฺตพฺพํ. อสติยา คเหตฺวา
คเตน ยตฺถ คโต สรติ, ตโต ปจฺจาหริตพฺโพ. สเจ อนฺตรา ภยํ โหติ,
สมฺปตฺตวิหาเร เปตฺวา คนฺตพฺพํ.
@เชิงอรรถ: ๑ ม. เอกจฺจสฺส            ๒ ฉ.ม. ทิฏฺเว       ๓ ฉ.ม. ททนฺโต
@๔ สี. โอมกํ, ฉ.ม. อูนกํ     ๕ ฉ.ม. อยํ ปาโ น ทิสฺสติ
     มนุสฺสา วิหารํ คนฺตฺวา เวฬุํ ยาจนฺติ, ภิกฺขู สํฆิโกติ ทาตุํ น วิสหนฺติ,
มนุสฺสา ปุนปฺปุนํ ยาจนฺติ วา ตชฺเชนฺติ วา, ตทา ภิกฺขูหิ "ทณฺฑกมฺมํ กตฺวา
คณฺหถา"ติ วตฺตุํ วฏฺฏติ. เวฬุทานํ นาม น โหติ. สเจ เต ทณฺฑกมฺมตฺถาย
วาสิผรสุอาทีนิ วา ขาทนียโภชนียํ วา เทนฺติ, คเหตุํ น วฏฺฏติ. วินยฏฺกถายํ
ปน "ทฑฺฒเคหา มนุสฺสา คณฺหิตฺวา คจฺฉนฺตา น วาเรตพฺพา"ติ วุตฺตํ.
     สเจ สํฆสฺส เวฬุคุมฺเพ เวฬุทูสิกา อุปฺปชฺชนฺติ, ตํ อาโกฏฺฏาเปนฺตานํ ๑-
เวฬุ นสฺสติ, กึ กาตพฺพนฺติ. ภิกฺขาจาเร มนุสฺสานํ อาจิกฺขิตพฺพํ. สเจ โกฏฺเฏตุํ
น อิจฺฉนฺติ, สมภาคํ ลภิสฺสถาติ วตฺตพฺพา. น อิจฺฉนฺติเยว, เทฺว โกฏฺาเส
ลภิสฺสถาติ วตฺตพฺพา. เอวมฺปิ อนิจฺฉนฺเตสุ นฏฺเนตฺโถ นตฺถิ, ตุมฺหากํ คเณ ๒-
สติ ทณฺฑกมฺมํ กริสฺสถ, โกฏฺเฏตฺวา คณฺหถาติ วตฺตพฺพา. เวฬุทานํ นาม น
โหติ. เวฬุคุมฺเพ อคฺคิมฺหิ อุฏฺิเตปิ อุทเกน วุยฺหมานเวฬูสุปิ เอเสว นโย.
รุกฺเขสุปิ อยเมว กถามคฺโค. รุกฺโข ปน สูจิทณฺฑกปฺปมาโณ ครุภณฺฑํ โหติ.
สํฆิเก รุกฺเข โกฏฺฏาเปตฺวา สํฆํ อนาปุจฺฉิตฺวาปิ สํฆิกํ อาวาสํ กาตุํ ลพฺภติ.
วจนปถจฺเฉทนตฺถํ ปน อาปุจฺฉิตฺวาว กาตพฺโพ.
     ปุคฺคลิกํ กาตุํ ลพฺภติ น ลพฺภตีติ? น ลพฺภติ. หตฺถกมฺมสีเสน ปน
เอกสฺมึ เคเห มญฺจฏฺานมตฺตํ ลพฺภติ. ตีสุ เคเหสุ เอกํ เคหํ ลภติ. สเจ
ทพฺพสมฺภารา ปุคฺคลิกา โหนฺติ, ภูมิ สํฆิกา, เอกํ เคหํ กตฺวา สมภาคํ ลภติ.
ทฺวีสุ เคเหสุ เอกํ เคหํ ลภติ. สํฆิกรุกฺเข สํฆิกํ อาวาสํ พาเธนฺเต สํฆํ
อนาปุจฺฉา หาเรตุํ วฏฺฏติ น วฏฺฏตีติ? วฏฺฏติ, วจนปถจฺเฉทนตฺถํ ปน
อาปุจฺฉิตฺวาว หาเรตพฺโพ. สเจ รุกฺขํ นิสฺสาย สํฆสฺส มหนฺโต ลาโภ โหติ, น
หาเรตพฺโพ. ปุคฺคลิกรุกฺเข สํฆิกํ อาวาสํ พาเธนฺเต รุกฺขสามิกสฺส อาจิกฺขิตพฺพํ.
สเจ หริตุํ น อิจฺฉติ, เฉทาเปตฺวา หาเรตพฺโพ. รุกฺขํ เม เทถาติ โจเทนฺตสฺส
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. อโกฏฺฏาเปนฺตานํ              ๒ ฉ.ม. ขเณ
รุกฺขํ อคฺฆาเปตฺวา มูลํ ทาตพฺพํ. สํฆิเก รุกฺเข ปุคฺคลิกาวาสํ ปุคฺคลิเก จ
ปุคฺคลิกาวาสํ พาเธนฺเตปิ เอเสว นโย. วลฺลิยมฺปิ อยเมว กถามคฺโค. วลฺลิ
ปน ยตฺถ วิกฺกายติ, ทุลฺลภา โหติ, ตตฺถ ครุภณฺฑํ. สา จ โข อุปฑฺฒพาหุปฺปมาณโต
ปฏฺาย, ตโต เหฏฺา วลฺลิขณฺฑํ ครุภณฺฑํ น โหติ.
     ปตฺตทานาทีสุปิ ปตฺตทาเนนาติ ปจฺจยเหตุเกน ปตฺตทาเนนาติอาทิ สพฺพํ
เวฬุทาเน วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํ. ครุภณฺฑตาย ปเนตฺถ อยํ วินิจฺฉโย.
ปตฺตมฺปิ หิ ยตฺถ วิกฺกายติ, คนฺถิกาทโย คนฺถปลิเวธนาทีนํ ๑- อตฺถาย คณฺหนฺติ,
ตาทิเส ทุลฺลภฏฺาเนเยว ครุภณฺฑํ โหติเอว. เอส ตาว
กึสุกปตฺตกณฺณปิลนฺธนตาลปตฺตาทีสุ วินิจฺฉโย.
     ตาลปณฺณมฺปิ อิมสฺมึเยว าเน กเถตพฺพํ. ตาลปณฺณมฺปิ หิ สยํ ชาเต
ตาลวเน สํเฆน ปริจฺฉินฺนฏฺาเนเยว ครุภณฺฑํ, น ตโต ปรํ. โรปิมตาเลสุ
สพฺพมฺปิ ครุภณฺฑํ. ตสฺส ปมาณํ เหฏฺิมโกฏิยา อฏฺงฺคุลปฺปมาโณปิ ริตฺตโปตฺถโก.
ติณมฺปิ เอตฺเถว ปกฺขิปิตฺวา กเถตพฺพํ. ยตฺถ ปน ติณํ นตฺถิ, ตตฺถ
มุญฺชปลาลนาฬิเกรปณฺณาทีหิปิ ฉาเทนฺติ, ตสฺมา ตานิปิ ติเณเนว สงฺคหิตานิ.
อิติ มุญฺชปลาลาทีสุ ยงฺกิญฺจิ มุฏฺิปฺปมาณํ ติณํ นาฬิเกรปณฺณาทีสุ จ
เอกปณฺณมฺปิ สํฆสฺส ทินฺนํ วา ตตฺถชาตกํ วา พหิอาราเม สํฆสฺส ติณวตฺถุมฺหิ
ชาตติณํ วา รกฺขิตโคปิตํ ครุภณฺฑํ โหติ. ตํ ปน สํฆกมฺเม จ เจติยกมฺเม จ
กเต อติเรกํ ปุคฺคลิกกมฺเม ทาตุํ ๒- วฏฺฏติ. เหฏฺา วุตฺตเวฬุมฺหิปิ เอเสว
นโย.
     ปุปฺผทาเน "เอตฺตเกสุ รุกฺเขสุ ปุปฺผานิ วิสฺสชฺเชตฺวา ยาคุภตฺตวตฺเต
อุปเนนฺตุ, เอตฺตเกสุ เสนาสนปฏิสงฺขรเณสุ อุปเนนฺตู"ติ เอวํ นิยมิตฏฺาเนเอว
ปุปฺผานิ ครุภณฺฑานิ โหนฺติ. ปรตีเร สามเณรา ปุปฺผานิ โอจินิตฺวา ราสึ
กโรนฺติ. ปญฺจงฺคสมนฺนาคโต ปุปฺผภาชโก ภิกฺขุสํฆํ คเณตฺวา โกฏฺาเส กโรติ,
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. คนฺธิกาทโย คนฺธปลิเวานทีนํ      ๒ ฉ.ม. กาตุํ
โส สมฺปตฺตปริสาย สํฆํ อนาปุจฺฉิตฺวาว ทาตุํ ลภติ, อสมฺมเตน ปน อาปุจฺฉิตฺวาว
ทาตพฺพํ. ภิกฺขุ ปน กสฺส ปุปฺผานิ ทาตุํ ลภติ, กสฺส ทาตุํ น ลภตีติ.
มาตาปิตูนํ เคหํ หริตฺวาปิ เคหโต ปกฺโกสาเปตฺวาปิ "วตฺถุปูชํ กโรถา"ติ ทาตุํ
ลภติ, ปิลนฺธนตฺถาย ทาตุํ น ลภติ, เสสาตีนํ ปน หริตฺวา น ทาตพฺพํ,
ปกฺโกสาเปตฺวา "ปูชํ กโรถา"ติ ทาตพฺพํ. เสสชนสฺส ปูชนฏฺานํ สมฺปตฺตสฺส
อปจฺจาสึสนฺเตน ทาตพฺพํ. ปุปฺผทานํ นาม น โหติ. วิหาเร พหูนิ ปุปฺผานิ
ปุปฺผนฺติ. ภิกฺขุนา ปิณฺฑาย จรนฺเตน มนุสฺเส ทิสฺวา "วิหาเร พหูนิ ปุปฺผานิ
ปูเชถา"ติ วตฺตพฺพํ. วจนมตฺเต โทโส นตฺถิ. มนุสฺสา ขาทนียโภชนียํ อาทาย
อาคมิสฺสนฺตีติ จิตฺเตน ปน น วตฺตพฺพํ. สเจ วทติ, ขาทนียโภชนียํ
น ปริภุญฺชิตพฺพํ, มนุสฺสา อตฺตโน ธมฺมตาย วิหาเร ปุปฺผานิ อตฺถีติ ปุจฺฉิตฺวา
"อสุกทิวเส วิหารํ อาคมิสฺสาม, สามเณรานํ ปุปฺผานิ โอจินิตุํ มา เทถา"ติ
วทนฺติ. ภิกฺขู สามเณรานํ กเถตุํ ปมุฏฺา. สามเณเรหิ ปุปฺผานิ โอจินิตฺวา
ปิตานิ. มนุสฺสา ภิกฺขู อุปสงฺกมิตฺวา "ภนฺเต มยํ ตุมฺหากํ อสุกทิวเสเยว
อาโรจยิมฺหา, `สามเณรานํ ปุปฺผานิ โอจินิตุํ มา เทถา'ติ. กสฺมา น วารยิตฺถา"ติ.
"สติ เม ปมุฏฺา, ปุปฺผานิ โอจินิตมตฺตาเนว, ๑- น ตาว ปูชา กตา"ติ
วตฺตพฺพํ. "คณฺหถ ปูเชถา"ติ น วตฺตพฺพํ. สเจ วทติ, อามิสํ น ปริภุญฺชิตพฺพํ.
       อปโร ภิกฺขุ สามเณรานํ อาจิกฺขติ "อสุกคามวาสิโน ปุปฺผานิ มา
โอจินิตฺถาติ อาหํสู"ติ. มนุสฺสาปิ อามิสํ อาหริตฺวา ทานํ ทตฺวา วทนฺติ
"อมฺหากํ มนุสฺสา น พหุกา, สามเณเร ๒- อเมฺหหิ สห ปุปฺผานิ โอจินิตุํ
อาณาเปถา"ติ. "สามเณเรหิ ภิกฺขา ลทฺธา, เย ภิกฺขาจารํ น คจฺฉนฺติ, เต
สยเมว ชานิสฺสนฺติ อุปาสกา"ติ วตฺตพฺพํ. เอตฺตกํ นยํ ลภิตฺวา สามเณเร
ปุตฺเต วา ภาติเก วา กตฺวา ปุปฺผานิ โอจินาเปตุํ โทโส นตฺถิ, ปุปฺผทานํ
นาม น โหติ.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. โอจิต....         ๒ ม. สามเณเรหิ
     ผลทาเน ผลมฺปิ ปุปฺผํ วิย นิยมิตเมว ครุภณฺฑํ โหติ. วิหาเร พหุกมฺหิ
ผลาผเล สติ อผาสุกา มนุสฺสา อาคนฺตฺวา ยาจนฺติ. ภิกฺขู "สํฆิกนฺ"ติ ทาตุํ
น อุสฺสหนฺติ. มนุสฺสา วิปฺปฏิสาริโน อกฺโกสนฺติ ปริภาสนฺติ. ตตฺถ กึ
กาตพฺพนฺติ. ผเลหิ วา รุกฺเขหิ วา ปริจฺฉินฺทิตฺวา กติกา กาตพฺพา "อสุเก
จ อสุเก จ รุกฺเข ๑- เอตฺตกานิ ผลานิ คณฺหนฺตา เอตฺตเกสุ วา รุกฺเขสุ
ผลานิ คณฺหนฺตา น วาเรตพฺพา"ติ. โจรา ปน อิสฺสรา วา พลกฺกาเรน
คณฺหนฺตา น วาเรตพฺพา. กุทฺธา หิ เต สกลวิหารมฺปิ นาเสยฺยุํ. อาทีนโว
ปน กเถตพฺโพติ.
     สินานทาเน สินานจุณฺณานิ โกฏฺฏิตานิ น ครุภณฺฑานิ. อโกฏฺฏิโต
รุกฺขตโจว ครุภณฺฑํ. จุณฺณํ ปน อคิลานสฺส รชนนิปกฺกํ วฏฺฏติ. คิลานสฺส
ยงฺกิญฺจิ จุณฺณํ วฏฺฏติเยว. มตฺติกาปิ เอตฺเถว ปกฺขิปิตฺวา กเถตพฺพา. มตฺติกาปิ
หิ ๒- ยตฺถ ทุลฺลภา โหติ, ตตฺเถว ครุภณฺฑํ. สาปิ เหฏฺิมโกฏิยา
ตึสปลคุฬปิณฺฑปฺปมาณาว, ตโต เหฏฺา น ครุภณฺฑนฺติ.
     ทนฺตกฏฺทาเน ทนฺตกฏฺ อจฺฉินฺนกเมว ครุภณฺฑํ. เยสํ สามเณรานํ
สํฆโต ทนฺตกฏฺวาโร ปาปุณาติ, เต อตฺตโน อาจริยุปชฺฌายานํ ปาฏิเยกฺกํ
ทาตุํ น ลภนฺติ. เยหิ ปน เอตฺตกานิ ทนฺตกฏฺานิ อาหริตพฺพานีติ
ปริจฺฉินฺทิตฺวา วารํ คหิตานิ, เต อติเรกานิ อาจริยุปชฺฌายานํ ทาตุํ ลภนฺติ. เอเกน
ภิกฺขุนา ทนฺตกฏฺมาฬกโต พหูนิ ทนฺตกฏฺานิ น คเหตพฺพานิ. เทวสิกํ
เอเกกเมว คเหตพฺพํ ปาฏิเยกฺกํ วสนฺเตนาปิ ภิกฺขุสํฆํ คณยิตฺวา ยตฺตกานิ
อตฺตโน ปาปุณนฺติ, ตตฺตกาเนว คเหตฺวา คนฺตพฺพํ. อนฺตรา อาคนฺตุเกสุ วา
อาคเตสุ ทิสํ วา ปกฺกมนฺเตน อาหริตฺวา คหิตฏฺาเนเยว เปตพฺพานิ.
     จาฏุกมฺยตายาติอาทีสุ จาฏุกมฺยตา วุจฺจติ อตฺตานํ ทาสํ วิย นีจฏฺาเน
เปตฺวา ปรสฺส ขลิตวจนมฺปิ สณฺเปตฺวา ปิยกามตาย ปคฺคยฺหวจนํ. มุคฺคสูปตายาติ ๓-
มุคฺคสูปสมานาย สจฺจาลิเกน ชีวิตกปฺปนตาเยตํ อธิวจนํ. ยถา หิ มุคฺคสูเป
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. อสุเกสุ จ รุกฺเขสุ    ๒ ฉ.ม. อยํ สทฺโท น ทิสฺสติ
@๓ ฉ.ม. มุคสูปฺยตาติ
ปจฺจนฺเต พหู มุคฺคา ปากํ คจฺฉนฺติ, โถกา น คจฺฉนฺติ, เอวเมว สจฺจาลิเกน
ชีวิตกปฺปเก ปุคฺคเล พหุ อลิกํ โหติ, อปฺปกํ สจฺจํ. ยถา วา มุคฺคสูปสฺส
อปฺปวิสนฏฺานํ นาม นตฺถิ, เอวเมว สจฺจาลิกวุตฺติโน ปุคฺคลสฺส อปฺปวิฏฺวาจา
นาม นตฺถิ. สิงฺฆาฏกํ วิย อิจฺฉิติจฺฉิตธาราย ปติฏฺาติ. เตนสฺส สา มุสาวาทิตา
มุคฺคสูปตาติ วุตฺตา. ปาริภฏฺยตาติ ปริภฏกมฺมภาโว. ปริภฏสฺส หิ กมฺมํ
ปาริภฏฺยํ, ตสฺส ภาโว ปาริภฏฺยตา. อลงฺการกรณาทีหิ ทารกกีฬาปนสฺเสตํ
อธิวจนํ.
     ชงฺฆเปสนิกนฺติ คามนฺตรเทสนฺตราทีสุ เตสํ เตสํ คิหีนํ สาสนปฏิสาสนหรณํ.
อิทญฺหิ ชงฺฆเปสนิกํ นาม อตฺตโน มาตาปิตูนํ, เย จสฺส มาตาปิตโร
อุปฏฺหนฺติ, เตสํ สาสนํ คเหตฺวา กตฺถจิ คมนวเสน วฏฺฏติ. เจติยสฺส วา
สํฆสฺส วา อตฺตโน วา กมฺมํ กโรนฺตานํ วฑฺฒกีนมฺปิ สาสนํ หริตุํ วฏฺฏติ.
มนุสฺสา "ทานํ ทสฺสาม, ปูชํ กริสฺสาม, ภิกฺขุสํฆสฺส อาจิกฺขถา"ติ วทนฺติ.
"อสุกตฺเถรสฺส นาม เทถา"ติ ปิณฺฑปาตํ วา เภสชฺชํ วา จีวรํ วา เทนฺติ,
"วิหาเร ปูชํ กโรถา"ติ มาลาคนฺธวิเลปนาทีนิ วา ธชปฏากาทีนิ วา นิยฺยาเทนฺติ,
สพฺพํ หริตุํ วฏฺฏติ, ชงฺฆเปสนิกํ นาม น โหติ. เสสานํ สาสนํ คเหตฺวา
คจฺฉนฺตสฺส ปทวาเร ปทวาเร โทโส.
     อญฺตรญฺตเรนาติ เอเตสํ วา เวฬุทานาทีนํ อญฺตรญฺตเรน เวชฺชกมฺมํ
ภณฺฑาคาริกกมฺมํ ปิณฺฑปฏิปิณฺฑกมฺมํ สํฆุปฺปาทเจติยุปฺปาทอุปฏฺาปนกมฺมนฺติ
เอวรูปานํ วา มิจฺฉาชีเวน ชีวิตกปฺปนกกมฺมานํ เยน เกนจิ. พุทฺธปฏิกุฏฺเนาติ
พุทฺเธหิ ครหิเตน ปฏิสิทฺเธน. อยํ วุจฺจตีติ อยํ สพฺโพปิ อนาจาโร นาม
กถิยติ. อาจารนิทฺเทโส วุตฺตปฏิปกฺขนเยเนว เวทิตพฺโพ.
     [๕๑๔] โคจรนิทฺเทเสปิ ปมํ อโคจรสฺส วจเน การณํ เหฏฺา
วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํ. เอตฺถ จ โคจโรติ ปิณฺฑปาตาทีนํ อตฺถาย อุปสงฺกมิตุํ
ยุตฺตฏฺานํ โคจโร, อยุตฺตฏฺานํ อโคจโร. เวสิยา โคจโร อสฺสาติ เวสิยาโคจโร, ๑-
มิตฺตสนฺถววเสน อุปสงฺกมิตฏฺานนฺติ อตฺโถ. ตตฺถ เวสิยา นาม รูปูปชีวินิโย
เยน เกนจิเทว สุลภชฺฌาจารตามิตฺตสนฺถวสิเนหวเสน อุปสงฺกมนฺโต เวสิยาโคจโร ๑-
นาม โหติ. ตสฺมา เอวํ อุปสงฺกมิตุํ น วฏฺฏติ. กึการณา? อารกฺขวิปตฺติโต.
เอวํ อุปสงฺกมนฺตสฺส หิ จิรํ รกฺขิตโคปิโตปิ สมณธมฺโม กติปาเหเนว นสฺสติ.
สเจปิ น นสฺสติ, ครหํ ลภติ. ทกฺขิณาวเสน ปน อุปสงฺกมนฺเตน สตึ
อุปฏฺาเปตฺวา อุปสงฺกมิตพฺพํ. วิธวา วุจฺจนฺติ มตปติกา วา ปวุตฺถปติกา วา.
ถุลฺลกุมาริโยติ มหลฺลิกา อนิวิฏฺกุมาริโย. ๒- ปณฺฑกาติ โลกามิสนิสฺสิตกถาพหุลา
อุสฺสนฺนกิเลสา อวูปสนฺตปริฬาหา นปุํสกา. เตสํ สพฺเพสมฺปิ อุปสงฺกมเน
อาทีนโว วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺโพ. ภิกฺขุนีสุปิ เอเสว นโย. อปิจ ภิกฺขู นาม
อุสฺสนฺนพฺรหฺมจริยา โหนฺติ, ตถา ภิกฺขุนิโย. เต อญฺมญฺ สนฺถววเสน
กติปาเหเนว รกฺขิตโคปิตํ สมณธมฺมํ นาเสนฺติ. คิลานปุจฺฉเกน ปน คนฺตุํ
วฏฺฏติ. ภิกฺขุนา ปุปฺผานิ ลภิตฺวา ปูชนตฺถายปิ โอวาททานตฺถายปิ คนฺตุํ
วฏฺฏติเยว.
     ปานาคารนฺติ สุราคารํ. ๓- ตํ พฺรหฺมจริยนฺตรายกเรหิ สุราโสณฺเฑหิ
อวิวิตฺตํ โหติ. ตตฺถ เตหิ สทฺธึ สหโสณฺฑวเสน อุปสงฺกมิตุํ น วฏฺฏติ.
พฺรหฺมจริยนฺตราโย โหติ. สํสฏฺโ วิหรติ ราชูหีติอาทีสุ ราชาโนติ อภิสิตฺตา
วา โหนฺตุ อนภิสิตฺตา วา, เย รชฺชมนุสาสนฺติ. ราชมหามตฺตาติ ราชูนํ
อิสฺสริยสทิสาย มหติยา อิสฺสริยมตฺตาย สมนฺนาคตา. ติตฺถิยาติ วิปรีตทสฺสนา
พาหิรปริพฺพาชกา. ติตฺถิยสาวกาติ ภตฺติวเสน เตสํ ปจฺจยทายกา, เอเตหิ สทฺธึ
สํสคฺคชาโต โหตีติ อตฺโถ.
     อนนุโลมิเกน สํสคฺเคนาติ อนนุโลมิกสํสคฺโค นาม ติสฺสนฺนํ สิกฺขานํ
อนนุโลโม ปจฺจนีกสํสคฺโค, เยน พฺรหฺมจริยนฺตรายํ ปญฺตฺติวีติกฺกมํ
@เชิงอรรถ: ๑ ก. เวสิยโคจโร      ๒ ม. อนิวิทฺธกุมาริโย
@๓ ฉ.ม. สุราปานฆรํ
สลฺเลขปริหานิญฺจ ปาปุณาติ. เสยฺยถีทํ? ราชราชมหามตฺเตหิ สทฺธึ สหโสกิตา
สหนนฺทิตา สมานสุขทุกฺขตา ๑- อุปฺปนฺเนสุ กิจฺจกรณีเยสุ อตฺตนาว โยคํ อาปชฺชนตา,
ติตฺถิยติตฺถิยสาวเกหิ สทฺธึ เอกจฺฉนฺทรุจิสมาจารตา เอกจฺฉนฺทรุจิสมาจารภาวาวโห
วา สิเนหพหุมานสนฺถโว. ตตฺถ ราชราชมหามตฺเตหิ สทฺธึ สํสคฺโค
พฺรหฺมจริยนฺตรายํ กโรติ. อิตเรหิ เตสํ ลทฺธิคฺคหณํ. เตสํ ปน วาทํ ภินฺทิตฺวา
อตฺตโน ลทฺธึ คณฺหาเปตุํ สมตฺเถน อุปสงฺกมิตุํ วฏฺฏติ.
     อิทานิ อปเรนปิ ปริยาเยน อโคจรํ ทสฺเสตุํ ยานิ วา ปน ตานิ
กุลานีติอาทิมารทฺธํ. ตตฺถ อสฺสทฺธานีติ พุทฺธาทีสุ สทฺธาวิรหิตานิ. พุทฺโธ
สพฺพญฺู, ธมฺโม นิยฺยานิโก, สํโฆ สุปฏิปนฺโนติ น สทฺทหนฺติ. อปฺปสนฺนานีติ
จิตฺตํ ปสนฺนํ อนาวิลํ กาตุํ น สกฺโกนฺติ. อกฺโกสกปริภาสกานีติ อกฺโกสกานิ
เจว ปริภาสกานิ จ, "โจโรสิ, พาโลสิ, มุโฬฺหสิ, โอฏฺโสิ, โคโณสิ, คทฺรโภสิ,
อาปายิโกสิ, เนรยิโกสิ, ติรจฺฉานคโตสิ, นตฺถิ ตุยฺหํ สุคติ, ทุคฺคติเยว
ปาฏิกงฺขา"ติ เอวํ ทสหิ อกฺโกสวตฺถูหิ อกฺโกสนฺติ, "โหตุ อิทานิ ตํ ปหริสฺสาม
พนฺธิสฺสาม วธิสฺสามา"ติ เอวํ ภยทสฺสเนน ปริภาสนฺติ วาตฺยตฺโถ. ๒- อนตฺถกามานีติ
อตฺถํ น อิจฺฉนฺติ, อนตฺถเมว อิจฺฉนฺติ. อหิตกามานีติ อหิตเมว อิจฺฉนฺติ, หิตํ
น อิจฺฉนฺติ. อผาสุกกามานีติ ผาสุกํ น อิจฺฉนฺติ. อผาสุกเมว อิจฺฉนฺติ.
อโยคกฺเขมกามานีติ จตูหิ โยเคหิ เขมํ นิพฺภยํ น อิจฺฉนฺติ, สภยเมว อิจฺฉนฺติ.
ภิกฺขูนนฺติ เอตฺถ สามเณราปิ สงฺคหํ คจฺฉนฺติ. ภิกฺขุนีนนฺติ เอตฺถ
สิกฺขมานสามเณริโยปิ. สพฺเพสมฺปิ หิ ภควนฺตํ อุทฺทิสฺส ปพฺพชิตานญฺเจว สรณคตานญฺจ
จตุนฺนมฺปิ ปริสานํ ตานิ อนตฺถกามานิเยว. ตถารูปานิ กุลานีติ เอวรูปานิ
ขตฺติยกุลาทีนิ กุลานิ. เสวตีติ นิสฺสาย ชีวติ. ภชตีติ อุปสงฺกมติ. ปยิรุปาสตีติ
ปุนปฺปุนํ อุปสงฺกมติ. อยํ วุจฺจตีตี อยํ เวสิยาทิโคจรสฺส เวสิยาทิโก
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. สมสุขทุกฺขตา        ๒ ฉ.ม. จาติ อตฺโถ
ราชาทิสํสฏฺสฺส ราชาทิโก อสฺสทฺธกุลาทิเสวกสฺส อสฺสทฺธกุลาทิโก จาติ ติปฺปกาโรปิ
อยุตฺตโคจโร อโคจโรติ เวทิตพฺโพ.
     ตสฺส อิมินา ปริยาเยน อโคจรตา เวทิตพฺพา. เวสิยาทิโก ตาว
ปญฺจกามคุณนิสฺสยโต อโคจโรติ เวทิตพฺโพ. ยถาห "โก จ ภิกฺขเว ภิกฺขุโน
อโคจโร ปรวิสโย, ยทิทํ ปญฺจ กามคุณา"ติ. ๑- ราชาทิโก ฌานานุโยคสฺส
อนุปนิสฺสยโต ลาภสกฺการาสนิจกฺกนิปฺโผตนทิฏฺิวิปตฺติเหตุโต ๒- จ,
อสฺสทฺธกุลาทิโก สทฺธาหานิจิตฺตสนฺโตสาวหนโต อโคจโรติ.
     โคจรนิทฺเทเส น เวสิยาโคจโรติอาทีนิ วุตฺตปฏิปกฺขวเสน เวทิตพฺพานิ.
โอปานภูตานีติอาทีสุ ปน โอปานภูตานีติ อุทปานภูตานิ ภิกฺขุสํฆสฺส จตุมหาปเถ
ขตโปกฺขรณี วิย ยถาสุขํ โอคาหนกฺขมานิ จิตฺตมหามตฺตสฺส เคหสทิสานิ. ตสฺส
กิร เคเห กาลตฺถมฺโภ ยุตฺโตเยว. ฆรทฺวารํ สมฺปตฺตานํ ภิกฺขูนํ ปจฺจยเวกลฺลํ
นาม นตฺถิ. เอกทิวสํ เภสชฺชวตฺตเมว ๓- สฏฺี กหาปณานิ นิกฺขมนฺติ.
กาสาวปชฺโชตานีติ ภิกฺขุภิกฺขุนีหิ นิวตฺถปารุตานํ กาสาวานํเยว ปภาย เอโกภาสานิ
ภูตปาลเสฏฺิกุลสทิสานิ. อิสิวาตปฏิวาตานีติ เคหํ ปวิสนฺตานํ นิกฺขมนฺตานญฺจ
ภิกฺขุภิกฺขุนีสงฺขาตานํ อิสีนํ จีวรวาเตน เจว สมฺมิญฺชนปสารณาทิชนิตสรีรวาเตน
จ ปฏิวาตานิ ปวายิตานิ วินิทฺธุตกิพฺพิสานิ วา.
     [๕๑๕] อณุมตฺเตสุ วชฺเชสุ ภยทสฺสาวิตานิทฺเทเส อณุมตฺตานีติ
อณุปฺปมาณา. วชฺชาติ โทสา. ยานิ ตานิ วชฺชานีติ ยานิ ตานิ ครหิตพฺพฏฺเน
วชฺชานิ. อปฺปมตฺตกานีติ ปริตฺตมตฺตกานิ ขุทฺทกปฺปมาณานิ. โอรมตฺตกานีติ
ปริตฺตโตปิ โอริมปฺปมาณตฺตา โอรมตฺตกานิ. ลหุสานีติ ลหุกานิ. ลหุสมฺมตานีติ
ลหูติ สมฺมตานิ. สญฺมกรณียานีติ สญฺเมน กตฺตพฺพปฏิกมฺมานิ. สํวรกรณียานีติ
สํวเรน ๔- กาตพฺพานิ สํวเรน กตฺตพฺพปฏิกมฺมานิ. จิตฺตุปฺปาทกรณียานีติ
@เชิงอรรถ: ๑ สํ.ม. ๑๙/๓๗๒/๑๒๘    ๒ ฉ.ม.....นิปฺผาทนโต ทิฏฺิวิปตฺติเหตุโต จ
@๓ สี. เภสชฺชมตฺตเมว     ๔ ม. สํวรนฺเตน
จิตฺตุปฺปาทมตฺเตน กตฺตพฺพปฏิกมฺมานิ. มนสิการปฏิพทฺธานีติ มนสา อาวชฺชิตมตฺเตเนว
กตฺตพฺพปฏิกมฺมานิ. กานิ ปน ตานีติ. ทิวาวิหารวาสี ๑- สุมตฺเถโร ตาว อาห
"อนาปตฺติคมนียานิ จิตฺตุปฺปาทมตฺตกานิ, ยานิ น ปุน เอวรูปํ กริสฺสามีติ
มนสา อาวชฺชิตมตฺเตเนว สุชฺฌนฺติ. อธิฏฺานาวิกมฺมํ นาเมตํ กถิตนฺ"ติ.
อนฺเตวาสิโก ปนสฺส ติปิฏกจูฬนาคตฺเถโร ปนาห "อิทํ ปาฏิโมกฺขสํวรสีลสฺเสว
ภาชนียํ, ตสฺมา สพฺพลหุกํ ทุกฺกฏทุพฺภาสิตํ อิธ วชฺชนฺติ เวทิตพฺพํ.
วุฏฺานาวิกมฺมนฺนาเมตํ กถิตนฺ"ติ. อิติ อิเมสูติ เอวํปกาเรสุ อิเมสุ.
วชฺชทสฺสาวีติ วชฺชโต โทสโต ทสฺสนสีโล. ภยทสฺสาวีติ จตุพฺพิธสฺส ภยสฺส การณตฺตา
ภยโต ทสฺสนสีโล. อาทีนวทสฺสาวีติ อิธ นินฺทาวหนโต อายตึ ทุกฺขวิปากโต
อุปริคุณานํ อนฺตรายกรณโต วิปฺปฏิสารชนนโต จ เอเตน นานปฺปกาเรน อาทีนวโต
ทสฺสนสีโล.
     นิสฺสรณทสฺสาวีติ ยํ ตตฺถ นิสฺสรณํ, ตสฺส ทสฺสนสีโล. กึ ปเนตฺถ
นิสฺสรณนฺติ. อาจริยตฺเถรวาเท ตาว "อนาปตฺติคมนียตาย สติ อธิฏฺานาวิกมฺมํ
นิสฺสรณนฺ"ติ กถิตํ. อนฺเตวาสิกตฺเถรวาเท ตาว "อาปตฺติคมนียตาย สติ
วุฏฺานาวิกมฺมํ นิสฺสรณนฺ"ติ กถิตํ.
     ตตฺถ ตถารูโป ภิกฺขุ อณุมตฺตานิ วชฺชานิ วชฺชโต ภยโต ปสฺสติ นาม,
ตํ ทสฺเสตุํ อยํ นโย กถิโต. ปรมาณุ นาม, อณุ นาม, ตชฺชารี นาม, รถเรณุ
นาม, ลิกฺขา นาม, อูกา นาม, ธญฺมาโส นาม, องฺคุลํ นาม, วิทตฺถิ นาม,
รตนํ นาม, ยฏฺิ นาม, อุสภํ นาม, คาวุตํ นาม, โยชนํ นาม. ตตฺถ
ปรมาณุ นาม อากาสโกฏฺาสิโก มํสจกฺขุสฺส อาปาถํ นาคจฺฉติ, ทิพฺพจกฺขุสฺเสว
อาคจฺฉติ. อณุ นาม ภิตฺติจฺฉิทฺทตาลจฺฉิทฺเทหิ ปวิฏฺสุริยรสฺมีสุ วฏฺฏวฏฺฏี ๒-
หุตฺวา ปริพฺภมนฺโต ปญฺายติ. ตชฺชารี นาม โคปถมนุสฺสปถจกฺกปเถสุ
@เชิงอรรถ: ๑ ม. ทิพฺพวิหารวาสี              ๒ ฉ.ม. วฏฺฏิ วฏฺฏิ
ฉิชฺชิตฺวา อุโภสุ ปสฺเสสุ อุคฺคนฺตฺวา ติฏฺติ. รถเรณุ นาม ตตฺถ ตตฺเถว
อลฺลียติ. ลิกฺขาทโย ปากฏาเอว. เอเตสุ ปน ฉตฺตึส ปรมาณู ๑- เอกสฺส อณุโน
ปมาณํ. ฉตฺตึส อณู เอกาย ตชฺชาริยา ปมาณํ. ฉตฺตึส ตชฺชาริโย เอโก
รถเรณุ. ฉตฺตึส รถเรณู เอกา ลิกฺขา. สตฺต ลิกฺขา เอกา อูกา. สตฺต อูกา
เอโก ธญฺมาโส. สตฺต ธญฺมาสา ๒- เอกงฺคุลํ. เตนงฺคุเลน ทฺวาทสงฺคุลานิ
วิทตฺถิ. เทฺว วิทตฺถิโย รตนํ. สตฺต รตนานิ ยฏฺิ. ตาย ยฏฺิยา วีสติ ยฏฺิโย
อุสภํ. อสีติ อุสภานิ คาวุตํ. จตฺตาริ คาวุตานิ โยชนํ. เตน โยชเนน
อฏฺสฏฺิโยชนสตสหสฺสุพฺเพโธ สิเนรุปพฺพตราชา. โย ภิกฺขุ อณุมตฺตํ วชฺชํ
อฏฺสฏฺิโยชนสตสหสฺสุพฺเพธสิเนรุปพฺพตสทิสํ กตฺวา ทฏฺุํ สกฺโกติ, อยํ ภิกฺขุ
อณุมตฺตานิ วชฺชานิ ภยโต ปสฺสติ นาม. โยปิ ภิกฺขุ สพฺพลหุกํ
ทุกฺกฏทุพฺภาสิตมตฺตํ ปมปาราชิกสทิสํ กตฺวา ทฏฺุํ สกฺโกติ, อยํ อณุมตฺตานิ
วชฺชานิ วชฺชโต ภยโต ปสฺสติ นามาติ เวทิตพฺโพ.
     [๕๑๖] สมาทาย สิกฺขติ สิกฺขาปเทสูติ ปทนิทฺเทเส ภิกฺขุสิกฺขาติ ภิกฺขูหิ
สิกฺขิตพฺพสิกฺขา. สา ภิกฺขุนีหิ สาธารณาปิ อสาธารณาปิ ภิกฺขุสิกฺขาเอว นาม.
ภิกฺขุนีสิกฺขาติ ภิกฺขุนีหิ สิกฺขิตพฺพสิกฺขา. สาปิ ภิกฺขูหิ สาธารณาปิ
อสาธารณาปิ ภิกฺขุนีสิกฺขาเอว นาม. สามเณรสิกฺขมานสามเณรีนํ สิกฺขาปิ เอตฺเถว
ปวิฏฺา. อุปาสกสิกฺขาติ อุปาสเกหิ สิกฺขิตพฺพสิกฺขา. สา ปญฺจสีลทสสีลวเสน
วฏฺฏติ. อุปาสิกาสิกฺขาติ อุปาสิกาหิ สิกฺขิตพฺพสิกฺขา. สาปิ ปญฺจสีลทสสีลวเสน
วฏฺฏติ. ตตฺถ ภิกฺขุภิกฺขุนีนํ สิกฺขา ยาว อรหตฺตมคฺคา วฏฺฏติ. อุปาสกอุปาสิกานํ
สิกฺขา ยาว อนาคามิมคฺคา. ตตฺรายํ ภิกฺขุ อตฺตนา สิกฺขิตพฺพสิกฺขาปเทสุเอว
สิกฺขติ, เสสสิกฺขา ปน อตฺถุทฺธารวเสน สิกฺขาปทสฺส อตฺถทสฺสนตฺถํ ๓- วุตฺตา.
อิติ อิมาสุ สิกฺขาสูติ เอวํปการาสุ เอตาสุ สิกฺขาสุ. สพฺเพน สพฺพนฺติ สพฺเพน
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. ปรมาณโว      ๒ ฉ.ม. สตฺตธญฺมาสปฺปมาณํ
@๓ ฉ.ม. สิกฺขาปทสฺส อตฺถสฺส ทสฺสนตฺถํ, สี. สิกฺขาสทฺทสฺส อตฺถทสฺสนตฺถํ
สิกฺขาสมาทาเนน สพฺพํ สิกฺขํ. สพฺพถา สพฺพนฺติ สพฺเพน สิกฺขิตพฺพากาเรน สพฺพํ
สิกฺขํ. อเสสํ นิสฺเสสนฺติ เสสาภาวโต อเสสํ, สติสมฺโมเหน ๑- ภินฺนสฺสปิ
สิกฺขาปทสฺส ปุน ปากติกกรณโต นิสฺเสสํ. สมาทาย วตฺตตีติ สมาทิยิตฺวา คเหตฺวา
วตฺตติ. เตน วุจฺจตีติ เยน การเณน เอตํ สพฺพํ สิกฺขาปทํ สพฺเพน สิกฺขิตพฺพากาเรน
สมาทิยิตฺวา สิกฺขติ ปูเรติ, เตน วุจฺจติ "สมาทาย สิกฺขติ สิกฺขาปเทสู"ติ.
     [๕๑๗-๕๑๘] อินฺทฺริเยสุ คุตฺตทฺวาโร โภชเน มตฺตญฺูติ ปททฺวยนิทฺเทเส
กณฺหปกฺขสฺส ปมวจเน ปโยชนํ อาจารนิทฺเทเส วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํ. ตตฺถ
กตมา อินฺทฺริเยสุ อคุตฺตทฺวารตาติอาทีสุ ปน ยํ วตฺตพฺพํ, ตํ สพฺพํ
นิกฺเขปกณฺฑวณฺณนายํ วุตฺตเมว.
     [๕๑๙] ชาคริยานุโยคนิทฺเทเส ปุพฺพรตฺตาปรรตฺตนฺติ เอตฺถ
อฑฺฒรตฺตสงฺขาตาย รตฺติยา ปุพฺเพ ปุพฺพรตฺตํ. อิมินา ปมยามญฺเจว ปจฺฉาภตฺตญฺจ
คณฺหาติ. รตฺติยา ปจฺฉา อปรรตฺตํ. อิมินา ปจฺฉิมยามญฺเจว ปุเรภตฺตญฺจ คณฺหาติ.
มชฺฌิมยาโม ปนสฺส ภิกฺขุโน นิทฺทากิลมถวิโนทโนกาโสติ น คหิโต.
ชาคริยานุโยคนฺติ ชาคริยสฺส อสุปนภาวสฺส อนุโยคํ. อนุยุตฺโต โหตีติ ตํ
อนุโยคสงฺขาตํ อาเสวนํ ภาวนํ อนุยุตฺโต โหติ ปยุตฺโต. ๒- นิทฺเทเส ๓- ปนสฺส อิธ
ภิกฺขุ ทิวสนฺติ ปุพฺพโณฺห มชฺฌโณฺห สายโณฺหติ ตโยปิ ทิวสโกฏฺาสา คหิตา.
จงฺกเมน นิสชฺชายาติ สกลมฺปิ ทิวสํ อิมินาปิ อิริยาปถทฺวเยเนว วิหรนฺโต
จิตฺตสฺส อาวรณโต อาวรณีเยหิ ธมฺเมหิ ปญฺจหิปิ นีวรเณหิ สพฺพากุสลธมฺเมหิ
วา จิตฺตํ ปริโสเธติ. เตหิ ธมฺเมหิ วิโสเธติ ปริโมเจติ. านํ ปเนตฺถ กิญฺจาปิ
น คหิตํ, จงฺกมนิสชฺชาสนฺนิสฺสิตํ ปน กตฺวา คเหตพฺพเมว. ปมยามนฺติ
สกลสฺมิมฺปิ ปมยาเม. มชฺฌิมยามนฺติ รตฺตินฺทิวสฺส ฉฏฺโกฏฺาสสงฺขาเต ๔-
มชฺฌิมยาเม.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. สติสมฺโมเสน          ๒ ฉ.ม. สมฺปยุตฺโต
@๓ อภิ. ๓๕/๕๑๙/๓๐๐          ๔ ฉ.ม. ฉโกฏฺาสสงฺขาเต
     สีหเสยฺยนฺติ เอตฺถ กามโภคีเสยฺยา เปตเสยฺยา สีหเสยฺยา ตถาคตเสยฺยาติ
จตสฺโส เสยฺยา. ตตฺถ "เยภุยฺเยน ภิกฺขเว กามโภคี สตฺตา วาเมน ๑- ปสฺเสน
เสนฺตี"ติ อยํ กามโภคีเสยฺยา. เตสุ หิ เยภุยฺเยน ทกฺขิณปสฺเสน สยาโน นาม
นตฺถิ. "เยภุยฺเยน ภิกฺขเว เปตา อุตฺตานา เสนฺตี"ติ อยํ เปตเสยฺยา.
อปฺปมํสโลหิตตฺตา หิ อฏฺิสงฺฆาฏชฏิตา เอเกน ปสฺเสน สยิตุํ น สกฺโกนฺติ,
อุตฺตานาว เสนฺติ. "สีโห ภิกฺขเว มิคราชา ทกฺขิเณน ปสฺเสน เสยฺยํ กปฺเปติ
ฯเปฯ อตฺตมโน โหตี"ติ ๒- อยํ สีหเสยฺยา. เตชุสฺสทตฺตา หิ สีโห มิคราชา
เทฺว ปุริมปาเท เอกสฺมึ าเน เทฺว ปจฺฉิมปาเท เอกสฺมึ าเน เปตฺวา นงฺคุฏฺ
อนฺตรสตฺถิมฺหิ ปกฺขิปิตฺวา ปุริมปาทปจฺฉิมปาทนงฺคุฏฺานํ ิโตกาสํ สลฺลกฺเขตฺวา
ทฺวินฺนํ ปุริมปาทานํ มตฺถเก สีสํ เปตฺวา สยติ, ทิวสมฺปิ สยิตฺวา ปพุชฺฌมาโน
น อุตฺตสนฺโต ปพุชฺฌติ, สีสํ ปน อุกฺขิปิตฺวา ปุริมปาทาทีนํ ิโตกาสํ สลฺลกฺเขติ.
สเจ กิญฺจิ านํ วิชหิตฺวา ิตํ โหติ, นยิทํ ตุยฺหํ ชาติยา น สูรภาวสฺส
อนุรูปนฺติ อนตฺตมโน หุตฺวา ตตฺเถว สยติ, น โคจราย ปกฺกมติ. อวิชหิตฺวา
ิเต ปน ตุยฺหํ ชาติยา จ สูรภาวสฺส จ อนุรูปมิทนฺติ หฏฺตุฏฺโ อุฏฺาย
สีหวิชมฺภิตํ วิชมฺภิตฺวา เกสรภารํ วิธูนิตฺวา ติกฺขตฺตุํ สีหนาทํ นทิตฺวา โคจราย
ปกฺกมติ. จตุตฺถชฺฌานเสยฺยา ปน ตถาคตเสยฺยาติ วุจฺจติ. ตาสุ อิธ สีหเสยฺยา
อาคตา. อยญฺหิ เตชุสฺสทอิริยาปถตฺตา อุตฺตมเสยฺยา นาม.
     ปาเท ปาทนฺติ ทกฺขิณปาเท วามปาทํ. อจฺจาธายาติ อติอาธาย
อีสกํ อติกฺกมฺม เปตฺวา. โคปฺผเกน หิ โคปฺผเก ชาณุนา วา ชาณุมฺหิ
สงฺฆฏฺฏิยมาเน อภิณฺหํ เวทนา อุปฺปชฺชติ, จิตฺตํ เอกคฺคํ น โหติ, เสยฺยา
อผาสุกา โหติ. ยถา ปน น สงฺฆฏฺเฏติ, เอวํ อติกฺกมฺม ปิเต เวทนา
น อุปฺปชฺชติ, จิตฺตํ เอกคฺคํ โหติ, เสยฺยา ผาสุกา โหติ. เตน วุตฺตํ "ปาเท
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. กามโภคี วาเมน           ๒ องฺ. จตุกฺก. ๒๑/๒๔๖/๒๗๒
ปาทํ อจฺจาธายา"ติ. สโต สมฺปชาโนติ สติยา เจว สมฺปชานปญฺาย จ
สมนฺนาคโต หุตฺวา. อิมินา สุปริคฺคาหกํ สติสมฺปชญฺ กถิตํ. อุฏฺานสญฺ
มนสิกริตฺวาติ "อสุกเวลาย นาม อุฏฺหิสฺสามี"ติ เอวํ อุฏฺานเวลาปริจฺเฉทกํ
อุฏฺานสญฺ จิตฺเต เปตฺวา. เอวํ กตฺวา นิปฺปนฺโน หิ ยถาปริจฺฉินฺนกาเลเยว
อุฏฺาตุํ ยุตฺโต.
     [๕๒๐-๕๒๑] สาตจฺจํ เนปกฺกนฺติ สตฺตํ ปวตฺตยิตพฺพโต สาตจฺจสงฺขาตํ
วิริยญฺเจว ปริปากคตตฺตา เนปกฺกสงฺขาตํ ปญฺญฺจ ยุตฺโต อนุยุตฺโต
ปวตฺตยมาโนเยว ชาคริยานุโยคํ อนุยุตฺโต วิหรตีติ อตฺโถ. เอตฺถ จ วิริยํ
โลกิยโลกุตฺตรมิสฺสกํ กถิตํ, ปญฺาปิ วิริยคติกาเอว. วิริเย โลกิยมฺหิ โลกิยา,
โลกุตฺตเร โลกุตฺตราติ อตฺโถ.
     [๕๒๒] โพธิปกฺขิกานํ ๑- ธมฺมานนฺติ จตุสจฺจโพธิสงฺขาตสฺส มคฺคญฺาณสฺส
ปกฺเข ภวานํ ธมฺมานํ. เอตฺตาวตา สพฺเพปิ สตฺตตึส โพธิปกฺขิยธมฺเม สมูหโต
คเหตฺวา โลกิยายปิ ภาวนาย เอการมฺมเณ เอกโต ปวตฺตนสมตฺเถ โพชฺฌงฺเคเยว
ทสฺเสนฺโต สตฺต โพชฺฌงฺคาติอาทิมาห. เต โลกิยโลกุตฺตรมิสฺสกาว กถิตาติ
เวทิตพฺพา. เสสเมตฺถ เหฏฺา วุตฺตนยตฺตา อุตฺตานตฺถเมว.
     [๕๒๓] อภิกฺกนฺเตติอาทินิทฺเทเส อภิกฺกนฺเต ปฏิกฺกนฺเตติ เอตฺถ ตาว
อภิกฺกนฺตํ วุจฺจติ ปุรโต คมนํ. ปฏิกฺกนฺตนฺติ นิวตฺตนํ. ตทุภยมฺปิ จตูสุ
อิริยาปเถสุ ลพฺภติ. คมเน ตาว ปุรโต กายํ อภิหรนฺโต อภิกฺกมติ นาม.
ปฏินิวตฺตนฺโต ๒- ปฏิกฺกมติ นาม. าเนปิ ิตโกว กายํ ปุรโต โอนมนฺโต ๓-
อภิกฺกมติ นาม. ปจฺฉโต อปนาเมนฺโต ปฏิกฺกมติ นาม. นิสชฺชายปิ นิสินฺนโกว
อาสนสฺส ปุริมองฺคาภิมุโข สํสรนฺโต อภิกฺกมติ นาม. ปจฺฉิมองฺคปฺปเทสํ
ปจฺโจสรนฺโต ๔- ปฏิกฺกมติ นาม. นิปชฺชายปิ เอเสว นโย.
@เชิงอรรถ: ๑ ก. โพธิปกฺขิยานํ         ๒ ฉ.ม. ปฏินิวตฺเตนฺโต
@๓ ฉ.ม. โอนาเมนฺโต       ๔ ฉ.ม. ปจฺจาสํสรนฺโต
     สมฺปชานการี โหตีติ สมฺปชญฺเน สพฺพกิจฺจการี, สมฺปชญฺสฺสเสว วา
การี. โส หิ อภิกฺกนฺตาทีสุ สมฺปชญฺ กโรเตว, น กตฺถจิ สมฺปชฺญฺวิรหิโต
โหติ. ตํ ปน สมฺปชญฺ ยสฺมา สติสมฺปยุตฺตเมว โหติ, เตนสฺส นิทฺเทเส
"สโต สมฺปชาโน อภิกฺกมติ, สโต สมฺปชาโน ปฏิกฺกมตี"ติ วุตฺตํ.
     อยญฺหิ อภิกฺกมนฺโต ปฏิกฺกมนฺโต วา น มุฏฺสฺสตี อสมฺปชาโน โหติ,
สติยา ปน สมนฺนาคโต ปญฺาย จ สมฺปชาโนเยว อภิกฺกมติ เจว ปฏิกฺกมติ
จ. สพฺเพสุ อภิกฺกมาทีสุ จตุพฺพิธํ สมฺปชญฺ โอตาเรติ. จตุพฺพิธญฺหิ สมฺปชญฺ
สาตฺถกสมฺปชญฺ สปฺปายสมฺปชญฺ โคจรสมฺปชญฺ อสมฺโมหสมฺปชญฺนฺติ.
ตตฺถ อภิกฺกมนจิตฺเต อุปฺปนฺเน จิตฺตวเสเนว อคนฺตฺวา "กินฺนุ โข ๑- เม เอตฺถ
คเตน, อตฺโถ อตฺถิ นตฺถี"ติ อตฺถานตฺถํ ปริคฺคเหตฺวา อตฺถปริคฺคณฺหนํ
สาตฺถกสมฺปชญฺ. ตตฺถ จ อตฺโถติ เจติยทสฺสนโพธิทสฺสนสํฆทสฺสนเถร-
ทสฺสนอสุภทสฺสนาทิวเสน ธมฺมโต วุฑฺฒิ. เจติยํ วา โพธึ วา ทิสฺวาปิ หิ
พุทฺธารมฺมณํ ปีตึ สํฆทสฺสเนน สํฆารมฺมณํ ปีตึ อุปฺปาเทตฺวา ตเทว ขยโต ๒-
สมฺมสนฺโต อรหตฺตํ ปาปุณาติ. เถเร ทิสฺวา เตสํ โอวาเท ปติฏฺาย อสุภํ
ทิสฺวา ตตฺถ ปมํ ฌานํ อุปฺปาเทตฺวา ตเทว ขยโต ๒- สมฺมสนฺโต อรหตฺตํ
ปาปุณาติ. ตสฺมา เอเตสํ ทสฺสนํ สาตฺถํ. เกจิ ปน "อามิสโตปิ วุฑฺฒิ
อตฺโถเยว, ตํ นิสฺสาย พฺรหฺมจริยานุคฺคหาย ปฏิปนฺนตฺตา"ติ วทนฺติ.
     คมเน ปน ๓- สปฺปายาสปฺปายํ ปริคฺคเหตฺวา สปฺปายปริคฺคณฺหนํ
สปฺปายสมฺปชญฺ. เสยฺยถีทํ? เจติยทสฺสนํ ตาว สาตฺถํ. สเจ ปน เจติยสฺส
มหติยา ปูชาย ทฺวาทสโยชนนฺตเร ๔- ปริสา สนฺนิปตนฺติ, อตฺตโน วิภวานุรูปํ
อิตฺถิโยปิ ปุริสาปิ อลงฺกตปฏิยตฺตา จิตฺตกมฺมรูปกานิ วิย สญฺจรนฺติ. ตตฺถ จสฺส
อิฏฺเ อารมฺมเณ โลโภ, อนิฏฺเ ปฏิโฆ, อสมเปกฺขเน โมโห อุปฺปชฺชติ,
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. อยํ สทฺโท น ทิสฺสติ          ๒ ฉ.ม. ขยวยโต
@๓ ฉ.ม. ตสฺมึ ปน คมเน             ๔ ฉ.ม. ทสทฺวาทส.....
กายสํสคฺคาปตฺตึ วา อาปชฺชติ, ชีวิตพฺรหมฺจริยานํ วา อนฺตราโย โหติ. เอวํ
ตํ านํ อสปฺปายํ โหติ, วุตฺตปฺปการอนฺตรายาภาเว สปฺปายํ. โพธิทสฺสเนปิ
เอเสว นโย. สํฆทสฺสนมฺปิ สาตฺถํ. สเจ ปน อนฺโตคาเม มหามณฺฑปํ กาเรตฺวา
สพฺพรตฺตึ ธมฺมสฺสวนํ กโรนฺเตสุ มนุสฺเสสุ วุตฺตปฺปกาเรเนว ชนสนฺนิปาโต
เจว อนฺตราโย จ โหติ. เอวํ ตํ านํ อสปฺปายํ โหติ, อนฺตรายาภาเว สปฺปายํ
โหติ. มหาปริสปริวารานํ เถรานํ ทสฺสเนปิ เอเสว นโย.
     อสุภทสฺสนมฺปิ สาตฺถํ, ตทตฺถทีปนตฺถญฺจ อิทํ วตฺถุ:- เอโก กิร
ทหรภิกฺขุ สามเณรํ คเหตฺวา ทนฺตกฏฺตฺถาย คโต, สามเณโร มคฺคา โอกฺกมิตฺวา
ปุรโต คจฺฉนฺโต อสุภํ ทิสฺวา ปมํ ฌานํ นิพฺพตฺเตตฺวา ตเทว ปาทกํ กตฺวา
สงฺขาเร สมฺมสนฺโต ตีณิ ผลานิ สจฺฉิกตฺวา อุปริมคฺคตฺถาย กมฺมฏฺานํ
ปริคฺคเหตฺวา อฏฺาสิ. ทหโร ตํ อปสฺสนฺโต "สามเณรา"ติ ปกฺโกสิ. โส "มยา
ปพฺพชิตทิวสโต ปฏฺาย ภิกฺขุนา สทฺธึ เทฺว กถา นาม น กถิตปุพฺพา,
อญฺสฺมึ ทิวเส อุปริวิเสสํ นิพฺพตฺเตสฺสามี"ติ จินฺเตตฺวา "กึ ภนฺเต"ติ
ปฏิวจนํ อทาสิ. "เอหี"ติ จ วุตฺโต เอกวจเนเนว อาคนฺตฺวา "ภนฺเต อิมินา
ตาว มคฺเคน คนฺตฺวา มยา ิโตกาเส มุหุตฺตํ ปุรตฺถาภิมุโข ตฺวา โอโลเกถา"ติ
อาห. โส ตถา กตฺวา เตน ปตฺตวิเสสเมว ปาปุณิ. เอวํ เอกํ อสุภํ ทฺวินฺนํ
ชนานํ อตฺถาย ชาตํ. เอวํ สาตฺถมฺปิ ปเนตํ ปุริสสฺส มาตุคามาสุภํ อสปฺปายํ,
มาตุคามสฺส จ ปุริสาสุภํ. สภาคเมว สปฺปายนฺติ เอวํ สปฺปายปริคฺคณฺหนํ
สปฺปายสมฺปชญฺ นาม.
     เอวํ ปริคฺคหิตสาตฺถสปฺปายสฺส ปน อฏฺตึสาย กมฺมฏฺาเนสุ อตฺตโน
จริตรุจิยํ ๑- กมฺมฏฺานสงฺขาตํ โคจรํ อุคฺคเหตฺวา ภิกฺขาจารโคจเร ตํ คเหตฺวาว
คมนํ โคจรสมฺปชญฺ นาม, ตสฺสา วิภาวนตฺถํ อิทํ จตุกฺกํ เวทิตพฺพํ:-
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. จิตฺตรุจิยํ
     อิเธกจฺโจ ภิกฺขุ หรติ, น ปจฺจาหรติ, เอกจฺโจ น หรติ, ปจฺจาหรติ,
เอกจฺโจ ปน เนว หรติ, น ปจฺจาหรติ, เอกจฺโจ หรติ จ ปจฺจาหรติ จ.
ตตฺถ โย ภิกฺขุ ทิวสํ จงฺกเมน นิสชฺชาย อาวรณีเยหิ ธมฺเมหิ จิตฺตํ
ปริโสเธตฺวา ตถา รตฺติยา ปมยามมชฺฌิมยาเม เสยฺยํ กปฺเปตฺวา ปจฺฉิมยาเมปิ
นิสชฺชจงฺกเมหิ วีตินาเมตฺวา ปเคว เจติยงฺคณโพธิยงฺคณวตฺตํ กตฺวา โพธิรุกฺเข
อุทกํ อาสิญฺจิตฺวา ปานียํ ปริโภชนียํ ปจฺจุปฏฺาเปตฺวา อาจริยุปชฺฌายวตฺตาทีนิ
สพฺพานิ ขนฺธกวตฺตานิ สมาทาย วตฺตติ. โส สรีรปริกมฺมํ กตฺวา เสนาสนํ ปวิสิตฺวา
เทฺว ตโย ปลฺลงฺเก อุสุมํ คาหาเปนฺโต กมฺมฏฺานมนุยุญฺชิตฺวา ภิกฺขาจารเวลาย
อุฏฺหิตฺวา กมฺมฏฺานสีเสเนว ปตฺตจีวรมาทาย เสนาสนโต นิกฺขมิตฺวา กมฺมฏฺานํ
มนสิกโรนฺโตว เจติยงฺคณํ คนฺตฺวา สเจ พุทฺธานุสฺสติกมฺมฏฺานํ โหติ, ตํ
อวิสฺสชฺเชตฺวาว เจติยงฺคณํ ปวิสติ. อญฺ เจ กมฺมฏฺานํ โหติ, โสปานมูเล
ตฺวา หตฺเถน คหิตภณฺฑํ วิย ตํ เปตฺวา พุทฺธารมฺมณํ ปีตึ คเหตฺวา
เจติยงฺคณํ อารุยฺห มหนฺตํ เจติยํ เจ, ติกฺขตฺตุํ ปทกฺขิณํ กตฺวา จตูสุ าเนสุ
วนฺทิตพฺพํ, ขุทฺทกํ เจ, ตเถว ปทกฺขิณํ กตฺวา อฏฺสุ าเนสุ วนฺทิตพฺพํ.
เจติยํ วนฺทิตฺวา โพธิยงฺคณํ ปตฺเตนาปิ พุทฺธสฺส ภควโต สมฺมุขา วิย นิปจฺจาการํ
ทสฺเสตฺวา โพธิ วนฺทิตพฺพา.
     โส เอวํ เจติยญฺจ โพธิญฺจ วนฺทิตฺวา ปฏิสามิตฏฺานํ คนฺตฺวา ปฏิสามิตํ
ภณฺฑกํ หตฺเถน คณฺหนฺโต วิย นิกฺขิตฺตกมฺมฏฺานํ คเหตฺวา คามสมีเป
กมฺมฏฺานสีเสเนว จีวรํ ปารุปิตฺวา คามํ ปิณฺฑาย ปวิสติ. อถ นํ มนุสฺสา ทิสฺวา
"อยฺโย โน อาคโต"ติ ปจฺจุคฺคนฺตฺวา ปตฺตํ คเหตฺวา อาสนสาลาย วา เคเห
วา นิสีทาเปตฺวา ยาคุํ ทตฺวา ยาว ภตฺตํ น นิฏฺาติ, ตาว ปาเท โธวิตฺวา
เตเลน มกฺเขตฺวา ปุรโต นิสีทิตฺวา ปญฺหํ วา ปุจฺฉนฺติ, ธมฺมํ วา โสตุกามา
โหนฺติ. สเจปิ น กถาเปนฺติ, ชนสงฺคหตฺถํ ธมฺมกถา นาม กาตพฺพาเยวาติ
อฏฺกถาจริยา วทนฺติ. ธมฺมกถา หิ กมฺมฏฺานวินิมุตฺตา นาม นตฺถิ. ตสฺมา
กมฺมฏฺานสีเสเนว อาหารํ ปริภุญฺชิตฺวา อนุโมทนํ วตฺวา นิวตฺตนฺเตหิปิ ๑-
มนุสฺเสหิ อนุคโตว คามโต นิกฺขมิตฺวา ตตฺถ เต นิวตฺเตตฺวา มคฺคํ ปฏิปชฺชติ.
     อถ นํ ปุเรตรํ นิกฺขมิตฺวา พหิคาเม กตภตฺตกิจฺจาว สามเณรทหรภิกฺขู
ทิสฺวา ปจฺจุคฺคนฺตฺวา ปตฺตจีวรมสฺส คณฺหนฺติ. โปราณกภิกฺขู กิร "อมฺหากํ
อุปชฺฌาโย อมฺหากํ อาจริโย"ติ น มุขํ โอโลเกตฺวา วตฺตํ กโรนฺติ,
สมฺปตฺตปริจฺเฉเทเนว กโรนฺติ. เต ตํ ปุจฺฉนฺติ "ภนฺเต เอเต มนุสฺสา ตุมฺหากํ กึ
โหนฺติ, มาติปกฺขโต สมฺพนฺธา ปีติปกฺขโต"ติ. กึ ทิสฺวา ปุจฺฉถาติ. ตุเมฺหสุ
เอเตสํ เปมํ พหุมานนฺติ. "อาวุโส ยํ มาตาปิตูหิปิ ทุกฺกรํ, ตํ เอเต อมฺหากํ
กโรนฺติ, ปตฺตจีวรมฺปิ โน เอเตสํ สนฺตกเมว, เอเตสํ อานุภาเวน เนว ภเย
ภยํ น ฉาตเก ฉาตกํ ชานาม, เอทิสา นาม อมฺหากํ อุปการิโน นตฺถี"ติ
เตสํ คุเณ กเถนฺโต คจฺฉติ. อยํ วุจฺจติ หรติ น ปจฺจาหรตีติ.
     ยสฺส ปน ปเคว วุตฺตปฺปการํ วตฺตปฏิปตฺตึ ๒- กโรนฺตสฺส กมฺมชเตโช
ปชฺชลติ, อนุปาทินฺนกํ มุญฺจิตฺวา อุปาทินฺนกํ คณฺหาติ, สรีรโต เสทา มุจฺจนฺติ,
กมฺมฏฺานํ วีถึ นาโรหติ, โส ปเคว ปตฺตจีวรมาทาย เวคสาว เจติยํ วนฺทิตฺวา
โครูปานํ นิกฺขมนเวลายเมว คามํ ยาคุภิกฺขาย ปวิสิตฺวา ยาคุํ ลภิตฺวา อาสนสาลํ
คนฺตฺวา ปิวติ, อถสฺส ทฺวตฺติกฺขตฺตุํ อชฺโฌหรณมตฺเตเนว กมฺมชเตโชธาตุ
อุปาทินฺนกํ มุญฺจิตฺวา อนุปาทินฺนกํ คณฺหาติ, ฆฏสเตน นฺหาโต วิย
เตโชธาตุปริฬาหนิพฺพานํ ปตฺวา กมฺมฏฺานสีเสน ยาคุํ ปริภุญฺชิตฺวา ปตฺตญฺจ มุขญฺจ
โธวิตฺวา อนฺตราภตฺเต กมฺมฏฺานํ มนสิกตฺวา อวเสสฏฺาเน ปิณฺฑาย จริตฺวา
กมฺมฏฺานสีเสน อาหารํ ปริภุญฺชิตฺวา ตโต ปฏฺาย โปขานุโปขํ ๓- อุปฏฺหมานํ
กมฺมฏฺานํ คเหตฺวาว อาคจฺฉติ. อยํ วุจฺจติ น หรติ ปจฺจาหรตีติ. เอทิสา จ
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. นิวตฺติยมาเนหิปิ     ๒ สี. วตฺตปฏิวตฺตํ      ๓ ฉ.ม. โปงฺขานุโปงฺขํ
ภิกฺขู ยาคุํ ปิวิตฺวา วิปสฺสนํ อารภิตฺวา พุทฺธสาสเน อรหตฺตํ ปตฺตา นาม
คณนปถํ วีติวตฺตา. สีหฬทีเปเยว เตสุ เตสุ คาเมสุ อาสนสาลาย น ตํ
อาสนํ อตฺถิ, ยตฺถ ยาคุํ ปิวิตฺวา อรหตฺตํ ปตฺตา ภิกฺขู นตฺถีติ.
     โย ปน ๑- ปมาทวิหารี โหติ, นิกฺขิตฺตธุโร สพฺพวตฺตานิ ภินฺทิตฺวา
ปญฺจวิธเจโตขีลวินิพนฺธพทฺธจิตฺโต วิหรนฺโต "กมฺมฏฺานํ นาม อตฺถี"ติปิ สญฺ
อกตฺวา คามํ ปิณฺฑาย ปวิสิตฺวา อนนุโลมิเกน คิหิสํสคฺเคน สํสฏฺโ จริตฺวา
จ ภุญฺชิตฺวา จ ตุจฺโฉ นิกฺขมติ. อยํ วุจฺจติ เนว หรติ น ปจฺจาหรตีติ.
     โย ปนายํ "หรติ จ ปจฺจาหรติ จา"ติ วุตฺโต, โส คตปจฺจาคติกวตฺตวเสน
เวทิตพฺโพ:- อตฺถกามา หิ กุลปุตฺตา สาสเน ปพฺพชิตฺวา ทสปิ วีสมฺปิ
ตึสมฺปิ จตฺตาฬีสมฺปิ ปญฺาสมฺปิ สตมฺปิ เอกโต วสนฺตา กติกวตฺตํ กตฺวา
วิหรนฺติ "อาวุโส ตุเมฺห น อิณฏฺฏา, น ภยฏฺฏา, น อาชีวิกาปกตา ปพฺพชิตา,
ทุกฺขา มุจฺจิตุกามา ปเนตฺถ ปพฺพชิตา. ตสฺมา คมเน อุปฺปนฺนกิเลสํ คมเนเยว
นิคฺคณฺหถ. าเน, นิสชฺชาย, สยเน อุปฺปนฺนกิเลสํ สยเนเยว นิคฺคณฺหถา"ติ.
     เต เอวํ กติกวตฺตํ กตฺวา ภิกฺขาจารํ คจฺฉนฺตา อฑฺฒอุสภอุสภอฑฺฒคาวุต-
คาวุตนฺตเรสุ ปาสาณา โหนฺติ, ตาย สญฺาย กมฺมฏฺานํ มนสิกโรนฺตาว
คจฺฉนฺติ. สเจ กสฺสจิ คมเน กิเลโส อุปฺปชฺชติ, ตตฺเถว นํ นิคฺคณฺหาติ. ตถา
อสกฺโกนฺโต ติฏฺติ, อถสฺส ปจฺฉโต อาคจฺฉนฺโตปิ ติฏฺติ. โส "อยํ ภิกฺขุ
ตุยฺหํ อุปฺปนฺนวิตกฺกํ ชานาติ, อนนุจฺฉวิกํ เต เอตนฺ"ติ อตฺตานํ ปฏิโจเทตฺวา
วิปสฺสนํ วฑฺเฒตฺวา อริยภูมึ โอกฺกมติ. ตถา อสกฺโกนฺโต นิสีทติ, อถสฺส
ปจฺฉโต อาคจฺฉนฺโตปิ นิสีทตีติ โสเอว นโย. อริยภูมึ โอกฺกมิตุํ อสกฺโกนฺโตปิ ตํ
กิเลสํ วิกฺขมฺเภตฺวา กมฺมฏฺานํ มนสิกโรนฺโตว คจฺฉติ. น กมฺมฏฺานวิปฺปยุตฺเตน
จิตฺเตน ปาทํ อุทฺธรติ. อุทฺธรติ เจ, ปฏินิวตฺติตฺวา ปุริมปเทสญฺเว
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. อยํ สทฺโท น ทิสฺสติ
เอติ อาลินฺทกวาสี มหาปุสฺสเทวตฺเถโร วิย. โส กิร เอกูนวีสติ วสฺสานิ
คตปจฺจาคตวตฺตํ ปูเรนฺโตเอว วิหาสิ. มนุสฺสาปิ สุทํ ๑- อนฺตรามคฺเค กสนฺตา
จ วปนฺตา จ มทฺทนฺตา จ กมฺมานิ กโรนฺตา เถรํ ตถา คจฺฉนฺตํ ทิสฺวา
"อยํ เถโร ปุนปฺปุนํ นิวตฺติตฺวา คจฺฉติ, กินฺนุ โข มคฺคมุโฬฺห, อุทาหุ กิญฺจิ
ปมุฏฺโ"ติ สมุลฺลปนฺติ. โส ตํ อนาทิยิตฺวา กมฺมฏฺานยุตฺตจิตฺเตเนว สมณธมฺมํ
กโรนฺโต วีสติวสฺสพฺภนฺตเร อรหตฺตํ ปาปุณิ. อรหตฺตปฺปตฺตทิวเส จสฺส
จงฺกมนโกฏิยํ อธิวตฺถา เทวตา องฺคุลีหิ ทีปํ อุชฺชาเลตฺวา อฏฺาสิ. จตฺตาโรปิ
มหาราชาโน สกฺโก จ เทวานมินฺโท พฺรหฺมา จ สหมฺปติ อุปฏฺานํ อาคมึสุ.
ตญฺจ โอภาสํ ทิสฺวา วนวาสี มหาติสฺสตฺเถโร ตํ ทุติยทิวเส ปุจฺฉิ "รตฺติภาเค
อายสฺมโต สนฺติเก โอภาโส อโหสิ, กึ โส โอภาโส"ติ. เถโร วิกฺเขปํ กโรนฺโต
"โอภาโส นาม ทีโปภาโสปิ โหติ มณิโอภาโสปี"ติ เอวมาทิมาห. ตโต
"ปฏิจฺฉาเทถ ตุเมฺห"ติ นิพทฺโธ "อามา"ติ ปฏิชานิตฺวา อาโรเจสิ.
     กาลวลฺลิมณฺฑปวาสี มหานาคตฺเถโร วิย จ. โสปิ กิร คตปจฺจาคตวตฺตํ
ปูเรนฺโต ปมํ ตาว ภควโต มหาปธานํ ปูเชสฺสามีติ สตฺต วสฺสานิ านจงฺกมเมว
อธิฏฺาสิ, ปุน โสฬส วสฺสานิ คตปจฺจาคตวตฺตํ ปูเรตฺวา อรหตฺตํ ปาปุณิ.
โส กมฺมฏฺานยุตฺเตเนว จิตฺเตน ปาทํ อุทฺธรนฺโต วิปฺปยุตฺเตน จิตฺเตน อุทฺธเต
ปาเท ปฏินิวตฺเตนฺโต คามสมีปํ คนฺตฺวา "คาวี นุ โข ปพฺพชิโต นุ โข"ติ
อาสงฺกนียปเทเส ตฺวา จีวรํ ปารุปิตฺวา กจฺฉกรณฺฑโต ๒- อุทเกน ปตฺตํ โธวิตฺวา
อุทกคณฺฑูสํ กโรติ. กึการณา? มา เม ภิกฺขํ ทาตุํ วา วนฺทิตุํ วา อาคจฺฉนฺเต ๓-
มนุสฺเส "ทีฆายุกา โหถา"ติ วจนมตฺเตนาปิ กมฺมฏฺานวิกฺเขโป อโหสีติ.
"อชฺช ภนฺเต กติมี"ติ ทิวสํ วา ภิกฺขุคณนํ วา ปญฺหํ วา ปุจฺฉิโต ปน อุทกํ
คิลิตฺวา อาโรเจติ. สเจ ทิวสาทิปุจฺฉกา น โหนฺติ, นิกฺขมนเวลาย คามทฺวาเร
นิฏฺุหิตฺวาว ๔- ยาติ.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. อยํ สทฺโท น ทิสฺสติ         ๒ ฉ. กจฺฉกนฺตรโต
@๓ ฉ.ม. อาคเต                  ๕ ฉ.ม. นิฏฺุภิตฺวาว
     คลมฺพุติตฺถวิหาเร ๑- วสฺสูปคตา ปญฺาส ภิกฺขู วิย จ. เต กิร
อาสาฬฺหปุณฺณมาย กติกวตฺตํ อกํสุ "อรหตฺตํ อปฺปตฺวาว อญฺมญฺ นาลปิสฺสามา"ติ.
คามญฺจ ปิณฺฑาย ปวิสนฺตา อุทกคณฺฑูสํ กตฺวา ปวิสึสุ. ทิวสาทีสุ ปุจฺฉิเตสุ
วุตฺตนเยน ปฏิปชฺชึสุ. ตตฺถ มนุสฺสา นิฏฺุหนฏฺานํ ทิสฺวา ชานึสุ "อชฺเชโก
อาคโต, อชฺช เทฺว"ติ. เอวญฺจ จินฺเตสุํ "กินฺนุ โข เอเต อเมฺหเหว สทฺธึ
น สลฺลปนฺติ อุทาหุ อญฺมญฺมฺปิ, ยทิ อญฺมญฺ น สลฺลปนฺติ, อทฺธา
วิวาทชาตา ภวิสฺสนฺติ. เอถ เน อญฺมญฺ ขมาเปสฺสามา"ติ สพฺเพ วิหารํ
คนฺตฺวา ปญฺาสาย ภิกฺขูสุ เทฺวปิ ภิกฺขู เอโกกาเส นาทฺทสํสุ. ตโต โย เตสุ
จกฺขุมา ปุริโส, โส อาห "น โภ กลหการกานํ วสโนกาโส อีทิโส โหติ,
สุสมฺมฏฺ เจติยงฺคณโพธิยงฺคณํ, สุนิกฺขิตฺตา สมฺมชฺชนิโย, สุปติฏฺิตํ ๒-
ปานียปริโภชนียนฺ"ติ. เต ตโตว นิวตฺตา. เตปิ ภิกฺขู อนฺโตเตมาเสเยว อรหตฺตํ
ปตฺวา มหาปวารณาย วิสุทฺธิปวารณํ ปวาเรสุํ.
     เอวํ กาลวลฺลิมณฺฑปวาสี มหานาคตฺเถโร วิย คลมฺพุติตฺถวิหาเร วสฺสูปคตา
ภิกฺขู วิย จ กมฺมฏฺานยุตฺเตเนว จิตฺเตน ปาทํ อุทฺธรนฺโต คามสมีปํ คนฺตฺวา
อุทกคณฺฑูสํ กตฺวา วีถิโย สลฺลกฺเขตฺวา ยตฺถ สุราโสณฺฑธุตฺตาทโย กลหการกา
จณฺฑหตฺถิอสฺสาทโย วา นตฺถิ. ตํ วีถึ ปฏิปชฺชติ. ตตฺถ ปิณฺฑาย จรนฺโต น
ตุริตตุริโต วิย ชเวน คจฺฉติ. น หิ ชวนปิณฺฑปาติกธุตงฺคํ นาม กิญฺจิ อตฺถิ.
วิสมภูมิภาคปฺปตฺตํ ปน อุทกสกฏํ วิย นิจฺจโล หุตฺวา คจฺฉติ. อนฺตรฆรํ ๓-
ปวิฏฺโ จ ทาตุกามํ วา อทาตุกามํ วา สลฺลกฺเขตุํ ตทนุรูปํ กาลํ อาคเมนฺโต
ภิกฺขํ คเหตฺวา อนฺโตคาเม วา พหิคาเม วา วิหารเมว วา อาคนฺตฺวา ยถาผาสุเก
ปฏิรูเป โอกาเส นิสีทิตฺวา กมฺมฏฺานํ มนสิกโรนฺโต อาหาเร ปฏิกูลสญฺ
อุปฏฺเปตฺวา อกฺขพฺภญฺชนวณาเลปนปุตฺตมํสูปมวเสน ปจฺจเวกฺขนฺโต
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. กลมฺพ.... เอวมุปริปิ      ๒ ฉ.ม. สูปฏฺปิตํ       ๓ ฉ.ม. อนุฆรํ
อฏฺงฺคสมนฺนาคตํ อาหารํ อาหาเรติ, เนว ทวาย น มทาย น มณฺฑนาย น วิภูสนาย
ฯเปฯ ผาสุวิหาโร จาติ. ภุตฺตาวี จ อุทกกิจฺจํ กตฺวา มุหุตฺตํ ภตฺตกิลมถํ
ปฏิปสฺสมฺเภตฺวา ยถา ปุเรภตฺตํ, เอวํ ปจฺฉาภตฺตํ ปุริมยามํ ปจฺฉิมยามญฺจ
กมฺมฏฺานเมว มนสิกโรติ. อยํ วุจฺจติ หรติ จ ปจฺจาหรติ จาติ.
     อิมํ ปน หรณปจฺจาหรณสงฺขาตํ คตปจฺจาคตวตฺตํ ปูเรนฺโต ยทิ
อุปนิสฺสยสมฺปนฺโน โหติ, ปมวเยเอว อรหตฺตํ ปาปุณาติ. โน เจ ปมวเย
ปาปุณาติ, อถ มชฺฌิมวเย ปาปุณาติ. โน เจ มชฺฌิมวเย ปาปุณาติ, อถ
ปจฺฉิมวเย ปาปุณาติ. โน เจ ปจฺฉิมวเย ปาปุณาติ, อถ มรณสมเย ปาปุณาติ.
โน เจ มรณสมเย ปาปุณาติ, อถ เทวปุตฺโต หุตฺวา ปาปุณาติ. โน เจ เทวปุตฺโต
หุตฺวา ปาปุณาติ, อนุปฺปนฺเน พุทฺเธ นิพฺพตฺโต ปจฺเจกโพธึ สจฺฉิกโรติ. โน
เจ ปจฺเจกโพธึ สจฺฉิกโรติ, อถ พุทฺธานํ สมฺมุขีภาเว ขิปฺปาภิญฺโ วา โหติ,
เสยฺยถาปิ เถโร พาหิโย ทารุจิริโย, มหาปญฺโ วา เสยฺยถาปิ เถโร สาริปุตฺโต,
มหิทฺธิโก วา เสยฺยถาปิ เถโร มหาโมคฺคลฺลาโน, ธุตงฺคธโร วา เสยฺยถาปิ
เถโร มหากสฺสโป, ทิพฺพจกฺขุโก วา เสยฺยถาปิ เถโร อนุรุทฺโธ, วินยธโร วา
เสยฺยถาปิ เถโร อุปาลิ, ธมฺมกถิโก วา เสยฺยถาปิ เถโร ปุณฺโณ มนฺตานิปุตฺโต,
อารญฺิโก วา เสยฺยถาปิ เถโร เรวโต, พหุสฺสุโต วา เสยฺยถาปิ เถโร
อานนฺโท, สิกฺขากาโม วา เสยฺยถาปิ เถโร ราหุโล พุทฺธปุตฺโตติ. อิติ อิมสฺมึ
จตุกฺเก ยฺวายํ หรติ จ ปจฺจาหรติ จ, ตสฺส โคจรสมฺปชญฺ สิขาปฺปตฺตํ โหติ.
     อภิกฺกมาทีสุ ปน อสมฺมุยฺหนํ อสมฺโมหสมฺปชญฺ, ตํ เอวํ เวทิตพฺพํ:-
อิธ ภิกฺขุ อภิกฺกมนฺโต วา ปฏิกฺกมนฺโต วา ยถา อนฺธพาลปุถุชฺชนา อภิกฺกมาทีสุ
"อตฺตา อภิกฺกมติ, อตฺตนา อภิกฺกโม นิพฺพตฺติโต"ติ วา "อหํ อภิกฺกมามิ,
มยา อภิกฺกโม นิพฺพตฺติโต"ติ วา สมฺมุยฺหนฺติ, ตถา อสมฺมุยฺหนฺโต "อภิกฺกมามี"ติ
จิตฺเต อุปฺปชฺชมาเน เตเนว จิตฺเตน สทฺธึ จิตฺตสมุฏฺานา วาโยธาตุ วิญฺตฺตึ
ชนยมานา อุปฺปชฺชติ. อิติ จิตฺตกิริยาวาโยธาตุวิปฺผารวเสน อยํ กายสมฺมโต
อฏฺิสงฺฆาโต อภิกฺกมติ, ตสฺเสวํ อภิกฺกมโต เอเกกปาทุทฺธรเณ ปวีธาตุ
อาโปธาตูติ เทฺว ธาตุโย โอมตฺตา โหนฺติ มนฺทา, อิตรา เทฺว อธิมตฺตา โหนฺติ
พลวติโย. ตถา อติหรณวีติหรเณสุ. โวสฺสชฺชเน เตโชธาตุ วาโยธาตูติ เทฺว
ธาตุโย โอมตฺตา โหนฺติ มนฺทา, อิตรา เทฺว อธิมตฺตา โหนฺติ พลวติโย. ตถา
สนฺนิกฺเขปนสนฺนิรุมฺภเนสุ. ๑- ตตฺถ อุทฺธรเณ ปวตฺตา รูปารูปธมฺมา อติหรณํ
น ปาปุณนฺติ, ตถา อติหรเณ ปวตฺตา วีติหรณํ, วีติหรเณ ปวตฺตา โวสฺสชฺชนํ,
โวสฺสชฺชเน ปวตฺตา สนฺนิกฺเขปนํ, สนฺนิกฺเขปเน ปวตฺตา สนฺนิรุมฺภนํ ๒- น
ปาปุณนฺติ. ตตฺถ ตตฺเถว ปพฺพปพฺพํ สนฺธิสนฺธิ โอธิโอธิ หุตฺวา ตตฺตกปาเล
ปกฺขิตฺตํ ติลํ วิย ตฏตฏายนฺตา ๓- ภิชฺชนฺติ. ตตฺถ โก เอโก อภิกฺกมติ, กสฺส
วา เอกสฺส อภิกฺกมนํ. ปรมตฺถโต หิ ธาตูนํเยว คมนํ, ธาตูนํ านํ, ธาตูนํ
นิสชฺชา, ธาตูนํ สยนํ. ตสฺมึ ตสฺมิญฺหิ โกฏฺาเส สทฺธึ รูเปหิ.
           อญฺ อุปฺปชฺชติ ๔- จิตฺตํ      อญฺ จิตฺตํ นิรุชฺฌติ
           อวีจิมนุสมฺพนฺโธ            นทีโสโตว ปวตฺตตีติ.
     เอวํ อภิกฺกมาทีสุ อสมฺมุยฺหนํ อสมฺโมหสมฺปชญฺ นามาติ. นิฏฺิโต
อภิกฺกนฺเต ปฏิกฺกนฺเต สมฺปชานการี โหตีติ ปทสฺสตฺโถ.
     อาโลกิเต วิโลกิเตติ เอตฺถ ปน อาโลกิตํ นาม ปุรโต เปกฺขนํ.
วิโลกิตํ นาม อนุทิสา เปกฺขนํ. อญฺานิปิ เหฏฺา อุปริ ปจฺฉโต เปกฺขนวเสน
โอโลกิตอุลฺโลกิตาปโลกิตานิ นาม โหนฺติ, ตานิ อิธ น คหิตานิ. สารุปฺปวเสน
ปน อิมาเนว เทฺว คหิตานิ, อิมินา วา มุเขน สพฺพานิปิ ตานิ คหิตาเนวาติ.
     ตตฺถ อาโลเกสฺสามีติ จิตฺเต อุปฺปนฺเน จิตฺตวเสเนว อโนโลเกตฺวา
อตฺถปริคฺคณฺหนํ สาตฺถกสมฺปชญฺ, ตํ อายสฺมนฺตํ นนฺทํ กายสกฺขึ กตฺวา เวทิตพฺพํ.
วุตฺตเญฺหตํ ภควตา:-
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. สนฺนิกฺเขปนสนฺนิรุชฺฌเนสุ        ๒ ฉ.ม. สนฺนิรุชฺฌนํ
@๓ ฉ.ม. ปฏปฏายนฺตา                ๔ ฉ.ม. อุปฺปชฺชเต
              "สเจ ภิกฺขเว นนฺทสฺส ปุรตฺถิมา ทิสา อาโลเกตพฺพา
         โหติ, สพฺพญฺเจตโส ๑- สมนฺนาหริตฺวา นนฺโท ปุรตฺถิมํ ทิสํ
         อาโลเกติ `เอวํ เม ปุรตฺถิมํ ทิสํ อาโลกยโต นาภิชฺฌาโทมนสฺสา
         ปาปกา อกุสลา ธมฺมา อนฺวาสฺสวิสฺสนฺตี'ติ. อิติห สาตฺถกสมฺปชาโน
         โหติ. สเจ ภิกฺขเว นนฺทสฺส ปจฺฉิมา ทิสา, อุตฺตรา
         ทิสา, ทกฺขิณา ทิสา, อุทฺธํ, อโธ, อนุทิสา อาโลเกตพฺพา
         โหติ, สพฺพญฺเจตโส ๑- สมนฺนาหริตฺวา นนฺโท อนุทิสํ อนุวิโลเกติ
         `เอวํ เม อนุทิสํ อนุวิโลกยโต ฯเปฯ สมฺปชาโน โหตี"ติ. ๒-
     อปิจ อิธาปิ ปุพฺเพ วุตฺตเจติยทสฺสนาทิวเสเนว สาตฺถกตา จ สปฺปายตา
จ เวทิตพฺพา.
     กมฺมฏฺานสฺส ปน อวิชหนเมว โคจรสมฺปชญฺ. ตสฺมา
ขนฺธธาตุอายตนกมฺมฏฺานิเกหิ อตฺตโน กมฺมฏฺานวเสเนว กสิณาทิกมฺมฏฺานิเกหิ วา ปน
กมฺมฏฺานสีเสเนว อาโลกนวิโลกนํ กาตพฺพํ.
     อพฺภนฺตเร อตฺตา นาม อาโลกิตา ๓- วา วิโลกิตา ๔- วา นตฺถิ,
อาโลเกสฺสามีติ ปน จิตฺเต อุปฺปชฺชมาเน เตเนว จิตฺเตน สทฺธึ จิตฺตสมุฏฺานา
วาโยธาตุ วิญฺตฺตึ ชนยมานา อุปฺปชฺชติ. อิติ จิตฺตกิริยาวาโยธาตุวิปฺผารวเสน
เหฏฺิมํ อกฺขิทลํ อโธ สีทติ, อุปริมํ อุทฺธํ ลงฺเฆติ, โกจิ ยนฺตเกน วิวรนฺโต
นาม นตฺถิ, ตโต จกฺขุวิญฺาณํ ทสฺสนกิจฺจํ สาเธนฺตํ อุปฺปชฺชตีติ เอวํ ปชานนํ
ปเนตฺถ อสมฺโมหสมฺปชญฺ นาม.
     อปิจ มูลปริญฺาอาคนฺตุกตาวกาลิกภาววเสน ปเนตฺถ อสมฺโมหสมฺปชญฺ
เวทิตพฺพํ. มูลปริญฺาวเสน ตาว:-
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. สพฺพํ เจตสา       ๒ องฺ.อฏฺก. ๒๓/๙๙/๑๖๘-๙ (สฺยา)
@๓ ฉ.ม. อาโลเกตา        ๔ ฉ.ม. วิโลเกตา
              ภวงฺคมาวชฺชนญฺเจว     ทสฺสนํ สมฺปฏิจฺฉนํ
              สนฺตีรณํ โวฏฺพฺพนํ      ชวนํ ภวติ สตฺตมํ.
     ตตฺถ ภวงฺคํ อุปปตฺติภวสฺส องฺคกิจฺจํ สาธยมานํ ปวตฺตติ, ตํ อาวฏฺเฏตฺวา
กิริยามโนธาตุ อาวชฺชนกิจฺจํ สาธยมานา, ตนฺนิโรธา จกฺขุวิญฺาณํ ทสฺสนกิจฺจํ
สาธยมานํ, ตนฺนิโรธา วิปากมโนธาตุ สมฺปฏิจฺฉนฺนกิจฺจํ สาธยมานา, ตนฺนิโรธา
วิปากมโนวิญฺาณธาตุ สนฺตีรณกิจฺจํ สาธยมานา, ตนฺนิโรธา กิริยามโนวิญฺาณธาตุ
โวฏฺพฺพนกิจฺจํ สาธยมานา, ตนฺนิโรธา สตฺตกฺขตฺตุํ ชวนํ ชวติ. ตตฺถ
ปมชวเนปิ "อยํ อิตฺถี, อยํ ปุริโส"ติ รชฺชนทุสฺสนมุยฺหนวเสน อาโลกิตวิโลกิตํ
น โหติ. ทุติยชวเนปิ ฯเปฯ สตฺตมชวเนปิ. เอเตสุ ปน ยุทฺธมณฺฑเล โยเธสุ
วิย เหฏฺุปริยวเสน ภิชฺชิตฺวา ปติเตสุ "อยํ อิตฺถี, อยํ ปุริโส"ติ รชฺชนาทิวเสน
อาโลกิตวิโลกิตํ โหติ. เอวนฺตาเวตฺถ มูลปริญฺาวเสน อสมฺโมหสมฺปชญฺ
เวทิตพฺพํ.
     จกฺขุทฺวาเร ปน รูเป อาปาถคเต ภวงฺคจลนโต อุทฺธํ สกสกกิจฺจนิปฺผาทนวเสน
อาวชฺชนาทีสุ อุปฺปชฺชิตฺวา นิรุทฺเธสุ อวสาเน ชวนํ อุปฺปชฺชติ, ตํ ปุพฺเพ
อุปฺปนฺนานํ อาวชฺชนาทีนํ เคหภูเต จกฺขุทฺวาเร อาคนฺตุกปุริโส วิย โหติ. ตสฺส ยถา
ปรเคเห กิญฺจิ ยาจิตุํ ปวิฏฺสฺส อาคนฺตุกปุริสสฺส เคหสามิเกสุปิ ตุณฺหิมาสิเนสุ
อาณากรณํ น ยุตฺตํ, เอวํ อาวชฺชนาทีนํ เคหภูเต จกฺขุทฺวาเร อาวชฺชนาทีสุปิ
อรชฺชนฺเตสุ อทุสฺสนฺเตสุ อมุยฺหนฺเตสุ จ รชฺชนทุสฺสนมุยฺหนํ อยุตฺตนฺติ เอวํ
อาคนฺตุกภาววเสน อสมฺโมหสมฺปชญฺ เวทิตพฺพํ.
     ยานิ ปเนตานิ จกฺขุทฺวาเร โวฏฺพฺพนปริโยสานานิ จิตฺตานิ อุปฺปชฺชนฺติ,
ตานิ สทฺธึ สมฺปยุตฺตธมฺเมหิ ตตฺถ ตตฺเถว ภิชฺชนฺติ, อญฺมญฺ น ปสฺสนฺตีติ
อิตฺตรานิ ตาวกาลิกานิ โหนฺติ. ตตฺถ ยถา เอกสฺมึ ฆเร สพฺเพสุ มานุสเกสุ
มเตสุ อวเสสสฺส เอกกสฺส ตํขณํเยว มรณธมฺมสฺส น ยุตฺตา นจฺจคีตาทีสุ
อภิรติ นาม, เอวเมว เอกทฺวาเร สสมฺปยุตฺเตสุ อาวชฺชนาทีสุ ตตฺถ ตตฺเถว
มเตสุ อวเสสสฺส ตํขณํเยว มรณธมฺมสฺส ชวนสฺสาปิ รชฺชนทุสฺสนมุยฺหนวเสน
อภิรติ นาม น ยุตฺตาติ. เอวํ ตาวกาลิกภาววเสน อสมฺโมหสมฺปชญฺ
เวทิตพฺพํ.
     อปิจ ขนฺธายตนธาตุปจฺจยปจฺจเวกฺขณวเสนเปตํ เวทิตพฺพํ. เอตฺถ หิ
จกฺขุ เจว รูปานิ จ รูปกฺขนฺโธ, ทสฺสนํ วิญฺาณกฺขนฺโธ, ตํสมฺปยุตฺตา เวทนา
เวทนากฺขนฺโธ, สญฺา สญฺากฺขนฺโธ, ผสฺสาทิโก ๑- สงฺขารกฺขนฺโธ. เอวเมเตสํ
ปญฺจนฺนํ ขนฺธานํ สมวาเย อาโลกนวิโลกนํ ปญฺายติ. ตตฺถ โก เอโก
อาโลเกติ, โก วิโลเกติ.
     ตถา จกฺขุ จกฺขฺวายตนํ, รูปํ รูปายตนํ, ทสฺสนํ มนายตนํ, เวทนาทโย
ตํสมฺปยุตฺตา ธมฺมา ธมฺมายตนํ. เอวเมเตสํ จตุนฺนํ อายตนานํ สมวาเย
อาโลกนวิโลกนํ ปญฺายติ. ตตฺถ โก เอโก อาโลเกติ, โก วิโลเกติ.
     ตถา จกฺขุ จกฺขุธาตุ, รูปํ รูปธาตุ, ทสฺสนํ จกฺขุวิญฺาณธาตุ, ตํสมฺปยุตฺตา
เวทนาทโย ธมฺมา ธมฺมธาตุ. เอวเมตาสํ จตุนฺนํ ธาตูนํ สมวาเย อาโลกนวิโลกนํ
ปญฺายติ. ตตฺถ โก เอโก อาโลเกติ, โก วิโลเกติ.
     ตถา จกฺขุ นิสฺสยปจฺจโย, รูปํ อารมฺมณปจฺจโย, อาวชฺชนํ
อนนฺตรสมนนฺตรานนฺตรูปนิสฺสยนตฺถิวิคตปจฺจโย, อาโลโก อุปนิสฺสยปจฺจโย, เวทนาทโย
สหชาตาทิปจฺจยา. เอวเมเตสํ ปจฺจยานํ สมวาเย อาโลกนวิโลกนํ
ปญฺายติ. ตตฺถ โก เอโก อาโลเกติ, โก วิโลเกตีติ เอวเมตฺถ
ขนฺธายตนธาตุปจฺจยปจฺจเวกฺขณวเสนาปิ อสมฺโมหสมฺปชญฺ เวทิตพฺพํ.
     สมฺมิญฺชิเต ปสาริเตติ ปพฺพานํ สมฺมิญฺชนปสารเณ. ตตฺถ จิตฺตวเสเนว
สมฺมิญฺชนปสารณํ อกตฺวา หตฺถปาทานํ สมฺมิญฺชนปสารณปจฺจยา อตฺถานตฺถํ
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. ผสฺสาทิกา
ปริคฺคณฺหิตฺวา ๑- ตตฺถ อตฺถปริคฺคณฺหนํ สาตฺถกสมฺปชญฺ. ตตฺถ หตฺถปาเท
อติจิรํ สมฺมิญฺชิตฺวา วา ปสาเรตฺวาเอว วา ิตสฺส ขเณ ขเณ เวทนา
อุปฺปชฺชนฺติ, จิตฺตํ เอกคฺคตํ น ลภติ, กมฺมฏฺานํ ปริปตติ, วิเสสํ นาธิคจฺฉติ.
กาเล สมฺมิญฺชนฺตสฺส กาเล ปสาเรนฺตสฺส ปน ตา เวทนา นุปฺปชฺชนฺติ,
จิตฺตํ เอกคฺคํ โหติ, กมฺมฏฺานํ ผาตึ คจฺฉติ, วิเสสมธิคจฺฉตีติ เอวํ
อตฺถานตฺถปริคฺคณฺหนํ เวทิตพฺพํ.
     อตฺเถ ปน สติปิ สปฺปายาสปฺปายํ ปริคฺคณฺหิตฺวา ๑- สปฺปายปริคฺคณฺหนํ
สปฺปายสมฺปชญฺ.
     ตตฺรายํ นโย:- มหาเจติยงฺคเณ กิร ทหรภิกฺขู สชฺฌายํ คณฺหนฺติ,
เตสํ ปิฏฺิปสฺเส ทหรภิกฺขุนิโย ธมฺมํ สุณนฺติ. ตเตฺรโก ทหโร หตฺถํ ปสาเรนฺโต
กายสํสคฺคํ ปตฺวา เตเนว การเณน คิหี ชาโต. อปโร ภิกฺขุ ปาทํ ปสาเรนฺโต
อคฺคิมฺหิ ปสาเรสิ, อฏฺึ อาหจฺจ ปาโท ฌายิ. อปโร ภิกฺขุ วมฺมิเก ปสาเรสิ,
โส อาสีวิเสน ทฏฺโ. อปโร ภิกฺขุ จีวรกุฏิทณฺฑเก ปสาเรสิ, ตํ มณิสปฺโป
ฑํสิ. ตสฺมา เอวรูเป อสปฺปาเย อปสาเรตฺวา สปฺปาเย ปสาเรตพฺพํ. อิทเมตฺถ
สปฺปายสมฺปชญฺ.
     โคจรสมฺปชญฺ ปน มหาเถรวตฺถุนา ทีเปตพฺพํ:- มหาเถโร กิร
ทิวาฏฺาเน นิสินฺโน อนฺเตวาสิเกหิ สทฺธึ กถยมาโน สหสา หตฺถํ สมฺมิญฺชิตฺวา
ปุน ยถาาเน เปตฺวา สณิกํ สมฺมิญฺเชสิ, ตํ อนฺเตวาสิกา ปุจฺฉึสุ "กสฺมา
ภนฺเต สหสา หตฺถํ สมฺมิญฺชิตฺวา ปุน ยถาาเน เปตฺวา สณิกํ สมฺมิญฺชถา"ติ. ๒-
"ยโต ปฏฺายาหํ ๓- อาวุโส กมฺมฏฺานํ มนสิกาตุํ อารทฺโธ, น เม กมฺมฏฺานํ
มุญฺจิตฺวา หตฺโถ สมฺมิญฺชิตปุพฺโพ, อิทานิ ปน เม ตุเมฺหหิ สทฺธึ กถยมาเนน
กมฺมฏฺานํ มุญฺจิตฺวา สมฺมิญฺชิโต, ตสฺมา ปุน ยถาาเน เปตฺวา สมฺมิญฺเชสินฺ"ติ.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. ปริคฺคเหตฺวา  ๒ ฉ.ม. สมิญฺชิตฺถาติ    ๓ ฉ.ม. ปฏฺาย มยา
"สาธุ ภนฺเต ภิกฺขุนา นาม เอวรูเปน ภวิตพฺพนฺ"ติ เอวเมตฺถาปิ
กมฺมฏฺานาวิชหนเมว โคจรสมฺปชญฺนฺติ เวทิตพฺพํ.
     อพฺภนฺตเร อตฺตา นาม โกจิ สมฺมิญฺชนฺโต วา ปสาเรนฺโต วา นตฺถิ,
วุตฺตปฺปการจิตฺตกิริยาวาโยธาตุวิปฺผาเรน ปน สุตฺตากฑฺฒนวเสน ทารุยนฺตสฺส
หตฺถปาทจลนํ วิย สมฺมิญฺชนปสารณํ โหตีติ เอวํ ปริชานนํ ปเนตฺถ
อสมฺโมหสมฺปชญฺนฺติ เวทิตพฺพํ.
     สงฺฆาฏิปตฺตจีวรธารเณติ เอตฺถ สงฺฆาฏิจีวรานํ นิวาสนปารุปนวเสน
ปตฺตสฺส ภิกฺขาปฏิคฺคหณาทิวเสน ปริโภโค ธารณํ นาม. ตตฺถ สงฺฆาฏิจีวรธารเณ
ตาว นิวาเสตฺวา ปารุปิตฺวา จ ปิณฺฑาย จรโต "อามิสลาโภ สีตสฺส
ปฏิฆาตายา"ติอาทินา นเยน ภควตา วุตฺตปฺปกาโรเยว จ อตฺโถ อตฺโถ นาม.
ตสฺส วเสน สาตฺถกสมฺปชญฺ เวทิตพฺพํ.
     อุณฺหปกติกสฺส ปน ทุพฺพลสฺส จ จีวรํ สุขุมํ สปฺปายํ, สีตาลุกสฺส
ฆนํ ทุปฏฺฏํ. วิปรีตํ อสปฺปายํ. ยสฺส กสฺสจิ ชิณฺณํ อสปฺปายเมว. อคฺคฬาทิทาเนน
หิสฺส ตํ ปลิโพธกรํ โหติ. ตถา ปฏฺฏุณฺณทุกูลาทิเภทํ โจรานํ โลภนียจีวรํ.
ตาทิสญฺหิ อรญฺเ เอกกสฺส นิวาสนฺตรายกรํ ชีวิตนฺตรายกรํ วาปิ ๑- โหติ.
นิปฺปริยาเยน ปน ยํ นิมิตฺตกมฺมาทิมิจฺฉาชีววเสน อุปฺปนฺนํ, ยญฺจสฺส เสวมานสฺส
อกุสลา ธมฺมา อภิวฑฺฒนฺติ, กุสลา ธมฺมา ปริหายนฺติ, ตํ อสปฺปายํ. วิปรีตํ
สปฺปายํ. ตสฺส วเสเนตฺถ สปฺปายสมฺปชญฺ กมฺมฏฺานาวิชหนวเสเนว จ
โคจรสมฺปชญฺ เวทิตพฺพํ.
     อพฺภนฺตเร อตฺตา นาม โกจิ จีวรํ ปารุปนฺโต นตฺถิ, วุตฺตปฺปการจิตฺต-
กิริยาวาโยธาตุวิปฺผาเรเนว ปน จีวรปารุปนํ โหติ. ตตฺถ จีวรมฺปิ อเจตนํ,
กาโยปิ อเจตโน. จีวรํ น ชานาติ "มยา กาโย ปารุปิโต"ติ. กาโยปิ น
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. จาปิ
ชานาติ "อหํ จีวเรน ปารุปิโต"ติ. ธาตุโยว ธาตุสมูหํ ปฏิจฺฉาเทนฺติ ปฏปิโลติกาย
โปตฺถกรูปปฏิจฺฉาทเน วิย. ตสฺมา เนว สุนฺทรํ จีวรํ ลภิตฺวา โสมนสฺสํ กาตพฺพํ,
นาสุนฺทรํ ลภิตฺวา โทมนสฺสํ. นาควมฺมิกเจติยรุกฺขาทีสุ หิ เกจิ
มาลาคนฺธธูปวตฺถาทีหิ สกฺการํ กโรนฺติ, เกจิ คูถมุตฺตกทฺทมทณฺฑสตฺถปฺปหาราทีหิ
อสกฺการํ. น เตน ๑- นาควมฺมิกรุกฺขาทโย โสมนสฺสํ วา โทมนสฺสํ วา กโรนฺติ,
เอวเมว เนว สุนฺทรํ จีวรํ ลภิตฺวา โสมนสฺสํ กาตพฺพํ, นาสุนฺทรํ ลภิตฺวา
โทมนสฺสนฺติ เอวํ ปวตฺตปฏิสงฺขานวเสเนตฺถ อสมฺโมหสมฺปชญฺ เวทิตพฺพํ.
     ปตฺตธารเณปิ ปตฺตํ สหสาว อคฺคเหตฺวา "อิมํ คเหตฺวา ปิณฺฑาย
จรมาโน ภิกฺขํ ลภิสฺสามี"ติ เอวํ ปตฺตคฺคหณปจฺจยา ปฏิลภิตพฺพอตฺถวเสน
สาตฺถกสมฺปชญฺ เวทิตพฺพํ. กีสทุพฺพลสรีรสฺส ปน ครุปตฺโต อสปฺปาโย, ยสฺส
กสฺสจิ จตุปญฺจคณฺิกาหโต ทุพฺพิโสธนีโย อสปฺปาโยว. ทุทฺโธตปตฺโต หิ น
วฏฺฏติ, ตํ โธวนฺตสฺเสว จสฺส ปลิโพโธ โหติ. มณิวณฺณปตฺโต ปน โลภนีโยว
จีวเร วุตฺตนเยเนว อสปฺปาโย. นิมิตฺตกมฺมาทิวเสน ปน ลทฺโธ, ยญฺจสฺส
เสวมานสฺส อกุสลา ธมฺมา อภิวฑฺฒนฺติ, กุสลา ธมฺมา ปริหายนฺติ, อยํ
เอกนฺตาสปฺปาโยว, วิปรีโต สปฺปาโย. ตสฺส วเสเนตฺถ สปฺปายสมฺปชญฺ
กมฺมฏฺานาวิชหนวเสเนว โคจรสมฺปชญฺ เวทิตพฺพํ.
     อพฺภนฺตเร อตฺตา นาม โกจิ ปตฺตํ คณฺหนฺโต นตฺถิ, วุตฺตปฺปการจิตฺตกิริยา-
วาโยธาตุวิปฺผารวเสเนว ปน ปตฺตคฺคหณํ นาม โหติ. ตตฺถ ปตฺโตปิ
อเจตโน, หตฺถาปิ อเจตนา. ปตฺโต น ชานาติ "อหํ หตฺเถหิ คหิโต"ติ. หตฺถาปิ
น ชานนฺติ "ปตฺโต อเมฺหหิ คหิโต"ติ. ธาตุโยว ธาตุสมูหํ คณฺหนฺติ สณฺฑาเสน
อคฺคิวณฺณปตฺตคฺคหเณ วิยาติ เอวํ ปวตฺตปฏิสงฺขานวเสเนตฺถ
อสมฺโมหสมฺปชญฺ เวทิตพฺพํ.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. เตหิ
     อปิจ ยถา ฉินฺนหตฺถปาเท วณมุเขหิ ปคฺฆริตปุพฺพโลหิตกิมิกุเล
นีลมกฺขิกสมฺปริกิณฺเณ อนาถสาลายํ อนาถมนุสฺเส ทิสฺวา ทยาลุกา ปุริสา เตสํ
วณพนฺธปฏโจฬกานิ เจว กปาลาทีหิ จ เภสชฺชานิ อุปนาเมนฺติ. ตตฺถ โจฬกานิปิ
เกสญฺจิ สณฺหานิ เกสญฺจิ ถูลานิ ปาปุณนฺติ. เภสชฺชกปาลกานิปิ เกสญฺจิ
สุสณฺานานิ เกสญฺจิ ทุสฺสณฺานานิ ปาปุณนฺติ. น เต ตตฺถ สุมนา
วา โหนฺติ ทุมฺมนา วา. วณปฏิจฺฉาทนมตฺเตเนว หิ โจฬเกน
เภสชฺชปฏิคฺคหณมตฺเตเนว จ กปาลเกน เตสํ อตฺโถ, เอวเมว โย ภิกฺขุ วณโจฬกํ
วิย จีวรํ เภสชฺชกปาลกํ วิย จ ปตฺตํ กปาเล เภสชฺชมิว จ ปตฺเต ลทฺธภิกฺขํ
สลฺลกฺเขติ, อยํ สงฺฆาฏิปตฺตจีวรธารเณ อสมฺโมหสมฺปชญฺเน อุตฺตมสมฺปชานการีติ
เวทิตพฺโพ.
     อสิตาทีสุ อสิเตติ ปิณฺฑปาตาทิโภชเน. ปีเตติ ยาคุอาทิปาเน. ขายิเตติ
ปิฏฺขชฺชกาทิขาทเน. สายิเตติ มธุผาณิตาทิสายเน. ตตฺถ "เนว ทวายา"ติอาทินา
นเยน วุตฺโต อฏฺวิโธปิ อตฺโถ อตฺโถ นาม. ตสฺส วเสน สาตฺถกสมฺปชญฺ
เวทิตพฺพํ.
     ลูขปณีตติตฺตกมธุราทีสุ ปน เยน โภชเนน ยสฺส อผาสุ โหติ, ตํ
ตสฺส อสปฺปายํ. ยํ ปน นิมิตฺตกมฺมาทิวเสน ปฏิลทฺธํ, ยญฺจสฺส ภุญฺชโต อกุสลา
ธมฺมา อภิวฑฺฒนฺติ, กุสลา ธมฺมา ปริหายนฺติ, ตํ เอกนฺตํ อสปฺปายเมว. วิปรีตํ
สปฺปายํ. ตสฺส วเสเนตฺถ สปฺปายสมฺปชญฺ กมฺมฏฺานาวิชหนวเสเนว จ
โคจรสมฺปชญฺ เวทิตพฺพํ.
     อพฺภนฺตเร อตฺตา นาม โกจิ ภุญฺชโก นตฺถิ, วุตฺตปฺปการจิตฺตกิริยาวาโยธาตุ-
วิปฺผาเรเนว ปน ปตฺตปฏิคฺคหณํ นาม โหติ. จิตฺตกิริยาวาโยธาตุวิปฺผาเรเนว
หตฺถสฺส ปตฺเต โอตารณํ นาม โหติ. จิตฺตกิริยาวาโยธาตุวิปฺผาเรเนว อาโลปกรณํ
อาโลปอุทฺธรณํ มุขวิวรณญฺจ โหติ. น โกจิ กุญฺจิกาย, น ยนฺตเกน หนุกฏฺีนิ ๑-
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. หนุกฏฺึ
วิวรติ, จิตฺตกิริยาวาโยธาตุวิปฺผาเรเนว อาโลปสฺส มุเข ปนํ อุปริทนฺตานํ
มุสลกิจฺจสาธนํ เหฏฺาทนฺตานํ อุทุกฺขลกิจฺจสาธนํ ชิวฺหาย หตฺถกิจฺจสาธนญฺจ
โหติ. อิติ นํ ตตฺถ อคฺคชิวฺหาย ตนุกเขโฬ มูลชิวฺหาย พหลเขโฬ มกฺเขติ, ตํ
เหฏฺาทนฺตอุทุกฺขเล ชิวฺหาหตฺถปริวตฺติตํ เขฬอุทกเตมิตํ
อุปริทนฺตมุสลสญฺจุณฺณิตํ โกจิ กฏจฺฉุนา วา ทพฺพิยา วา อนฺโต ปเวเสนฺโต นาม
นตฺถิ, วาโยธาตุยาว ปวิสติ. ปวิฏฺ ปวิฏฺ โกจิ ปลาลสนฺถรํ ๑- กตฺวา ธาเรนฺโต
นาม นตฺถิ, วาโยธาตุวเสเนว ติฏฺติ. ิตํ ิตํ โกจิ อุทฺธนํ กตฺวา อคฺคึ ชาเลตฺวา
ปจนฺโต นาม นตฺถิ, เตโชธาตุยาว ปจฺจติ. ปกฺกํ ปกฺกํ โกจิ ทณฺฑเกน วา
ยฏฺิยา วา พหิ นีหารโก นาม นตฺถิ, วาโยธาตุเยว นีหรติ. อิติ วาโยธาตุ
อติหรติ จ วีติหรติ จ ธาเรติ จ ปริวตฺเตติ จ สญฺจุณฺเณติ จ วิโสเสติ จ
นีหรติ จ. ปวีธาตุ ธาเรติ จ ปริวตฺเตติ จ สญฺจุณฺเณติ จ วิโสเสติ จ
นีหรติ จ. อาโปธาตุ เสนฺเหติ ๒- จ อลฺลตฺตญฺจ อนุปาเลติ. เตโชธาตุ
อนฺโตปวิฏฺ ปริปาเจติ. อากาสธาตุ อญฺชโส โหติ. วิญฺาณธาตุ ตตฺถ ตตฺถ
สมฺมาปโยคมนฺวาย อาภุชตีติ เอวํ ปวตฺตปฏิสงฺขานวเสเนตฺถ อสมฺโมหสมฺปชญฺ
เวทิตพฺพํ.
     อปิจ คมนโต ปริเยสนโต ปริโภคโต อาสยโต นิธานโต อปริปกฺกโต
ปริปกฺกโต ผลโต นิสฺสนฺทโต สมฺมกฺขนโตติ เอวํ ทสวิธปฏิกูลภาวปจฺจเวกฺขณโตเปตฺถ
อสมฺโมหสมฺปชญฺ เวทิตพฺพํ. วิตฺถารกถา ปเนตฺถ วิสุทฺธิมคฺเค
อาหารปฏิกูลสญฺานิทฺเทสโต คเหตพฺพา.
     อุจฺจารปสฺสาวกมฺเมติ อุจฺจารสฺส จ ปสฺสาวสฺส จ กรเณ. ตตฺถ ปกฺกกาเล
อุจฺจารปสฺสาวํ อกโรนฺตสฺส สกลสรีรโต เสทา มุจฺจนฺติ, อกฺขีนิ ภมนฺติ, จิตฺตํ
น เอกคฺคํ โหติ, อญฺเ จ โรคา อุปฺปชฺชนฺติ. กโรนฺตสฺส ปน สพฺพนฺตํ น
โหตีติ อยเมตฺถ อตฺโถ. ตสฺส วเสน สาตฺถกสมฺปชญฺ เวทิตพฺพํ.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. ปลาลสนฺถารํ     ๒ ฉ.ม. สิเนเหติ
     อฏฺาเน อุจฺจารปสฺสาวํ กโรนฺตสฺส ปน อาปตฺติ โหติ, อยโส วฑฺฒติ,
ชีวิตนฺตราโย โหติ. ปฏิรูเป าเน กโรนฺตสฺส สพฺพนฺตํ น โหตีติ อิทเมตฺถ
สปฺปายํ. ตสฺส วเสน สปฺปายสมฺปชญฺ กมฺมฏฺานาวิชหนวเสเนว จ
โคจรสมฺปชญฺ เวทิตพฺพํ.
     อพฺภนฺตเร อตฺตา นาม โกจิ อุจฺจารปสฺสาวกมฺมํ กโรนฺโต นตฺถิ,
จิตฺตกิริยาวาโยธาตุวิปฺผาเรเนว ปน อุจฺจารปสฺสาวกมฺมํ โหติ. ยถา ปน ปกฺเก
คณฺเฑ คณฺฑเภเทน ปุพฺพโลหิตํ อกามตาย นิกฺขมติ, ยถา จ อติภริตา
อุทกภาชนา อุทกํ อกามตาย นิกฺขมติ, เอวํ ปกฺกาสยมุตฺตวตฺถีสุ สนฺนิจิตา
อุจฺจารปสฺสาวา วายุเวคสมุปฺปีฬิตา อกามตายปิ นิกฺขมนฺติ. โส ปนายํ เอวํ
นิกฺขมนฺโต อุจฺจารปสฺสาโว เนว ตสฺส ภิกฺขุโน อตฺตโน โหติ น ปรสฺส,
เกวลํ ปน สรีรนิสฺสนฺโทว โหติ. ยถากึ? ยถา อุทกกุมฺภโต ๑- ปุราณอุทกํ
ฉฑฺเฑนฺตสฺส เนว ตํ อตฺตโน โหติ น ปเรสํ, เกวลํ ปฏิชคฺคนมตฺตเมว โหติ,
เอวนฺติ เอวํ ปวตฺตปฏิสงฺขานวเสเนตฺถ อสมฺโมหสมฺปชญฺ เวทิตพฺพํ.
     คตาทีสุ คเตติ คมเน. ิเตติ าเน. นิสินฺเนติ นิสชฺชาย. สุตฺเตติ สยเน.
ตตฺถ อภิกฺกนฺตาทีสุ วุตฺตนเยเนว สมฺปชานการิตา เวทิตพฺพา.
     อยมฺปเนตฺถ อปโรปิ นโย:- เอโก หิ ภิกฺขุ คจฺฉนฺโต อญฺ
จินฺเตนฺโต อญฺ วิตกฺเกนฺโต คจฺฉติ, เอโก กมฺมฏฺานํ อวิสฺสชฺเชตฺวาว
คจฺฉติ, ตถา เอโก ภิกฺขุ ติฏฺนฺโต, นิสีทนฺโต, สยนฺโต อญฺ จินฺเตนฺโต
อญฺ วิตกฺเกนฺโต สยติ, เอโก กมฺมฏฺานํ อวิสฺสชฺเชตฺวาว สยติ.
     เอตฺตเกน ปน น ปากฏํ โหตีติ จงฺกเมน ทีปยึสุ. โย หิ ภิกฺขุ
จงฺกมนํ โอตริตฺวา จงฺกมนโกฏิยํ ิโต ปริคฺคณฺหาติ, ปาจีนจงฺกมนโกฏิยํ ปวตฺตา
รูปารูปธมฺมา ปจฺฉิมจงฺกมนโกฏึ อปฺปตฺวา เอตฺเถว นิรุทฺธา, ปจฺฉิมจงฺกมนโกฏิยํ
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. อุทกตุมฺพโต
ปวตฺตาปิ ปาจีนจงฺกมนโกฏึ อปฺปตฺวา เอตฺเถว นิรุทฺธา, จงฺกมนเวมชฺเฌ ปวตฺตา
อุโภ โกฏิโย อปฺปตฺวา เอตฺเถว นิรุทฺธา, จงฺกมเน ปวตฺตา รูปารูปธมฺมา านํ
อปฺปตฺวา เอตฺเถว นิรุทฺธา, าเน ปวตฺตา นิสชฺชํ, นิสชฺชาย ปวตฺตา สยนํ
อปฺปตฺวา เอตฺเถว นิรุทฺธาติ เอวํ ปริคฺคณฺหนฺโต ปริคฺคณฺหนฺโตเยว จิตฺตํ ๑-
ภวงฺคํ โอตาเรติ, อุฏฺหนฺโต กมฺมฏฺานํ คเหตฺวาว อุฏฺาติ. อยํ ภิกฺขุ คตาทีสุ
สมฺปชานการี นาม โหตีติ.
     เอวํ ปน สุตฺเต กมฺมฏฺานํ อวิภูตํ โหติ, กมฺมฏฺานํ อวิภูตํ น
กาตพฺพํ, ตสฺมา โย ภิกฺขุ ยาว สกฺโกติ, ตาว จงฺกมิตฺวา ตฺวา นิสีทิตฺวา
สยมาโน เอวํ ปริคฺคเหตฺวา สยติ, "กาโย อเจตโน มญฺโจ อเจตโน. กาโย
น ชานาติ `อหํ มญฺเจ สยิโต'ติ มญฺโจปิ น ชานาติ `มยิ กาโย สยิโต'ติ.
อเจตโน กาโย อเจตเน มญฺเจ สยิโต"ติ เอวํ ปริคฺคณฺหนฺโต ปริคฺคณฺหนฺโตเยว
จิตฺตํ ภวงฺคํ โอตาเรติ, ปพุชฺฌมาโน กมฺมฏฺานํ คเหตฺวาว ปพุชฺฌตีติ. ๒- อยํ
สุตฺเต สมฺปชานการี นาม โหตีติ.
     ชาคริเตติ ชาครเณ. ตตฺถ กิริยามยปวตฺตสฺส อปฺปวตฺติยา สติ ชาคริตํ
นาม น โหติ, กิริยามยปวตฺตวลญฺเช ปวตฺตนฺเต ชาคริตํ นาม โหตีติ
ปริคฺคณฺหนฺโต ภิกฺขุ ชาคริเต สมฺปชานการี นาม โหติ. อปิจ รตฺตินฺทิวํ ฉ
โกฏฺาเส กตฺวา ปญฺจ โกฏฺาเส ชคฺคนฺโตปิ ชาคริเต สมฺปชานการี นาม
โหติ.
     ภาสิเตติ กถเน. ตตฺถ อุปาทายรูปสฺส สทฺทายตนสฺส อปฺปวตฺเต สติ
ภาสิตํ นาม น โหติ, ตสฺมึ ปวตฺตนฺเต โหตีติ ปริคฺคาหโก ภิกฺขุ ภาสิเต
สมฺปชานการี นาม โหติ. วิมุตฺตายตนสีเสน ธมฺมํ เทเสนฺโตปิ ทฺวตฺตึส
ติรจฺฉานกถา ปหาย ทสกถาวตฺถุนิสฺสิตํ กถํ กเถนฺโตปิ ภาสิเต สมฺปชานการี
นาม โหติ.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. อยํ ปาโ น ทิสฺสติ       ๒ ฉ.ม. ปพุชฺฌติ
     ตุณฺหีภาเวติ อกถเน. ตตฺถ อุปาทายรูปสฺส สทฺทายตนสฺส ปวตฺติยํ สติ
ตุณฺหีภาโว นาม นตฺถิ, อปฺปวตฺติยํ โหตีติ ปริคฺคาหโก ภิกฺขุ ตุณฺหีภาเว
สมฺปชานการี นาม โหติ. อฏฺตึสารมฺมเณสุ จิตฺตรุจิยํ กมฺมฏฺานํ คเหตฺวา
นิสินฺโนปิ ทุติยชฺฌานํ สมาปนฺโนปิ ตุณฺหีภาเว สมฺปชานการีเยว นาม โหติ.
     เอตฺถ จ เอโก อิริยาปโถ ทฺวีสุ าเนสุ อาคโต. โส เหฏฺา
อภิกฺกนฺเต ปฏิกฺกนฺเตติ เอตฺถ ภิกฺขาจารคามํ คจฺฉโต จ อาคจฺฉโต จ
อทฺธานคมนวเสน กถิโต. คเต ิเต นิสินฺเนติ เอตฺถ วิหาเร
จุณฺณิกปาทุทฺธารอิริยาปถวเสน กถิโตติ เวทิตพฺโพ.
     [๕๒๔] ตตฺถ กตมา สตีติอาทิ สพฺพํ อุตฺตานตฺถเมว.
     [๕๒๖] โส วิวิตฺตนฺติ อิมินา กึ ทสฺเสติ? เอตสฺส ภิกฺขุโน อุปาสนฏฺานํ
โยคปถํ สปฺปายเสนาสนํ ทสฺเสติ. ยสฺส หิ อพฺภนฺตเร เอตฺตกา คุณา อตฺถิ,
ตสฺส อนุจฺฉวิโก อรญฺวาโส. ยสฺส ปเนเต นตฺถิ, ตสฺส อนนุจฺฉวิโก.
เอวรูปสฺส หิ อรญฺวาโส กาฬมกฺกฏอจฺฉตรจฺฉทีปิมิคาทีนํ อฏวีวาสสทิโส โหติ.
กสฺมา? อิจฺฉาย ตฺวา ปวิฏฺตฺตา. ตสฺส หิ อรญฺวาสมูลโก โกจิ อตฺโถ
นตฺถิ, อรญฺวาสญฺเจว อารญฺเก จ ทูเสติ, สาสเน อปฺปสาทํ อุปฺปาเทติ.
ยสฺส ปน อพฺภนฺตเร เอตฺตกา คุณา อตฺถิ, ตสฺเสว โส อนุจฺฉวิโก. โส หิ
อรญฺวาสํ นิสฺสาย วิปสฺสนํ ปฏฺเปตฺวา อรหตฺตํ คณฺหิตฺวา ปรินิพฺพาติ,
สกลอรญฺวาสํ อุปโสเภติ, อารญฺกานํ ๑- สีสํ โธวติ, สกลสาสนํ ปสาเรติ.
ตสฺมา สตฺถา เอวรูปสฺส ภิกฺขุโน อุปาสนฏฺานํ โยคปถํ สปฺปายเสนาสนํ
ทสฺเสนฺโต โส วิวิตฺตํ เสนาสนํ ภชตีติอาทิมาห. ตตฺถ วิวิตฺตนฺติ สุญฺ
อปฺปสทฺทํ อปฺปนิคฺโฆสํ. เอตเมว หิ อตฺถํ ทสฺเสตุํ ตญฺจ อนากิณฺณนฺติอาทิ
วุตฺตํ. ตตฺถ อนากิณฺณนฺติ อสงฺกิณฺณํ อสมฺพาธํ. ตตฺถ ยสฺส เสนาสนสฺส สามนฺตา
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. อารญฺิกานํ
คาวุตมฺปิ อฑฺฒโยชนมฺปิ ปพฺพตคหนํ วนคหนํ นทีคหนํ โหติ, น โกจิ
อเวลาย อุปสงฺกมิตุํ สกฺโกติ, อิทํ สนฺติเกปิ อนากิณฺณํ นาม. ยํ ปน
อฑฺฒโยชนิกํ วา โยชนิกํ วา โหติ, อิทํ ทูรตายเอว อนากิณฺณํ นาม โหติ.
     [๕๒๗] เสติ เจว อาสติ จ เอตฺถาติ เสนาสนํ. ตสฺส ปเภทํ ทสฺเสตุํ
มญฺโจ ปีนฺติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ มญฺโจติ จตฺตาโร มญฺจา มสารโก พุนฺทิกาพทฺโธ
กุฬีรปาทโก อาหจฺจปาทโกติ, ตถา ปิ. ภิสีติ ปญฺจ ภิสิโย อุณฺณาภิสิ โจฬภิสิ
วากภิสิ ติณภิสิ ปณฺณภิสีติ. พิมฺโพหนนฺติ สีสุปธานํ ๑- วุตฺตํ. ตํ วิตฺถารโต
วิทตฺถิจตุรงฺคุลํ วฏฺฏติ, ทีฆโต มญฺจวิตฺถารปฺปมาณํ. วิหาโรติ สมนฺตา ปริหารปถํ
อนฺโตเยว รตฺติฏฺานทิวาฏฺานานิ ทสฺเสตฺวา กตเสนาสนํ. อฑฺฒโยโคติ
สุปณฺณวงฺกเคหํ. ปาสาโทติ เทฺว กณฺณิกานิ คเหตฺวา กโต ทีฆปาสาโท. อฏฺโฏติ
ปฏิราชาทิปฏิพาหนตฺถํ อิฏฺกาหิ กโต พหลภิตฺติโก จตุปญฺจภูมิโก ปติสฺสยวิเสโส.
มาโฬติ โภชนสาลสทิโส มณฺฑลมาโฬ. วินยฏฺกถายํ ปน เอกกูฏสงฺคหิโต
จตุรสฺสปาสาโทติ วุตฺตํ. เลณนฺติ ปพฺพตํ ขณิตฺวา วา ปพฺภารสฺส อปฺปโหนกฏฺาเน
กุฏฺฏํ อุฏฺาเปตฺวา วา กตเสนาสนํ. คุหาติ ภูมิทริ วา ยตฺถ
รตฺตินฺทิวํ ทีปํ ลทฺธุํ วฏฺฏติ, ปพฺพตคุหา วา ภูมิคุหา วา. รุกฺขมูลนฺติ รุกฺขสฺส
เหฏฺา ปริกฺขิตฺตํ วา อปริกฺขิตฺตํ วา. เวฬุคุมฺโพติ เวฬุคจฺโฉ. ยตฺถ วา
ปน ภิกฺขู ปฏิกฺกมนฺตีติ เปตฺวา วา เอตานิ มญฺจาทีนิ ยตฺถ ภิกฺขู สนฺนิปตนฺติ,
ยํ เตสํ สนฺนิปาตารหฏฺานํ, สพฺพเมตํ เสนาสนํ.
     [๕๒๘] ภชตีติ อุเปติ. สมฺภชตีติ ตตฺถ อภิรติวเสน อนุกฺกณฺิโต
สุฏฺุ อุเปติ. เสวตีติ นิวาสนวเสน เสวติ. นิเสวตีติ อนุกฺกณฺมาโน สนฺนิสฺสิโต
หุตฺวา เสวติ. สํเสวตีติ เสนาสนวตฺตํ สมฺปาเทนฺโต สมฺมา เสวติ.
     [๕๒๙] อิทานิ ยํ ตํ วิวิตฺตนฺติ วุตฺตํ, ตสฺส ปเภทํ ทสฺเสตุํ อรญฺ
รุกฺขมูลนฺติอาทิมารทฺธํ. เอตฺถ ๒- อรญฺนฺติ วินยปริยาเยน ตาว "เปตฺวา
@เชิงอรรถ: ๑ ม. สีสปฺปมาณํ     ๒. ฉ.ม. ตตฺถ
คามญฺจ คามูปจารญฺจ อวเสสํ อรญฺนฺ"ติ ๑- อาคตํ. สุตฺตนฺตปริยาเยน
อารญฺิกภิกฺขุํ สนฺธาย "อารญฺกํ นาม เสนาสนํ ปญฺจธนุสติกํ ปจฺฉิมนฺ"ติ ๒- อาคตํ.
วินยสุตฺตนฺตา ปน อุโภปิ ปริยายเทสนา นาม, อภิธมฺโม นิปฺปริยายเทสนา. ๓-
อภิธมฺมปริยาเยน อรญฺ ทสฺเสตุํ นิกฺขมิตฺวา พหิ อินฺทขีลาติ วุตฺตํ, อินฺทขีลโต
พหิ นิกฺขมิตฺวาติ อตฺโถ.
     [๕๓๐] รุกฺขมูลาทีนํ ปกติยา จ สุวิญฺเยฺยภาวโต รุกฺขมูลํเยว
รุกฺขมูลนฺติอาทิ วุตฺตํ. อปิเจตฺถ รุกฺขมูลนฺติ ยงฺกิญฺจิ สนฺธจฺฉายํ ๔-
วิวิตฺตํ รุกขมูลํ. ปพฺพตนฺติ เสลํ. ตตฺถ หิ อุทกโสณฺฑีสุ อุทกกิจฺจํ กตฺวา สีตาย
รุกฺขจฺฉายาย นิสินฺนสฺส นานาทิสาสุ ขายมานาสุปิ สีเตน วาเตน พีชิยมานสฺส จิตฺตํ
เอกคฺคํ โหติ. กนฺทรนฺติ กํ วุจฺจติ อุทกํ, เกน ทริตํ อุทเกน ภินฺนํ
ปพฺพตปฺปเทสํ. ยํ "นิตุมฺพนฺ"ติปิ "นทีกุญฺชนฺ"ติปิ วทนฺติ. ตตฺถ หิ รชตปฏฺฏสทิสา
วาลิกา โหนฺติ, มตฺถเก มณิวิตานํ วิย วนคหนํ มณิกฺขนฺธสทิสํ อุทกํ สนฺทติ,
เอวรูปํ กนฺทรํ โอรุยฺห ปานียํ ปิวิตฺวา คตฺตานิ สีตํ กตฺวา วาลิกํ อุสฺสาเปตฺวา
ปํสุกูลจีวรํ ปญฺาเปตฺวา นิสินฺนสฺส สมณธมฺมํ กโรโต จิตฺตํ เอกคฺคํ โหติ.
คิริคุหนฺติ ทฺวินฺนํ ปพฺพตานมนฺตรํ, เอกสฺมึเยว วา อุมงฺคสทิสํ มหาวิวรํ.
สุสานลกฺขณํ วิสุทฺธิมคฺเค ๕- วุตฺตํ.
     [๕๓๑] วนปตฺถนฺติ คามนฺตํ อติกฺกมิตฺวา มนุสฺสานํ อนุปจารฏฺานํ,
ยตฺถ น กสนฺติ น วปนฺติ. เตเนวสฺส นิทฺเทเส "วนปตฺถนฺติ ทูรานเมตํ
เสนาสนานํ อธิวจนนฺ"ติอาทิ วุตฺตํ. ยสฺมา วา รุกฺขมูลาทีสุ อิทเมเวกํ ภาเชตฺวา
ทสฺสิตํ, ตสฺมา ตสฺส ๖- นิกฺเขปปฏิปาฏิยา นิทฺเทสํ อกตฺวา สพฺพปริยนฺเต
นิทฺเทโส กโตติ เวทิตพฺโพ. อพฺโภกาสนฺติ อจฺฉนฺนํ. อากงฺขมาโน ปเนตฺถ
จีวรกุฏึ กตฺวา วสติ. ปลาลปุญฺชนฺติ ปลาลราสิ. มหาปลาลปุญฺชโต หิ ปลาลํ
@เชิงอรรถ: ๑ วินย. ๑/๙๒/๖๑   ๒ วินย. ๒/๕๗๓/๓๗๖        ๓ ฉ.ม. นิปฺปริยายเทสนาติ
@๔ ฉ.ม. สีตจฺฉายํ    ๕ วิสุทฺธิ. ๑/๙๕ ธุตงฺคนิทฺเทส  ๖ ฉ.ม. ตสฺมาสฺส
นิกฺกฑฺฒิตฺวา ปพฺภารเลณสทิเส อาลเย กโรนฺติ. คจฺฉคุมฺพาทีนมฺปิ อุปริ ปลาลํ
ปกฺขิปิตฺวา เหฏฺา นิสินฺนา สมณธมฺมํ กโรนฺติ. ตํ สนฺธาเยตํ วุตฺตํ.
วนปตฺถนิทฺเทเส สโลมหํสานนฺติ ยตฺถ ปวิฏฺสฺส โลมหํโส อุปฺปชฺชติ, เอวรูปานํ
ภึสนกเสนาสนานํ. ๑- ปริยนฺตานนฺติ ทูรภาเวน ปริยนฺเต ิตานํ. น
มนุสฺสูปจารานนฺติ กสนวปนวเสน มนุสฺเสหิ อุปจริตพฺพํ วนนฺตํ อติกฺกมิตฺวา
ิตานํ. ทุรภิสมฺภวานนฺติ อลทฺธวิเวกสฺสาเทหิ อภิภุยฺย วสิตุํ น สกฺกุเณยฺยานํ.
     [๕๓๒] อปฺปสทฺทาทินิทฺเทเส อปฺปสทฺทนฺติ วจนสทฺเทน อปฺปสทฺทํ.
     [๕๓๓] อปฺปนิคฺโฆสนฺติ นครนิคฺโฆสสทฺเทน อปฺปนิคฺโฆสํ. ยสฺมา ปน
อุภยมฺเปตํ สทฺทฏฺเน เอกํ, ตสฺมาสฺส นิทฺเทเส "ยเทว ตํ อปฺปสทฺทํ, ตเทว
ตํ อปฺปนิคฺโฆสนฺ"ติ วุตฺตํ. วิชนวาตนฺติ อนุสญฺจรณชนสฺส สรีรวาเตน วิรหิตํ.
"วิชนวาทนฺ"ติปิ ปาโ, อนฺโตชนวาเทน วิรหิตนฺติ อตฺโถ. ยสฺมา ปน ยํ
อปฺปนิคฺโฆสํ, ตเทว ชนสญฺจรเณน จ ชนวาเทน จ วิรหิตํ โหติ, ตสฺมาสฺส
นิทฺเทเส "ยเทว ตํ อปฺปนิคฺโฆสํ, ตเทว ตํ วิชนวาตนฺ"ติ วุตฺตํ.
มนุสฺสราหสฺเสยฺยกนฺติ มนุสฺสานํ รหสฺสกิริยฏฺานิยํ. ยสฺมา ปน ตํ ชนสญฺจรณรหิตํ
โหติ. เตนสฺส นิทฺเทเส "ยเทว ตํ วิชนวาตํ, ตเทว ตํ มนุสฺสราหสฺเสยฺยกนฺ"ติ
วุตฺตํ. ปฏิสลฺลานสารุปฺปนฺติ วิเวกานุรูปํ. ยสฺมา ปน ตํ นิยเมเนว
มนุสฺสราหสฺเสยฺยกํ โหติ, ตสฺมาสฺส นิทฺเทเส "ยเทว ตํ มนุสฺสราหสฺเสยฺยกํ, ตเทว
ตํ ปฏิสลฺลานสารุปฺปนฺ"ติ วุตฺตํ.
     [๕๓๔] อรญฺคตาทินิทฺเทเส อรญฺ วุตฺตเมว. ตถา รุกฺขมูลํ. อวเสสํ
ปน สพฺพมฺปิ เสนาสนํ สุญฺาคาเรน สงฺคหิตํ.
     [๕๓๕] ปลฺลงฺกํ อาภุชิตฺวาติ สมนฺตโต อูรุพทฺธาสนํ พนฺธิตฺวา. อุชุํ
กายํ ปณิธายาติ อุปริมํ สรีรํ อุชุกํ ๒- เปตฺวา อฏฺารส ปิฏฺิกณฺฏเก โกฏิยา
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. ภีสนกเสนาสนานํ            ๒ ฉ.ม. อุชุํ
โกฏึ ปฏิปาเทตฺวา. เอวญฺหิ นิสินฺนสฺส จมฺมมํสนหารูนิ น ปณมนฺติ. อถสฺส
ยา เตสํ ปณมนปจฺจยา ขเณ ขเณ เวทนา อุปฺปชฺเชยฺยุํ, ตา นุปฺปชฺชนฺติ.
ตาสุ น อุปฺปชฺชมานาสุ จิตฺตํ เอกคฺคํ โหติ, กมฺมฏฺานํ น ปริปตติ, วุฑฺฒึ
ผาตึ อุปคจฺฉติ.
     [๕๓๖] อุชุโก โหติ กาโย ิโต ปณิหิโตติ อิทมฺปิ หิ อิมเมวตฺถํ
สนฺธาย วุตฺตํ.
     [๕๓๗] ปริมุขํ สตึ อุปฏฺเปตฺวาติ กมฺมฏฺานาภิมุขํ สตึ ปยิตฺวา,
มุขสมีเป วา กตฺวาติ อตฺโถ. เตเนว วุตฺตํ "อยํ สติ อุปฏฺิตา โหติ สุปฏฺิตา
นาสิกคฺเค วา มุขนิมิตฺเต วา"ติ. มุขนิมิตฺตนฺติ เจตฺถ อุตฺตโรฏฺสฺส
เวมชฺฌปฺปเทโส ทฏฺพฺโพ, ยตฺถ นาสิกวาโต ปฏิหญฺติ. อถวา ปรีติ ปริคฺคหฏฺโ.
มุขนฺติ นิยฺยานฏฺโ. สตีติ อุปฏฺานฏฺโ. เตน วุจฺจติ "ปริมุขํ สตินฺ"ติ. เอวํ
ปฏิสมฺภิทายํ ๑- วุตฺตนเยนเปตฺถ อตฺโถ ทฏฺพฺโพ. ตตฺรายํ สงฺเขโป
"ปริคฺคหิตนิยฺยานํ สตึ กตฺวา"ติ.
     [๕๓๘] อภิชฺฌานิทฺเทโส อุตฺตานตฺโถเยว. อยํ ปเนตฺถ สงฺเขปวณฺณนา:-
อภิชฺฌํ โลเก ปหายาติ ลุชฺชนปลุชฺชนฏฺเน ปญฺจุปาทานกฺขนฺธา โลโก,
ตสฺมา ปญฺจสุ อุปาทานกฺขนฺเธสุ ราคํ ปหาย กามจฺฉนฺทํ วิกฺขมฺเภตฺวาติ
อยเมตฺถตฺโถ.
     [๕๓๙] วิคตาภิชฺเฌนาติ วิกฺขมฺภนวเสน ปหีนตฺตา วิคตาภิชฺเฌน, น
จกฺขุวิญฺาณสทิเสนาติ อตฺโถ.
     [๕๔๑] อภิชฺฌาย จิตฺตํ ปริโสเธตีติ อภิชฺฌาโต จิตฺตํ ปริโมเจติ, ๒-
ยถา นํ สา มุญฺจติ เจว, มุญฺจิตฺวา จ น ปุน คณฺหาติ, เอวํ กโรตีติ อตฺโถ.
นิทฺเทสปเทสุ ปนสฺส อาเสวนฺโต โสเธติ, ภาเวนฺโต วิโสเธติ, พหุลีกโรนฺโต
ปริโสเธตีติ เอวมตฺโถ เวทิตพฺโพ. โมเจตีติอาทีสุปิ เอเสว นโย.
@เชิงอรรถ: ๑ ขุ.ปฏิ. ๓๑/๓๘๘/๒๖๔ (สฺยา)        ๒ ฉ.ม. ปริโสเธติ
     [๕๔๒-๕๔๓] พฺยาปาทปโทสํ ปหายาติอาทีนมฺปิ อิมินาว นเยน ๑-
อตฺโถ เวทิตพฺโพ. พฺยาปชฺชติ อิมินา จิตฺตํ ปูติกุมฺมาสาทโย วิย ปกติภาวํ ๒-
ชหตีติ พฺยาปาโท. วิการปฺปตฺติยา ปทุสฺสติ ปรํ วา ปทูเสติ วินาเสตีติ ปโทโส.
อุภยเมตํ โกธสฺเสวาธิวจนํ. เตเนว วุตฺตํ "โย พฺยาปาโท โส ปโทโส. โย
ปโทโส โส พฺยาปาโท"ติ. ยสฺมา เจส สพฺพสงฺคาหิกวเสน นิทฺทิฏฺโ, ตสฺมา
"สพฺพปาณภูตหิตานุกมฺปี"ติ อวตฺวา "อพฺยาปนฺนจิตฺโต"ติ เอตฺตกเมว วุตฺตํ.
     [๕๔๖] ถีนํ จิตฺตเคลญฺ, มิทฺธํ เจตสิกเคลญฺ, ถีนญฺจ มิทฺธญฺจ
ถีนมิทฺธํ. สนฺตา โหนฺตีติ อิเม เทฺวปิ ธมฺมา นิโรธสนฺตตาย สนฺตา โหนฺตีติ. ๓-
อิทํ สนฺธาเยตฺถ วจนเภโท กโต.
     [๕๔๙] อาโลกสญฺีติ รตฺติมฺปิ ทิวาปิ ทิฏฺอาโลกสญฺชานนสมตฺถาย
วิคตนีวรณาย ปริสุทฺธาย สญฺาย สมนฺนาคโต.
     [๕๕๐] สโต สมฺปชาโนติ สติยา จ าเณน จ สมนฺนาคโต. อิทํ
อุภยํ อาโลกสญฺาย อุปการกตฺตา วุตฺตํ.
     [๕๕๓] วิคตถีนมิทฺธตาย ปน อาโลกสญฺาย นิทฺเทสปเทสุ จตฺตตฺตาติอาทีนิ
อญฺมญฺเววจนาเนว. ตตฺถ จตฺตตฺตาติ จตฺตการณา. เสสปเทสุปิ
เอเสว นโย. จตฺตตฺตาติ อิทมฺปเนตฺถ สกภาวปริจฺจชนวเสน วุตฺตํ. วนฺตตฺตาติ
อิทํ ปุน อนาทิยนภาวทสฺสนวเสน. มุตฺตตฺตาติ อิทํ สนฺตติโต วินิโมจนวเสน.
ปหีนตฺตาติ อิทํ มุตฺตสฺสาปิ กตฺถจิ านาภาววเสน. ปฏินิสฺสฏฺตฺตาติ อิทํ
ปุพฺเพ อาทินฺนปุพฺพสฺส นิสฺสคฺคทสฺสนวเสน. ปฏิมุญฺจโต วา นิสฺสฏฺตฺตา
ภาวนาวเสน ๔- อภิภุยฺย นิสฺสฏฺตฺตาติ อตฺโถ. ปหีนปฏินิสฺสฏฺตฺตาติ ยถา
วิกฺขมฺภนวเสเนว ปหานํ โหติ, ปุนปฺปุนํ สนฺตตึ น อชฺฌารูหติ, ตถา
@เชิงอรรถ: ๑ ม. อุปาเยน        ๒ ฉ.ม. ปกตึ
@๓ ฉ.ม. โหนฺติ        ๔ ฉ.ม. ภาวนาพเลน
ปฏินิสฺสฏฺตฺตาติ. อาโลกา โหตีติ สปฺปภา โหติ. นิราวรณฏฺเน วิวฏา.
นิรูปกิเลสฏฺเน ปริสุทฺธา. ปภสฺสรฏฺเน ปริโยทาตา.
     [๕๕๖] อุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจนฺติ เอตฺถ อุทฺธตากาโร อุทฺธจฺจํ. อารมฺมเณ
อนิจฺฉยตาย วตฺถุชฺฌาจาโร กุกฺกุจฺจํ. อิธาปิ "สนฺตา โหนฺตี"ติ ปุริมนเยเนว
วจนเภโท เวทิตพฺโพ.
     [๕๕๘] ติณฺณวิจิกิจฺโฉติ วิจิกิจฺฉํ ตริตฺวา อติกฺกมิตฺวา ิโต.
นิทฺเทเสปิสฺส ติณฺโณติ อิทํ วิจิกิจฺฉาย อนิมุคฺคภาวทสฺสนวเสน วุตฺตํ.
อุตฺติณฺโณติ อิทํ ตสฺสา อติกฺกมทสฺสนวเสน. นิตฺติณฺโณติ อิทํ ภาวนาวเสน ๑-
อภิภุยฺย อุปทฺทเว ติณฺณภาวทสฺสนวเสน. ปารคโตติ ๒- นิพฺพิจิกิจฺฉาภาวสงฺขาตํ
วิจิกิจฺฉาปารํ คโต. ปารมนุปฺปตฺโตติ ตเทว ปารํ ภาวนานุโยเคน ปตฺโตติ.
เอวมสฺส ปฏิปตฺติยา สผลตํ ทสฺเสติ.
     [๕๕๙] อกถํกถีติ "กถมิทํ กถมิทนฺ"ติ เอวํ ปวตฺตาย กถํกถาย วิรหิโต.
กุสเลสุ ธมฺเมสูติ อนวชฺชธมฺเมสุ. น กงฺขตีติ "อิเม นุ โข กุสลา"ติ กงฺขํ น
อุปฺปาเทติ. น วิจิกิจฺฉตีติ เต ธมฺเม สภาวโต วินิจฺเฉตุํ น กิจฺฉติ น กิลมติ.
อกถํกถี โหตีติ "กถํ นุ โข อิเม กุสลา"ติ กถํกถาย รหิโต โหติ. นิกฺกถํกโถ
วิคตกถํกโถติ ๓- ตสฺเสว เววจนํ. วจนตฺโถ ปเนตฺถ กถํกถาโต นิกฺขนฺโตติ
นิกฺกถํกโถ. วิคตา กถํกถา อสฺสาติ วิคตกถํกโถ.
     [๕๖๒] อุปกฺกิเลเสติ อุปกฺกิเลสภูเต. เต หิ จิตฺตํ อุปคนฺตฺวา กิลิสฺสนฺติ.
ตสฺมา อุปกฺกิเลสาติ วุจฺจนฺติ.
     [๕๖๓] ปญฺาย ทุพฺพลีกรเณติ ยสฺมา อิเม นีวรณา อุปฺปชฺชมานา
อนุปฺปนฺนาย โลกิยโลกุตฺตราย ปญฺาย อุปฺปชฺชิตุํ น เทนฺติ, อุปฺปนฺนา อปิ
อฏฺ สมาปตฺติโย ปญฺจ วา อภิญฺาโย อุปจฺฉินฺทิตฺวา ปาเตนฺติ, ตสฺมา
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. ภาวนาพเลน   ๒ ฉ.ม. ปารงฺคโตติ      ๓ ฉ.ม. นิกฺกถํกถี วิกถํกโถติ
"ปญฺาย ทุพฺพลีกรณา"ติ วุจฺจนฺติ. "อนุปฺปนฺนา เจว ปญฺา น อุปฺปชฺชติ,
อุปฺปนฺนา จ ปญฺา นิรุชฺฌตี"ติ อิทมฺปิ หิ อิมเมวตฺถํ สนฺธาย วุตฺตํ. เสสเมตฺถ
สพฺพํ เหฏฺา ตตฺถ ตตฺถ ปกาสิตตฺตา อุตฺตานตฺถเมว.
     [๕๖๔] วิวิจฺเจว กาเมหีติอาทีสุปิ นิทฺเทเสสุ ยํ วตฺตพฺพํ สิยา, ตํ
เหฏฺา จิตฺตุปฺปาทกณฺเฑ ๑- รูปาวจรนิทฺเทเส อิเธว จ ตตฺถ ตตฺถ วุตฺตเมว.
เกวลญฺหิ ทุติยตติยจตุตฺถชฺฌานนิทฺเทเสสุปิ ยถา ตานิ ฌานานิ เหฏฺา "ติวงฺคิกํ
ฌานํ โหติ, ทุวงฺคิกํ ฌานํ โหตี"ติ วุตฺตานิ, เอวํ อวตฺวา "อชฺฌตฺตํ
สมฺปสาทนนฺ"ติอาทิวจนโต ปริยาเยน สมฺปสาทาทีหิ สทฺธึ ตานิ องฺคานิ คเหตฺวา
"ฌานนฺติ สมฺปสาโท ปีติสุขํ จิตฺตสฺส เอกคฺคตา"ติอาทินา นเยน ตํ ตํ ฌานํ
นิทฺทิฏฺนฺติ อยเมตฺถ วิเสโส.
     [๕๘๘] ยนฺตํ อริยา อาจิกฺขนฺตีติ ปทนิทฺเทเส ปน กิญฺจาปิ "อาจิกฺขนฺติ
เทเสนฺตี"ติอาทีนิ สพฺพาเนว อญฺมญฺเววจนานิ, เอวํ สนฺเตปิ "อุเปกฺขโก
สติมา สุขวิหารี"ติอาทิอุทฺเทสวเสน อาจิกฺขนฺติ, นิทฺเทสวเสน เทเสนฺติ,
ปฏินิทฺเทสวเสน ปญฺาเปนฺติ, เตน เตน ปกาเรน อตฺถํ เปตฺวา ปฏฺเปนฺติ, ตสฺส
ตสฺส อตฺถสฺส การณํ ทสฺเสนฺตา วิวรนฺติ, พฺยญฺชนวิภาคํ ทสฺเสนฺตา วิภชนฺติ,
นิกฺกุชฺชิตภาวํ คมฺภีรภาวญฺจ นีหริตฺวา โสตูนํ าณสฺส ปติฏฺ ชนยนฺตา
อุตฺตานึ กโรนฺติ, สพฺเพหิปิ อิเมหิ อากาเรหิ โสตูนํ อญฺาณนฺธการํ วิธเมนฺตา
ปกาเสนฺตีติ เอวมตฺโถ ทฏฺพฺโพ.
     สมติกฺกมนิทฺเทเสปิ ตตฺถ ตตฺถ เตหิ เตหิ ธมฺเมหิ วุฏฺิตตฺตา อติกฺกนฺโต,
อุปริภูมิปตฺติยา วีติกฺกนฺโต. ตโต อปริหานิภาเวน สมติกฺกนฺโตติ เอวมตฺโถ
ทฏฺพฺโพ.
                     สุตฺตนฺตภาชนียวณฺณนา นิฏฺิตา.
                          -------------
@เชิงอรรถ: ๑ สงฺคณี. อ. ๑/๑๖๐/๒๑๕

             อรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย เล่มที่ ๕๔ หน้า ๓๔๘-๓๙๘.
http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_th.php?B=54&A=8253&modeTY=1
             The Pali Atthakatha in Roman :-
http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_rm.php?B=54&A=8253&modeTY=1
             อ่านอรรถกถาแปลไทย :-
http://84000.org/tipitaka/attha/attha.php?b=35&i=600
             เนื้อความพระไตรปิฎกฉบับหลวง :-
http://84000.org/tipitaka/read/r.php?B=35&A=7871
             พระไตรปิฎกฉบับบาลีอักษรไทย :-
http://84000.org/tipitaka/read/pali_read.php?B=35&A=6666
             The Pali Tipitaka in Roman Character :-
http://84000.org/tipitaka/read/roman_read.php?B=35&A=6666
             สารบัญพระไตรปิฎกเล่มที่ ๓๕
http://84000.org/tipitaka/read/?index_35