ขอนอบน้อมแด่
พระผู้มีพระภาคอรหันตสัมมาสัมพุทธเจ้า
                      พระองค์นั้น
บทนำ พระวินัยปิฎก พระสุตตันตปิฎก พระอภิธรรมปิฎก ค้นพระไตรปิฎก ชาดก หนังสือธรรมะ
อ่านหน้า[ต่าง] แรกอ่านหน้า[ต่าง] ที่แล้วแสดงหมายเลขหน้า
ในกรณี :- 
   บรรทัดแรกของแต่ละหน้าอ่านหน้า[ต่าง] ถัดไปอ่านหน้า[ต่าง] สุดท้าย คลิกเพื่อเปลี่ยน ฐญ เป็นแบบดั้งเดิม  
อรรถกถาเล่มที่ ๕๔ ภาษาบาลีอักษรไทย วิภงฺค.อ. (สมฺโมห.)

                         ๗. สติปฏฺฐานวิภงฺค
                   ๑. สุตฺตนฺตภาชนีย อุทฺเทสวารวณฺณนา
     [๓๕๕] อิทานิ ตทนนฺตเร สติปฏฺฐานวิภงฺเค จตฺตาโรติ คณนปริจฺเฉโท,
เตน น ตโต เหฏฺฐา น อุทฺธนฺติ สติปฏฺฐานปริจฺเฉทํ ทีเปติ. สติปฏฺฐานาติ
ตโย สติปฏฺฐานา:- สติโคจโรปิ ติธา ปฏิปนฺเนสุ สาวเกสุ สตฺถุโน ปฏิฆานุนย-
วีติวตฺตตาปิ สติปิ. "จตุนฺนํ ภิกฺขเว สติปฏฺฐานานํ สมุทยญฺจ อตฺถงฺคมญฺจ
เทสิสฺสามิ, ตํ สุณาถ. โก จ ภิกฺขเว กายสฺส สมุทโย. อาหารสมุทยา
กายสฺส สมุทโย"ติอาทีสุ ๑- หิ สติโคจโร สติปฏฺฐานนฺติ วุจฺจติ. ตถา "กาโย
อุปฏฺฐานํ, โน สติ. สติ อุปฏฺฐานญฺเจว สติ จา"ติอาทีสุ. ๒- ตสฺสตฺโถ:-
ปติฏฺฐาติ อสฺมินฺติ ปฏฺฐานํ. กา ปติฏฺฐาติ? สติ. สติยา ปฏฺฐานํ สติปฏฺฐานํ,
ปธานํ ฐานนฺติ วา ปฏฺฐานํ, สติยา ปฏฺฐานํ สติปฏฺฐานํ หตฺถิฏฺฐานํ
อสฺสฏฺฐานนฺติอาทีนิ ๓- วิย.
     "ตโย สติปฏฺฐานา ยทริโย เสวติ, ยทริโย เสวมาโน สตฺถา คณมนุ-
สาสิตุมรหตี"ติ ๔- เอตฺถ ติธา ปฏิปนฺเนสุ สาวเกสุ สตฺถุโน ปฏิฆานุนยวีติวตฺตตา
สติปฏฺฐานนฺติ วุตฺตา. ตสฺสตฺโถ:- ปฏฺฐเปตพฺพโต ปฏฺฐานํ, ปวตฺตยิตพฺพโตติ
อตฺโถ. เกน ปฏฺฐเปตพฺพโตติ? สติยา, สติยา ปฏฺฐานํ สติปฏฺฐานํ. "จตฺตาโร
สติปฏฺฐานา ภาวิตา พหุลีกตา สตฺต โพชฺฌงฺเค ปริปูเรนฺตี"ติอาทีสุ ๕- ปน
สติเยว สติปฏฺฐานนฺติ วุจฺจติ. ตสฺสตฺโถ:- ปติฏฺฐาตีติ ปฏฺฐานํ, อุปฏฺฐาติ
โอกฺกนฺติตฺวา ปกฺขนฺทิตฺวา ปวตฺตตีติ ๖- อตฺโถ. สติเยว ปฏฺฐานฏฺเฐน สติปฏฺฐานํ.
อถวา สรณฏฺเฐน สติ, อุปฏฺฐานฏฺเฐน ปฏฺฐานํ. อิติ สติ จ สา ปฏฺฐานญฺจาติปิ
@เชิงอรรถ:  สํ.ม. ๑๙/๔๐๘/๑๖๑               ขุ.ปฏิ. ๓๑/๗๒๗/๖๒๓ (สฺยา)
@ ฉ.ม. หตฺถิฏฺฐานอสฺสฏฺฐานาทีนิ        ม.อุ. ๑๔/๓๐๔/๒๗๙
@ ม.อุ. ๑๔/๑๔๗/๑๓๐               ฉ.ม. วตฺตตีติ
สติปฏฺฐานํ. อิทมิธ อธิปฺเปตํ. ยทิ เอวํ กสฺมา สติปฏฺฐานาติ พหุวจนํ
กตนฺติ? สติยา พหุตฺตา. อารมฺมณเภเทน หิ พหุธา กตา ๑- สติโยติ.
     กสฺมา ปน ภควตา จตฺตาโรว สติปฏฺฐานา วุตฺตา อนูนา อนธิกาติ?
เวเนยฺยหิตตฺตา. ตณฺหาจริตทิฏฺฐิจริตสมถยานิกวิปสฺสนายานิเกสุ หิ มนฺทติกฺขวเสน
ทฺวิธา ปวตฺเตสุ มนฺทสฺส ตณฺหาจริตสฺส โอฬาริกํ กายานุปสฺสนาสติปฏฺฐานํ วิสุทฺธิ-
มคฺโค, ติกฺขสฺส สุขุมํ เวทนานุปสฺสนาสติปฏฺฐานํ. ทิฏฺฐิจริตสฺสปิ มนฺทสฺส
นาติปฺปเภทคตํ จิตฺตานุปสฺสนาสติปฏฺฐานํ วิสุทฺธิมคฺโค, ติกฺขสฺส อติปฺปเภทคตํ
ธมฺมานุปสฺสนาสติปฏฺฐานํ. สมถยานิกสฺส จ มนฺทสฺส อกิจฺเฉน อธิคนฺตพฺพนิมิตฺตํ
ปฐมํ สติปฏฺฐานํ วิสุทฺธิมคฺโค, ติกฺขสฺส โอฬาริการมฺมเณ อสณฺฐหนโต ทุติยํ.
วิปสฺสนายานิกสฺสาปิ มนฺทสฺส นาติปฺปเภทคตารมฺมณํ ตติยํ, ติกฺขสฺส
อติปฺปเภทคตารมฺมณํ จตุตฺถํ. อิติ จตฺตาโรว วุตฺตา อนูนา อนธิกาติ.
     สุภสุขนิจฺจอตฺตภาววิปลฺลาสปฺปหานตฺถํ วา. กาโย หิ อสุโภ, ตตฺถ จ
สุภวิปลฺลาสวิปลฺลฏฺฐา ๒- สตฺตา. เตสํ ตตฺถ อสุภภาวทสฺสเนน ตสฺส วิปลฺลาสสฺส
ปหานตฺถํ ปฐมํ สติปฏฺฐานํ วุตฺตํ. สุขํ นิจฺจํ อตฺตาติ คหิเตสุปิ จ เวทนาทีสุ
เวทนา ทุกฺขา, จิตฺตํ อนิจฺจํ, ธมฺมา อนตฺตา, เอเตสุ จ สุขนิจฺจอตฺตภาว-
วิปลฺลาสวิปลฺลฏฺฐา ๒- สตฺตา. เตสํ ตตฺถ ทุกฺขาทิภาวทสฺสเนน เตสํ วิปลฺลาสานํ
ปหานตฺถํ เสสานิ ตีณิ วุตฺตานีติ เอวํ สุภสุขนิจฺจอตฺตภาววิปลฺลาสปฺปหานตฺถํ
วา จตฺตาโรว วุตฺตา อนูนา อนธิกาติ เวทิตพฺพา. น เกวลญฺจ วิปลฺลาสปฺ-
ปหานตฺถเมว, อถโข จตุโรฆโยคาสวคนฺถอุปาทานอคติปฺปหานตฺถมฺปิ จตุพฺพิธาหาร-
ปริญฺญตฺถญฺจ จตฺตาโรว วุตฺตาติ เวทิตพฺพา. อยํ ตาว ปกรณนโย.
     อฏฺฐกถายํ ปน "สรณวเสน เจว เอกตฺตสโมสรณวเสน จ เอกเมว
สติปฏฺฐานํ อารมฺมณวเสน จตฺตาโร"ติ เอตเทว วุตฺตํ. ยถา หิ จตุทฺวาเร
นคเร ปาจีนโต อาคจฺฉนฺตา ปาจีนทิสาย อุฏฺฐานกํ ภณฺฑํ คเหตฺวา
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. พหุกา ตา           ฉ.ม.....วิปลฺลตฺถา
ปาจีนทฺวาเรน นครเมว ปวิสนฺติ, ทกฺขิณโต, ปจฺฉิมโต, อุตฺตรโต อาคจฺฉนฺตา
อุตฺตรทิสาย อุฏฺฐานกํ ภณฺฑํ คเหตฺวา อุตฺตรทฺวาเรน นครเมว ปวิสนฺติ. เอวํ
สมฺปทมิทํ เวทิตพฺพํ. นครํ วิย หิ นิพฺพานมหานครํ, ทฺวารํ วิย อฏฺฐงฺคิโก
โลกุตฺตรมคฺโค, ปาจีนทิสาทโย วิย กายาทโย.
     ยถา ปาจีนโต อาคจฺฉนฺตา ปาจีนทิสาย อุฏฺฐานกํ ภณฺฑํ คเหตฺวา
ปาจีนทฺวาเรน นครเมว ปวิสนฺติ, เอวํ กายานุปสฺสนามุเขน อาคจฺฉนฺตา
จุทฺทสวิเธน กายานุปสฺสนํ ภาเวตฺวา กายานุปสฺสนาภาวนานุภาวนิพฺพตฺเตน
อริยมคฺเคน เอกํ นิพฺพานเมว โอสรนฺติ. ยถา ทกฺขิณโต อาคจฺฉนฺตา
ทกฺขิณทิสาย อุฏฺฐานกํ ภณฺฑํ คเหตฺวา ทกฺขิณทฺวาเรน นครเมว ปวิสนฺติ,
เอวํ เวทนานุปสฺสนามุเขน อาคจฺฉนฺตา นววิเธน เวทนานุปสฺสนํ ภาเวตฺวา
เวทนานุปสฺสนาภาวนานุภาวนิพฺพตฺเตน อริยมคฺเคน เอกํ นิพฺพานเมว โอสรนฺติ.
ยถา ปจฺฉิมโต อาคจฺฉนฺตา ปจฺฉิมทิสาย อุฏฺฐานกํ ภณฺฑํ คเหตฺวา ปจฺฉิมทฺวาเรน
นครเมว ปวิสนฺติ, เอวํ จิตฺตานุปสฺสนามุเขน อาคจฺฉนฺตา โสฬสวิเธน
จิตฺตานุปสฺสนํ ภาเวตฺวา จิตฺตานุปสฺสนาภาวนานุภาวนิพฺพตฺเตน อริยมคฺเคน
เอกํ นิพฺพานเมว โอสรนฺติ. ยถา อุตฺตรโต อาคจฺฉนฺตา อุตฺตรทิสาย อุฏฺฐานกํ
ภณฺฑํ คเหตฺวา อุตฺตรทฺวาเรน นครเมว ปวิสนฺติ, เอวํ ธมฺมานุปสฺสนามุเขน
อาคจฺฉนฺตา ปญฺจวิเธน ธมฺมานุปสฺสนํ ภาเวตฺวา ธมฺมานุปสฺสนาภาวนานุภาว-
นิพฺพตฺเตน อริยมคฺเคน เอกํ นิพฺพานเมว โอสรนฺตีติ เอวํ สรณวเสน เจว
เอกตฺตสโมสรณวเสน จ เอกเมว สติปฏฺฐานํ อารมฺมณวเสน จตฺตาโรว ๑-
วุตฺตาติ เวทิตพฺพา.
     อิธ ภิกฺขูติ เอตฺถ กิญฺจาปิ ภควตา เทวโลเก นิสีทิตฺวา อยํ
สติปฏฺฐานวิภงฺโค กถิโต, เอกภิกฺขุปิ ตตฺถ ภควโต สนฺติเก นิสินฺนโก นาม นตฺถิ.
เอวํ สนฺเตปิ ยสฺมา อิเม จตฺตาโร สติปฏฺฐาเน ภิกฺขู ภาเวนฺติ. ภิกฺขุโคจรา
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. จตฺตาโรติ
หิ เอเต, ตสฺมา อิธ ภิกฺขูติ อาลปติ. กึ ปเนเต สติปฏฺฐาเน ภิกฺขูเยว
ภาเวนฺติ น ภิกฺขุนีอาทโยติ? ภิกฺขุนีอาทโยปิ ภาเวนฺติ, ภิกฺขู ปน อคฺคปริสา.
อิติ อคฺคปริสตฺตา อิธ ภิกฺขูติ อาลปติ. ปฏิปตฺติยา วา ภิกฺขุภาวทสฺสนโต
เอวมาห. โย หิ อิมํ ปฏิปตฺตึ ปฏิปชฺชติ, โส ภิกฺขุ นาม โหติ. ปฏิปนฺนโก
หิ เทโว วา โหตุ มนุสฺโส วา, ภิกฺขูติ สงฺขฺยํ คจฺฉเตว. ๑- ยถาห:-
                 "อลงฺกโต เจปิ สมญฺจเรยฺย
                  สนฺโต ทนฺโต นิยโต พฺรหฺมจารี
                  สพฺเพสุ ภูเตสุ นิธาย ทณฺฑํ
                  โส พฺราหฺมโณ โส สมโณ ส ภิกฺขู"ติ. ๒-
                  กายานุปสฺสนาอุทฺเทสวณฺณนา
     อชฺฌตฺตนฺติ นิยกชฺฌตฺตํ อธิปฺเปตํ, ตสฺมา อชฺฌตฺตํ กาเยติ อตฺตโน กาเยติ
อตฺโถ. ตตฺถ กาเยติ รูปกาเย. รูปกาโย หิ อิธ องฺคปจฺจงฺคานํ เกสาทีนญฺจ
ธมฺมานํ สมูหฏฺเฐน หตฺถิกายอสฺสกายรถกายาทโย วิย กาโยติ อธิปฺเปโต. ยถา
จ สมูหฏฺเฐน, เอวํ กุจฺฉิตานํ อายฏฺเฐน. กุจฺฉิตานญฺหิ ปรมเชคุจฺฉานํ เกสาทีนํ ๓-
อาโยติปิ กาโย. อาโยติ อุปฺปตฺติเทโส. ตตฺรายํ วจนตฺโถ:- อายนฺติ ตโตติ
อาโย. เก อายนฺติ? กุจฺฉิตา เกสาทโย, อิติ กุจฺฉิตานํ เกสาทีนํ อาโยติ กาโย.
     กายานุปสฺสีติ กายํ อนุปสฺสนสีโล ๔- กายํ วา อนุปสฺสมาโน. กาเยติ
จ วตฺวาปิ ปุน กายานุปสฺสีติ ทุติยกายคฺคหณํ อสมฺมิสฺสโต ววตฺถานฆน-
วินิพฺโภคาทิทสฺสนตฺถํ กตนฺติ เวทิตพฺพํ. เตน น กาเยเยว ๕- เวทนานุปสฺสี
จิตฺตธมฺมานุปสฺสี วา, อถโข กาเย กายานุปสฺสีเยวาติ กายสงฺขาเต วตฺถุสฺมึ
กายานุปสฺสนาการสฺเสว ทสฺสเนน อสมฺมิสฺสโต ววตฺถานํ ทสฺสิตํ โหติ. ตถา
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. สงฺขํ คจฺฉติเยว       ขุ.ธ. ๒๕/๑๔๒/๔๒      ฉ.ม. โส
@ ฉ.ม. กายานุปสฺสน...           ฉ. กาเย
น กาเย องฺคปจฺจงฺควินิมุตฺตเอกธมฺมานุปสฺสี, นาปิ เกสโลมาทิวินิมุตฺตอิตฺถี-
ปุริสานุปสฺสี. โยปิ เจตฺถ เกสโลมาทิโก ภูตุปาทายสมูหสงฺขาโต กาโย, ตตฺถาปิ
น ภูตุปาทายวินิมุตฺตเอกธมฺมานุปสฺสี, อถโข รถสมฺภารานุปสฺสโก วิย
องฺคปจฺจงฺคสมูหานุปสฺสี, นคราวยวานุปสฺสโก วิย เกสโลมาทิสมูหานุปสฺสี,
กทลิกฺขนฺธปตฺตวฏฺฏิวินิภุญฺชโก วิย จ ริตฺตมุฏฺฐิวินิเวธโก ๑- วิย จ ภูตุปาทาย-
สมูหานุปสฺสีเยวาติ นานปฺปการโต สมูหวเสเนว กายสงฺขาตสฺส วตฺถุโน ทสฺสเนน
ฆนวินิพฺโภโค ทสฺสิโต โหติ. น เหตฺถ ยถาวุตฺตสมูหวินิมุตฺโต กาโย วา
อิตฺถี วา ปุริโส วา อญฺโญ วา โกจิ ธมฺโม ทิสฺสติ, ยถาวุตฺตธมฺมสฺส
สมูหมตฺเตเยว ปน ตถา ตถา สตฺตา มิจฺฉาภินิเวสํ กโรนฺติ. เตนาหุ โปราณา:-
            "ยํ ปสฺสติ น ตํ ทิฏฺฐํ         ยํ ทิฏฺฐํ ตํ น ปสฺสติ
             อปสฺสํ พชฺฌเต มุโฬฺห        พชฺฌมาโน น มุจฺจตี"ติ.
     ฆนวินิพฺโภคาทิทสฺสนตฺถนฺติ วุตฺตํ, อาทิสทฺเทน เจตฺถ อยมฺปิ อตฺโถ
เวทิตพฺโพ:- อยญฺหิ เอตสฺมึ กาเย กายานุปสฺสีเยว, น อญฺญธมฺมานุปสฺสี.
กึ วุตฺตํ โหติ? ยถา อนุทกภูตายปิ มรีจิยา อุทกานุปสฺสิโน โหนฺติ. น เอวํ
อนิจฺจทุกฺขานตฺตาสุภภูเตเยว อิมสฺมึ กาเย นิจฺจสุขอตฺตสุภภาวานุปสฺสี, อถโข
กายานุปสฺสี อนิจฺจทุกฺขานตฺตอสุภาการสมูหานุปสฺสีเยวาติ วุตฺตํ โหติ. อถวา ยฺวายํ
มหาสติปฏฺฐาเน "อิธ ภิกฺขเว ภิกฺขุ อรญฺญคโต วา ฯเปฯ โส สโตว
อสฺสสตี"ติอาทินา ๒- นเยน อสฺสาสปสฺสาสาทิจุณฺณกชาตอฏฺฐิกปริโยสาโน กาโย
วุตฺโต, โย จ "อิเธกจฺโจ ปฐวีกายํ อนิจฺจโต อนุปสฺสติ, ตถา อาโปกายํ, เตโชกายํ,
วาโยกายํ, เกสกายํ, โลมกายํ, ฉวิกายํ, จมฺมกายํ, มํสกายํ, รุหิรกายํ, ๓-
นหารุกายํ, อฏฺฐิกายํ, อฏฺฐิมิญฺชกายนฺ"ติ ปฏิสมฺภิทายํ ๔- กาโย วุตฺโต, ตสฺส
สพฺพสฺส อิมสฺมึเยว กาเย อนุปสฺสนโต กาเย กายานุปสฺสีติ เอวมฺปิ อตฺโถ ทฏฺฐพฺโพ
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม.....วินิเวฐโก        ที.ม. ๑๐/๓๗๔/๒๔๘, ม.มู. ๑๒/๑๐๗/๗๗
@ ฉ.ม. รุธิรกายํ            ขุ.ปฏิ. ๓๑/๗๒๗/๖๒๓ (สฺยา)
     อถวา กาเย อหนฺติ วา มมนฺติ วา เอวํ คเหตพฺพสฺส กสฺสจิ
อนนุปสฺสนโตปิ, ๑- ตสฺส ตสฺเสว ปน เกสโลมาทิกสฺส นานาธมฺมสมูหสฺส
อนุปสฺสนโต กาเย เกสาทิธมฺมสมูหสงฺขาเต กายานุปสฺสีติ เอวมตฺโถ ทฏฺฐพฺโพ.
อปิจ "อิมสฺมึ กาเย อนิจฺจโต อนุปสฺสติ โน นิจฺจโต"ติอาทินา อนุกฺกเมน
ปฏิสมฺภิทายํ ๒- อาคตนยสฺส สพฺพสฺเสว อนิจฺจลกฺขณาทิโน อาการสมูหสงฺขาตสฺส
กายสฺส อนุปสฺสนโตปิ กาเย กายานุปสฺสีติ เอวมฺปิ อตฺโถ ทฏฺฐพฺโพ.
    ตถา หิ อยํ กาเย กายานุปสฺสนาปฏิปทํ ปฏิปนฺโน ภิกฺขุ อิมํ กายํ
อนิจฺจานุปสฺสนาทีนํ สตฺตนฺนํ อนุปสฺสนานํ วเสน อนิจฺจโต อนุปสฺสติ โน
นิจฺจโต, ทุกฺขโต อนุปสฺสติ โน สุขโต, อนตฺตโต อนุปสฺสติ โน อตฺตโต,
นิพฺพินฺทติ โน นนฺทติ, วิรชฺชติ โน รชฺชติ, นิโรเธติ โน สมุเทติ, ๓-
ปฏินิสฺสชฺชติ โน อาทิยติ. โส ตํ อนิจฺจโต อนุปสฺสนฺโต นิจฺจสญฺญํ ปชหติ,
ทุกฺขโต อนุปสฺสนฺโต สุขสญฺญํ ปชหติ, อนตฺตโต อนุปสฺสนฺโต อตฺตสญฺญํ
ปชหติ, นิพฺพินฺทนฺโต นนฺทึ ปชหติ, วิรชฺชนฺโต ราคํ ปชหติ, นิโรเธนฺโต
สมุทยํ ปชหติ, ปฏินิสฺสชฺชนฺโต อาทานํ ปชหตีติ ๒- เวทิตพฺโพ.
     วิหรตีติ จตูสุ อิริยาปถวิหาเรสุ อญฺญตรวิหารสมาโยคปริทีปนเมตํ, เอกํ
อิริยาปถพาธนํ อญฺญตเรน ๔- อิริยาปเถน วิจฺฉินฺทิตฺวา อปตมานํ อตฺตภาวํ
หรติ ปวตฺเตตีติ อตฺโถ.
     พหิทฺธา กาเยติ ปรสฺส กาเย. อชฺฌตฺตพหิทฺธา กาเยติ กาเลน อตฺตโน
กาเย, กาเลน ปรสฺส กาเย. ปฐมนเยน หิ อตฺตโน กาเย กายปริคฺคโห วุตฺโต,
ทุติยนเยน ปรสฺส กาเย, ตติยนเยน กาเลน อตฺตโน, กาเลน ปรสฺส กาเย.
อชฺฌตฺตพหิทฺธา ปน ฆฏิตารมฺมณํ นาม นตฺถิ, ปคุณกมฺมฏฺฐานสฺส ปน อปราปรํ
สญฺจรณกาโล เอตฺถ กถิโต. อาตาปีติ กายปริคฺคาหกวิริยสมาโยคปริทีปนเมตํ.
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. ปิ-สทฺโท น ทิสฺสติ         ขุ.ปฏิ. ๓๑/๗๒๗/๖๒๓ (สฺยา)
@ ก. สมุทาเนติ                 ฉ.ม. อปเรน
โส หิ ยสฺมา ตสฺมึ สมเย ยนฺตํ วิริยํ ตีสุ ภเวสุ กิเลสานํ อาตาปนโต
อาตาโปติ วุจฺจติ, เตน สมนฺนาคโต โหติ, ตสฺมา อาตาปีติ วุจฺจติ.
     สมฺปชาโนติ กายปริคฺคาหเกน สมฺปชญฺญสงฺขาเตน ญาเณน สมนฺนาคโต.
สติมาติ กายปริคฺคาหิกาย สติยา สมนฺนาคโต. อยํ ปน ยสฺมา สติยา อารมฺมณํ
ปริคฺคเหตฺวา ปญฺญาย อนุปสฺสติ. น หิ สติวิรหิตสฺส อนุปสฺสนา นาม อตฺถิ.
เตเนวาห "สติญฺจ ขฺวาหํ ภิกฺขเว สพฺพตฺถิกํ วทามี"ติ. ๑- ตสฺมา เอตฺถ "กาเย
กายานุปสฺสี วิหรตี"ติ เอตฺตาวตา กายานุปสฺสนาสติปฏฺฐานกมฺมฏฺฐานํ วุตฺตํ
โหติ. อถวา ยสฺมา อนาตาปิโน อนฺโตสงฺเขโป อนฺตรายกโร โหติ, อสมฺปชาโน
อุปายปริคฺคเห จ อสมตฺโถว โหติ, เตนสฺส ตํ กมฺมฏฺฐานํ น สมฺปชฺชติ.
ตสฺมา เยสํ ธมฺมานํ อานุภาเวน ตํ สมฺปชฺชติ, เตสํ ทสฺสนตฺถํ "อาตาปี
สมฺปชาโน สติมา"ติ อิทํ วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํ.
     อิติ กายานุปสฺสนาสติปฏฺฐานํ สมฺปโยคงฺคญฺจ ทสฺเสตฺวา อิทานิ ปหานงฺคํ
ทสฺเสตุํ วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสนฺติ วุตฺตํ. ตตฺถ วิเนยฺยาติ ตทงฺควินเยน
วา วิกฺขมฺภนวินเยน วา วินยิตฺวา. โลเกติ เอตฺถ ยฺวายํ อชฺฌตฺตาทิเภโท
กาโย ปริคฺคหิโต, เสฺวว อิธ โลโก นาม. ตสฺมึ โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ
วินยิตฺวาติ อตฺโถ. ยสฺมา ปเนตฺถ อภิชฺฌาคหเณน กามจฺฉนฺโท, โทมนสฺสคฺคหเณน
พฺยาปาโท สงฺคหํ คจฺฉติ, ตสฺมา นีวรณปริยาปนฺนพลวธมฺมทฺวยทสฺสเนน
นีวรณปฺปหานํ วุตฺตํ โหตีติ เวทิตพฺพํ.
     วิเสเสน เจตฺถ อภิชฺฌาวินเยน กายสมฺปตฺติมูลกสฺส อนุโรธสฺส
โทมนสฺสวินเยน กายวิปตฺติมูลกสฺส วิโรธสฺส อภิชฺฌาวินเยน จ กาเย อภิรติยา
โทมนสฺสวินเยน กายภาวนาย อนภิรติยา อภิชฺฌาวินเยน กาเย อภูตานํ
สุภสุขภาวาทีนํ ปกฺเขปสฺส โทมนสฺสวินเยน กาเย ภูตานํ อสุภาสุขภาวาทีนํ
@เชิงอรรถ:  สํ.ม. ๑๙/๒๓๔/๑๐๒
อปนยนสฺส จ ปหานํ วุตฺตํ. เตน โยคาวจรสฺส โยคานุภาโว โยคสมตฺถตา จ
ทีปิตา โหติ. โยคานุภาโว หิ เอส, หทยํ ๑- อนุโรธวิโรธวิปฺปมุตฺโต อรติรติสโห
อภูตปกฺเขปภูตาปนยนวิรหิโต จ โหติ. อนุโรธวิโรธวิปฺปมุตฺโต เจส อรติรติสโห
อภูตํ อปกฺขิปนฺโต ภูตญฺจ อนปเนนฺโต โยคสมตฺโถ โหตีติ.
     อปโร นโย:- "กาเย กายานุปสฺสี"ติ เอตฺถ อนุปสฺสนาย กมฺมฏฺฐานํ
วุตฺตํ. "วิหรตี"ติ เอตฺถ วุตฺตวิหาเรน กมฺมฏฺฐานิกสฺส กายสฺส ปริหรณํ. ๒-
"อาตาปี"ติอาทีสุ อาตาเปน สมฺมปฺปธานํ, สติสมฺปชญฺเญน สพฺพตฺถิกํ กมฺมฏฺฐานํ
กมฺมฏฺฐานปริหรณุปาโย วา. สติยา วา กายานุปสฺสนาวเสน ปฏิลทฺธสมโถ,
สมฺปชญฺเญน วิปสฺสนา, อภิชฺฌาโทมนสฺสวินเยน ภาวนาผลํ วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํ.
อยํ ตาว กายานุปสฺสนาสติปฏฺฐานุทฺเทสสฺส อตฺถวณฺณนา.
                     เวทนานุปสฺสนาทิอุทฺเทสวณฺณนา
     เวทนานุปสฺสนาสติปฏฺฐานุทฺเทสาทีสุปิ อชฺฌตฺตาทีนิ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพานิ.
เอเตสุปิ หิ อตฺตโน เวทนาทีสุ, ปรสฺส เวทนาทีสุ, กาเลน อตฺตโน
กาเลน ปรสฺส เวทนาทีสูติ ติวิโธ ปริคฺคโห วุตฺโต. เวทนาสุ เวทนานุปสฺสีติ-
อาทีสุ จ เวทนาทีนํ ปุน วจเน ปโยชนํ กายานุปสฺสนายํ วุตฺตนเยเนว
เวทิตพฺพํ. เวทนาสุ เวทนานุปสฺสี, จิตฺเต จิตฺตานุปสฺสี, ธมฺเมสุ ธมฺมานุปสฺสีติ
เอตฺถ ปน เวทนาติ ติสฺโส เวทนา, ตา จ โลกิยาเอว. จิตฺตมฺปิ โลกิยํ, ตถา
ธมฺมา. เตสํ วิภาโค นิทฺเทสวาเร ปากโฏ ภวิสฺสติ. เกวลํ ปนิธ ยถา เวทนา
อนุปสฺสิตพฺพา, ตถา อนุปสฺสนฺโต "เวทนาสุ เวทนานุปสฺสี"ติ เวทิตพฺโพ.
เอส นโย จิตฺตธมฺเมสุ. กถญฺจ เวทนา อนุปสฺสิตพฺพาติ? สุขา ตาว เวทนา
ทุกฺขโต, ทุกฺขา สลฺลโต, อทุกฺขมสุขา อนิจฺจโต. ยถาห:-
@เชิงอรรถ:  สี. ยทยํ, ฉ. ยทิทํ        ฉ.ม. กายปริหรณํ
            "โย สุขํ ทุกฺขโต อทฺท         ทุกฺขมทฺทกฺขิ สลฺลโต
             อทุกฺขมสุขํ สนฺตํ             อทฺทกฺขิ นํ อนิจฺจโต
             สเว สมฺมทฺทโส ภิกฺขุ      *- อุปสนฺโต จริสฺสตี"ติ. ๑-
     สพฺพาเอว เจตา ทุกฺขาติปิ อนุปสฺสิตพฺพา. วุตฺตเญฺหตํ ยงฺกิญฺจิ เวทยิตํ,
ตํ ทุกฺขสฺมินฺติ วทามี"ติ. ๒- สุขทุกฺขโตปิ จ อนุปสฺสิตพฺพา. ยถาห "สุขา โข
อาวุโส วิสาข เวทนา ฐิติสุขา วิปริณามทุกฺขา"ติ ๓- สพฺพํ วิตฺถาเรตพฺพํ. อปิจ
อนิจฺจาทิสตฺตานุปสฺสนานํ วเสนาปิ ๔- อนุปสฺสิตพฺพา. เสสํ นิทฺเทสวาเรเยว
ปากฏํ ภวิสฺสติ.
     จิตฺตธมฺเมสุปิ จิตฺตํ ตาว อารมฺมณาธิปติสหชาตภูมิกมฺมวิปากกิริยาทินานตฺต-
เภทานํ อนิจฺจาทิอนุปสฺสนานํ นิทฺเทสวาเร อาคตสราคาทิเภทานญฺจ วเสน
อนุปสฺสิตพฺพํ. ธมฺมา สลกฺขณสามญฺญลกฺขณานํ สุญฺญตาธมฺมสฺส อนิจฺจาทิสตฺตา-
นุปสฺสนานํ นิทฺเทสวาเร อาคตสนฺตาสนฺตาทิเภทานญฺจ วเสน อนุปสฺสิตพฺพา.
เสสํ วุตฺตนยเมว. กามญฺเจตฺถ ยสฺส กายสงฺขาเต โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ
ปหีนํ, ตสฺส เวทนาทิโลเกสุปิ ตํ ปหีนเมว. นานาปุคฺคลวเสน ปน นานาจิตฺตกฺขณิก-
สติปฏฺฐานภาวนาวเสน จ สพฺพตฺถ วุตฺตํ. ยโต วา เอกตฺถ ปหีนํ,
เสเสสุปิ ปหีนํ โหติ. เตเนวสฺส ตตฺถ ปหานทสฺสนตฺถมฺปิ เอวํ วุตฺตนฺติ
เวทิตพฺพนฺติ.
                      อุทฺเทสวารวณฺณนา นิฏฺฐิตา.
                           ----------
                      กายานุปสฺสนานิทฺเทสวณฺณนา
     [๓๕๖] อิทานิ เสยฺยถาปิ นาม เฉโก วิลีวการโก ถูลกิลญฺชสณฺหกิลญฺช-
จงฺโกฏกเปฬาปุฏาทีนิ อุปกรณานิ กาตุกาโม เอกํ มหาเวฬุํ ลภิตฺวา
@เชิงอรรถ:  สํ.สฬา. ๑๘/๓๖๘/๒๕๗ (สฺยา)      สํ.สฬา. ๑๘/๓๙๑/๒๖๘ (สฺยา)
@ ม.มู. ๑๒/๔๖๕/๔๑๔              ขุ.ปฏิ. ๓๑/๗๒๘/๖๒๔ (สฺยา)
@* ปาลิ. ปริชานาติ เวทนา
จตุธา ฉินฺทิตฺวา ตโต เอเกกํ เวฬุขณฺฑํ คเหตฺวา ผาเลตฺวา ตํ ตํ อุปกรณํ
กเรยฺย, ยถา วา ปน เฉโก สุวณฺณกาโร นานาวิหิตํ ปิลนฺธนวิกตึ กตฺตุกาโม
สุปริสุทฺธํ สุวณฺณฆฏิกํ ลภิตฺวา จตุธา ฉินฺทิตฺวา ตโต เอเกกํ โกฏฺฐาสํ คเหตฺวา
ตํ ตํ ปิลนฺธนํ กเรยฺย, เอวเมว ภควา สติปฏฺฐานเทสนาย สตฺตานํ อเนกปฺปการํ
นานาวิเสสาธิคมํ ๑- กตฺตุกาโม เอกเมว สมฺมาสตึ "จตฺตาโร สติปฏฺฐานา, อิธ
ภิกฺขุ อชฺฌตฺตํ กาเย กายานุปสฺสี วิหรตี"ติอาทินา นเยน อารมฺมณวเสน
จตุธา ฉินฺทิตฺวา ๒- ตโต เอเกกํ สติปฏฺฐานํ คเหตฺวา วิภชนฺโต กถญฺจ ภิกฺขุ
อชฺฌตฺตํ กาเยติอาทินา นเยน นิทฺเทสวารํ วตฺตุมารทฺโธ.
     ตตฺถ กถญฺจาติอาทิ วิตฺถาเรตุํ กเถตุกมฺยตาปุจฺฉา. อยํ ปเนตฺถ
สงฺเขปตฺโถ:- เกน จ อากาเรน เกน ปกาเรน ภิกฺขุ อชฺฌตฺตํ กาเย
กายานุปสฺสี วิหรตีติ. เสสปุจฺฉาวาเรสุปิ เอเสว นโย. อิธ ภิกฺขูติ อิมสฺมึ
สาสเน ภิกฺขุ. อยเญฺหตฺถ อิธสทฺโท อชฺฌตฺตาทิวเสน สพฺพปฺปการกายานุปสฺสนา-
นิพฺพตฺตกสฺส ปุคฺคลสฺส สนฺนิสฺสยภูตสาสนปริทีปโน อญฺญสาสนสฺส ตถาภาว-
ปฏิเสธโน จ. วุตฺตเญฺหตํ "อิเธว ภิกฺขเว สมโณ ฯเปฯ สุญฺญา ปรปฺปวาทา
สมเณหิ อญฺเญหี'. ติ' ๓- เตน วุตฺตํ "อิมสฺมึ สาสเน ภิกฺขู"ติ.
     อชฺฌตฺตํ กายนฺติ อตฺตโน กายํ. อุทฺธํ ปาทตลาติ ปาทตลโต อุปริ.
อโธ เกสมตฺถกาติ เกสคฺคโต เหฏฺฐา. ตจปริยนฺตนฺติ ติริยํ ตจปริจฺฉินฺนํ.
ปูรนฺนานปฺปการสฺส อสุจิโน ปจฺจเวกฺขตีติ นานปฺปการเกสาทิอสุจิภริโต อยํ
กาโยติ ปสฺสติ. กถํ.? อตฺถิ อิมสฺมึ กาเย เกสา โลมา ฯเปฯ มุตฺตนฺติ.
ตตฺถ อตฺถีติ สํวิชฺชนฺติ. อิมสฺมินฺติ ยฺวายํ อุทฺธํ ปาทตลา อโธ เกสมตฺถกา
ติริยํ ตจปริยนฺโต ปูโร นานปฺปการสฺส อสุจิโนติ วุจฺจติ, ตสฺมึ. กาเยติ สรีเร.
สรีรญฺหิ อสุจิสญฺจยโต กุจฺฉิตานํ เกสาทีนญฺเจว จกฺขุโรคาทีนญฺจ โรคสตานํ
อายภูตโต กาโยติ วุจฺจติ.
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. วิเสสาธิคมํ     ฉ.ม. ภินฺทิตฺวา      องฺ.จตุกฺก. ๒๑/๒๔๑/๒๖๕
     เกสา โลมาติ เอเต เกสาทโย ทฺวตฺตึสาการา. ตตฺถ อตฺถิ อิมสฺมึ
กาเย เกสา, อตฺถิ อิมสฺมึ กาเย โลมาติ เอวํ สมฺพนฺโธ เวทิตพฺโพ. อิมสฺมิญฺหิ
ปาทตลโต ปฏฺฐาย อุปริ, เกสมตฺถกา ปฏฺฐาย เหฏฺฐา, ตจโต ปฏฺฐาย
ปริยนฺตโตติ เอตฺตเก พฺยามมตฺเต กเฬวเร สพฺพากาเรนปิ วิจินนฺโต น โกจิ
กิญฺจิ มุตฺตํ วา มณึ วา เวฬุริยํ วา อครุํ วา กุงฺกุมํ วา กปฺปูรํ วา
วาสจุณฺณาทีนิ ๑- วา อณุมตฺตมฺปิ สุจิภาวํ ปสฺสติ, อถโข ปรมทุคฺคนฺธเชคุจฺฉํ
อสฺสิรีกทสฺสนํ นานปฺปการํ เกสโลมาทิเภทํ อสุจึเยว ปสฺสติ. เตน วุตฺตํ อตฺถิ
อิมสฺมึ กาเย เกสา โลมา ฯเปฯ มุตฺตนฺติ. อยเมตฺถ ปทสมฺพนฺธโต วณฺณนา.
     อิมํ ปน กมฺมฏฺฐานํ ภาเวตฺวา อรหตฺตํ ปาปุณิตุกาเมน กุลปุตฺเตน
อาทิโตว จตุพฺพิธํ สีลํ โสเธตฺวา สุปริสุทฺธสีเล ปติฏฺฐิเตน ยฺวายํ ทสสุ
ปลิโพเธสุ ปลิโพโธ อตฺถิ, ตํ อุปจฺฉินฺทิตฺวา ปฏิกูลมนสิการกมฺมฏฺฐานภาวนาย
ปฐมชฺฌานํ นิพฺพตฺเตตฺวา ฌานํ ปาทกํ กตฺวา วิปสฺสนํ ปฏฺฐเปตฺวา อรหตฺตํ
อนาคามิผลาทีสุ วา อญฺญตรํ ปตฺตสฺส สพฺพนฺติเมน ปริจฺเฉเทน สาฏฺฐกถาย
ปาลิยา กตปริจยสฺส ตนฺติอาจริยสฺสาปิ กลฺยาณมิตฺตสฺส สนฺติเก อุคฺคเหตพฺพํ.
วิสุทฺธํ ตถารูปํ กลฺยาณมิตฺตํ เอกวิหาเร อลภนฺเตน ตสฺส วสนฏฺฐานํ คนฺตฺวา
อุคฺคเหตพฺพํ. ตตฺถ จตุพฺพิธสีลวิโสธนญฺเจว ๒- ปลิโพโธ จ ปลิโพธุปจฺเฉโท
จ ๓- อาจริยสฺส สนฺติกํ อุปสงฺกมนวิธานญฺจ ๓- สพฺพมฺปิ วิสุทฺธิมคฺเค วิตฺถารโต
กถิตํ. ตสฺมา ตํ ตตฺถ กถิตนเยเนว เวทิตพฺพํ.
     อาจริเยน ปน กมฺมฏฺฐานํ กเถนฺเตน ติวิเธน กเถตพฺพํ. เอโก ภิกฺขุ
ปกติยา อุคฺคหิตกมฺมฏฺฐาโน โหติ, ตสฺส เอกํ เทฺว นิสชฺชวาเร สชฺฌายํ
กาเรตฺวา กเถตพฺพํ. เอโก สนฺติเก วสิตฺวา อุคฺคณฺหิตุกาโม โหติ, ตสฺส
อาคตาคตเวลาย กเถตพฺพํ. เอโก อุคฺคหิตฺวา อญฺญตฺถ คนฺตุกาโม โหติ, ตสฺส
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. วาสจุณฺณาทึ        วิสุทฺธิ. ๑/๔๔ สีลนิทฺเทส
@ วิสุทฺธิ. ๑/๑๑๒ กมฺมฏฺฐานคฺคหณนิทฺเทส
นาติปปญฺจํ นาติสงฺเขปํ กตฺวา นิชฺชฏํ นิคฺคณฺฐึ ๑- กมฺมฏฺฐานํ กเถตพฺพํ.
กเถนฺเตน กึ อาจิกฺขิตพฺพนฺติ. สตฺตธา อุคฺคหโกสลฺลํ ทสธา จ มนสิการโกสลฺลํ
อาจิกฺขิตพฺพํ.
     ตตฺถ วจสา มนสา วณฺณโต สณฺฐานโต ทิสโต โอกาสโต ปริจฺเฉทโตติ
เอวํ สตฺตธา อุคฺคหโกสลฺลํ อาจิกฺขิตพฺพํ. อิมสฺมิญฺหิ ปฏิกูลมนสิการกมฺมฏฺฐาเน
โยปิ ติปิฏโก โหติ, เตนาปิ มนสิการกาเล ปฐมํ วาจาย สชฺฌาโย กาตพฺโพ.
เอกสฺส ๒- หิ สชฺฌายํ กโรนฺตสฺเสว กมฺมฏฺฐานํ ปากฏํ โหติ มลยวาสีมหาเทวตฺเถรสฺส
สนฺติเก อุคฺคหิตกมฺมฏฺฐานานํ ทฺวินฺนํ เถรานํ วิย. เถโร กิร เตหิ
กมฺมฏฺฐานํ ยาจิโต "จตฺตาโร มาเส อิมํ เอวํ สชฺฌายํ กโรถา"ติ ทฺวตฺตึสาการปาลึ
อทาสิ. เต กิญฺจาปิ เตสํ เทฺว ตโย นิกายา ปคุณา, ปทกฺขิณคฺคาหิตาย ปน
จตฺตาโร มาเส ทฺวตฺตึสาการํ สชฺฌายนฺตาว โสตาปนฺนา อเหสุํ.
     ตสฺมา กมฺมฏฺฐานํ กเถนฺเตน อาจริเยน อนฺเตวาสิโก วตฺตพฺโพ "ปฐมํ
ตาว วาจาย สชฺฌายํ กโรหี"ติ. กโรนฺเตน จ ตจปญฺจกาทีนิ ปริจฺฉินฺทิตฺวา
อนุโลมปฏิโลมวเสน สชฺฌาโย กาตพฺโพ. "เกสา โลมา นขา ทนฺตา ตโจ"ติ
หิ วตฺวา ปุน ปฏิโลมโต "ตโจ ทนฺตา นขา โลมา เกสา"ติ วตฺตพฺพํ. ตทนนฺตรํ
วกฺกปญฺจเก "มํสํ นหารุ อฏฺฐิ อฏฺฐิมิญฺชํ วกฺกนฺ"ติ วตฺวา ปุน ปฏิโลมโต
"วกฺกํ อฏฺฐิมิญฺชํ อฏฺฐิ นหารุ มํสํ ตโจ ทนฺตา นขา โลมา เกสา"ติ วตฺตพฺพํ.
ตโต ปปฺผาสปญฺจเก "หทยํ ยกนํ กิโลมกํ ปิหกํ ปปฺผาสนฺ"ติ วตฺวา ปุน
ปฏิโลมโต "ปปฺผาสํ ปิหกํ กิโลมกํ ยกนํ หทยํ วกฺกํ อฏฺฐิมิญฺชํ อฏฺฐิ นหารุ
มํสํ ตโจ ทนฺตา นขา โลมา เกสา"ติ วตฺตพฺพํ.
     ตโต อิมํ ตนฺตึ อนารุฬฺหมฺปิ ปฏิสมฺภิทามคฺเค ๓- อาคตํ มตฺถลุงฺคํ
กรีสาวสาเน ตนฺตึ อาโรเปตฺวา อิมสฺมึ มตฺถลุงฺคปญฺจเก "อนฺตํ อนฺตคุณํ
อุทริยํ กรีสํ มตฺถลุงฺคนฺ"ติ วตฺวา ปุน ปฏิโลมโต "มตฺถลุงฺคํ กรีสํ อุทริยํ
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. นิคฺคณฺฐิกํ        ฉ.ม. เอกจฺจสฺส          ขุ. ปฏิ. ๓๑/๖/๙ (สฺยา)
อนฺตคุณํ อนฺตํ ปปฺผาสํ ปิหกํ กิโลมกํ ยกนํ หทยํ วกฺกํ อฏฺฐิมิญฺชํ อฏฺฐิ นหารุ
มํสํ ตโจ ทนฺตา นขา โลมา เกสา"ติ วตฺตพฺพํ.
     ตโต เมทฉกฺเก "ปิตฺตํ เสมฺหํ ปุพฺโพ โลหิตํ เสโท เมโท"ติ วตฺวา
ปุน ปฏิโลมโต "เมโท เสโท โลหิตํ ปุพฺโพ เสมฺหํ ปิตฺตํ มตฺถลุงฺคํ กรีสํ
อุทริยํ อนฺตคุณํ อนฺตํ ปปฺผาสํ ปิหกํ กิโลมกํ ยกนํ หทยํ วกฺกํ อฏฺฐิมิญฺชํ
อฏฺฐิ นหารุ มํสํ ตโจ ทนฺตา นขา โลมา เกสา"ติ วตฺตพฺพํ.
     ตโต มุตฺตฉกฺเก "อสฺสุ วสา เขโฬ สิงฺฆานิกา ลสิกา มุตฺตนฺ"ติ วตฺวา
ปุน ปฏิโลมโต "มุตฺตํ ลสิกา สิงฺฆานิกา เขโฬ วสา อสฺสุ เมโท เสโท
โลหิตํ ปุพฺโพ เสมฺหํ ปิตฺตํ มตฺถลุงฺคํ กรีสํ อุทริยํ อนฺตคุณํ อนฺตํ ปปฺผาสํ
ปิหกํ กิโลมกํ ยกนํ หทยํ วกฺกํ อฏฺฐิมิญฺชํ อฏฺฐิ นหารุ มํสํ ตโจ ทนฺตา
นขา โลมา เกสา"ติ เอวํ กาลสตมฺปิ กาลสหสฺสมฺปิ กาลสตสหสฺสมฺปิ วาจาย
สชฺฌาโย กาตพฺโพ. วจสา สชฺฌาเยน หิ กมฺมฏฺฐานตนฺติ ปคุณา โหติ, น
อิโต จิโต จ จิตฺตํ วิธาวติ, โกฏฺฐาสา ปากฏา โหนฺติ. หตฺถสงฺขลิกา วิย
ขายนฺติ, วติปาทปนฺติ วิย จ ขายนฺติ. ยถา จ ปน วจสา, ตเถว มนสาปิ
สชฺฌาโย กาตพฺโพ. วจสา สชฺฌาโยปิ ๑- หิ มนสา สชฺฌายสฺส ปจฺจโย โหติ,
มนสา สชฺฌาโย ลกฺขณปฏิเวธสฺส ปจฺจโย โหติ, ลกฺขณปฏิเวโธ มคฺคผลปฏิเวธสฺส
ปจฺจโย โหติ.
     วณฺณโตติ เกสาทีนํ วณฺโณ ววตฺถเปตพฺโพ. สณฺฐานโตติ เตสํเยว
สณฺฐานํ ววตฺถเปตพฺพํ. ทิสโตติ อิมสฺมึ สรีเร นาภิโต อุทฺธํ อุปริมา ทิสา,
อโธ เหฏฺฐิมา ทิสา. ตสฺมา "อยํ โกฏฺฐาโส อิมิสฺสา นาม ทิสายา"ติ ทิสา
ววตฺถเปตพฺพา. โอกาสโตติ "อยํ โกฏฺฐาโส อิมสฺมึ นาม โอกาเส ปติฏฺฐิโต"ติ
เอวํ ตสฺส ตสฺส โอกาโส ววตฺถเปตพฺโพ. ปริจฺเฉทโตติ สภาคปริจฺเฉโท
วิสภาคปริจฺเฉโทติ เทฺว ปริจฺเฉทา. ตตฺถ "อยํ โกฏฺฐาโส เหฏฺฐา จ อุปริ
@เชิงอรรถ:  ฉ. สชฺฌาโย
จ ติริยญฺจ อิมินา นาม ปริจฺฉินฺโน"ติ เอวํ สภาคปริจฺเฉโท เวทิตพฺโพ.
"เกสา น โลมา, โลมาปิ น เกสา"ติ เอวํ อมิสฺสีกตวเสน วิสภาคปริจฺเฉโท
เวทิตพฺโพ.
     เอวํ สตฺตธา อุคฺคหโกสลฺลํ อาจิกฺขนฺเตน ปน "อิทํ กมฺมฏฺฐานํ
อสุกสฺมึ สุตฺเต ปฏิกูลวเสน กถิตํ, อสุกสฺมึ ธาตุวเสนา"ติ ญตฺวา อาจิกฺขิตพฺพํ.
อิทญฺหิ มหาสติปฏฺฐาเน ๑- ปฏิกูลวเสเนว กถิตํ, มหาหตฺถิปโทปมมหาราหุโลวาท-
ธาตุวิภงฺเคสุ ๒- ธาตุวเสน กถิตํ. กายคตาสติสุตฺเต ๓- ปน ยสฺส วณฺณโต อุปฏฺฐาติ,
ตํ สนฺธาย จตฺตาริ ฌานานิ วิภตฺตานิ. ตตฺถ ธาตุวเสน กถิตํ วิปสฺสนากมฺมฏฺฐานํ
โหติ, ปฏิกูลวเสน กถิตํ สมถกมฺมฏฺฐานํ. ตเทตํ อิธ สมถกมฺมฏฺฐานํ อวิเสสโต
สพฺพสาธารณวเสน กถิตนฺติ เกจิ ๔- วทนฺติเยวาติ.
     เอวํ สตฺตธา อุคฺคหโกสลฺลํ อาจิกฺขิตฺวา "อนุปุพฺพโต นาติสีฆโต
นาติสณิกโต วิกฺเขปปฏิพาหนโต ปณฺณตฺติสมติกฺกมนโต อนุปุพฺพมุญฺจนโต อปฺปนาโต
ตโย จ สุตฺตนฺตา"ติ เอวํ ทสธา มนสิการโกสลฺลํ อาจิกฺขิตพฺพํ. ตตฺถ อนุปุพฺพโตติ
อิทญฺหิ สชฺฌายกรณโต ปฏฺฐาย อนุปฏิปาฏิยา มนสิกาตพฺพํ, น เอกนฺตริกาย.
เอกนฺตริกาย หิ มนสิกโรนฺโต ยถา นาม อกุสโล ปุริโส ทฺวตฺตึสปทํ นิสฺเสณึ
เอกนฺตริกาย อาโรหนฺโต กิลนฺตกาโย ปตติ, น อาโรหนํ สมฺปาเทติ. เอวเมว
ภาวนาสมฺปตฺติวเสน อธิคนฺตพฺพสฺส อสฺสาทสฺส อนธิคมา กิลนฺตจิตฺโต ปตติ,
น ภาวนํ สมฺปาเทติ.
     อนุปุพฺพโต มนสิกโรนฺเตนาปิ จ นาติสีฆโต มนสิกาตพฺพํ. อติสีฆโต
มนสิกโรโต หิ ยถา นาม ติโยชนํ มคฺคํ ปฏิปชฺชิตฺวา โอกฺกมนวิสฺสชฺชนํ
อสลฺลกฺเขตฺวา สีเฆน ชเวน สตฺตกฺขตฺตุมฺปิ คมนาคมนํ กโรโต ปุริสสฺส
กิญฺจาปิ อทฺธานํ ปริกฺขยํ คจฺฉติ, อถโข มุญฺจิตฺวาว ๕- คนฺตพฺพํ โหติ. เอวเมว
@เชิงอรรถ:  ที.ม. ๑๐/๓๗๒/๒๔๘, ม.มู. ๑๒/๑๐๕/๗๗
@ ม.มู. ๑๒/๓๐๐/๒๖๒, ม.ม. ๑๓/๑๑๓/๙๑, ม.อุ. ๑๔/๓๔๒/๓๐๔   ม.อุ. ๑๔/๑๕๓/๑๓๗
@ ฉ.ม. อยํ ปาโฐ น ทิสฺสติ   ฉ.ม. ปุจฺฉิตฺวาว
เกวลํ กมฺมฏฺฐานํ ปริโยสานํ ปาปุณาติ, อวิภูตํ ปน โหติ, น วิเสสํ อาวหติ.
ตสฺมา นาติสีฆโต มนสิกาตพฺพํ.
     ยถา จ นาติสีฆโต, เอวํ นาติสณิกโตปิ. อติสณิกโต มนสิกโรโต หิ
ยถา นาม ตทเหว ติโยชนํ มคฺคํ คนฺตุกามสฺส ปุริสสฺส อนฺตรามคฺเค รุกฺขปพฺพต-
คหนาทีสุ วิลมฺพมานสฺส มคฺโค ปริกฺขยํ น คจฺฉติ, ทฺวีหตีเหน ปริโยสาเปตพฺโพ
โหติ. เอวเมว กมฺมฏฺฐานํ ปริโยสานํ น คจฺฉติ. วิเสสาธิคมสฺส ปจฺจโย
น โหติ.
     วิกฺเขปปฏิพาหนโตติ กมฺมฏฺฐานํ วิสฺสชฺเชตฺวา พหิทฺธา ปุถุตฺตารมฺมเณ
เจตโส วิกฺเขโป ปฏิพาหิตพฺโพ. อปฺปฏิพาหโต หิ ยถา นาม เอกปทิกํ ปปาตมคฺคํ
ปฏิปนฺนสฺส ปุริสสฺส อกฺกมนปทํ อสลฺลกฺเขตฺวา อิโต จิโต จ วิโลกยโต
ปทวาโร วิรชฺฌติ, ตโต สตโปริเส ปปาเต ปติตพฺพํ โหติ. เอวเมว พหิทฺธา
วิกฺเขเป สติ กมฺมฏฺฐานํ ปริหายติ ปริธํสติ. ตสฺมา วิกฺเขปปฏิพาหนโต
มนสิกาตพฺพํ.
     ปณฺณตฺติสมติกฺกมนโตติ ยา อยํ "เกสา โลมา"ติอาทิกา ปณฺณตฺติ, ตํ
อติกฺกมิตฺวา "ปฏิกูลนฺ"ติ จิตฺตํ ฐเปตพฺพํ. ยถา หิ อุทกทุลฺลภกาเล มนุสฺสา
อรญฺเญ อุทกฏฺฐานํ ๑- ทิสฺวา ตตฺถ ตาลปณฺณาทิกํ กิญฺจิเทว สญฺญาณํ พนฺธิตฺวา
เตน สญฺญาเณน อาคนฺตฺวา นหายนฺติ เจว ปิวนฺติ จ, ยทา จ ปน เตสํ
อภิณฺหสญฺจาเรน อาคตาคตปทํ ปากฏํ โหติ, ตทา สญฺญาเณน กิจฺจํ น โหติ.
อิจฺฉิติจฺฉิตกฺขเณ คนฺตฺวา นหายนฺติ เจว ปิวนฺติ จ, เอวเมว ปุพฺพภาเค
เกสา โลมาติ ปณฺณตฺติวเสน มนสิกโรโต ปฏิกูลภาโว ปากโฏ โหติ. อถ เกสา
โลมาติ ปณฺณตฺตึ สมติกฺกมิตฺวา ปฏิกูลภาเวเยว จิตฺตํ ฐเปตพฺพํ.
     อนุปุพฺพมุญฺจนโตติ โย โย โกฏฺฐาโส น อุปฏฺฐาติ, ตํ ตํ มุญฺจนฺเตน
อนุปุพฺพมุญฺจนโต มนสิกาตพฺพํ. อาทิกมฺมิกสฺส หิ เกสาติ มนสิกโรโต มนสิกาโร
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. อุทปานํ
คนฺตฺวา มุตฺตนฺติ อิมํ ปริโยสานโกฏฺฐาสเมว อาหจฺจ ติฏฺฐติ. มุตฺตนฺติ จ
มนสิกโรโต มนสิกาโร คนฺตฺวา เกสาติ อิมํ อาทิโกฏฺฐาสเมว อาหจฺจ ติฏฺฐติ.
อถสฺส มนสิกโรโต เกจิ โกฏฺฐาสา อุปฏฺฐหนฺติ, เกจิ น อุปฏฺฐหนฺติ. เตน
เย เย อุปฏฺฐหนฺติ, เตสุ เตสุ ตาว กมฺมํ กาตพฺพํ, ยาว ทฺวีสุ อุปฏฺฐิเตสุ
เตสมฺปิ เอโก สุฏฺฐุตรํ อุปฏฺฐหติ. เอวํ อุปฏฺฐิตํ ปน ตเมว ปุนปฺปุนํ
มนสิกโรนฺเตน อปฺปนา อุปฺปาเทตพฺพา.
     ตตฺรายํ อุปมา:- ยถา หิ ทฺวตฺตึสตาลเก ตาลวเน วสนฺตํ มกฺกฏํ
คเหตุกาโม ลุทฺโธ ๑- อาทิมฺหิ ฐิตตาลสฺส ปณฺณํ สเรน วิชฺฌิตฺวา อุกฺกุฏฺฐึ
กเรยฺย, อถโข โส มกฺกโฏ ปฏิปาฏิยา ตสฺมึ ตสฺมึ ตาเล ปติตฺวา ปริยนฺตตาลเมว
คจฺเฉยฺย, ตตฺถปิ คนฺตฺวา ลุทฺเธน ตเถว กเต ปุน เตเนว นเยน อาทิตาลํ
อาคจฺเฉยฺย, โส เอวํ ปุนปฺปุนํ ปฏิปาฏิยา คจฺฉมาโน อุกฺกุฏฺฐุกฺกุฏฺฐิฏฺฐาเนเยว
อุฏฺฐหิตฺวา ปุน อนุกฺกเมน เอกสฺมึ ตาเล นิปติตฺวา ตสฺเสว ๒- เวมชฺเฌ
มกุลตาลปณฺณสูจึ ทฬฺหํ คเหตฺวา วิชฺฌิยมาโนปิ น อุฏฺฐเหยฺย. เอวํ สมฺปทมิทํ
ทฏฺฐพฺพํ.
     ตตฺริทํ โอปมฺมสํสนฺทนํ:- ยถา หิ ตาลวเน ทฺวตฺตึส ตาลา, เอวํ
อิมสฺมึ กาเย ทฺวตฺตึส โกฏฺฐาสา. มกฺกโฏ วิย จิตฺตํ. ลุทฺโธ วิย โยคาวจโร.
มกฺกฏสฺส ทฺวตฺตึสตาลเก ตาลวเน นิวาโส วิย โยคิโน จิตฺตสฺส ทฺวตฺตึส-
โกฏฺฐาสเก กาเย อารมฺมณวเสน อนุสญฺจรณํ. ลุทฺเธน อาทิมฺหิ ฐิตตาลสฺส ปณฺณํ
สเรน วิชฺฌิตฺวา อุกฺกุฏฺฐิยา กตาย มกฺกฏสฺส ตสฺมึ ตสฺมึ ตาเล ปติตฺวา
ปริยนฺตตาลคมนํ วิย โยคินา ๓- เกสาติ มนสิกาเร อารทฺเธ ปฏิปาฏิยา คนฺตฺวา
ปริโยสานโกฏฺฐาเสเอว จิตฺตสฺส สณฺฐานํ. ปุน ปจฺจาคมเนปิ เอเสว นโย. ปุนปฺปุนํ
ปฏิปาฏิยา คจฺฉมานสฺส มกฺกฏสฺส อุกฺกุฏฺฐุกฺกุฏฺฐิฏฺฐาเน อุฏฺฐานํ วิย ปุนปฺปุนํ
มนสิกโรโต เกสุจิ เกสุจิ อุปฏฺฐิเตสุ อนุปฏฺฐหนฺเต วิสฺสชฺเชตฺวา อุปฏฺฐิเตสุ
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. ลุทฺโท            ฉ.ม. ตสฺส          ฉ.ม. โยคิโน
ปริกมฺมกรณํ. อนุกฺกเมน เอกสฺมึ ตาเล นิปติตฺวา ตสฺเสว เวมชฺเฌ มกุลตาลปณฺณสูจึ
ทฬฺหํ คเหตฺวา วิชฺฌิยมานสฺสาปิ อนุฏฺฐานํ วิย อวสาเน ทฺวีสุ
อุปฏฺฐิเตสุ โย สุฏฺฐุตรํ อุปฏฺฐาติ, ตเมว ปุนปฺปุนํ มนสิกริตฺวา อปฺปนาย
อุปฺปาทนํ.
     อปราปิ อุปมา:- ยถา นาม ปิณฺฑปาติโก ภิกฺขุ ทฺวตฺตึสกุลํ คามํ
อุปนิสฺสาย วสนฺโต ปฐมเคเหเอว เทฺว ภิกฺขา ลภิตฺวา ปรโต เอกํ วิสฺสชฺเชยฺย,
ปุนทิวเส ติสฺโส ลภิตฺวา ปรโต เทฺว วิสฺสชฺเชยฺย, ตติยทิวเส อาทิมฺหิเยว
ปตฺตปูรํ ลภิตฺวา อาสนสาลํ คนฺตฺวา ปริภุญฺเชยฺย, เอวํ สมฺปทมิทํ ทฏฺฐพฺพํ.
ทฺวตฺตึสกุลคาโม วิย หิ ทฺวตฺตึสากาโร. ปิณฺฑปาติโก วิย โยคาวจโร. ตสฺส ตํ
คามํ อุปนิสฺสาย วาโส วิย โยคิโน ทฺวตฺตึสากาเร ปริกมฺมกรณํ. ปฐมเคเห
เทฺว ภิกฺขา ลภิตฺวา ปรโต เอกิสฺสา วิสฺสชฺชนํ วิย ทุติยทิวเส ติสฺโส ลภิตฺวา
ปรโต ทฺวินฺนํ วิสฺสชฺชนํ วิย จ มนสิกโรโต มนสิกโรโต อนุปฏฺฐหนฺเต
อนุปฏฺฐหนฺเต วิสฺสชฺเชตฺวา อุปฏฺฐิเตสุ อุปฏฺฐิเตสุ ยาว โกฏฺฐาสทฺวเย
ปริกมฺมกรณํ. ตติยทิวเส อาทิมฺหิเยว ปตฺตปูรํ ลภิตฺวา อาสนสาลายํ นิสีทิตฺวา
ปริโภโค วิย ทฺวีสุ โย สุฏฺฐุตรํ อุปฏฺฐหติ, ตเมว ปุนปฺปุนํ มนสิกริตฺวา
อปฺปนาย อุปฺปาทนํ.
     อปฺปนาโตติ อปฺปนาโกฏฺฐาสโต, เกสาทีสุ เอเกกสฺมึ โกฏฺฐาเส อปฺปนา
โหตีติ เวทิตพฺโพติ อยเมตฺถ อธิปฺปาโย.
     ตโย จ สุตฺตนฺตาติ อธิจิตฺตํ สีติภาโว โพชฺฌงฺคโกสลฺลนฺติ อิเม ตโย
สุตฺตนฺตา วิริยสมาธิโยชนตฺถํ เวทิตพฺพาติ อยเมตฺถ อธิปฺปาโย. ตตฺถ:-
             อธิจิตฺตมนุยุตฺเตน ภิกฺขเว ภิกฺขุนา ตีณิ นิมิตฺตานิ
          กาเลน กาลํ มนสิกาตพฺพานิ. กาเลน กาลํ สมาธินิมิตฺตํ
          มนสิกาตพฺพํ, กาเลน กาลํ ปคฺคหนิมิตฺตํ มนสิกาตพฺพํ, กาเลน
          กาลํ อุเปกฺขานิมิตฺตํ มนสิกาตพฺพํ. สเจ ภิกฺขเว อธิจิตฺตมนุยุตฺโต
          ภิกฺขุ เอกนฺตํ สมาธินิมิตฺตํเยว มนสิกเรยฺย, ฐานํ ตํ จิตฺตํ
          โกสชฺชาย สํวตฺเตยฺย. สเจ ภิกฺขเว อธิจิตฺตมนุยุตฺโต ภิกฺขุ
          เอกนฺตํ ปคฺคหนิมิตฺตํเยว มนสิกเรยฺย, ฐานํ ตํ จิตฺตํ อุทฺธจฺจาย
          สํวตฺเตยฺย. สเจ ภิกฺขเว อธิจิตฺตมนุยุตฺโต ภิกฺขุ เอกนฺตํ
          อุเปกฺขานิมิตฺตํเยว มนสิกเรยฺย, ฐานํ ตํ จิตฺตํ น สมฺมา
          สมาธิเยยฺย อาสวานํ ขยาย. ยโต จ โข ภิกฺขเว อธิจิตฺตมนุยุตฺโต
          ภิกฺขุ กาเลน กาลํ สมาธินิมิตฺตํ, ปคฺคหนิมิตฺตํ, อุเปกฺขานิมิตฺตํ
          มนสิกโรติ, ตํ โหติ จิตฺตํ มุทุ จ กมฺมนียญฺจ ปภสฺสรญฺจ, น
          จ ปภงฺคุ, สมฺมา สมาธิยติ อาสวานํ ขยาย.
             เสยฺยถาปิ ภิกฺขเว สุวณฺณกาโร วา สุวณฺณการนฺเตวาสี
          วา อุกฺกํ พนฺธติ, ๑- อุกฺกํ พนฺธิตฺวา อุกฺกามุขํ อาลิมฺเปติ, ๒-
          อุกฺกามุขํ อาลิมฺเปตฺวา สณฺฑาเสน ชาตรูปํ คเหตฺวา อุกฺกามุเข
          ปกฺขิปติ, ๓- อุกฺกามุเข ปกฺขิปิตฺวา กาเลน กาลํ อภิธมติ, กาเลน
          กาลํ อุทเกน ปริปฺโผเสติ, กาเลน กาลํ อชฺฌุเปกฺขติ. สเจ
          ภิกฺขเว สุวณฺณกาโร วา สุวณฺณการนฺเตวาสี วา ตํ ชาตรูปํ
          เอกนฺตํ อภิธเมยฺย, ฐานํ ตํ ชาตรูปํ ฑเหยฺย. ๔- สเจ ภิกฺขเว
          สุวณฺณกาโร วา สุวณฺณการนฺเตวาสี วา ตํ ชาตรูปํ เอกนฺตํ
          อุทเกน ปริปฺโผเสยฺย, ฐานํ ตํ ชาตรูปํ นิพฺพาเปยฺย. ๕- สเจ
          ภิกฺขเว สุวณฺณกาโร วา สุวณฺณการนฺเตวาสี วา ตํ ชาตรูปํ
          เอกนฺตํ อชฺฌุเปกฺเขยฺย, ฐานํ ตํ ชาตรูปํ น สมฺมา ปริปากํ
          คจฺเฉยฺย.
             ยโต จ โข ภิกฺขเว สุวณฺณกาโร วา สุวณฺณการนฺเตวาสี
          วา ตํ ชาตรูปํ กาเลน กาลํ อภิธมติ, กาเลน กาลํ อุทเกน
@เชิงอรรถ:  พนฺเธยฺย, องฺ.ติก. ๒๐/๑๐๓/๒๕๐      อาลิมฺเปยฺย, องฺ.ติก. ๒๐/๑๐๓/๒๕๐
@ ปกฺขิเปยฺย, องฺ.ติก. ๒๐/๑๐๓/๒๕๐
@ ม. ฑเยฺหยฺย     ฉ. นิพฺพาเยยฺย
          ปริปฺโผเสติ, กาเลน กาลํ อชฺฌุเปกฺขติ, ตํ โหติ ชาตรูปํ มุทุ จ
          กมฺมนียญฺจ ปภสฺสรญฺจ, น จ ปภงฺคุ, สมฺมา อุเปติ กมฺมาย. ยสฺสา
          ยสฺสา จ ปิลนฺธนวิกติยา อากงฺขติ ยทิ ปฏิกาย ยทิ กุณฺฑลาย
          ยทิ คีเวยฺยกาย ๑- ยทิ สุวณฺณมาลาย, ตญฺจสฺส อตฺถํ อนุโภติ.
             เอวเมว โข ภิกฺขเว อธิจิตฺตมนุยุตฺเตน ฯเปฯ สมฺมา
          สมาธิยติ อาสวานํ ขยาย. ยสฺส ยสฺส จ อภิญฺญาสจฺฉิกรณียสฺส
          ธมฺมสฺส จิตฺตํ อภินินฺนาเมติ อภิญฺญาสจฺฉิกิริยาย, ตตฺร ตเตฺรว
          สกฺขิภพฺพตํ ปาปุณาติ สติ สติอายตเน"ติ ๒- อิทํ สุตฺตํ อธิจิตฺตนฺติ
          เวทิตพฺพํ.
             "ฉหิ ภิกฺขเว ธมฺเมหิ สมนฺนาคโต ภิกฺขุ ภพฺโพ อนุตฺตรํ
          สีติภาวํ สจฺฉิกาตุํ, กตเมหิ ฉหิ. อิธ ภิกฺขเว ภิกฺขุ ยสฺมึ สมเย
          จิตฺตํ นิคฺคเหตพฺพํ, ตสฺมึ สมเย จิตฺตํ นิคฺคณฺหาติ. ยสฺมึ สมเย จิตฺตํ
          ปคฺคเหตพฺพํ, ตสฺมึ สมเย จิตฺตํ ปคฺคณฺหาติ. ยสฺมึ สมเย จิตฺตํ
          สมฺปหํสิตพฺพํ, ตสฺมึ สมเย จิตฺตํ สมฺปหํเสติ. ยสฺมึ สมเย จิตฺตํ
          อชฺฌุเปกฺขิตพฺพํ, ตสฺมึ สมเย จิตฺตํ อชฺฌุเปกฺขติ. ปณีตาธิมุตฺติโก
          จ โหติ นิพฺพานาภิรโต จ. อิเมหิ โข ภิกฺขเว ฉหิ ธมฺเมหิ
          สมนฺนาคโต ภิกฺขุ ภพฺโพ อนุตฺตรํ สีติภาวํ สจฺฉิกาตุนฺ"ติ ๓- อิทํ
          สุตฺตํ สีติภาโวติ เวทิตพฺพํ.
     โพชฺฌงฺคโกสลฺลํ ปน "เอวเมว โข ภิกฺขเว ยสฺมึ สมเย ลีนํ จิตฺตํ
โหติ, อกาโล ตสฺมึ สมเย ปสฺสทฺธิสมฺโพชฺฌงฺคสฺส ภาวนายา"ติ ๔- สํยุตฺตมหาวคฺเค
โพชฺฌงฺคสํยุตฺเต อาคตเมว.
     อิติ อิทํ สตฺตวิธํ อุคฺคหโกสลฺลํ สุคฺคหิตํ กตฺวา อิทญฺจ ๕- ทสวิธํ
มนสิการโกสลฺลํ สุฏฺฐุ ววตฺถเปตฺวา เตน โยคินา อุภยโกสลฺลวเสน กมฺมฏฺฐานํ
@เชิงอรรถ:  คีเวยฺยเกน, องฺ.ติก. ๒๐/๑๐๓/๒๕๑
@ องฺ.ติก. ๒๐/๑๐๒/๒๕๐    องฺ.ฉกฺก. ๒๒/๓๕๖/๔๘๕ (สฺยา)
@ สํ.ม. ๑๙/๒๓๔/๑๐๐    ฉ.ม. อิมญฺจ
สาธุกํ อุคฺคเหตพฺพํ. สเจ ปนสฺส อาจริเยน สทฺธึ เอกวิหาเรเยว ผาสุ โหติ,
เอวํ วิตฺถาเรน อกถาเปตฺวา กมฺมฏฺฐานํ อนุยุญฺชนฺเตน วิเสสํ ลภิตฺวา อุปรูปริ
กถาเปตพฺพํ. อญฺญตฺถ วสิตุกาเมน ยถาวุตฺเตน วิธินา วิตฺถารโต กถาเปตฺวา
ปุนปฺปุนํ ปริวตฺเตตฺวา สพฺพํ คณฺฐิฏฺฐานํ ฉินฺทิตฺวา กมฺมฏฺฐานภาวนาย อนนุรูปํ
เสนาสนํ ปหาย มหาวาสตาทิอฏฺฐารสโทสวชฺชิเต อนุรูเป วิหาเร วิหรนฺเตน
ขุทฺทกปลิโพธุปจฺเฉทํ กตฺวา โย ตาว ราคจริโต โหติ, เตน ยสฺมา ราโค
ปหาตพฺโพ, ตสฺมา ปฏิกูลมนสิกาเร ปริกมฺมํ กาตพฺพํ.
     กโรนฺเตน ปน เกเสสุ ตาว นิมิตฺตํ คเหตพฺพํ. กถํ? เอกํ วา เทฺว
วา เกเส ลุญฺจิตฺวา หตฺถตเล ฐเปตฺวา วณฺโณ ตาว ววตฺถเปตพฺโพ.
ฉินฺนฏฺฐาเนปิ เกเส โอโลเกตุํ วฏฺฏติ. อุทกปตฺเต วา ยาคุปตฺเต วา
โอโลเกตุมฺปิ วฏฺฏติเยว. กาฬกกาเล ทิสฺวา กาฬกาติ มนสิกาตพฺพา, เสตกาเล
เสตาติ. มิสฺสกกาเล ปน อุสฺสทวเสน มนสิกาตพฺพา โหนฺติ. ยถา จ เกเสสุ,
เอวํ สกเลปิ ตจปญฺจเก ทิสฺวาว นิมิตฺตํ คเหตพฺพํ. เอวํ นิมิตฺตํ คเหตฺวา
สพฺพโกฏฺฐาเสสุ วณฺณสณฺฐานทิโสกาสปริจฺเฉทวเสน ววตฺถเปตฺวา วณฺณสณฺฐาน-
คนฺธอาสโยกาสวเสน ปญฺจธา ปฏิกูลโต ววตฺถเปตพฺพา.
     ตตฺรายํ สพฺพโกฏฺฐาเสสุ อนุปุพฺพิกถา:- เกสา ตาว ปกติวณฺเณน
กาฬกา อทฺทาริฏฺฐกวณฺณา, สณฺฐานโต ทีฆวฏฺฏลิกา ตุลาทณฺฑสณฺฐานา,
ทิสโต อุปริมาย ทิสาย ชาตา, โอกาสโต อุโภสุ ปสฺเสสุ กณฺณจูฬิกาหิ,
ปุรโต นลาฏนฺเตน, ปจฺฉโต คลวาฏเกน ปริจฺฉินฺนา, สีสกฏาหเวฐนํ อลฺลจมฺมํ
เกสานํ โอกาโส. ปริจฺเฉทโต เกสา สีสเวฐนจมฺเม วีหคฺคมตฺตํ ปวิสิตฺวา
ปติฏฺฐิเตน เหฏฺฐา อตฺตโน มูลตเลน, อุปริ อากาเสน, ติริยํ อญฺญมญฺเญน
ปริจฺฉินฺนา. เทฺว เกสา เอกโต นตฺถีติ อยํ สภาคปริจฺเฉโท.
     เกสา น โลมา, โลมา น เกสาติ เอวํ อวเสเสหิ เอกตฺตึสโกฏฺฐาเสหิ
อมิสฺสีกตา, เกสา นาม ปาฏิเยกฺโก โกฏฺฐาโสติ อยํ วิสภาคปริจฺเฉโท. อิทํ
เกสานํ วณฺณาทิโต ววตฺถาปนํ.
     อิทํ ปน เตสํ วณฺณาทิวเสน ปญฺจธา ปฏิกูลโต ววตฺถาปนํ:- เกสา
จ นาเมเต วณฺณโตปิ ปฏิกูลา, สณฺฐานโตปิ, คนฺธโตปิ, อาสยโตปิ, โอกาสโตปิ
ปฏิกูลา. มนุญฺเญปิ หิ ยาคุปตฺเต วา ภตฺตปตฺเต วา เกสวณฺณํ กิญฺจิ ทิสฺวา
"เกสมิสฺสกมิทํ, หรถ นนฺ"ติ ชิคุจฺฉนฺติ. เอวํ เกสา วณฺณโต ปฏิกูลา. รตฺตึ
ภุญฺชนฺตาปิ เกสสณฺฐานํ อกฺกวากํ วา มกจิวากํ วา ฉุปิตฺวาปิ ตเถว ชิคุจฺฉนฺติ.
เอวํ สณฺฐานโต ปฏิกูลา.
     เตลมกฺขนปุปฺผธูปาทิสงฺขารวิรหิตานญฺจ เกสานํ คนฺโธ ปรมเชคุจฺโฉ
โหติ, ตโต ปรมเชคุจฺฉตโร ๑- อคฺคิมฺหิ ปกฺขิตฺตานํ. เกสา หิ วณฺณสณฺฐานโต
อปฺปฏิกูลาปิ สิยุํ. คนฺเธน ปน ปฏิกูลาเยว. ยถา หิ ทหรสฺส กุมารสฺส วจฺจํ
วณฺณโต หลิทฺทิวณฺณํ, สณฺฐานโตปิ หลทฺทิปิณฺฑสณฺฐานํ, สงฺการฏฺฐาเน
ฉฑฺฑิตญฺจ อุทฺธุมาตกํ กาฬสุนขสรีรํ วณฺณโต ตาลปกฺกวณฺณํ, สณฺฐานโต
วฏฺเฏตฺวา วิสฺสฏฺฐมุทิงฺคสณฺฐานํ, ทาฐาปิสฺส สุมนมกุลสทิสาติ อุภยมฺปิ
วณฺณสณฺฐานโต สิยา อปฺปฏิกูลํ, คนฺเธน ปน ปฏิกูลเมว. เอวํ เกสาปิ สิยุํ
วณฺณสณฺฐานโต อปฺปฏิกูลา, คนฺเธน ปน ปฏิกูลาเอวาติ.
     ยถา ปน อสุจิฏฺฐาเน คามนิสฺสนฺเทน ชาตานิ สูเปยฺยปณฺณานิ นาคริก-
มนุสฺสานํ เชคุจฺฉานิ โหนฺติ อปริโภคานิ, เอวํ เกสาปิ ปุพฺพโลหิตมุตฺตกรีส-
ปิตฺตเสมฺหาทินิสฺสนฺเทน ชาตตฺตา อติเชคุจฺฉาติ อิทํ เนสํ อาสยโต ปาฏิกุลฺยํ.
อิเม จ เกสา นาม คูถราสิมฺหิ อุฏฺฐิตกณฺณิกํ วิย เอกตฺตึสโกฏฺฐาสราสิมฺหิ
ชาตา. เต สุสานสงฺการฏฺฐานาทีสุ ชาตสากํ วิย ปริขาทีสุ ชาตกมลกุวลยาทิปุปฺผํ
วิย จ อสุจิฏฺฐาเน ชาตตฺตา ปรมเชคุจฺฉาติ อิทํ เนสํ โอกาสโต ปาฏิกุลฺยํ.
     ยถา จ เกสานํ, เอวํ สพฺพโกฏฺฐาสานํ วณฺณสณฺฐานคนฺธาสโยกาสวเสน
ปญฺจธา ปฏิกูลตา ววตฺถเปตพฺพา, วณฺณสณฺฐานทิโสกาสปริจฺเฉทวเสน ปน
สพฺเพปิ วิสุํ วิสุํ ววตฺถเปตพฺพา.
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. เชคุจฺฉตโร
     ตตฺถ โลมา ตาว ปกติวณฺณโต น เกสา วิย อสมฺภินฺนกาฬกา,
กาฬปิงฺคลา ปน โหนฺติ. สณฺฐานโต โอนตคฺคตาลมูลสณฺฐานา. ทิสโต ทฺวีสุ
ทิสาสุ ชาตา. โอกาสโต ฐเปตฺวา เกสานํ ปติฏฺฐิโตกาสญฺจ หตฺถปาทตลานิ จ
เยภุยฺเยน อวเสสสรีรเวฐนจมฺเม ชาตา. ปริจฺเฉทโต สรีรเวฐนจมฺเม ลิกฺขามตฺตํ
ปวิสิตฺวา ปติฏฺฐิเตน, เหฏฺฐา อตฺตโน มูลตเลน, อุปริ อากาเสน, ติริยํ
อญฺญมญฺเญน ปริจฺฉินฺนา. เทฺว โลมา เอกโต นตฺถิ. อยํ เตสํ สภาคปริจฺเฉโท,
วิสภาคปริจฺเฉโท ปน เกสสทิโสเยว.
     นขาติ วีสติยา นขปตฺตานํ นามํ. เต สพฺเพปิ วณฺณโต เสตา.
สณฺฐานโต มจฺฉสกลิกสณฺฐานา. ทิสโต ปาทนขา เหฏฺฐิมทิสาย ชาตา, หตฺถนขา
อุปริมทิสายาติ ทฺวีสุ ทิสาสุ ชาตา. โอกาสโต องฺคุลีนํ อคฺคปิฏฺเฐสุ ปติฏฺฐิตา.
ปริจฺเฉทโต ทฺวีสุ ทิสาสุ องฺคุลิโกฏิมํเสหิ, อนฺโต องฺคุลิปิฏฺฐิมํเสน, พหิ เจว
อคฺเค จ อากาเสน, ติริยํ อญฺญมญฺเญน ปริจฺฉินฺนา. เทฺว นขา เอกโต
นตฺถิ. อยํ เนสํ สภาคปริจฺเฉโท, วิสภาคปริจฺเฉโท ปน เกสสทิโสเยว.
     ทนฺตาติ ปริปุณฺณทนฺตสฺส ทฺวตฺตึส ทนฺตฏฺฐิกานิ. เตปิ วณฺณโต เสตา.
สณฺฐานโต อเนกสณฺฐานา. เตสญฺหิ เหฏฺฐิมาย ตาว ทนฺตปาลิยา มชฺเฌ
จตฺตาโร ทนฺตา มตฺติกปิณฺเฑ ปฏิปาฏิยา ฐปิตอลาพุพีชสณฺฐานา. เตสํ อุโภสุ
ปสฺเสสุ เอเกโก เอกมูลโก เอกโกฏิโก มลฺลิกมกุลสณฺฐาโน. ตโต เอเกโก
ทฺวิมูลโก ทฺวิโกฏิโก ยานกอุปตฺถมฺภนิกสณฺฐาโน, ตโต เทฺว เทฺว ติมูลา
ติโกฏิกา. ตโต เทฺว เทฺว จตุมูลา จตุโกฏิกาติ. อุปริมปาลิยาปิ เอเสว นโย.
ทิสโต อุปริมทิสาย ชาตา. โอกาสโต ทฺวีสุ หนุกฏฺฐิเกสุ ปติฏฺฐิตา. ปริจฺเฉทโต
เหฏฺฐา หนุกฏฺฐิเก ปติฏฺฐิเตน อตฺตโน มูลตเลน, อุปริ อากาเสน, ติริยํ
อญฺญมญฺเญน ปริจฺฉินฺนา. เทฺว ทนฺตา เอกโต นตฺถิ. อยํ เนสํ สภาคปริจฺเฉโท,
วิสภาคปริจฺเฉโท ปน เกสสทิโสเยว.
     ตโจติ สกลสรีรํ เวเฐตฺวา ฐิตจมฺมํ. ตสฺส อุปริ กาฬสามปีตาทิวณฺณา
ฉวิ นาเมสา ๑- สกลสรีรโตปิ สงฺกฑฺฒิยมานา พทรฏฺฐิมตฺตา โหติ. ตโจ ปน
วณฺณโต เสโตเยว. โส จสฺส เสตภาโว อคฺคิชาลาภิฆาตปหรณปฺปหาราทีหิ
วิทฺธํสิตาย ฉวิยา ปากโฏ โหติ. สณฺฐานโต สรีรสณฺฐาโนว โหติ. อยเมตฺถ
สงฺเขโป.
     วิตฺถารโต ปน ปาทงฺคุลิตโจ โกสการกโกสสณฺฐาโน, ปิฏฺฐิปาทตโจ
ปุฏพนฺธอุปาหนสณฺฐาโน, ชงฺฆตโจ ภตฺตปุฏกตาลปณฺณสณฺฐาโน, อูรุตโจ
ตณฺฑุลภริตทีฆถวิกสณฺฐาโน, อานิสทตโจ อุทกปูริตปฏปริสฺสาวนสณฺฐาโน,
ปิฏฺฐิตโจ ผลโกนทฺธจมฺมสณฺฐาโน, กุจฺฉิตโจ วีณาโทณิโกนทฺธจมฺมสณฺฐาโน, อุรตโจ
เยภุยฺเยน จตุรสฺสสณฺฐาโน, อุภยพาหุตโจ ตูณีโรนทฺธจมฺมสณฺฐาโน, ปิฏฺฐิหตฺถตโจ
ขุรโกสกสณฺฐาโน ผลกตฺถวิกสณฺฐาโน วา, หตฺถงฺคุลิตโจ กุญฺจิกาโกสกสณฺฐาโน,
คีวตโจ คลกญฺจุกสณฺฐาโน, มุขตโจ ฉิทฺทาวฉิทฺโท กีฏกุลาวกสณฺฐาโน, สีสตโจ
ปตฺตตฺถวิกสณฺฐาโนติ.
     ตจปริคฺคณฺหเกน จ โยคาวจเรน อุตฺตโรฏฺฐโต ปฏฺฐาย อุปริมุขํ ณาณํ
เปเสตฺวา ปฐมํ ตาว มุขํ ปริโยนทฺธิตฺวา ฐิตจมฺมํ ววตฺถเปตพฺพํ. ตโต
นลาฏฏฺฐิจมฺมํ. ตโต ถวิกาย ปกฺขิตฺตปตฺตสฺส จ ถวิกาย จ อนฺตเรน หตฺถมิว
สีสฏฺฐิกสฺส จ สีสจมฺมสฺส จ อนฺตเรน ญาณํ เปเสตฺวา อฏฺฐิเกน สทฺธึ จมฺมสฺส
เอกาพทฺธภาวํ วิโยเชนฺเตน สีสจมฺมํ ววตฺถเปตพฺพํ, ตโต ขนฺธจมฺมํ. ตโต
อนุโลเมน ปฏิโลเมน จ ทกฺขิณหตฺถจมฺมํ. อถ เตเนว นเยน วามหตฺถจมฺมํ.
ตโต ปิฏฺฐิจมฺมํ. ตํ ตํ ววตฺถเปตฺวา อนุโลเมน จ ปฏิโลเมน จ ทกฺขิณปาทจมฺมํ.
อถ เตเนว นเยน วามปาทจมฺมํ, ตโต อนุกฺกเมเนว วตฺถิอุทรหทยคีวจมฺมานิ
ววตฺถเปตพฺพานิ. อถ คีวาจมฺมานนฺตรํ เหฏฺฐิมหนุจมฺมํ ววตฺถเปตฺวา อธโรฏฺฐ-
ปริโยสานํ ปาเปตฺวา นิฏฺฐเปตพฺพํ. เอวํ โอฬาริโกฬาริกํ ปริคฺคณฺหนฺตสฺส
สุขุมุมฺปิ ปากฏํ โหติ.
@เชิงอรรถ:  ฉ. นาม, ยา
     ทิสโต ทฺวีสุ ทิสาสุ ชาโต. โอกาสโต สกลสรีรํ ปริโยนทฺธิตฺวา ฐิโต.
ปริจฺเฉทโต เหฏฺฐา ปติฏฺฐิตตเลน, อุปริ อากาเสน ปริจฺฉินฺโน. อยมสฺส
สภาคปริจฺเฉโท, วิสภาคปริจฺเฉโท ปน เกสสทิโสเยว.
     มํสนฺติ นว มํสเปสิสตานิ. ตํ สพฺพมฺปิ วณฺณโต รตฺตํ กึสุกปุปฺผสทิสํ.
สณฺฐานโต ชงฺฆปิณฺฑิกมํสํ ตาลปณฺณปุฏภตฺตสณฺฐานํ, อูรุมํสํ นิสทโปตกสณฺฐานํ,
อานิสทมํสํ อุทฺธนโกฏิสณฺฐานํ, ปิฏฺฐิมํสํ ตาลคุลปฏลสณฺฐานํ, ผาสุกทฺวยมํสํ
โกฏฺฐลิกาย ๑- กุจฺฉิยํ ตนุมตฺติกาเลปนสณฺฐานํ, ถนทฺวยมํสํ ๒- วฏฺเฏตฺวา ๓-
อวกฺขิตฺตมตฺติกาปิณฺฑสณฺฐานํ, พาหุทฺวยมํสํ ทฺวิคุณํ กตฺวา ฐปิตนิจฺจมฺมมหา-
มูสิกสณฺฐานํ, เอวํ โอฬาริโกฬาริกมํสํ ปริคฺคณฺหนฺตสฺส สุขุมมฺปิ ปากฏํ โหติ.
ทิสโต ทฺวีสุ ทิสาสุ ชาตํ. โอกาสโต ทสาธิกานิ ๔- ตีณิ อฏฺฐิสตานิ อนุลิมฺปิตฺวา
ฐิตํ. ปริจฺเฉทโต เหฏฺฐา อฏฺฐิสงฺฆาเฏ ปติฏฺฐิตตเลน, อุปริ ตเจน, ติริยํ
อญฺญมญฺเญน ปริจฺฉินฺนํ. อยมสฺส สภาคปริจฺเฉโท, วิสภาคปริจฺเฉโท ปน เกสสทิโสว.
     นหารูติ นว นหารุสตานิ. วณฺณโต สพฺเพปิ นหารู เสตา. สณฺฐานโต
นานาสณฺฐานา. เอเตสุ หิ คีวาย อุปริภาคโต ปฏฺฐาย ปญฺจ มหานหารู สรีรํ
วินทฺธมานา หทยสฺส ปุริมปสฺเสน โอติณฺณา, ปญฺจ ปจฺฉิมปสฺเสน, ปญฺจ
ทกฺขิณปสฺเสน, ปญฺจ วามปสฺเสน, ปญฺจ ทกฺขิณหตฺถํ วินทฺธมานาปิ หตฺถสฺส
ปุริมปสฺเสน ปญฺจ, ปจฺฉิมปสฺเสน ปญฺจ. ตถา วามหตฺถํ วินทฺธมานาปิ.
ทกฺขิณปาทํ วินทฺธมานาปิ ปาทสฺส ปุริมปสฺเสน ปญฺจ, ปจฺฉิมปสฺเสน ปญฺจ. ตถา
วามปาทํ วินทฺธมานาปีติ เอวํ สรีรธารกา นาม ๕- สฏฺฐี มหานหารู กายํ
วินทฺธมานา โอติณฺณา, เย กณฺฑราติปิ วุจฺจนฺติ. เต สพฺเพปิ กุณฺฑลมกุลสณฺฐานา. ๖-
     อญฺเญ ปน ตํ ตํ ปเทสํ อชฺโฌตฺถริตฺวา ฐิตา. ตโต สุขุมตรา สุตฺต-
รชฺชุกสณฺฐานา, อญฺเญ ตโต สุขุมตรา ปูติลตาสณฺฐานา, อญฺเญ ตโต สุขุมตรา
@เชิงอรรถ:  ฉ. โปตฺถลิกาย         ฉ.ม. ถนมํสํ
@ สี. ฐตฺวา             ฉ.ม. สาธิกานิ, วิสุทฺธิ. นาธิกานิ
@ ม. สรีรธารณา นาม     วิสุทฺธิ. กนฺทฬ....
มหาวีณาตนฺติสณฺฐานา, อญฺเญ ถูลสุตฺตกสณฺฐานา, หตฺถปาทปิฏฺฐิยํ นหารู
สกุณปาทสณฺฐานา, สีสนหารู ทารกานํ สีสชาลกสณฺฐานา, ปิฏฺฐินหารู อาตเป
ปสาริตอลฺลชาลสณฺฐานา, อวเสสา ตํตํองฺคปจฺจงฺคานุคตา นหารู สรีเร
ปฏิมุกฺกชาลกญฺจุกสณฺฐานา. ทิสโต ทฺวีสุ ทิสาสุ ชาตา. โอกาสโต สกลสรีเร
อฏฺฐีนิ อาพนฺธิตฺวา ฐิตา. ปริจฺเฉทโต เหฏฺฐา ติณฺณํ อฏฺฐิสตานํ อุปริ
ปติฏฺฐิตตเลหิ, อุปริ มํสจมฺมานิ อาหจฺจ ฐิตปเทเสหิ, ติริยํ อญฺญมญฺเญน
ปริจฺฉินฺนา. อยํ เตสํ สภาคปริจฺเฉโท, วิสภาคปริจฺเฉโท ปน เกสสทิโสเยว.
     อฏฺฐีติ ฐเปตฺวา ทฺวตฺตึส ทนฺตฏฺฐีนิ อวเสสานิ จตุสฏฺฐี หตฺถฏฺฐีนิ,
จตุสฏฺฐี ปาทฏฺฐีนิ, จตุสฏฺฐี มํสนิสฺสิตานิ มุทุอฏฺฐีนิ, เทฺว ปณฺหิกฏฺฐีนิ,
เอเกกสฺมึ ปาเท เทฺว ๑- โคปฺผกฏฺฐีนิ, เทฺว ชงฺฆฏฺฐีนิ, เทฺว ชณฺณุกฏฺฐีนิ,
เทฺว อูรุฏฺฐีนิ, ๒- เทฺว กฏิฏฺฐีนิ, อฏฺฐารส ปิฏฺฐิกณฺฏกฏฺฐีนิ, จตุวีสติ
ผาสุกฏฺฐีนิ, จุทฺทส อุรฏฺฐีนิ, เอกํ หทยฏฺฐิ, เทฺว อกฺขกฏฺฐีนิ, เทฺว
โกฏฺฏฏฺฐีนิ, เทฺว พาหุฏฺฐีนิ, เทฺว เทฺว อคฺคพาหุฏฺฐีนิ, สตฺต คีวฏฺฐีนิ, เทฺว
หนุกฏฺฐีนิ, เอกํ นาสิกฏฺฐิ, เทฺว อกฺขิฏฺฐีนิ, เทฺว กณฺณฏฺฐีนิ, เอกํ นลาฏฏฺฐิ,
เอกํ มุทฺธฏฺฐิ, นว สีสกปาลฏฺฐีนีติ เอวํ ติมตฺตานิ อฏฺฐิสตานิ.
     ตานิ สพฺพานิปิ วณฺณโต เสตานิ. สณฺฐานโต นานาสณฺฐานานิ. ตตฺถ
หิ อคฺคปาทงฺคุลิฏฺฐีนิ กตกพีชสณฺฐานานิ, ตทนนฺตรานิ มชฺฌปพฺพฏฺฐีนิ
ปนสฏฺฐิสณฺฐานานิ, มูลปพฺพฏฺฐีนิ ปณฺฑวสณฺฐานานิ, ปิฏฺฐิปาทฏฺฐีนิ โกฏฺฏิต-
กณฺฑลกณฺฑรราสิสณฺฐานานิ, ปณฺหิกฏฺฐิ เอกฏฺฐิตาลผลพีชสณฺฐานํ, โคปฺผกฏฺฐีนิ
  พนฺธกีฬาโคฬกสณฺฐานานิ, ชงฺฆฏฺฐีนํ โคปฺผกฏฺฐีสุ ปติฏฺฐิตฏฺฐานํ อปนีตตจสินฺทิ-
กฬีรสณฺฐานํ, ขุทฺทกชงฺฆฏฺฐิกํ ธนุกทณฺฑสณฺฐานํ, มหนฺตํ มิลาตสปฺปปิฏฺฐิ-
สณฺฐานํ, ชณฺณุกฏฺฐิ เอกโต ปริกฺขีณเผณุกสณฺฐานํ.
     ตตฺถ ชงฺฆฏฺฐิกสฺส ปติฏฺฐิตฏฺฐานํ อติขิณคฺคโคสิงฺคสณฺฐานํ, อูรุฏฺฐิ
ทุตฺตจฺฉิตวาสิผรสุทณฺฑสณฺฐานํ, ตสฺส กฏิฏฺฐิมฺหิ ปติฏฺฐิตฏฺฐานํ
@เชิงอรรถ:  วิสุทฺธิ. เทฺว เทฺว, ๒/๓๔ อนุสฺสติกมฺมฏฺฐานนิทฺเทส
@ วิสุทฺธิ. เอกํ ชณฺณุกฏฺฐิ, เอกํ อูรุฏฺฐิ
กีฬาโคฬกสณฺฐานํ, เตน กฏิฏฺฐิโน ปติฏฺฐิตฏฺฐานํ อคฺคจฺฉินฺนมหาปุนฺนาคผลสณฺฐานํ,
กฏิฏฺฐีนิ เทฺวปิ เอกาพทฺธานิ หุตฺวา กุมฺภการอุทฺธนสณฺฐานานิ, ปาฏิเยกฺกํ
กมฺมารกูฏโยตฺตสณฺฐานานิ, โกฏิยํ ฐิตอานิสทฏฺฐิ อโธมุขํ กตฺวา คหิตสปฺปผณ-
สณฺฐานํ สตฺตสุ ฐาเนสุ ฉิทฺทาวฉิทฺทํ, ปิฏฺฐิกณฺฏกฏฺฐีนิ อพฺภนฺตรโต อุปรูปริ
ฐปิตสีสกปฏเวฐกสณฺฐานานิ, พาหิรโต วฏฺฏนาวฬิสณฺฐานานิ, เตสํ อนฺตรนฺตรา
กกจทนฺตสทิสา เทฺว ตโย กณฺฏกา โหนฺติ. จตุวีสติยา ผาสุกฏฺฐีสุ อปริปุณฺณานิ
อปริปุณฺณอสิตสณฺฐานานิ, ปริปุณฺณานิ ปริปุณฺณอสิตสณฺฐานานิ. สพฺพานิปิ
โอทาตกุกฺกุฏสฺส ปสาริตปกฺขสณฺฐานานิ.
     จุทฺทส อุรฏฺฐีนิ ชิณฺณสนฺทมานิกปญฺชรสณฺฐานานิ, หทยฏฺฐิ ทพฺพิผณ-
สณฺฐานํ, อกฺขกฏฺฐีนิ ขุทฺทกโลหวาสิทณฺฑสณฺฐานานิ, โกฏฺฏฏฺฐีนิ เอกโต
ปริกฺขีณสีหฬกุทฺทาลสณฺฐานานิ, พาหุฏฺฐีนิ อาทาสทณฺฑกสณฺฐานานิ, อคฺค-
พาหุฏฺฐีนิ ยมกตาลกนฺทสณฺฐานานิ, มณิพนฺธฏฺฐีนิ เอกโต อลฺลิยาเปตฺวา
ฐปิตสีสกปฏเวฐกสณฺฐานานิ, ปิฏฺฐิหตฺถฏฺฐีนิ โกฏฺฏิตกณฺฑลกณฺฑรราสิสณฺฐานานิ,
หตฺถงฺคุลีสุ มูลปพฺพฏฺฐีนิ ปณฺฑวสณฺฐานานิ, ๑- มชฺฌปพฺพฏฺฐีนิ อปริปุณฺณ-
ปนสฏฺฐิสณฺฐานานิ, อคฺคปพฺพฏฺฐีนิ กตกพีชสณฺฐานานิ, สตฺต คีวฏฺฐีนิ ทณฺเฑน
วิชฺฌิตฺวา ปฏิปาฏิยา ฐปิตวํสกฬีรจกฺกลิกสณฺฐานานิ, ๒- เหฏฺฐิมหนุกฏฺฐิ กมฺมารานํ
อโยกูฏโยตฺตสณฺฐานํ, อุปริมํ อวเลขนสตฺถกสณฺฐานํ.
     อกฺขิกูปนาสกูปฏฺฐีนิ อปนีตมิญฺชตรุณตาลฏฺฐิสณฺฐานานิ, นลาฏฏฺฐิ อโธมุข-
ฐปิตสงฺขถาลกกปาลสณฺฐานํ, กณฺณจูฬิกฏฺฐีนิ นหาปิตขุรโกสกสณฺฐานานิ,
นลาฏกณฺณจูฬิกานํ อุปริ ปฏฺฏพนฺธโนกาเส อฏฺฐิ สงฺกุฏิตฆฏปุณฺณปฏลขณฺฑ-
สณฺฐานํ, มุทฺธฏฺฐิ มุขจฺฉินฺนวงฺกนาฬิเกรสณฺฐานํ, สีสฏฺฐีนิ สิพฺเพตฺวา
ฐปิตชชฺชรลาพุกฏาหสณฺฐานานิ.
     ทิสโต ทฺวีสุ ทิสาสุ ชาตานิ. โอกาสโต อวิเสเสน สกลสรีเร ฐิตานิ.
วิเสเสน ปเนตฺถ สีสฏฺฐีนิ คีวฏฺฐีสุ ปติฏฺฐิตานิ, คีวฏฺฐีนิ ปิฏฺฐิกณฺฏกฏฺฐีสุ,
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. ปณวสณฺฐานานิ      สี....วกฺกลกสณฺฐานานิ
ปิฏฺฐิกณฺฏกฏฺฐีนิ กฏิฏฺฐีสุ, กฏิฏฺฐีนิ อูรุฏฺฐีสุ, อูรุฏฺฐีนิ ชณฺณุกฏฺฐีสุ,
ชณฺณุกฏฺฐีนิ ชงฺฆฏฺฐีสุ, ชงฺฆฏฺฐีนิ โคปฺผกฏฺฐีสุ, โคปฺผกฏฺฐีนิ ปิฏฺฐิปาทฏฺฐีสุ
ปติฏฺฐิตานิ. ปริจฺเฉทโต อนฺโต อฏฺฐิมิญฺเชน อุปริ มํเสน อคฺเค มูเล จ
อญฺญมญฺเญน ปริจฺฉินฺนานิ. อยํ เตสํ สภาคปริจฺเฉโท, วิสภาคปริจฺเฉโท ปน
เกสสทิโสว.
     อฏฺฐิมิญฺชนฺติ เตสํ เตสํ อฏฺฐีนํ อพฺภนฺตรคตํ มิญฺชํ. ตํ วณฺณโต เสตํ.
สณฺฐานโต มหนฺตมหนฺตานํ อฏฺฐีนํ อพฺภนฺตรคตํ เวฬุนาฬิยํ ปกฺขิตฺตเสทิต-
มหาเวตฺตคฺคสณฺฐานํ, ขุทฺทานุขุทฺทกานํ อพฺภนฺตรคตํ เวฬุยฏฺฐิปพฺเพสุ ปกฺขิตฺต-
เสทิตตนุเวตฺตคฺคสณฺฐานํ. ทิสโต ทฺวีสุ ทิสาสุ ชาตํ. โอกาสโต อฏฺฐีนํ
อพฺภนฺตเร ปติฏฺฐิตํ. ปริจฺเฉทโต อฏฺฐีนํ อพฺภนฺตรตเลหิ ปริจฺฉินฺนํ. อยมสฺส
สภาคปริจฺเฉโท, วิสภาคปริจฺเฉโท ปน เกสสทิโสว.
     วกฺกนฺติ เอกพนฺธนา เทฺว มํสปิณฺฑา. ตํ วณฺณโต มนฺทรตฺตํ
ปาลิภทฺทกอฏฺฐิวณฺณํ. สณฺฐานโต ทารกานํ ยมกกีฬาโคฬกสณฺฐานํ, เอกวณฺฏ-
ปฏิพทฺธอมฺพผลทฺวยสณฺฐานํ วา. ทิสโต อุปริมาย ทิสาย ชาตํ. โอกาสโต คลวาฏกา
นิกฺขนฺเตน เอกมูเลน โถกํ คนฺตฺวา ทฺวิธา ภินฺเนน ถูลนหารุนา วินิพนฺธํ
หุตฺวา หทยมํสํ ปริกฺขิปิตฺวา ฐิตํ. ปริจฺเฉทโต วกฺกํ วกฺกภาเคน ปริจฺฉินฺนํ.
อยมสฺส สภาคปริจฺเฉโท, วิสภาคปริจฺเฉโท ปน เกสสทิโสเยว.
     หทยนฺติ หทยมํสํ. ตํ วณฺณโต รตฺตํ ปทุมปตฺตปิฏฺฐิวณฺณํ. สณฺฐานโต
พาหิรปตฺตานิ อปเนตฺวา อโธมุขฐปิตปทุมมกุลสณฺฐานํ. พหิ มฏฺฐํ, อนฺโต
โกสาตกีผลสฺส อพฺภนฺตรสทิสํ. ปญฺญวนฺตานํ โถกํ วิกสิตํ, มนฺทปญฺญานํ
มกุลิตเมว. ๑- อนฺโต จสฺส ปุนฺนาคฏฺฐิปติฏฺฐานมตฺโต อาวาฏโก โหติ, ยตฺถ
อฑฺฒปสตมตฺตํ โลหิตํ สณฺฐาติ, ยํ นิสฺสาย มโนธาตุ จ มโนวิญฺญาณธาตุ จ
ปวตฺตนฺติ. ๒- ตํ ปเนตํ ราคจริตสฺส รตฺตํ โหติ, โทสจริตสฺส กาฬกํ, โมหจริตสฺส
@เชิงอรรถ:  สี. มุกุลิตเมว        ฉ.ม. วตฺตนฺติ
มํสโธวนอุทกสทิสํ, วิตกฺกจริตสฺส กุลตฺถยูสวณฺณํ, สทฺธาจริตสฺส กณิการปุปฺผวณฺณํ,
ปญฺญาจริตสฺส อจฺฉํ วิปฺปสนฺนํ อนาวิลํ ปณฺฑรํ ปริสุทฺธํ นิทฺโธตชาติมณิ วิย
ชุติมนฺตํ ขายติ. ทิสโต อุปริมาย ทิสาย ชาตํ. โอกาสโต สรีรพฺภนฺตเร ทฺวินฺนํ
ถนานํ มชฺเฌ ปติฏฺฐิตํ. ปริจฺเฉทโต หทยํ หทยภาเคน ปริจฺฉินฺนํ. อยมสฺส
สภาคปริจฺเฉโท, วิสภาคปริจฺเฉโท ปน เกสสทิโสเยว.
     ยกนนฺติ ยมกมํสปฏลํ. ตํ วณฺณโต รตฺตปณฺฑุกธาตุกํ, นาติรตฺตกุมุทสฺส
ปตฺตปิฏฺฐิวณฺณํ. สณฺฐานโต มูเล เอกํ, อคฺเค ยมกํ โกวิฬารปตฺตสณฺฐานํ.
ตญฺจ มนฺทปญฺญานํ ๑- เอกเมว โหติ มหนฺตํ, ปญฺญวนฺตานํ เทฺว วา ตีณิ วา
ขุทฺทกานิ. ทิสโต อุปริมาย ทิสาย ชาตํ. โอกาสโต ทฺวินฺนํ ถนานํ อพฺภนฺตเร
ทกฺขิณปสฺสํ นิสฺสาย ฐิตํ. ปริจฺเฉทโต ยกนํ ยกนภาเคน ปริจฺฉินฺนํ. อยมสฺส
สภาคปริจฺเฉโท, วิสภาคปริจฺเฉโท ปน เกสสทิโสเยว.
     กิโลมกนฺติ ปฏิจฺฉนฺนาปฏิจฺฉนฺนเภทโต ทุวิธํ ปริโยนหนมํสํ. ตํ ทุวิธมฺปิ
วณฺณโต เสตํ, ทุกูลปิโลติกวณฺณํ. สณฺฐานโต อตฺตโน โอกาสสณฺฐานํ. ทิสโต
ปฏิจฺฉนฺนกิโลมกํ อุปริมาย ทิสาย ชาตํ, อิตรํ ทฺวีสุ ทิสาสุ ชาตํ. โอกาสโต
ปฏิจฺฉนฺนกิโลมกํ หทยญฺจ วกฺกญฺจ ปฏิจฺฉาเทตฺวา ฐิตํ, อปฺปฏิจฺฉนฺนกิโลมกํ
สกลสรีเร จมฺมสฺส เหฏฺฐโต มํสํ ปริโยนทฺธิตฺวา ฐิตํ. ปริจฺเฉทโต เหฏฺฐา
มํเสน, อุปริ จมฺเมน, ติริยํ กิโลมกภาเคน ปริจฺฉินฺนํ. อยมสฺส สภาคปริจฺเฉโท,
วิสภาคปริจฺเฉโท ปน เกสสทิโสว.
     ปิหกนฺติ อุทรชิวฺหามํสํ. ตํ วณฺณโต นีลํ นิคฺคุณฺฑิกปุปฺผวณฺณํ. สณฺฐานโต
สตฺตงฺคุลปฺปมาณํ อพนฺธนํ กาฬวจฺฉกชิวฺหาสณฺฐานํ. ทิสโต อุปริมาย ทิสาย
ชาตํ. โอกาสโต หทยสฺส วามปสฺเส อุทรปฏลมตฺถกปสฺสํ นิสฺสาย ฐิตํ, ยสฺมึ
ปหรณปฺปหาเรน พหิ นิกฺขนฺเต สตฺตานํ ชีวิตกฺขโย โหติ. ปริจฺเฉทโต
ปิหกภาเคน ปริจฺฉินฺนํ. อยมสฺส สภาคปริจฺเฉโท, วิสภาคปริจฺเฉโท ปน
เกสสทิโสว.
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. ทนฺธานํ
    ปปฺผาสนฺติ ทฺวตฺตึสมํสขณฺฑปฺปเภทํ ปปฺผาสมํสํ. ตํ วณฺณโต รตฺตํ
นาติปกฺกอุทุมฺพรผลวณฺณํ. สณฺฐานโต วิสมจฺฉินฺนพหลปูวขณฺฑสณฺฐานํ.
อพฺภนฺตเร อสิตปีตานํ อภาเวน ๑- อุคฺคเตน กมฺมชเตชุสฺมานา อพฺภาหตตฺตา
สงฺขาทิตปลาลปิณฺฑมิว นิรสํ นิโรชํ. ทิสโต อุปริมาย ทิสาย ชาตํ. โอกาสโต
สรีรพฺภนฺตเร ทฺวินฺนํ ถนานมนฺตเร หทยญฺจ ยกนญฺจ ปฏิจฺฉาเทตฺวา
โอลมฺพนฺตํ ฐิตํ. ปริจฺเฉทโต ปปฺผาสภาเคน ปริจฺฉินฺนํ. อยมสฺส สภาคปริจฺเฉโท,
วิสภาคปริจฺเฉโท ปน เกสสทิโสว.
     อนฺตนฺติ ปุริสสฺส ทฺวตฺตึสหตฺถา, อิตฺถิยา อฏฺฐวีสติหตฺถา เอกวีสติยา
ฐาเนสุ โอภคฺคา อนฺตวฏฺฏิ. ตเทตํ วณฺณโต เสตํ สกฺขรสุธาวณฺณํ. สณฺฐานโต
โลหิตโทณิยํ อาภุชิตฺวา ฐปิตสีสจฺฉินฺนสปฺปสณฺฐานํ. ทิสโต ทฺวีสุ ทิสาสุ ชาตํ.
โอกาสโต อุปริ คลวาฏเก เหฏฺฐา จ กรีสมคฺเค วินิพนฺธตฺตา คลวาฏกกรีส-
มคฺคปริยนฺเต สรีรพฺภนฺตเร ฐิตํ. ปริจฺเฉทโต อนฺตภาเคน ปริจฺฉินฺนํ. อยมสฺส
สภาคปริจฺเฉโท, วิสภาคปริจฺเฉโท ปน เกสสทิโสว.
     อนฺตคุณนฺติ อนฺตโภคฏฺฐาเนสุ พนฺธนํ. ตํ วณฺณโต เสตํ ทกสีตลิกมูลวณฺณํ.
สณฺฐานโต ทกสีตลิกมูลสณฺฐานเมว. ทิสโต ทฺวีสุ ทิสาสุ ชาตํ. โอกาสโต
กุทฺทาลผรสุกมฺมาทีนิ กโรนฺตานํ ยนฺตากฑฺฒนกาเล ยนฺตสุตฺตมิว ยนฺตผลกานิ
อนฺตโภเค เอกโต อคฺคฬนฺเตน ๒- อาพนฺธิตฺวา ปาทปุญฺฉนรชฺชุมณฺฑลกสฺส
อนฺตรา ตํ สิพฺเพตฺวา ฐิตรชฺชุกา วิย เอกวีสติยา ฐาเนสุ อนฺตโภคานํ อนฺตรา
ฐิตํ. ปริจฺเฉทโต อนฺตคุณภาเคน ปริจฺฉินฺนํ. อยมสฺส สภาคปริจฺเฉโท,
วิสภาคปริจฺเฉโท ปน เกสสทิโสว.
     อุทริยนฺติ อุทเร ภวํ อสิตปีตขายิตสายิตํ. ตํ วณฺณโต อชฺโฌหตาหารวณฺณํ.
สณฺฐานโต ปริสฺสาวเน สิถิลพนฺธตณฺฑุลสณฺฐานํ. ทิสโต อุปริมาย
ทิสาย ชาตํ. โอกาสโต อุทเร ฐิตํ. อุทรํ นาม อุภโต นิปฺปีฬิยมานสฺส
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. อภาเว        ฉ. อคฺคฬนฺเต
อลฺลสาฏกสฺส มชฺเฌ สญฺชาตโผฏกสทิสํ อนฺตปฏลํ, พหิ มฏฺฐํ, อนโต มํส-
กสมฺพุกปลิเวฐนกิลิฏฺฐปาวารกปุปฺผกสทิสํ, กุฏฺฐิตปนสตจสฺส ๑- อพฺภนฺตรสทิสนฺติปิ
วตฺตุํ วฏฺฏติ. ยตฺถ ตกฺโกฏกา ตณฺฑุปฺปาทกา ตาลหีรกา ๒- สูจิมุขกา
ปฏตนฺตสุตฺตกา อิจฺเจวมาทิทฺวตฺตึสกุลปฺปเภทา กิมโย อากุลพฺยากุลา สณฺฑสณฺฑจาริโน
หุตฺวา นิวสนฺติ, เย ปานโภชนาทิมฺหิ อวิชฺชมาเน อุลฺลงฺฆิตฺวา วิจรนฺตา ๓-
หทยมํสํ อภิหนนฺติ, ปานโภชนาทิอชฺโฌหรณเวลายํ จ อุทฺธํมุขา หุตฺวา
ปฐมชฺโฌหเฏ เทฺว ตโย อาโลเป ตุริตตุริตา วิลุมฺปนฺติ, ๔- ยนฺเตสํ กิมีนํ สูติฆรํ
วจฺจกุฏิ คิลานสาลา สุสานญฺจ โหติ.
     ยตฺถ เสยฺยถาปิ นาม จณฺฑาลกคามทฺวาเร จนฺทนิกาย นิทาฆสมเย
ถูลผุสิตเก เทเว วสฺสนฺเต อุทเกน วุยฺหมานํ มุตฺตกรีสจมฺมอฏฺฐินหารุขณฺฑเขฬ-
สิงฺฆานิกโลหิตปฺปภูติ นานากุณปชาตํ นิปติตฺวา กทฺทโมทกาลุฬิตํ ทฺวีหตีหจฺจเยน
สญฺชาตกิมิกุลํ สุริยาตปเวคสนฺตาปกุฏฺฐิตํ อุปริ เผณุปุพฺพุฬเก ๕- มุญฺจนฺต
อภินีลวณฺณํ ปรมทุคฺคนฺธเชคุจฺฉํ เนว อุปคนฺตุํ, น ทฏฺฐุํ อรหรูปตํ อาปชฺชิตฺวา
ติฏฺฐติ, ปเคว ฆายิตุํ วา สายิตุํ วา. เอวเมว นานปฺปการปานโภชนาทิ
ทนฺตมุสลสญฺจุณฺณิตํ ชิวฺหาหตฺถปริวตฺติตํ เขฬลาลาปลิพุทฺธํ ตํขณวิคตวณฺณคนฺธ-
รสาทิสมฺปทํ ตนฺตวายขลิสุวานวมถุสทิสํ นิปติตฺวา ปิตฺตเสมฺหวาตปลิเวฐิตํ หุตฺวา
อุทรคฺคิสนฺตาปเวคกุฏฺฐิตํ กิมิกุลากุลํ อุปรูปริ เผณุปุพฺพุฬกานิ มุญฺจนฺตํ
ปรมกสมฺพุทุคฺคนฺธเชคุจฺฉภาวํ อาปชฺชิตฺวา ติฏฺฐติ, ยํ สุตฺวาปิ ปานโภชนาทีสุ
อมนุญฺญตา สณฺฐาติ, ปเคว ปญฺญาจกฺขุนา โอโลเกตฺวา. ๖- ยตฺถ ๗- จ ปติตํ
ปานโภชนาทิ ปญฺจธา วิภาคํ คจฺฉติ, เอกํ ภาคํ ปาณกา ขาทนฺติ, เอกํ
ภาคํ อุทรคฺคิ ฌาเปติ, เอโก ภาโค มุตฺตํ โหติ, เอโก กรีสํ, เอโก รสภาวํ
@เชิงอรรถ:  ฉ. กุถิต...., ม. กุธิต....     ฉ.ม. ตาลตีรกา        ฉ.ม. วิรวนฺตา
@ ฉ.ม. วิลุปฺปนฺติ       ม. เผณปุปฺผุฬเก, ฉ. เผณปุพฺพุฬเก. เอวมุปริปิ
@ ฉ.ม. อวโลเกตฺวา    สี. ตตฺถ
อาปชฺชิตฺวา สุกฺกโสณิตมํสาทีนิ ๑- อุปพฺรูหยติ. ปริจฺเฉทโต อุทรปฏเลน เจว
อุทริยภาเคน จ ปริจฺฉินฺนํ. อยมสฺส สภาคปริจฺเฉโท, วิสภาคปริจฺเฉโท ปน
เกสสทิโสว.
     กรีสนฺติ วจฺจํ. ตํ วณฺณโต เยภุยฺเยน อชฺโฌหตาหารวณฺณเมว โหติ.
สณฺฐานโต โอกาสสณฺฐานํ. ทิสโต เหฏฺฐิมาย ทิสาย ชาตํ. โอกาสโต ปกฺกาสเย
ฐิตํ. ปกฺกาสโย นาม เหฏฺฐา นาภิปิฏฺฐิกณฺฏกมูลานมนฺตเร อนฺตาวสาเน
อุพฺเพเธน อฏฺฐงฺคุลิมตฺโต เวฬุนาฬิกสทิโส, ยตฺถ เสยฺยถาปิ นาม อุปรูปริ
ภูมิภาเค ปติตํ วสฺโสทกํ โอคฬิตฺวา เหฏฺฐาภูมิภาคํ ปูเรตฺวา ติฏฺฐติ, เอวเมว
ยงฺกิญฺจิ อามาสเย ปติตํ ปานโภชนาทิกํ อุทรคฺคินา เผณุทฺเทหกํ ปกฺกปกฺกํ
นิสทาย ปึสิตมิว สณฺหภาวํ อาปชฺชิตฺวา อนฺตพิเลน โอคฬิตฺวา โอคฬิตฺวา
มทฺทิตฺวา เวฬุปพฺเพ ปกฺขิปมานปณฺฑุมตฺติกา วิย สนฺนิจิตํ หุตฺวา ติฏฺฐติ.
ปริจฺเฉทโต ปกฺกาสยปฏเลน เจว กรีสภาเคน จ ปริจฺฉินฺนํ. อยมสฺส
สภาคปริจฺเฉโท, วิสภาคปริจฺเฉโท ปน เกสสทิโสว.
     มตฺถลุงฺคนฺติ สีสกฏาหพฺภนฺตเร ฐิตมิญฺชราสิ. ตํ วณฺณโต เสตํ อหิจฺฉตฺต-
ปิณฺฑิกวณฺณํ, ทธิภาวํ อสมฺปตฺตํ ทุฏฺฐขีรวณฺณนฺติปิ วตฺตุํ วฏฺฏติ. สณฺฐานโต
โอกาสสณฺฐานํ. ทิสโต อุปริมาย ทิสาย ชาตํ. โอกาสโต สีสกฏาหพฺภนฺตเร
จตฺตาโร สิพฺพินิมคฺเค นิสฺสาย สโมธาเนตฺวา ฐปิตา จตฺตาโร ปิฏฺฐปิณฺฑา วิย
สโมหิตํ ติฏฺฐติ. ปริจฺเฉทโต สีสกฏาหสฺส อพฺภนฺตรตเลหิ เจว มตฺถลุงฺคภาเคน
จ ปริจฺฉินฺนํ. อยมสฺส สภาคปริจฺเฉโท, วิสภาคปริจฺเฉโท ปน เกสสทิโสว.
     ปิตฺตนฺติ เทฺว ปิตฺตานิ พทฺธปิตฺตญฺจ อพทฺธปิตฺตญฺจ. ตตฺถ พทฺธปิตฺตํ
วณฺณโต พหลมธุกเตลวณฺณํ, อพทฺธปิตฺตํ มิลาตอากุลิตปุปฺผวณฺณํ. ตํ สณฺฐานโต
อุภยมฺปิ โอกาสสณฺฐานํ. ทิสโต พทฺธปิตฺตํ อุปริมาย ทิสาย ชาตํ, อิตรํ ทฺวีสุ
ทิสาสุ ชาตํ. โอกาสโต อพทฺธปิตฺตํ ฐเปตฺวา เกสโลมทนฺตนขานํ มํสวินิมุตฺตฏฺ-
ฐานญฺเจว ถทฺธสุกฺขจมฺมญฺจ อุทกมิว เตลพินฺทุํ อวเสสสรีรํ พฺยาเปตฺวา ฐิตํ,
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. โสณิตมํสาทีนิ
ยมฺหิ กุปิเต อกฺขีนิ ปีตกานิ โหนฺติ ภมนฺติ, คตฺตํ กมฺปติ กณฺฑุยติ. พทฺธปิตฺตํ
หทยปปฺผาสานมนฺตเร ยกนมํสํ นิสฺสาย ปติฏฺฐิเต มหาโกสาตกีโกสกสทิเส
ปิตฺตโกสเก ฐิตํ, ยมฺหิ กุปิเต สตฺตา อุมฺมตฺตกา โหนฺติ, วิปลฺลตฺถจิตฺตา
หิโรตฺตปฺปํ ฉฑฺเฑตฺวา อกตฺตพฺพํ กโรนฺติ, อภาสิตพฺพํ ภาสนฺติ, อจินฺเตตพฺพํ
จินฺเตนฺติ. ปริจฺเฉทโต ปิตฺตภาเคน ปริจฺฉินฺนํ. อยมสฺส สภาคปริจฺเฉโท,
วิสภาคปริจฺเฉโท ปน เกสสทิโสว.
     เสมฺหนฺติ สรีรพฺภนฺตเร เอกปตฺถปูรปฺปมาณํ ๑- เสมฺหํ. ตํ วณฺณโต เสตํ
นาคพลปณฺณรสวณฺณํ. สณฺฐานโต โอกาสสณฺฐานํ. ทิสโต อุปริมาย ทิสาย
ชาตํ. โอกาสโต อุทรปฏเล ฐิตํ. ยํ ปานโภชนาทิอชฺโฌหรณกาเล เสยฺยถาปิ
นาม อุทเก เสวาลปณกํ กฏฺเฐ วา กฐเล ๒- วา ปตนฺเต ฉิชฺชิตฺวา ทฺวิธา
หุตฺวา ปุน อชฺโฌตฺถริตฺวา ติฏฺฐติ, เอวเมว ปานโภชนาทิมฺหิ นิปตนฺเต
ฉิชฺชิตฺวา ทฺวิธา หุตฺวา ปุน อชฺโฌตฺถริตฺวา ติฏฺฐติ. ยมฺหิ จ มนฺทีภูเต
ปกฺกคณฺโฑ วิย ปูติกุกฺกุฏณฺฑมิว จ อุทรํ ปรมเชคุจฺฉํ กุณปคนฺธํ โหติ, ตโต
อุคฺคเตน จ คนฺเธน อุทฺเทโกปิ ๓- มุขมฺปิ ทุคฺคนฺธํ ปูติกุณปสทิสํ โหติ, โส
จ ปุริโส "อเปหิ ทุคฺคนฺธํ วายสี"ติ วตฺตพฺพตํ อาปชฺชติ. ยญฺจ วฑฺฒิตฺวา
พหลตฺตมาปนฺนํ ปิธานผลกมิว วจฺจกุฏิยา อุทรปฏลสฺส อพฺภนฺตเรเยว กุณปคนฺธํ
สนฺนิรุมฺหิตฺวา ๔- ติฏฺฐติ. ปริจฺเฉทโต เสมฺหภาเคน ปริจฺฉินฺนํ. อยมสฺส
สภาคปริจฺเฉโท, วิสภาคปริจฺเฉโท ปน เกสสทิโสว.
     ปุพฺโพติ ปูติโลหิตวเสน ปวตฺตปุพฺโพ. โส วณฺณโต ปณฺฑุปลาสวณฺโณ.
มตกสรีเร ปน ปูติพหลาจามวณฺโณ โหติ. สณฺฐานโต โอกาสสณฺฐาโน. ทิสโต
ทฺวีสุ ทิสาสุ ชาโต. โอกาสโต ปน ปุพฺพสฺส โอกาโส นาม นิพทฺโธ นตฺถิ,
ยตฺถ โส สนฺนิจิโต ติฏฺเฐยฺย. ยตฺร ยตฺร ปน ขาณุกณฺฏกปฺปหรณคฺคิชาลาทีหิ
@เชิงอรรถ:  สี. เอกปตฺต........        ฉ.ม. กปาเล
@ สี. อุคฺคาโรปิ               สี. สนฺนิรุนฺธิตฺวา, ฉ.ม. สนฺนิรุชฺฌิตฺวา
อภิหเต สรีรปฺปเทเส โลหิตํ สณฺฐหิตฺวา ปจฺจติ, คณฺฑปีฬกาทโย วา อุปฺปชฺชนฺติ,
ตตฺร ตเตฺรว ติฏฺฐติ. ปริจฺเฉทโต ปุพฺพภาเคน ปริจฺฉินฺโน. อยมสฺส
สภาคปริจฺเฉโท, วิสภาคปริจฺเฉโท ปน เกสสทิโสว.
     โลหิตนฺติ เทฺว โลหิตานิ สนฺนิจิตโลหิตญฺจ สํสรณโลหิตญฺจ. ตตฺถ
สนฺนิจิตโลหิตํ วณฺณโต นิปกฺกพหลลาขารสวณฺณํ, สํสรณโลหิตํ อจฺฉลาขารสวณฺณํ.
สณฺฐานโต อุภยมฺปิ โอกาสสณฺฐานํ. ทิสโต สนฺนิจิตโลหิตํ อุปริมาย ทิสาย
ชาตํ, อิตรํ ทฺวีสุ ทีสาสุ ชาตํ. โอกาสโต สํสรณโลหิตํ ฐเปตฺวา เกสโลม-
ทนฺตนขานํ มํสวินิมุตฺตฏฺฐานญฺเจว ถทฺธสุกฺขจมฺมญฺจ ธมนีชาลานุสาเรน สพฺพํ
อุปาทินฺนกสรีรํ ผริตฺวา ฐิตํ, สนฺนิจิตโลหิตํ ยกนฏฺฐานสฺส เหฏฺฐาภาคํ ปูเรตฺวา
เอกปตฺถปูรมตฺตํ หทยวกฺกปปฺผาสานํ อุปริ โถกํ โถกํ ปคฺฆรนฺตํ วกฺกหทยยกนปปฺผาเส
เตมยมานํ ฐิตํ. ตสฺมิญฺหิ วกฺกหทยาทีนิ อเตเมนฺเต สตฺตา ปิปาสิตา
โหนฺติ. ปริจฺเฉทโต โลหิตภาเคน ปริจฺฉินฺนํ. อยมสฺส สภาคปริจฺเฉโท,
วิสภาคปริจฺเฉโท ปน เกสสทิโสว.
     เสโทติ โลมกูปาทีหิ ปคฺฆรณกอาโปธาตุ. โส วณฺณโต วิปฺปสนฺนติลเตลวณฺโณ.
สณฺฐานโต โอกาสสณฺฐาโน. ทิสโต ทฺวีสุ ทิสาสุ ชาโต. โอกาสโต
เสทสฺโสกาโส นาม นิพทฺโธ นตฺถิ, ยตฺถ โส โลหิตํ วิย สทา ติฏฺเฐยฺย. ยทา
ปน อคฺคิสนฺตาปสุริยสนฺตาปอุตุวิการาทีหิ สรีรํ สนฺตปฺปติ, ตทา อุทกโต
อพฺพุฬฺหมตฺตวิสมจฺฉินฺนภิสมุฬาลกุมุทนาฬิกลาโป วิย สพฺพเกสโลมกูปวิวเรหิ
ปคฺฆรติ. ตสฺมา ตสฺส สณฺฐานมฺปิ เกสโลมกูปวิวรานํเยว วเสน เวทิตพฺพํ.
เสทปริคฺคณฺหเกน จ โยคินา เกสโลมกูปวิวเร ปูเรตฺวา ฐิตวเสเนว เสโท
มนสิกาตพฺโพ. ปริจฺเฉทโต เสทภาเคน ปริจฺฉินฺโน. อยมสฺส สภาคปริจฺเฉโท,
วิสภาคปริจฺเฉโท ปน เกสสทิโสว.
     เมโทติ ถินสิเนโห. โส วณฺณโต ผาลิตหลิทฺทิวณฺโณ. สณฺฐานโต
ถูลสรีรสฺส ตาว จมฺมมํสนฺตเร ฐปิตหลิทฺทิวณฺณทุกูลปิโลติกสณฺฐาโน โหติ,
กีสสรีรสฺส ชงฺฆมํสํ อูรุมํสํ ปิฏฺฐิกณฺฏกนิสฺสิตปิฏฺฐิมํสํ อุทรวฏฺฏิมํสนฺติ
เอตานิ นิสฺสาย ทฺวิคุณํ ติคุณํ กตฺวา ฐปิตหลิทฺทิวณฺณทุกูลปิโลติกสณฺฐาโน. ทิสโต
ทฺวีสุ ทิสาสุ ชาโต. โอกาสโต ถูลสฺส สกลสรีรํ ผริตฺวา กีสสฺส ชงฺฆมํสาทีนิ
นิสฺสาย ฐิโต, ยํ สิเนหสงฺขคตมฺปิ ปรมเชคุจฺฉตฺตา เนว มุทฺธนิ เตลตฺถาย
น นาสเตลาทีนํ อตฺถาย คณฺหนฺติ. ปริจฺเฉทโต เหฏฺฐา มํเสน, อุปริ จมฺเมน,
ติริยํ เมทภาเคน ปริจฺฉินฺโน. อยมสฺส สภาคปริจฺเฉโท, วิสภาคปริจฺเฉโท ปน
เกสสทิโสว.
     อสฺสูติ อกฺขีหิ ปคฺฆรณกอาโปธาตุ. ตํ วณฺณโต วิปฺปสนฺนติลเตลวณฺณํ.
สณฺฐานโต โอกาสสณฺฐานํ. ทิสโต อุปริมาย ทิสาย ชาตํ. โอกาสโต อกฺขิกูปเกสุ
ฐิตํ. น เจตํ ปิตฺตโกสเก ปิตฺตมิว อกฺขิกูปเกสุ สทา สนฺนิจิตํ ติฏฺฐติ. ยทา
ปน สตฺตา โสมนสฺสชาตา มหาหสิตํ หสนฺติ, โทมนสฺสชาตา โรทนฺติ ปริเทวนฺติ,
ตถารูปํ วิสภาคาหารํ อาหรนฺติ. ยทา จ เตสํ อกฺขีนิ ธูมรชปํสุกาทีหิ
อภิหญฺญนฺติ, ตทา เอเตหิ โสมนสฺสโทมนสฺสวิสภาคาหารอุตูหิ สมุฏฺฐหิตฺวา
อกฺขิกูปเก ปูเรตฺวา ติฏฺฐติ วา ปคฺฆรติ วา. อสฺสุปริคฺคณฺหเกน ปน โยคินา
อกฺขิกูปเก ปูเรตฺวา ฐิตวเสเนว ปริคฺคณฺหิตพฺพํ. ปริจฺเฉทโต อสฺสุภาเคน
ปริจฺฉินฺนํ. อยมสฺส สภาคปริจฺเฉโท, วิสภาคปริจฺเฉโท ปน เกสสทิโสว.
     วสาติ วิลีนสิเนโห. สา วณฺณโต นาฬิเกรเตลวณฺณา. อาจาเม อาสิตฺต-
เตลวณฺณาติปิ วตฺตุํ วฏฺฏติ. สณฺฐานโต นฺหานกาเล ปสนฺนอุทกสฺส อุปริ
ปริพฺภมนฺตสิเนหพินฺทุวิสฏสณฺฐานา. ทิสโต ทฺวีสุ ทิสาสุ ชาตา. โอกาสโต เยภุยฺเยน
หตฺถตลหตฺถปิฏฺฐิปาทตลปาทปิฏฺฐินาสปุฏนลาฏอํสกูเฏสุ ฐิตา. น เจสา เอเตสุ
โอกาเสสุ สทา วิลีนาว หุตฺวา ติฏฺฐติ. ยทา ปน อคฺคิสนฺตาปสุริยสนฺตาป-
อุตุวิสภาคธาตุวิสภาเคหิ เต ปเทสา อุสฺมาชาตา โหนฺติ, ตทา ตตฺถ นฺหานกาเล
ปสนฺนอุทกูปริ สิเนหพินฺทุวิสโฏ วิย อิโต จิโต จ สํสรติ. ปริจฺเฉทโต
วสาภาเคน ปริจฺฉินฺนา. อยมสฺส สภาคปริจฺเฉโท, วิสภาคปริจฺเฉโท ปน
เกสสทิโสว.
     เขโฬติ อนฺโตมุเข เผณุมิสฺสา อาโปธาตุ. โส วณฺณโต เสโต เผณุวณฺโณ.
สณฺฐานโต โอกาสสณฺฐาโน. เผณุสณฺฐาโนติปิ วตฺตุํ วฏฺฏติ. ทิสโต อุปริมาย
ทิสาย ชาโต. โอกาสโต อุโภหิ กโปลปสฺเสหิ โอรุยฺห ชิวฺหาย ฐิโต. น เจส
เอตฺถ สทา สนฺนิจิโต หุตฺวา ติฏฺฐติ. ยทา ปน สตฺตา ตถารูปํ อาหารํ
ปสฺสนฺติ วา สรนฺติ วา, อุณหติตฺติกฏุกโลณมฺพิลานํ วา กิญฺจิ มุเข ฐเปนฺติ,
ยทา วา เนสํ หทยํ อากิลายติ, กิสฺมิญฺจิเทว วา ชิคุจฺฉา อุปฺปชฺชติ ตทา
เขโฬ อุปฺปชฺชิตฺวา อุโภหิ กโปลปสฺเสหิ โอรุยฺห ชิวฺหาย สณฺฐาติ. อคฺคชิวฺหาย
เจส ตนุโก โหติ, มูลชิวฺหาย พหโล. มุเข ปกฺขิตฺตญฺจ ปุถุกํ วา ตณฺฑุลํ
วา ยงฺกิญฺจิ ๑- ขาทนียํ วาปิ นทีปุฬิเน ขตกูปกสลิลํ วิย ปริกฺขยํ อคจฺฉนฺโตว
เตเมตุํ สมตฺโถ โหติ. ปริจฺเฉทโต เขฬภาเคน ปริจฺฉินฺโน. อยมสฺส
สภาคปริจฺเฉโท, วิสภาคปริจฺเฉโท ปน เกสสทิโสว.
     สิงฺฆานิกาติ มตฺถลุงฺคโต ปคฺฆรณกอสุจิ. สา วณฺณโต ตรุณตาลฏฺฐิมิญฺชวณฺณา.
สณฺฐานโต โอกาสสณฺฐานา. ทิสโต อุปริมาย ทิสาย ชาตา. โอกาสโต
นาสปุเฏ ปูเรตฺวา ฐิตา. น เจสา เอตฺถ สทา สนฺนิจิตา หุตฺวา
ติฏฺฐติ, อถโข ยถา นาม ปุริโส ปทุมินิปตฺเตน ทธึ พนฺธิตฺวา เหฏฺฐา
กณฺฏเกน วิชฺเฌยฺย, อถ เตน ฉิทฺเทน ทธิมตฺถุ คฬิตฺวา พหิ ปเตยฺย เอวเมว
ยทา สตฺตา โรทนฺติ วา, วิสภาคาหารอุตุวเสน วา สญฺชาตธาตุกฺโขภา โหติ,
ตทา อนฺโตสีสโต ปูติเสมฺหภาวํ อาปนฺนํ มตฺถลุงฺคํ คฬิตฺวา ตาลุมตฺถกวิวเรน
โอตริตฺวา นาสปุเฏ ปูเรตฺวา ติฏฺฐติ วา ปคฺฆรติ วา. สิงฺฆานิกาปริคฺคณฺหเกน
ปน โยคินา นาสปุเฏ ปูเรตฺวา ฐิตวเสเนว ปริคฺคณฺหิตพฺพา. ปริจฺเฉทโต
สิงฺฆานิกาภาเคน ปริจฺฉินฺนา. อยมสฺส สภาคปริจฺเฉโท, วิสภาคปริจฺเฉโท ปน
เกสสทิโสว.
     ลสิกาติ สรีรสนฺธีนํ อพฺภนฺตเร ปิจฺฉิลกุณปํ. สา วณฺณโต กณฺณิการนียาสวณฺณา.
สณฺฐานโต โอกาสสณฺฐานา. ทิสโต ทฺวีสุ ทิสาสุ ชาตา. โอกาสโต
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. อญฺญํ วา กิญฺจิ
อฏฺฐิสนฺธีนํ อพฺภญฺชนกิจฺจํ สาธยมานา อสีติสตสนฺธีนํ อพฺภนฺตเร ฐิตา. ยสฺส
เจสา มนฺทา โหติ, ตสฺส อุฏฺฐหนฺตสฺส นิสีทนฺตสฺส อภิกฺกมนฺตสฺส ปฏิกฺกมนฺตสฺส
สมฺมิญฺชนฺตสฺส ปสาเรนฺตสฺส อฏฺฐิกานิ กฏกฏายนฺติ, อจฺฉรสทฺทํ กโรนฺโต วิย
วิจรติ, เอกโยชนทฺวิโยชนมตฺตมฺปิ อทฺธานํ คตสฺส วาโยธาตุ กุปฺปติ, คตฺตานิ
ทุกฺขนฺติ. ยสฺส ปน พหุกา โหติ, ตสฺส อุฏฺฐานนิสชฺชาทีสุ น อฏฺฐีนิ
กฏกฏายนฺติ, ทีฆมฺปิ อทฺธานํ คตสฺส น วาโยธาตุ กุปฺปติ, น คตฺตานิ
ทุกฺขนฺติ. ปริจฺเฉทโต ลสิกาภาเคน ปริจฺฉินฺนา. อยมสฺส สภาคปริจฺเฉโท,
วิสภาคปริจฺเฉโท ปน เกสสทิโสว.
     มุตฺตนฺติ วณฺณโต มาสขาโรทกวณฺณํ. สณฺฐานโต อโธมุขฏฺฐปิตอุทกกุมฺภ-
อพฺภนฺตรคตอุทกสณฺฐานํ. ทิสโต เหฏฺฐิมาย ทิสาย ชาตํ. โอกาสโต วตฺถิสฺส
อพฺภนฺตเร ฐิตํ. วตฺถิ นาม วตฺถิปุโฏ วุจฺจติ. ยตฺถ เสยฺยถาปิ นาม จนฺทนิกาย
ปกฺขิตฺเต อมุเข ลวณฆเฏ ๑- จนฺทนิการโส ปวิสติ, น จสฺส ปวิสนมคฺโค
ปญฺญายติ, เอวเมว สรีรโต มุตฺตํ ปวิสติ. น จสฺส ปวิสนมคฺโค ปญฺญายติ,
นิกฺขมนมคฺโค ปน ปากโฏ โหติ. ยมฺปิ จ มุตฺตสฺส ภริเต ปสฺสาวํ กโรมาติ
สตฺตานํ อายูหนํ โหติ. ปริจฺเฉทโต วตฺถิอพฺภนฺตเรน เจว มุตฺตภาเคน จ
ปริจฺฉินฺนํ. อยมสฺส สภาคปริจฺเฉโท, วิสภาคปริจฺเฉโท ปน เกสสทิโสว.
     เอวญฺหิ เกสาทิเก โกฏฺฐาเส วณฺณสณฺฐานทิโสกาสปริจฺเฉทวเสน ววตฺถเปตฺวา
อนุปุพฺพโต นาติสีฆโต นาติสณิกโตติอาทินา นเยน วณฺณสณฺฐานคนฺธาสโยกาสวเสน
ปญฺจธา ปฏิกูลา ปฏิกูลาติ มนสิกโรโต ปณฺณตฺติสมติกฺกมนวเสน เสยฺยถาปิ
จกฺขุมโต มหาปุริสฺส ๒- ทฺวตฺตึสวณฺณานํ กุสุมานํ เอกสุตฺตคนฺถิตมาลํ
โอโลเกนฺตสฺส สพฺพปุปฺผานิ อปุพฺพาปริยมิว ปากฏานิ โหนฺติ, เอวเมว "อตฺถิ
อิมสฺมึ กาเย เกสา"ติ อิมํ กายํ โอโลเกนฺตสฺส สพฺเพ เต ธมฺมา อปุพฺพาปริยมิว
ปากฏา โหนฺติ. เตน วุตฺตํ มนสิการโกสลฺลกถายํ "อาทิกมฺมิกสฺส หิ
@เชิงอรรถ:  สี. ยวนฆเฏ, ฉ.ม. รวนฆเฏ          ฉ.ม. ปุริสสฺส
เกสาติ มนสิกโรโต มนสิกาโร คนฺตฺวา มุตฺตนฺติ อิมํ ปริโยสานโกฏฺฐาสเมว
อาหจฺจ ติฏฺฐตี"ติ.
     สเจ ปน พหิทฺธาปิ มนสิการํ อุปสํหรติ, อถสฺส เอวํ สพฺพโกฏฺฐาเสสุ
ปากฏีภูเตสุ อาหิณฺฑนฺตา มนุสฺสติรจฺฉานาทโย สตฺตาการํ วิชหิตฺวา โกฏฺฐาสราสิ-
วเสเนว อุปฏฺฐหนฺติ. เตหิ จ อชฺโฌหริยมานํ ปานโภชนาทิ โกฏฺฐาสราสิมฺหิ
ปกฺขิปิยมานมิว อุปฏฺฐาติ. อถสฺส อนุปุพฺพมุญฺจนาทิวเสน ปฏิกูลา ปฏิกูลาติ
ปุนปฺปุนํ มนสิกโรโต อนุกฺกเมน อปฺปนา อุปฺปชฺชติ.
     ตตฺถ เกสาทีนํ วณฺณสณฺฐานทิโสกาสปริจฺเฉทวเสน อุปฏฺฐานํ อุคฺคหนิมิตฺตํ,
สพฺพาการโต ปฏิกูลวเสน อุปฏฺฐานํ ปฏิภาคนิมิตฺตํ. ตํ ปุนปฺปุนํ
อาวชฺชนฺตสฺส มนสิกโรนฺตสฺส ตกฺกาหตํ วิตกฺกาหตํ กโรนฺตสฺส จตฺตาโร ขนฺธา
ปฏิกูลารมฺมณา โหนฺติ. ปฐมชฺฌานวเสน อปฺปนา ปวตฺตติ. ปุพฺพภาเค
ปริกมฺมอุปจารจิตฺตานิ สวิตกฺกสวิจารานิ สปฺปีติกานิ โสมนสฺสสหคตานิ ปฏิกูล-
นิมิตฺตารมฺมณานิ, อปฺปนาปิ สวิตกฺกสวิจารา สปฺปีติกา โสมนสฺสสหคตาว.
ภูมนฺตเรน ปน มหคฺคตา รูปาวจรา โหนฺติ. ปฏิกูเลปิ จ ตสฺมึ อารมฺมเณ
อานิสฺสทสฺสาวิตาย โสมนสฺสํ อุปฺปชฺชติ, เอกตฺตารมฺมณพเลเนว วา ตํ อุปฺปชฺชติ,
ทุติยชฺฌานาทีนิ ปเนตฺถ น นิพฺพตฺตนฺติ. กสฺมา? โอฬาริกตฺตา. อิทญฺหิ
อารมฺมณํ โอฬาริกํ, วิตกฺกพเลเนเวตฺถ จิตฺเตกคฺคตา ชายติ, น
วิตกฺกสมติกฺกเมนาติ. อยํ ตาว สมถวเสน กมฺมฏฺฐานกถา.
     อวิเสสโต ปน สาธารณวเสน เอวํ เวทิตพฺพา ๑-:- อิทญฺหิ กมฺมฏฺฐานํ
ภาเวตุกาเมน กมฺมฏฺฐานํ อุคฺคเหตฺวา สชฺฌายนกาเลเอว เกสาทีนํ วณฺณนิมิตฺต-
สณฺฐานนิมตฺตทิสานิมิตฺตโอกาสนิมิตฺตปริจฺเฉทนิมิตฺตานิ วาจาย โปเถตฺวา โปเถตฺวา
เอเกกโกฏฺฐาเส "อยํ เอตํสริกฺขโก"ติ ติวิเธน สชฺฌาโย กาตพฺโพ. กถํ?
ตจปญฺจเก ตาว เหฏฺฐา วุตฺตนเยเนว อนุโลมโต ปญฺจาหํ, ปฏิโลมโต ปญฺจาหํ,
อนุโลมปฏิโลมโต ปญฺจาหนฺติ อฑฺฒมาสํ สชฺฌาโย กาตพฺโพ. ตโต อาจริยสฺส
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. เวทิตพฺพํ
สนฺติกํ คนฺตฺวา วกฺกปญฺจกํ อุคฺคณฺหิตฺวา ตเถว อฑฺฒมาสํ สชฺฌาโย กาตพฺโพ,
ตโต เต ทสปิ โกฏฺฐาเส เอกโต กตฺวา อฑฺฒมาสํ, ปุน ปปฺผาสปญฺจกาทีสุปิ
เอเกกํ อุคฺคณฺหิตฺวา อฑฺฒมาสํ, ตโต เต ปญฺจทสปิ โกฏฺฐาเส อฑฺฒมาสํ,
มตฺถลุงฺคปญฺจกํ อฑฺฒมาสํ, ตโต เตวีสติ โกฏฺฐาเส อฑฺฒมาสํ, เมทฉกฺกํ
อฑฺฒมาสํ, ตโต เต ฉพฺพีสติปิ โกฏฺฐาเส เอกโต กตฺวา อฑฺฒมาสํ, มุตฺตฉกฺกํ
อฑฺฒมาสํ, ตโต สพฺเพปิ ทฺวตฺตึส โกฏฺฐาเส เอกโต กตฺวา อฑฺฒมาสนฺติ เอวํ
ฉมาเส สชฺฌาโย กาตพฺโพ.
     ตตฺถ อุปนิสฺสยสมฺปนฺนสฺส สปฺปญฺญสฺส ภิกฺขุโน กมฺมฏฺฐานํ อุคฺคณฺหนฺตสฺเสว
โกฏฺฐาสา อุปฏฺฐหนฺติ, เอกจฺจสฺส น อุปฏฺฐหนฺติ, เตน "น อุปฏฺฐหนฺตี"ติ
วิริยํ น วิสฺสชฺเชตพฺพํ. ยตฺตกา โกฏฺฐาสา อุปฏฺฐหนฺติ, ตตฺตเก
คเหตฺวาว สชฺฌาโย กาตพฺโพ. เอวํ กมฺมฏฺฐานํ กเถนฺเตน ปน เนว ปญฺญวโต
น มนฺทปญฺญสฺส วเสน กเถตพฺพํ, มชฺฌิมปญฺญสฺส วเสน กเถตพฺพํ.
มชฺฌิมปญฺญสฺส หิ วเสน อาจริยา ฉหิ มาเสหิ ปริจฺฉินฺทิตฺวา ตนฺตึ ฐปยึสุ.
ยสฺส ปน เอตฺตาวตาปิ โกฏฺฐาสา ปากฏา น โหนฺติ, เตน ตโต ปรมฺปิ
สชฺฌาโย กาตพฺโพเอว. น จ โข อปริจฺฉินฺทิตฺวา, ฉ ฉ มาเส ปริจฺฉินฺทิตฺวาว
กาตพฺโพ.
     สชฺฌายํ กโรนฺเตน วณฺโณ น ปจฺจเวกฺขิตพฺโพ, ลกฺขณํ น มนสิกาตพฺพํ,
โกฏฺฐาสวเสเนว สชฺฌาโย กาตพฺโพ. อาจริเยนาปิ "วณฺณวเสน สชฺฌายํ
กโรหี"ติ นิยเมตฺวา น กเถตพฺพํ. นิยเมตฺวา กถิเต โก โทโสติ? สมฺปตฺติยมฺปิ
วิปตฺติสญฺญาอาปชฺชนํ. สเจ หิ อาจริเยน "วณฺณวเสน สชฺฌายํ กโรหี"ติ
วุตฺเต อิมสฺส ภิกฺขุโน ตถา กโรนฺตสฺส กมฺมฏฺฐานํ วณฺณโต น อุปฏฺฐาติ,
ปฏิกูลวเสน วา ธาตุวเสน วา อุปฏฺฐาติ. อเถส "น อิทํ กมฺมฏฺฐานํ
วิลกฺขณนฺ"ติ สญฺญี โหติ, อาจริเยน กถิตเมว กปฺเปตฺวา คณฺหาติ. "ปฏิกูลวเสน
ตํ สชฺฌายํ กโรหี"ติ วุตฺเตปิ สเจ ตสฺส ตถา กโรนฺตสฺส ปฏิกูลโต น
อุปฏฺฐาติ, วณฺณวเสน วา ธาตุวเสน วา อุปฏฺฐาติ. อเถส "นยิทํ กมฺมฏฺฐานํ
วิลกฺขณนฺ"ติ สญฺญี โหติ, อาจริเยน กถิตเมว กปฺเปตฺวา คณฺหาติ. "ธาตุวเสน
ตํ สชฺฌายํ กโรหี"ติ วุตฺเตปิ สเจ ตสฺส ตถา กโรนฺตสฺส ธาตุโต น อุปฏฺฐาติ,
วณฺณวเสน วา ปฏิกูลวเสน วา อุปฏฺฐาติ. อเถส "นยิทํ กมฺมฏฺฐานํ วิลกฺขณนฺ"ติ
สญฺญี โหติ, อาจริเยน กถิตเมว กปฺเปตฺวา คณฺหาติ. อยํ อาจริเยน นิยเมตฺวา
กถิเต โทโส.
     กินฺติ ปน วตฺตพฺโพติ "โกฏฺฐาสวเสน สชฺฌายํ กโรหี"ติ วตฺตพฺโพ.
กถํ? เกสโกฏฺฐาโส โลมโกฏฺฐาโสติ สชฺฌายํ กโรหีติ วตฺตพฺโพ. สเจ ปนสฺส
เอวํ โกฏฺฐาสวเสน สชฺฌายํ กโรนฺตสฺส วณฺณโต อุปฏฺฐาติ, อถาเนน โอวาทา-
จริยสฺส อาจิกฺขิตพฺพํ "อหํ ทฺวตฺตึสาการํ โกฏฺฐาสวเสน สชฺฌายํ กโรมิ, มยฺหํ
ปน วณฺณโต อุปฏฺฐาตี"ติ. อาจริเยน "กมฺมฏฺฐานํ วิย อกมฺมฏฺฐานํ วิลกฺขณํ
เอตนฺ"ติ น วิสํวาเทตพฺพํ. "สาธุ สปฺปุริส ปุพฺเพ ตยา วณฺณกสิเณ ปริกมฺมํ
กตปุพฺพํ ภวิสฺสติ, เอตเทว กมฺมฏฺฐานํ ตุยฺหํ สปฺปายํ, วณฺณวเสเนว สชฺฌายํ
กโรหี"ติ วตฺตพฺโพ. เตนปิ วณฺณวเสเนว สชฺฌาโย กาตพฺโพ.
     โส เอวํ กโรนฺโต อชฺฌตฺตํ นีลกํ ปีตกํ โลหิตกํ โอทาตนฺติ จตฺตาริ
วณฺณกสิณานิ ลภติ. กถํ? ตสฺส หิ เกสโลมปิตฺเตสุ เจว อกฺขีนญฺจ กาฬกฏฺฐาเน
วณฺณํ นีลํ นีลนฺติ มนสิกโรนฺตสฺส จตุกฺกปญฺจกชฺฌานานิ อุปฺปชฺชนฺติ, ฌานํ
ปาทกํ กตฺวา วิปสฺสนํ ปฏฺฐเปตฺวา อรหตฺตํ ปาปุณาติ. เมทสฺมึ ปน อกฺขีนญฺจ
ปีตกฏฺฐาเน วณฺณํ ปีตกํ ปีตกนฺติ มนสิกโรนฺตสฺส จตุกฺกปญฺจกชฺฌานานิ
อุปฺปชฺชนฺติ, ฌานํ ปาทกํ กตฺวา วิปสฺสนํ ปฏฺฐเปตฺวา อรหตฺตํ ปาปุณาติ.
มํสโลหิเตสุ ปน อกฺขีนญฺจ รตฺตฏฺฐาเน วณฺณํ โลหิตกํ โลหิตกนฺติ
มนสิกโรนฺตสฺส จตุกฺกปญฺจกชฺฌานานิ อุปฺปชฺชนฺติ, ฌานํ ปาทกํ กตฺวา วิปสฺสนํ
ปฏฺฐเปตฺวา อรหตฺตํ ปาปุณาติ. นขทนฺตจมฺมอฏฺฐีสุ ปน อกฺขีนญฺจ ปณฺฑรฏฺฐาเน
วณฺณํ โอทาตํ โอทาตนฺติ มนสิกโรนฺตสฺส จตุกฺกปญฺจกชฺฌานานิ อุปฺปชฺชนฺติ,
ฌานํ ปาทกํ กตฺวา วิปสฺสนํ ปฏฺฐเปตฺวา อรหตฺตํ ปาปุณาติ. อิทํ วณฺณวเสน
อภินิวิฏฺฐสฺส ภิกฺขุโน ยาว อรหตฺตา นิคฺคมนํ.
     อปรสฺส โกฏฺฐาสวเสน สชฺฌายํ กโรนฺตสฺส ปฏิกูลโต อุปฏฺฐาติ,
อถาเนน โอวาทาจริยสฺส อาจิกฺขิตพฺพํ. อาจริเยน "กมฺมฏฺฐานํ วิย อกมฺมฏฺฐานํ
วิลกฺขณํ เอตนฺ"ติ น วิสํวาเทตพฺพํ. "สาธุ สปฺปุริส ปุพฺเพ ตยา ปฏิกูลมนสิกาเร
โยโค กโต ภวิสฺสติ, เอตเทว กมฺมฏฺฐานํ ตุยฺหํ สปฺปายํ, ปฏิกูลวเสเนว
สชฺฌายํ กโรหี"ติ วตฺตพฺโพ. เตนปิ ปฏิกูลวเสน สชฺฌาโย กาตพฺโพ.
ตสฺส "เกสา นาม อชญฺญา อมนุญฺญา ๑- ทุคฺคนฺธา เชคุจฺฉา ปฏิกูลา"ติ เอวํ
ปฏิกูลวเสน สชฺฌายํ กโรนฺตสฺส ปฏิกูลารมฺมเณ ปฐมชฺฌานํ นิพฺพตฺตติ. โส
ฌานํ ปาทกํ กตฺวา วิปสฺสนํ ปฏฺฐเปตฺวา อรหตฺตํ ปาปุณาติ. อิทํ ปฏิกูลวเสน
อภินิวิฏฺฐสฺส ภิกฺขุโน ยาว อรหตฺตา นิคฺคมนํ.
     อปรสฺส โกฏฺฐาสวเสน สชฺฌายํ กโรนฺตสฺส ธาตุโต อุปฏฺฐาติ, ธาตุโต
อุปฏฺฐหนฺตํ กีทิสํ หุตฺวา อุปฏฺฐาตีติ. เกสา ตาว วมฺมิกมตฺถเก ชาตกุณฺฐติณกานิ
วิย หุตฺวา อุปฏฺฐหนฺติ, โลมา ปุราณคามฏฺฐาเน ชาตทพฺพติณกานิ วิย, นขา ทณฺฑเกสุ
ฐปิตมธุกผลฏฺฐิโกสกา วิย, ทนฺตา มตฺติกาปิณฺเฑ ปเวเสตฺวา ฐปิตอลาพุพีชานิ
วิย, ตโจ วีณาปพฺพเก ทพฺพิสเก ๑- ปริโยนทฺธอลฺลโคจมฺมํ วิย, มํสํ ภิตฺติยํ
อนุลิตฺตมตฺติกา วิย, นหารุ ทพฺพสมฺภารพนฺธวลฺลิ วิย, อฏฺฐิ อุสฺสาเปตฺวา
ฐปิตภิตฺติทพฺพสมฺภาโร วิย, อฏฺฐิมิญฺชํ มหาเวฬุมฺหิ ปกฺขิตฺตเสทิตเวตฺตคฺคํ
วิย, วกฺกํ หทยํ ยกนํ กิโลมกํ ปิหกํ ปปฺผาสนฺติ อิเม ฉ โกฏฺฐาสา สูนการฆรํ ๒-
วิย หุตฺวา อุปฏฺฐหนฺติ. ทฺวตฺตึสหตฺถํ อนฺตํ โลหิตโทณิยํ สํเวลฺเลตฺวา
ฐปิตฆรสปฺโป วิย, อนฺตคุณํ ปาทปุญฺฉนเก สิพฺพิตรชฺชุกา วิย, อุทริยํ ปริสฺสาวเน
สิถิลพนฺธตณฺฑุลํ วิย, กรีสํ เวณุปพฺเพ ปกฺขิตฺตปณฺฑุมตฺติกา วิย, มตฺถลุงฺคํ
โอมทฺทิตฺวา ฐปิตา จตฺตาโร ตณฺฑุลปิฏฺฐปิณฺฑา วิย, ทฺวาทสวิธา อาโปธาตุ
ปฏิปาฏิยา ฐปิเตสุ ทฺวาทสสุ อุทกสราวเกสุ ปูริตอุทกํ วิย หุตฺวา อุปฏฺฐาติ.
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. อยํ ปาโฐ น ทิสฺสติ        สี. สูนาฆรํ
     อถาเนน โอวาทาจริยสฺส อาจิกฺขิตพฺพํ. อาจริเยน "กมฺมฏฺฐานํ วิย
อกมฺมฏฺฐานํ วิลกฺขณํ เอตนฺ"ติ น วิสํวาเทตพฺพํ. "สาธุ สปฺปุริส ปุพฺเพ
ตยา ธาตุมนสิกาเร โยโค กโต ภวิสฺสติ, เอตเทว กมฺมฏฺฐานํ ตุยฺหํ สปฺปายํ,
ธาตุวเสเนว สชฺฌายํ กโรหี"ติ วตฺตพฺโพ. เตนปิ ธาตุวเสน สชฺฌาโย กาตพฺโพ.
     ตตฺริทํ มนสิการมุเขเนว สชฺฌายวิธานํ:- อิธ ภิกฺขุ "เกสา สีสํ
ปริโยนทฺธิตฺวา ๑- ฐิตจมฺเม ชาตา, เต น ชานนฺติ `มยํ สีสํ ปริโยนทฺธิตฺวา
ฐิตจมฺเม ชาตา'ติ, สีสํ ปริโยนทฺธิตฺวา ฐิตจมฺมมฺปิ น ชานาติ `เกสา มยิ
ชาตา'ติ, อเจตนา เอเต อพฺยากตา สุญฺญา ถทฺธา ปตฺถินฺนา ปฐวีธาตุ
เอสา"ติ มนสิกโรติ. โลมา สรีรํ ปริโยนหนจมฺเม ชาตา, เต น ชานนฺติ
"มยํ สรีรํ ปริโยนหนจมฺเม ชาตา"ติ, สรีรํ ปริโยนหนจมฺมมฺปิ น ชานาติ
"โลมา มยิ ชาตา"ติ, เอเตปิ อเจตนา. นขา องฺคุลีนํ อคฺเคสุ ชาตา, เต น
ชานนฺติ "มยํ องฺคุลีนํ อคฺเคสุ ชาตา"ติ, องฺคุลีนํ อคฺคานิปิ น ชานนฺติ
"นขา อเมฺหสุ ชาตา"ติ, เอเตปิ อเจตนา. ทนฺตา หนุกฏฺฐิเก ชาตา, เต น
ชานนฺติ "มยํ หนุกฏฺฐิเก ชาตา"ติ, หนุกฏฺฐิกมฺปิ น ชานาติ "ทนฺตา มยิ
ชาตา"ติ, เอเตปิ อเจตนา. ตโจ น ชานาติ "สรีรํ มยา ปริโยนทฺธนฺ"ติ,
สรีรมฺปิ น ชานาติ "อหํ ตเจน ปริโยนทฺธนฺ"ติ, อยมฺปิ อเจตโน. มํสํ น
ชานาติ "มยา ๒- สรีรํ อนุลิตฺตนฺ"ติ, สรีรมฺปิ น ชานาติ "อหํ มํเสน
อนุลิตฺตนฺ"ติ, อิทมฺปิ อเจตนํ. นหารุ น ชานาติ "อหํ อฏฺฐิปุญฺชํ อาพนฺธิตฺวา
ฐิตนฺ"ติ, อฏฺฐิปุญฺโชปิ น ชานาติ "นหารุชาเลนาหํ อาพนฺโธ"ติ, อิทมฺปิ
อเจตนํ.
     สีสฏฺฐิ น ชานาติ "อหํ คีวฏฺฐิเก ปติฏฺฐิตนฺ"ติ, คีวฏฺฐิกมฺปิ น ชานาติ "มยิ
สีสฏฺฐิกํ ปติฏฺฐิตนฺ"ติ, คีวฏฺฐิ น ชานาติ "อหํ ปิฏฺฐิกณฺฏเก ฐิตนฺ"ติ, ปิฏฺฐิ-
กณฺฏกฏฺฐิโกปิ, กฏิฏฺฐิกํ อูรุฏฺฐิกํ ชงฺฆฏฺฐิกํ โคปฺผกฏฺฐิกํ น ชานาติ "อหํ
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. ปริโยนนฺธิตฺวา. เอวมุปริปิ         ฉ.ม. มยํ
ปณฺหิกฏฺฐิเก ปติฏฺฐิตนฺ"ติ, ปณฺหิกฏฺฐิกมฺปิ น ชานาติ "อหํ โคปฺผกฏฺฐิกํ
อุกฺขิปิตฺวา ฐิตนฺ"ติ ฯเปฯ คีวฏฺฐิกํ น ชานาติ "อหํ สีสฏฺฐิกํ อุกฺขิปิตฺวา
ฐิตนฺ"ติ.
                   ปฏิปาฏิยา อฏฺฐีนิ ฐิตานิ โกฏิยา
                   อเนกสนฺธิยมิโต น เกหิจิ
                   พนฺโธ นหารูหิ ชราย โจทิโต
                   อเจตโน กฏฺฐกลิงฺครูปโม.
     อิทมฺปิ อเจตนํ. อฏฺฐิมิญฺชํ, วกฺกํ ฯเปฯ มตฺถลุงฺคํ อเจตนํ อพฺยากตํ
สุญฺญํ ถทฺธํ ปตฺถินฺนํ ปฐวีธาตูติ มนสิกโรติ. ปิตฺตํ เสมฺหํ ฯเปฯ มุตฺตํ
อเจตนํ อพฺยากตํ สุญฺญํ อาพนฺธํ ๑- ยูสคตํ อาโปธาตูติ มนสิกโรติ.
     อิเม เทฺว มหาภูเต ปริคฺคณฺหนฺตสฺส อุทเร อุสฺสทา เตโชธาตุ ปากฏา
โหติ, นาสาย อุสฺสทา วาโยธาตุ ปากฏา โหติ. อิเม จตฺตาโร มหาภูเต
ปริคฺคณฺหนฺตสฺส อุปาทารูปํ ปากฏํ โหติ. มหาภูตํ นาม อุปาทารูเปน ปริจฺฉินฺนํ,
อุปาทารูปํ มหาภูเตน. ยถา อาตโป นาม ฉายาย ปริจฺฉินฺโน, ฉายา อาตเปน,
เอวเมว มหาภูตํ อุปาทารูเปน ปริจฺฉินฺนํ, อุปาทารูปํ มหาภูเตน. อถสฺส เอวํ
"จตฺตาริ มหาภูตานิ เตวีสติ อุปาทารูปานิ รูปกฺขนฺโธ"ติ รูปกฺขนฺธํ ปริคฺคณฺหนฺ-
ตสฺส อายตนทฺวารวเสน อรูปิโน ขนฺธา ปากฏา โหนฺติ. อิติ รูปารูปปริคฺคโห
ปญฺจกฺขนฺธา โหนฺติ, ปญฺจกฺขนฺธา ทฺวาทสายตนานิ โหนฺติ, ทฺวาทสายตนานิ
อฏฺฐารสธาตุโย โหนฺตีติ ขนฺธายตนธาตุวเสน ยมกตาลกนฺทํ ๒- ผาเลนฺโต วิย
เทฺว โกฏฺฐาเส กตฺวา นามรูปํ ววตฺถเปติ.
     โส "อิทํ นามรูปํ น อเหตุ น อปฺปจฺจยา นิพฺพตฺตํ, สเหตุ สปฺปจฺจยา
นิพฺพตฺตํ. โก ปนสฺส เหตุ, โก ปน ปจฺจโย"ติ อุปปริกฺขนฺโต "อวิชฺชาปจฺจยา
ตณฺหาปจฺจยา กมฺมปจฺจยา อาหารปจฺจยา จา"ติ ตสฺส ปจฺจยํ ววตฺถเปตฺวา
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. อยํ ปาโฐ น ทิสฺสติ            ฉ. ยมกตาลกฺขนฺธํ
"อตีเตปิ ปจฺจยา เจว ปจฺจยสมุปฺปนฺนธมฺมา จ, อนาคเตปิ เอตรหิปิ ปจฺจยา
เจว ปจฺจยสมุปฺปนฺนธมฺมา จ, ตโต อุทฺธํ สตฺโต วา ปุคฺคโล วา นตฺถิ,
สุทฺธสงฺขารปุญฺโชเอวา"ติ ตีสุ อทฺธาสุ กงฺขํ วิตรติ. อยํ ปน วิปสฺสนา
สงฺขารสลฺลกฺขณา ญาตปริญฺญา นาม.
     เอวํ สงฺขาเร สลฺลกฺเขตฺวา ฐิตสฺส ปน ภิกฺขุสฺส ทสพลสฺส สาสเน
มูลํ โอติณฺณํ นาม โหติ, ปติฏฺฐา ลทฺธา นาม. จูฬโสตาปนฺโน นาม โหติ
นิยตคติโก. ตถารูปํ ปน อุตุสปฺปายํ ปุคฺคลสปฺปายํ โภชนสปฺปายํ ธมฺมสฺสวน-
สปฺปายํ ลภิตฺวา เอกาสเน เอกปลฺลงฺกวรคโต ตีณิ ลกฺขณานิ อาโรเปตฺวา
วิปสฺสนาปฏิปาฏิยา สงฺขาเร สมฺมสนฺโต อรหตฺตํ คณฺหาตีติ. อิทํ ธาตุวเสน
อภินิวิฏฺฐสฺส ภิกฺขุโน ยาว อรหตฺตา นิคฺคมนํ.
     ยสฺส ปน เนว วณฺณโต อุปฏฺฐาติ น ปฏิกูลโต น สุญฺญโต, เตน
"น เม อุปฏฺฐาตี"ติ น กมฺมฏฺฐานํ วิสฺสชฺเชตฺวา นิสีทิตพฺพํ. โกฏฺฐาสมนสิกาเรเยว
ปน โยโค กาตพฺโพ. โปราณกตฺเถรา กิร "โกฏฺฐาสมนสิกาโรว ปมาณนฺ"ติ
อาหํสุ. อิจฺจสฺส ปุนปฺปุนํ โกฏฺฐาสวเสน สชฺฌายํ กโรนฺตสฺส โกฏฺฐาสา
ปคุณา โหนฺติ. กทา ปน ปคุณา นาม โหนฺตีติ? ยทา เกสาติ อาวชฺชิตมตฺเต
มนสิกาโร คนฺตฺวา มตฺถลุงฺคนฺติ อนฺติมโกฏฺฐาเส ปติฏฺฐาติ, มตฺถลุงฺคนฺติ
อาวชฺชิตมตฺเต มนสิกาโร อาคนฺตฺวา เกสาติ อาทิโกฏฺฐาเส ปติฏฺฐาติ.
     อถสฺส ยถา นาม จกฺขุมโต ปุริสสฺส ทฺวตฺตึสวณฺณานํ ปุปฺผานํ
เอกสุตฺตคนฺถิตํ มาลํ โอโลเกนฺตสฺส ปฏิปาฏิยา วา ปน นิขาเต ทฺวตฺตึส วติปาเท
ปฏิกฺกมิตฺวา โอโลเกนฺตสฺส ปฏิปาฏิยาว ทฺวตฺตึสวณฺณานิ ปุปฺผานิ วติปาทา
วา ปากฏา โหนฺติ, เอวเมว ทฺวตฺตึส โกฏฺฐาสา อุปฏฺฐหนฺติ, วิจรนฺตา
ติรจฺฉานคตาปิ มนุสฺสาปิ สตฺตาติ น อุปฏฺฐหนฺติ, โกฏฺฐาสาติ อุปฏฺฐหนฺติ.
ขาทนียโภชนียํ โกฏฺฐาสนฺตเร ปกฺขิปมานํ วิย โหติ.
     โกฏฺฐาสานํ ปคุณกาลโต ปฏฺฐาย ตีสุ มุเขสุ เอเกน มุเขน วิมุจฺจิสฺสติ,
กมฺมฏฺฐานํ วณฺณโต วา ปฏิกูลโต วา สุญฺญโต วา อุปฏฺฐาติ. ยถา นาม
ปูเว ปจิตุกามา อิตฺถี มทฺทิตฺวา ฐปิตปิฏฺฐโต ยํ ยํ อิจฺฉติ, ตํ ตํ ปจติ. ยถา
วา ปน สเม ภูมิปฺปเทเส ฐปิตํ อุทกปูรํ กุมฺภํ ยโต ยโต อาวฏฺเฏนฺติ, ๑-
ตโต ตโตว อุทกํ นิกฺขมติ, เอวเมว โกฏฺฐาสานํ ปคุณกาลโต ปฏฺฐาย ตีสุ
มุเขสุ เอเกน มุเขน วิมุจฺจิสฺสติ. อากงฺขมานสฺส วณฺณโต, อากงฺขมานสฺส
ปฏิกูลโต, อากงฺขมานสฺส สุญฺญโต กมฺมฏฺฐานํ อุปฏฺฐหิสฺสติเยว. อยํ เอตฺตโก
อุคฺคหสนฺธิ นาม. อิมสฺมึ อุคฺคหสนฺธิสฺมึ ฐตฺวา อรหตฺตํ ปตฺตา ภิกฺขู คณนปถํ
วีติวตฺตา.
     ยสฺส ปน อุคฺคหสนฺธิสฺมึ กมฺมฏฺฐานํ น อุปฏฺฐาติ, เตน กมฺมฏฺฐานํ
อุคฺคเหตฺวา สเจ ยตฺถ อาจริโย วสติ, โส อาวาโส สปฺปาโย โหติ, อิจฺเจตํ
กุสลํ. โน เจ, สปฺปายฏฺฐาเน วสิตพฺพํ. วสนฺเตน อฏฺฐารส วิหารโทเส ๒-
วชฺเชตฺวา ปญฺจงฺคสมนฺนาคเต เสนาสเน ๓- วสิตพฺพํ, สยมฺปิ ปญฺจงฺคสมนฺนาคเตน
ภวิตพฺพํ. ตโต ปจฺฉาภตฺตํ ปิณฺฑปาตปฏิกฺกนฺเตน รตฺติฏฺฐานํ วา ทิวาฏฺฐานํ
วา ปวิสิตฺวา กมฺมฏฺฐานํ มนสิกาตพฺพํ.
     กถํ? อาทิโต ตาว เหฏฺฐา วุตฺตนเยเนว อนุปุพฺพโต มนสิกาตพฺพํ, น
เอกนฺตริกา. อนุปุพฺพโต มนสิกโรนฺโต หิ ทฺวตฺตึสปทํ นิสฺเสณึ ปทปฏิปาฏิยา
อกฺกมนฺโต ปาสาทํ อารุยฺห ปาสาทานิสํสํ อนุภวนกปุริโส วิย "เกสา โลมา"ติ
ปฏิปาฏิยา กมฺมฏฺฐานํ มนสิกโรนฺโต กมฺมฏฺฐานโต จ น ปริหายติ, ปาสาทานิสํส-
สทิเส จ นว โลกุตฺตรธมฺเม อนุภวติ. อนุปุพฺพโต มนสิกโรนฺเตนาปิ
จ นาติสีฆโต นาติสณิกโต มนสิกาตพฺพํ. อติสีฆโต มนสิกโรนฺตสฺส หิ กิญฺจาปิ
กมฺมฏฺฐานํ ปคุณํ โหติ, อวิภูตํ ปน โหติ. ตตฺถ โอปมฺมํ เหฏฺฐา วุตฺตนยเมว.
     อติสณิกโต มนสิกโรนฺตสฺส กมฺมฏฺฐานํ ปริโยสานํ น คจฺฉติ, อนฺตราว
โอสกฺกิตพฺพํ โหติ. ยถา หิ ปุริโส ติโยชนํ มคฺคํ สายํ กจฺฉํ พนฺธิตฺวา
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. อาวิญฺฉนฺติ   วิสุทฺธิ. ๑/๑๕๐ ปฐวีกสิณนิทฺเทส
@ วิสุทฺธิ. ๑/๑๕๕ ปฐวีกสิณนิทฺเทส
ปฏิปนฺโน นิกฺขนฺตฏฺฐานโต ปฏฺฐาย สีตลจฺฉายํ ทิสฺวา วิสฺสมติ, รมณียํ
วาลิกตลํ ทิสฺวา ปิฏฺฐึ ปสาเรติ, วนโปกฺขรณึ ทิสฺวา ปานียํ ปิวติ นหายติ,
ปพฺพตํ ทิสฺวา อารุยฺห ปพฺพตารามเณยฺยกํ ปสฺสติ. ตํ อนฺตราเยว สีโห วา
พฺยคฺโฆ วา ทีปิ วา หนติ, โจรา วา ปน วิลุมฺปนฺติ ๑- เจว หนนฺติ จ,
เอวเมว อติสณิกํ มนสิกโรนฺตสฺส กมฺมฏฺฐานํ ปริโยสานํ น คจฺฉติ, อนฺตราว
โอสกฺกิตพฺพํ โหติ.
     ตสฺมา นาติสีฆํ นาติสณิกํ เอกทิวสํ ตึส วาเร มนสิกาตพฺพํ. ปาโตว
ทส วาเร, มชฺฌนฺติเก ทส วาเร, สายเณฺห ทส วาเร สชฺฌาโย กาตพฺโพ,
โน กาตุํ น วฏฺฏติ. ยถา หิ ปาโตว อุฏฺฐาย มุขํ โน โธวิตุํ น วฏฺฏติ,
ขาทนียํ โภชนียํ โน ขาทิตุํ โน ภุญฺชิตุํ น วฏฺฏติ. เอตํ ปน วฏฺเฏยฺย, อิทเมว
เอกนฺเตน โน กาตุํ น วฏฺฏติ, กโรนฺโต มหนฺตํ อตฺถํ คเหตฺวา ติฏฺฐติ.
ยถา หิ เอกสฺส ปุริสสฺส ตีณิ เขตฺตานิ, เอกํ เขตฺตํ อฏฺฐ กุมฺเภ เทติ, เอกํ
โสฬส, เอกํ ทฺวตฺตึส. เตน ตีณิปิ เขตฺตานิ ปฏิชคฺคิตุํ อสกฺโกนฺเตน เทฺว ฉฑฺเฑตฺวา
เอกํ ทฺวตฺตึสกุมฺภทายกเมว ปฏิชคฺคิตพฺพํ. ตตฺเถว กสนวปนนิทฺทายนาทีนิ
กาตพฺพานิ. ตเทวสฺส อิตเรสุ ทฺวีสุ อุฏฺฐานกทายํ ทสฺสติ, เอวเมว
เสสํ มุขโธวนาทิกมฺมํ ฉฑฺเฑตฺวาปิ เอตฺเถว กมฺมํ กาตพฺพํ, โน กาตุํ น
วฏฺฏติ, กโรนฺโต มหนฺตํ อตฺถํ คณฺหิตฺวา ติฏฺฐตีติ เอตฺตาวตา มชฺฌิมา ปฏิปทา
นาม กถิตา.
     เอวํ ปฏิปนฺเนนาปิ วิกฺเขโป ปฏิพาหิตพฺโพ. กมฺมฏฺฐานํ หิ วิสฺสชฺเชตฺวา
จิตฺเต พหิทฺธา วิกฺเขปํ คจฺฉนฺเต กมฺมฏฺฐานโต ปริหายติ, วฏฺฏภยํ สมติกฺกมิตุํ
น สกฺโกติ. ยถา หิ เอโก ปุริโส สหสฺสุทฺธารํ โสเธตฺวา ๒- วฑฺฒึ ลภิตฺวา
อทฺธานํ ปฏิปนฺโน อนฺตรามคฺเค กุมฺภีลมกรคาหรกฺขสสมุฏฺฐาย ๓- คมฺภีร-
คิริกนฺทราย อุปริ อตฺถตํ เอกปทิกทณฺฑกเสตุํ อารุยฺห คจฺฉนฺโต อกฺกมนปทํ
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. วิลุปฺปนฺติ    ฉ.ม. สาเธตฺวา   ฉ.ม. กุมฺภีลมกรคาหรกฺขสสมุฏฺฐิตาย
วิสฺสชฺเชตฺวา อิโต จิโต จ โอโลเกนฺโต ปริปติตฺวา กุมฺภีลาทิภตฺตํ โหติ,
เอวเมว อยมฺปิ กมฺมฏฺฐานํ วิสฺสชฺเชตฺวา สจิตฺเต พหิทฺธา วิกฺเขปํ คจฺฉนฺเต
กมฺมฏฺฐานโต ปริหายติ, วฏฺฏภยํ สมติกฺกมิตุํ น สกฺโกติ.
     ตตฺริทํ โอปมฺมสํสนฺทนํ:- ปุริสสฺส สหสฺสุทฺธารํ โสเธตฺวา วฑฺฒิลทฺธกาโล ๑-
วิย หิ อิมสฺส ภิกฺขุโน อาจริยสฺส สนฺติเก กมฺมฏฺฐานสฺส อุคฺคหิตกาโล,
อนฺตรา คมฺภีรา คิริกนฺทรา วิย สํสาโร, ตสฺส กุมฺภีลาทีหิ ทฏฺฐกาโล
วิย วฏฺฏมูลกานิ มหาทุกฺขานิ, เอกปทิกทณฺฑกเสตุ วิย อิมสฺส ภิกฺขุโน
สชฺฌายวีถิ, ตสฺส ปุริสสฺส เอกปทิกทณฺฑกเสตุํ อารุยฺห อกฺกมนปทํ วิสฺสชฺเชตฺวา
อิโต จิโต จ โอโลเกนฺตสฺส ๒- ปริวตฺเตตฺวา ปติตฺวา ๒- กุมฺภีลาทีนํ
ภตฺตภาวํ อาปนฺนกาโล วิย อิมสฺส ภิกฺขุโน กมฺมฏฺฐานํ วิสฺสชฺเชตฺวา พหิทฺธา
วิกฺขิตฺตจิตฺตสฺส กมฺมฏฺฐานโต ปริหายิตฺวา วฏฺฏภยํ สมติกฺกมิตุํ อสมตฺถภาโว
เวทิตพฺโพ.
     ตสฺมา เกสา มนสิกาตพฺพา, เกเส มนสิกริตฺวา จิตฺตุปฺปาทสฺส พหิทฺธา
วิกฺเขปํ ปฏิพาหิตฺวา สุทฺธจิตฺเตเนว "โลมา นขา ทนฺตา ตโจ"ติ มนสิกาตพฺพํ.
เอวํ มนสิกโรนฺโต กมฺมฏฺฐานโต น ปริหายติ, วฏฺฏภยํ สมติกฺกมติ. โอปมฺมํ
ปเนตฺถ ตเทว ปริวตฺเตตฺวา เวทิตพฺพํ. สหสฺสุทฺธารํ โสเธตฺวา วฑฺฒึ ลภิตฺวา
เฉกสฺส ปุริสสฺส ทณฺฑกเสตุํ อารุยฺห นิวาสนาปารุปนํ สํวิธาย ธาตุปตฺถทฺธกายํ
กตฺวา โสตฺถินา ปรตีรคมนํ วิย เฉกสฺส ภิกฺขุโน เกเส มนสิกตฺวา
จิตฺตุปฺปาทสฺส พหิทฺธา วิกฺเขปํ ปฏิพาหิตฺวา สุทฺธจิตฺเตเนว "โลมา นขา ทนฺตา
ตโจ"ติ มนสิกโรนฺตสฺส กมฺมฏฺฐานโต อปริหายิตฺวา วฏฺฏภยํ สมติกฺกมนํ เวทิตพฺพํ.
     เอวํ พหิทฺธา วิกฺเขปํ ปฏิพาหนฺเตนาปิ เหฏฺฐา วุตฺตนเยเนว ปณฺณตฺติ-
สมติกฺกมนโต มนสิกาตพฺพํ. เกสา โลมาติ ปณฺณตฺตึ วิสฺสชฺเชตฺวา ปฏิกูลํ
ปฏิกูลนฺติ สติ ฐเปตพฺพา. ปฐมํเยว ปน ปฏิกูลโต น อุปฏฺฐาติ. ยาว น
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. วฑฺฒึ ลทฺธกาโล        ๒-๒ ฉ.ม. ปริปติตฺวา
อุปฏฺฐาติ, ตาว ปณฺณตฺติ น วิสฺสชฺเชตพฺพา. ยทา อุปฏฺฐาติ, ตทา ปณฺณตฺตึ
วิสฺสชฺเชตฺวา ปฏิกูลนฺติ มนสิกาตพฺพํ. กโรนฺเตน จ เหฏฺฐา วุตฺตนเยเนว
ปญฺจหากาเรหิ ปฏิกูลโต มนสิกาตพฺพา. ตจปญฺจกสฺมิญฺหิ วณฺณสณฺฐาน-
คนฺธาสโยกาสวเสเนว ปญฺจวิธมฺปิ ปาฏิกุลฺยํ ลพฺภติ. เสเสสุปิ ยํ ยํ ลพฺภติ,
ตสฺส ตสฺส วเสน มนสิกาโร ปวตฺเตตพฺโพ.
     ตตฺถ เกสาทโย ปญฺจ โกฏฺฐาสา สุภนิมิตฺตํ ราคฏฺฐานิยํ อิฏฺฐารมฺมณนฺติ
สงฺขํ คตา. เย เกจิ รชฺชนกสตฺตา นาม, สพฺเพ เต อิเมสุ ปญฺจสุ โกฏฺฐาเสสุ
รชฺชนฺติ. อยํ ปน ภิกฺขุ มหาชนสฺส รชฺชนฏฺฐาเน ปฏิกูลนฺติ อปฺปนํ ปาเปติ.
ตตฺถ อปฺปนาปฺปตฺติโต ปฏฺฐาย ปรโต อกิลมนฺโตว อปฺปนํ ปาปุณาติ.
     ตตฺริทํ โอปมฺมํ:- ยถา หิ เฉโก ธนุคฺคโห ราชานํ อาราเธตฺวา
สตสหสฺสุฏฺฐานกํ คามวรํ ลภิตฺวา สนฺนทฺธปญฺจาวุโธ ตตฺถ คจฺฉนฺโต อนฺตรามคฺเค
ทฺวตฺตึส โจเร ทิสฺวา เตสุ ปญฺจ โจรเชฏฺฐเก ฆาเตยฺย, เตสํ ฆาติตกาลโต
ปฏฺฐาย เตสุ เทฺว เอกมคฺคํ ปฏิปชฺชมานา นาม น โหนฺติ, เอวํ สมฺปทมิทํ
ทฏฺฐพฺพํ. ธนุคฺคหสฺส ราชานํ อาราเธตฺวา คามวรํ ลทฺธกาโล วิย หิ อิมสฺส
ภิกฺขุโน อาจริยสนฺติเก กมฺมฏฺฐานํ อุคฺคเหตฺวา ฐิตกาโล, ทฺวตฺตึส โจรา วิย
ทฺวตฺตึส โกฏฺฐาสา. ปญฺจ โจรเชฏฺฐกา วิย เกสาทโย ปญฺจ, โจรเชฏฺฐกานํ
ฆาติตกาโล วิย อิมสฺส ภิกฺขุโน สพฺพสตฺตานํ รชฺชนฏฺฐาเน ตจปญฺจเก
ปฏิกูลนฺติ อปฺปนาย ปาปิตกาโล, เสสโจรานํ ปาณิปฺปหาเรเนว ปลายิตกาโล
วิย เสสโกฏฺฐาเสสุ อกิลมนฺตสฺเสว อปฺปนาปฺปตฺติ เวทิตพฺพา.
     เอวํ ปณฺณตฺตึ สมติกฺกมนฺเตน จ อนุปุพฺพมุญฺจนโต มนสิกาโร
ปวตฺเตตพฺโพ. เกเส มนสิกโรนฺเตน มนสิกโรนฺเตเนว เกเสสุ สาเปกฺเขน หุตฺวา
โลเมสุ สติ เปเสตพฺพา. ยาว โลมา น อุปฏฺฐหนฺติ, ตาว เกสา เกสาติ
มนสิกาตพฺพา. ยทา ปน โลมา อุปฏฺฐหนฺติ, ตทา เกเส วิสฺสชฺเชตฺวา โลเมสุ
สติ อุปฏฺฐเปตพฺพา. เอวํ นขาทีสุปิ มนสิกาโร ปวตฺเตตพฺโพ.
     ตตฺริทํ โอปมฺมํ:- ยถา หิ ชลูกา คจฺฉมานา ยาว ปุรโต ปติฏฺฐํ น
ลภติ, ตาว ปจฺฉโต นงฺคุฏฺเฐน คหิตฏฺฐานํ น มุญฺจติ. ยทา ปน ปุรโต
ปติฏฺฐํ ลภติ, ตทา นงฺคุฏฺฐํ อุกฺขิปิตฺวา มุเขน คหิตฏฺฐาเน ฐเปติ. เอวเมว
เกเส มนสิกโรนฺเตน มนสิกโรนฺเตเนว เกเสสุ สาเปกฺเขน หุตฺวา โลเมสุ สติ
เปเสตพฺพา. ยาว โลมา น อุปฏฺฐหนฺติ, ตาว เกสา เกสาติ มนสิกาตพฺพา.
ยทา โลมา อุปฏฺฐหนฺติ, ตทา เกเส วิสฺสชฺเชตฺวา โลเมสุ สติ อุปฏฺฐเปตพฺพา.
เอวํ นขาทีสุปิ มนสิกาโร ปวตฺเตตพฺโพ.
     เอวํ ปวตฺเตนฺเตน อปฺปนา โหตีติ วุตฺตมนสิการโกสลฺลํ สมฺปาเทตพฺพํ.
กถํ? อิทญฺหิ อปฺปนากมฺมฏฺฐานํ มนสิกโรนฺตสฺส อปฺปนํ ปาปุณาติ. ปฐมํเยว
ตาว น อุปฏฺฐาติ. อนมตคฺคสฺมิญฺหิ สํสารวฏฺเฏ จ นานารมฺมเณสุ วฑฺฒิตํ
จิตฺตํ เกสาติ อาวชฺชิตมตฺเต สชฺฌายโสตานุสาเรน คนฺตฺวา มตฺถลุงฺเค ปติฏฺฐาติ.
มตฺถลุงฺคนฺติ อาวชฺชิตมตฺเต สชฺฌายโสตานุสาเรน อาคนฺตฺวา เกเสสุ ปติฏฺฐาติ.
มนสิกโรนฺตสฺส มนสิกโรนฺตสฺส ปน โส โส โกฏฺฐาโส  อุปฏฺฐาติ, สติ
สมาธินาปิ ปติฏฺฐหมานา ปวตฺตติ. เตน โย โย โกฏฺฐาโส อธิกตรํ อุปฏฺฐาติ,
ตตฺถ ตตฺถ ทิคุเณน โยคํ กตฺวา อปฺปนา ปาเปตพฺพา. เอวํ อปฺปนาย
ปาปิตกาลโต ปฏฺฐาย เสเสสุ โกฏฺฐาเสสุ อกิลมนฺโตว อปฺปนํ ปาเปติ. ตตฺถ
ตาลวนมกฺกโฏว โอปมฺมํ.
     อปิเจตฺถ เอวมฺปิ โยชนา เวทิตพฺพา:- ทฺวตฺตึสตาลกสฺมิญฺหิ ตาลวเน
มกฺกโฏ ปฏิวสติ. ตํ คเหตุกาโม ลุทฺโธ โกฏิยํ ฐิตตาลมูเล ฐตฺวา อุกฺกุฏฺฐิมกาสิ.
มานชาติโก มกฺกโฏ ตํ ตํ ตาลํ ลงฺฆิตฺวา ปริยนฺตตาเล อฏฺฐาสิ. ลุทฺโธ ตตฺถปิ
คนฺตฺวา อุกฺกุฏฺฐิมกาสิ. มกฺกโฏ ปุน ตเถว ปุริมตาเล ปติฏฺฐาสิ. โส อปราปรํ
อนุพนฺธิยมาโน กิลมนฺโต ตสฺส ตสฺเสว ตาลสฺส มูเล ฐตฺวา อุกฺกุฏฺฐุกฺกุฏฺฐิกาเล
อุฏฺฐหิตฺวา คจฺฉนฺโต คจฺฉนฺโต อติกิลมนฺโต เอกสฺส ตาลสฺส มกุลปณฺณสูจึ
ทฬฺหํ คเหตฺวา ธนุโกฏิยา วิชฺฌิตฺวา คยฺหมาโนปิ ๑- น ปลายติ.
     ตตฺถ ทฺวตฺตึส ตาลา วิย ทฺวตฺตึส โกฏฺฐาสา. มกฺกโฏ วิย จิตฺตํ. ลุทฺโธ
วิย โยคาวจโร. ลุทฺเธน ตาลมูเล ฐตฺวา อุกฺกุฏฺฐิกาเล มานชาติกสฺส มกฺกฏสฺส
ปลายิตฺวา ปริยนฺตโกฏิยํ ฐิตกาโล วิย อนมตคฺเค สํสารวฏฺเฏ จ นานารมฺมเณสุ
วฑฺฒิตจิตฺตสฺส เกสาติ อาวชฺชิตมตฺเต สชฺฌายโสตานุสาเรน คนฺตฺวา มตฺถลุงฺเค
ปติฏฺฐานํ. ปริยนฺตโกฏิยํ ฐตฺวา อุกฺกุฏฺเฐ โอริมโกฏิยํ อาคมนกาโล วิย
มตฺถลุงฺคนฺติ อาวชฺชิตมตฺเต สชฺฌายโสตานุสาเรน คนฺตฺวา เกเสสุ ปติฏฺฐานํ.
อปราปรํ อนุพนฺธิยมานสฺส กิลมนฺตสฺส อุกฺกุฏฺฐุกฺกุฏฺฐิฏฺฐาเน อุฏฺฐานกาโล วิย
มนสิกโรนฺตสฺส มนสิกโรนฺตสฺส ตสฺมึ ตสฺมึ โกฏฺฐาเส อุปฏฺฐหนฺเต สติยา
ปติฏฺฐาย ปติฏฺฐาย คมนํ. ธนุโกฏิยา วิชฺฌิตฺวา คยฺหมานสฺสาปิ ๒- อปลายนกาโล วิย
โย โกฏฺฐาโส อธิกตรํ อุปฏฺฐาติ, ตสฺมึ ทิคุณํ มนสิการํ กตฺวา อปฺปนาย ปาปนํ.
     ตตฺถ อปฺปนาย ปาปิตกาลโต ปฏฺฐาย เสสโกฏฺฐาเสสุ อกิลมนฺโตว
อปฺปนํ ปาเปสฺสติ. ตสฺมา ปฏิกูลํ ปฏิกูลนฺติ ปุนปฺปุนํ อาวชฺชิตพฺพํ
สมนฺนาหริตพฺพํ, ตกฺกาหตํ วิตกฺกาหตํ กาตพฺพํ. เอวํ กโรนฺตสฺส จตฺตาโร ขนฺธา
ปฏิกูลารมฺมณา โหนฺติ, อปฺปนํ ปาปุณาติ. ปุพฺพภาคจิตฺตานิ ปริกมฺมอุปจาร-
สงฺขาตานิ สวิตกฺกสวิจารานีติ สพฺพํ เหฏฺฐา วุตฺตสทิสเมว. เอกํ ปน โกฏฺฐาสํ
มนสิกโรนฺตสฺส เอกเมว ปฐมชฺฌานํ นิพฺพตฺตติ. ปาฏิเยกฺกํ มนสิกโรนฺตสฺส
ทฺวตฺตึส ปฐมชฺฌานานิ นิพฺพตฺตนฺติ. หตฺเถ คหิตปญฺหาวตฺถุ ปากติกเมว.
     โส ตํ นิมิตฺตนฺติ โส ภิกฺขุ ตํ กมฺมฏฺฐานนิมิตฺตํ. อาเสวตีติ เสวติ
ภชติ. ภาเวตีติ วฑฺเฒติ. พหุลีกโรตีติ ปุนปฺปุนํ กโรติ. สฺวาวตฺถิตํ ววตฺถเปตีติ
สุววตฺถิตํ กโรติ. พหิทฺธา กาเย จิตฺตํ อุปสํหรตีติ เอวํ กตฺวา พหิทฺธา ปรสฺส
กาเย อตฺตโน จิตฺตํ อุปสํหรติ ฐเปติ เปเสติ.
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. คณฺหนฺโตปิ        ฉ.ม. คณฺหนฺตสฺสาปิ
     อตฺถิสฺส กาเยติ อตฺถิ อสฺส กาเย, อชฺฌตฺตพหิทฺธา กาเย จิตฺตํ
อุปสํหรตีติ กาเลน อตฺตโน กาเลน ปเรสํ กาเย. จิตฺตํ อุปนาเมติ. ๑- อตฺถี
กาเยติ อิทํ ยสฺมา เอกนฺเตน น อตฺตโน กาโย, นาปิ ปรสฺเสว กาโย
อธิปฺเปโต, ตสฺมา วุตฺตํ. เอตฺถ ปน อตฺตโน ชีวมานกสรีเร ปฏิกูลนฺติ ปริกมฺมํ
กโรนฺตสฺส อปฺปนาปิ อุปจารมฺปิ ชายติ. ปรสฺส ชีวมานกสรีเร ปฏิกูลนฺติ
ปริกมฺมํ กโรนฺตสฺส ๒- เนว อปฺปนา ชายติ, น อุปจารํ. นนุ จ ทสสุ อสุเภสุ
อุภยมฺเปตํ ชายตีติ. อาม ชายติ. ตานิ หิ อนุปาทินฺนกปกฺเข ฐิตานิ, ตสฺมา
ตตฺถ อปฺปนาปิ อุปจารมฺปิ ชายติ. อิทํ ปน อุปาทินฺนกปกฺเข ฐิตํ, เตเนเวตฺถ
อุภยมฺเปตํ น ชายติ. อสุภานุปสฺสนาสงฺขาตา ปน วิปสฺสนาภาวนา โหตีติ
เวทิตพฺพา. อิมสฺมึ ปพฺเพ กึ กถิตนฺติ. สมถวิปสฺสนา กถิตา.
     อิทาเนตฺถ เอวํ สพฺพํ มนสิการสาธารณํ ปกิณฺณกํ เวทิตพฺพํ. เอเตสญฺหิ:-
           นิมิตฺตโต ลกฺขณโต            ธาตุโต อถ สุญฺญโต
           ขนฺธาทิโต จ วิญฺเญยฺโย        เกสาทีนํ วินิจฺฉโย.
     ตตฺถ นิมิตฺตโตติ ทฺวตฺตึสากาเร สฏฺฐิสตํ นิมิตฺตานิ, เยสํ วเสน
โยคาวจโร ทฺวตฺตึสาการํ โกฏฺฐาสโต ปริคฺคณฺหาติ. เสยฺยถีทํ? เกสสฺส
วณฺณนิมิตฺตํ สณฺฐานนิมิตฺตํ ทิสานิมิตฺตํ โอกาสมิตฺตํ ปริจฺเฉทนิมิตฺตนฺติ ปญฺจ
นิมิตฺตานิ โหนฺติ. โลมาทีสุปิ เอเสว นโย.
     ลกฺขณโตติ ทฺวตฺตึสากาเร อฏฺฐวีสติสตํ ลกฺขณานิ โหนฺติ, เยสํ วเสน
โยคาวจโร ทฺวตฺตึสาการํ ลกฺขณโต มนสิกโรติ. เสยฺยถีทํ? เกเส ถทฺธตฺตลกฺขณํ
อาพนฺธนลกฺขณํ ๓- อุณฺหตฺตลกฺขณํ วิตฺถมฺภนลกฺขณนฺติ จตฺตาริ ลกฺขณานิ
โหนฺติ. โลมาทีสุปิ เอเสว นโย.
     ธาตุโตติ ทฺวตฺตึสากาเร "จตุธาตุโร อยํ ภิกฺขุ ปุริโส"ติ วุตฺตาสุ ธาตูสุ
อฏฺฐวีสติสตํ ธาตุโย โหนฺติ, ยาสํ วเสน โยคาวจโร ทฺวตฺตึสาการํ ธาตุโต
@เชิงอรรถ:  สี. อุปฏฺฐาเปติ      ฉ.ม. มนสิกโรนฺตสฺส     ฉ.ม. อาพนฺธตฺตลกฺขณํ
ปริคฺคณฺหาติ. เสยฺยถีทํ? เกเส กกฺขฬตา ปฐวีธาตุ, อาพนฺธนตา อาโปธาตุ,
อุณฺหตา เตโชธาตุ, วิตฺถมฺภนตา วาโยธาตูติ จตสฺโส ธาตุโย โหนฺติ. โลมาทีสุปิ
เอเสว นโย.
     สุญฺญโตติ ทฺวตฺตึสากาเร ฉนฺนวุติ สุญฺญตา โหนฺติ, ยาสํ วเสน
โยคาวจโร ทฺวตฺตึสาการํ สุญฺญโต วิปสฺสติ. เสยฺยถีทํ? เกสา สุญฺญา อตฺเตน
วา อตฺตนิเยน วา นิจฺเจน วา ธุเวน วา สสฺสเตน วา อวิปริณามธมฺเมน
วาติ เกเส ตาว อตฺตสุญฺญตา อตฺตนิยสุญฺญตา นิจฺจภาวสุญฺญตาติ ติสฺโส
สุญฺญตา โหนฺติ. โลมาทีสุปิ เอเสว นโย.
     ขนฺธาทิโตติ ทฺวตฺตึสากาเร เกสาทีสุ ขนฺธาทิวเสน ปริคฺคยฺหมาเนสุ
เกสา กติ ขนฺธา โหนฺติ, กติ อายตนานิ, กติ ธาตุโย, กติ สจฺจานิ, กติ
สติปฏฺฐานานีติอาทินา นเยนเปตฺถ วินิจฺฉโย วิญฺญาตพฺโพ.
     [๓๕๗] เอวํ อชฺฌตฺตาทิเภทโต ติวิเธน กายานุปสฺสนํ วิตฺถารโต
ทสฺเสตฺวา อิทานิ "กายานุปสฺสี วิหรติ อาตาปี สมฺปชาโน"ติอาทีนิ ปทานิ
ภาเชตฺวา ทสฺเสตุํ อนุปสฺสีติอาทิมารทฺธํ. ตตฺถ ยาย อนุปสฺสนาย กายานุปสฺสี
นาม โหติ, ตํ ทสฺเสตุํ ตตฺถ กตมา อนุปสฺสนา, ยา ปญฺญา ปชานนาติอาทิ
วุตฺตํ. อาตาปีติอาทีสุปิ เอเสว นโย.
     ตตฺถ ปญฺญา ปชานนาติอาทีนิ เหฏฺฐา จิตฺตุปฺปาทกณฺฑวณฺณนาย ๑-
วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพานิ. อุเปโตติอาทีนิ สพฺพานิ อญฺญมญฺญเววจนานิ. อปิจ
อาเสวนวเสน อุเปโต. ภาวนาวเสน สุฏฺฐุ อุเปโตติ สมุเปโต. อุปาคโต
สมุปาคโต, อุปปนฺโน สมฺปนฺโนติ อิเมสุปิ ทฺวีสุ ทุเกสุ อยเมว นโย.
พหุลีการวเสน ปน สมนฺนาคโตติ เอวมฺเปตฺถ โยชนา เวทิตพฺพา. อิมินา
อาตปฺเปน ๒- อุเปโตติอาทีสุปิ เอเสว นโย.
@เชิงอรรถ:  สงฺคณี. อ. ๑/๑๖/๑๙๘       ฉ.ม. อาตาเปน
     วิหรตีติ ปเท "ตตฺถ กตโม วิหาโร"ติ ปุจฺฉํ อกตฺวา ปุคฺคลาธิฏฺฐานาย
เทสนาย เทเสนฺโต อิริยตีติอาทิมาห. ตสฺสตฺโถ:- จตุนฺนํ อิริยาปถานํ
อญฺญตรสมงฺคีภาวโต อิริยติ. เตหิ อิริยาปถจตุกฺเกหิ กายสกฏวตฺตเนน วตฺตติ.
เอกํ อิริยาปถทุกฺขํ อปเรน อิริยาปเถน พาธิตฺวา ๑- จิรฏฺฐิติกภาเวน สรีรรกฺขนโต
ปาเลติ. เอกสฺมึ อิริยาปเถ อสณฺฐหิตฺวา สพฺพิริยาปถปวตฺตนโต ยเปติ. เตน
เตน อิริยาปเถน ตถา ตถา กายสฺส ยาปนโต ยาเปติ. จิรกาลปฺปวตฺตาปนโต
จรติ. อิริยาปเถน อิริยาปถํ วิจฺฉินฺทิตฺวา ชีวิตหรณโต วิหรติ.
     [๓๖๒] เสฺวว กาโย โลโกติ ยสฺมึ กาเย กายานุปสฺสี วิหรติ, เสฺวว กาโย
ลุชฺชนปลุชฺชนฏฺเฐน โลโก. ยสฺมา ปนสฺส กาเย ปหียมานํ อภิชฺฌาโทมนสฺสํ
เวทนาทีสุปิ ปหิยฺยติเอว, ๒- ตสฺมา ปญฺจปิ อุปาทานกฺขนฺธา โลโกติ
วุตฺตํ.
     สนฺตาติอาทีสุปิ นิโรธวเสน สนฺตตาย สนฺตา, ภาวนาย สมิตตฺตา สมิตา.
วตฺถุปริญฺญาย อปฺปวตฺติวูปสมวเสน วูปสนฺตา. นิโรธสงฺขาตํ อตฺถํ คตาติ
อตฺถงฺคตา. ปุนปฺปุนํ นิพฺพตฺติยา ปฏิพาหิตตฺตา อติวิย อตฺถํ คตาติ อพฺภตฺถงฺคตา.
อปฺปิตาติ วินาสิตา, อปฺปวตฺติยํ ฐปิตาติปิ อตฺโถ. พฺยปฺปิตาติ สุวินาสิตา,
อติวิย อปฺปวตฺติยํ ฐปิตาติปิ อตฺโถ. ยถา ปุน น อนฺวาสฺสวนฺติ, เอวํ โสสิตตฺตา
โสสิตา. สุฏฺฐุ โสสิตาติ วิโสสิตา. สุกฺขาปิตาติ อตฺโถ. วิคตนฺตา กตาติ
พฺยนฺตีกตา. เอตฺถ จ อนุปสฺสนาย กมฺมฏฺฐานวิหาเรน กมฺมฏฺฐานิกสฺส
กายปริหรณํ, อาตาเปน สมฺมปฺปธานํ, สติสมฺปชญฺเญน กมฺมฏฺฐานปริหรณูปาโย.
สติยา วา กายานุปสฺสนาวเสน ปฏิลทฺโธ สมโถ, สมฺปชญฺเญน วิปสฺสนา,
อภิชฺฌาโทมนสฺสวินเยน ภาวนาผลํ วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํ.
                   กายานุปสฺสนานิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺฐิตา.
                         --------------
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. พาหิตฺวา        ฉ.ม. ปหียติ เอว
                      เวทนานุปสฺสนานิทฺเทสวณฺณนา
     [๓๖๓] เวทนานุปสฺสนานิทฺเทเสปิ เหฏฺฐา วุตฺตสทิสํ วุตฺตนเยเนว
เวทิตพฺพํ. สุขํ เวทนํ เวทยมาโนติอาทีสุ ปน สุขํ เวทนนฺติ กายิกํ วา เจตสิกํ
วา สุขํ เวทนํ เวทยมาโน "อหํ สุขํ เวทนํ เวทยามี"ติ ปชานาตีติ อตฺโถ.
ตตฺถ กามํ อุตฺตานเสยฺยกาปิ ทารกา ถญฺญปิวนาทิกาเล สุขํ เวทยมานา "สุขํ
เวทนํ เวทยามา"ติ ชานนฺติ, น ปเนตํ เอวรูปํ ชานนํ สนฺธาย วุตฺตํ.
เอวรูปญฺหิ ชานนํ สตฺตูปลทฺธึ นปฺปชหติ, สตฺตสญฺญํ น อุคฺฆาเฏติ, กมฺมฏฺฐานํ
วา สติปฏฺฐานภาวนา วา น โหติ. อิมสฺส ปน ภิกฺขุโน ชานนํ สตฺตูปลทฺธึ
ปชหติ, สตฺตสญฺญํ อุคฺฆาเฏติ, กมฺมฏฺฐานญฺเจว สติปฏฺฐานภาวนา จ โหติ.
อิทญฺหิ "โก เวทยติ, กสฺส เวทนา, กึการณา เวทนา"ติ เอวํ สมฺปชานเวทิยนํ
สนฺธาย วุตฺตํ.
     ตตฺถ โก เวทยตีติ น โกจิ สตฺโต วา ปุคฺคโล วา เวทยติ. กสฺส
เวทนาติ น กสฺสจิ สตฺตสฺส วา ปุคฺคลสฺส วา เวทนา. กึการณา เวทนาติ
วตฺถุอารมฺมณา จ ปเนสา เวทนา. ตสฺมา เอส เอวํ ปชานาติ "ตํ ตํ สุขาทีนํ
วตฺถุํ อารมฺมณํ กตฺวา เวทนาว เวทยติ, ตํ ปน เวทนาปวตฺตึ อุปาทาย `อหํ
เวทยามี'ติ โวหารมตฺตํ โหตี"ติ. เอวํ วตฺถุํ อารมฺมณํ กตฺวา เวทนาว เวทยตีติ
สลฺลกฺเขนฺโต "เอส สุขํ เวทนํ เวทยามี"ติ ปชานาตีติ เวทิตพฺโพ จิตฺตลปพฺพเต
อญฺญตโร เถโร วิย.
     เถโร กิร อผาสุกกาเล พลวเวทนาย นิตฺถุนนฺโต อปราปรํ ปริวตฺตติ,
ตเมโก ทหโร อาห "กตรํ เต ๑- ภนฺเต ฐานํ รุชฺชตี"ติ. อาวุโส ปาฏิเยกฺกํ
รุชฺชนฏฺฐานํ นาม นตฺถิ, วตฺถุํ อารมฺมณํ กตฺวา เวทนาว เวทยตีติ. เอวํ
ชานนกาลโต ปฏฺฐาย อธิวาเสตุํ วฏฺฏติ โน ภนฺเตติ. อธิวาเสมิ อาวุโสติ.
อธิวาสนา ภนฺเต เสยฺโยติ. เถโร อธิวาเสสิ. วาโต ยาว หทยา ผาเลติ. ๒-
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. โว             ฉ.ม. ผาเลสิ
มญฺจเก อนฺตานิ ราสิกตานิ อเหสุํ. เถโร ทหรสฺส ทสฺเสสิ "วฏฺฏตาวุโส
เอตฺตกา อธิวาสนา"ติ. ทหโร ตุณฺหี อโหสิ. เถโร วิริยสมาธึ โยเชตฺวา สห
ปฏิสมฺภิทาหิ อรหตฺตํ ปาปุณิตฺวา สมสีสี หุตฺวา ปรินิพฺพายิ.
     ยถา จ สุขํ, เอวํ ทุกฺขํ ฯเปฯ นิรามิสํ อทุกฺขมสุขํ เวทนํ เวทยมาโน
"นิรามิสํ อทุกฺขมสุขํ เวทนํ เวทยามี"ติ  ปชานาติ. อิติ ภควา รูปกมฺมฏฺฐานํ
กเถตฺวา อรูปกมฺมฏฺฐานํ กเถนฺโต เวทนาวเสน กเถสิ. ทุวิธญฺหิ กมฺมฏฺฐานํ
รูปกมฺมฏฺฐานํ อรูปกมฺมฏฺฐานญฺจ, รูปปริคฺคโห อรูปปริคฺคโหติปิ เอตเทว วุจฺจติ.
ตตฺถ ภควา รูปกมฺมฏฺฐานํ กเถนฺโต สงฺเขปมนสิการวเสน วา วิตฺถารมนสิการวเสน
วา จตุธาตุววตฺถานํ กเถติ. ๑- ตทุภยมฺปิ วิสุทฺธิมคฺเค สพฺพาการโต
ทสฺสิตเมว.
     อรูปกมฺมฏฺฐานํ กเถนฺโต เยภุยฺเยน เวทนาวเสน กเถติ. ๑- ติวิโธ หิ
อรูปกมฺมฏฺฐาเน อภินิเวโส ผสฺสวเสน เวทนาวเสน จิตฺตวเสนาติ. กถํ? เอกจฺจสฺส
หิ สงฺขิตฺเตน วา วิตฺถาเรน วา ปริคฺคหิเต รูปกมฺมฏฺฐาเน ตสฺมึ อารมฺมเณ
จิตฺตเจตสิกานํ ปฐมาภินิปาโต ตํ อารมฺมณํ ผุสนฺโต อุปฺปชฺชมาโน ผสฺโส
ปากโฏ โหติ. เอกจฺจสฺส ตํ อารมฺมณํ อนุภวนฺตี อุปฺปชฺชมานา เวทนา
ปากฏา โหติ. เอกจฺจสฺส ตํ อารมฺมณํ ปริคฺคหิตฺวา ๒- วิชานนฺตํ อุปฺปชฺชมานํ
วิญฺญาณํ ปากฏํ โหติ.
     ตตฺถ ยสฺส ผสฺโส ปากโฏ โหติ, โสปิ "น เกวลํ ผสฺโสว อุปฺปชฺชติ,
เตน สทฺธึ ตเทวารมฺมณํ อนุภวมานา เวทนาปิ อุปฺปชฺชติ, สญฺชานนมานา
สญฺญาปิ, เจตยมานา เจตนาปิ, วิชานนมานํ วิญฺญาณมฺปิ อุปฺปชฺชตี"ติ
ผสฺสปญฺจมเกเยว ปริคฺคณฺหาติ. ยสฺส เวทนา ปากฏา โหติ, โสปิ "น เกวลํ
เวทนาว อุปฺปชฺชติ, ตาย สทฺธึ ตเทวารมฺมณํ ผุสมาโน ผสฺโสปิ อุปฺปชฺชติ,
สญฺชานนมานา สญฺญาปิ, เจตยมานา เจตนาปิ, วิชานนมานํ วิญฺญาณมฺปิ
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. กเถสิ            ฉ.ม. ปริคฺคเหตฺวา
อุปฺปชฺชตี"ติ ผสฺสปญฺจมเกเยว ปริคฺคณฺหาติ. ยสฺส วิญฺญาณํ ปากฏํ โหติ,
โสปิ "น เกวลํ วิญฺญาณเมว อุปฺปชฺชติ, เตน สทฺธึ ตเทวารมฺมณํ ผุสมาโน
ผสฺโสปิ อุปฺปชฺชติ, อนุภวมานา เวทนาปิ, สญฺชานนมานา สญฺญาปิ, เจตยมานา
ผุสมานา เจตนาปิ อุปฺปชฺชตี"ติ ผสฺสปญฺจมเกเยว ปริคฺคณฺหาติ.
     โส "อิเม ผสฺสปญฺจมกา ธมฺมา กินฺนิสฺสิตา"ติ อุปธาเรนฺโต "วตฺถุนิสฺสิตา"ติ
ปชานาติ. วตฺถุ นาม กรชกาโย, ยํ สนฺธาย วุตฺตํ "อิทญฺจ ปน เม
วิญฺญาณํ เอตฺถ สิตํ ๑- เอตฺถ ปฏิพทฺธนฺ"ติ. ๒- โส อตฺถโต ภูตานิ เจว
อุปาทารูปานิ จ. เอวเมตฺถ วตฺถุ รูปํ, ผสฺสปญฺจมกา นามนฺติ นามรูปเมว ปสฺสติ.
รูปญฺเจตฺถ รูปกฺขนฺโธ, นามํ จตฺตาโร อรูปิโน ขนฺธาติ ปญฺจกฺขนฺธมตฺตํ โหติ.
นามรูปวินิมุตฺตา หิ ปญฺจกฺขนฺธา ปญฺจกฺขนฺธวินิมุตฺตํ วา นามรูปํ นตฺถิ.
     โส "อิเม ปญฺจกฺขนฺธา กึเหตุกา"ติ อุปปริกฺขนฺโต อวิชฺชาทิเหตุกาติ
ปสฺสติ. ตโต ปจฺจโย เจว ปจฺจยุปฺปนฺนญฺจ อิทํ, อญฺโญ สตฺโต วา ปุคฺคโล
วา นตฺถิ, สุทฺธสงฺขารปุญฺชมตฺตเมวาติ สปฺปจฺจยนามรูปวเสน ติลกฺขณํ
อาโรเปตฺวา วิปสฺสนาปฏิปาฏิยา อนิจฺจํ ทุกฺขํ อนตฺตาติ สมฺมสนฺโต วิจรติ. โส
อชฺช อชฺชาติ ปฏิเวธํ อากงฺขมาโน ตถารูเป ทิวเส อุตุสปฺปายํ ปุคฺคลสปฺปายํ
โภชนสปฺปายํ ธมฺมสฺสวนสปฺปายํ วา ลภิตฺวา เอกปลฺลงฺเกน นิสินฺโนว วิปสฺสนํ
มตฺถกํ ปาเปตฺวา อรหตฺเต ปติฏฺฐาติ. ๓- เอวํ อิเมสํ ติณฺณมฺปิ ชนานํ ยาว
อรหตฺตา กมฺมฏฺฐานํ กถิตํ โหติ.
     อิธ ปน ภควา อรูปกมฺมฏฺฐานํ กเถนฺโต เวทนาวเสน กเถสิ. ผสฺสวเสน วา
หิ วิญฺญาณวเสน วา กถิยมานํ น ปากฏํ โหติ, อนฺธการํ วิย ขายติ. เวทนาวเสน
ปน ปากฏํ โหติ. กสฺมา? เวทนานํ อุปฺปตฺติปากฏตาย. สุขทุกฺขเวทนานญฺหิ อุปฺปตฺติ
ปากฏา. ยทา สุขํ อุปฺปชฺชติ, สกลสรีรํ โขเภนฺตํ มทฺทนฺตํ ผรมานํ อภิสนฺทยมานํ
สตโธตสปฺปึ ขาทาปยนฺตํ วิย สตปากเตลํ มกฺขาปยมานํ วิย อุทกฆฏสหสฺเสน
@เชิงอรรถ:  ก. นิสฺสิตํ        ที.สี. ๙/๒๓๔/๗๗         ฉ.ม. ปติฏฺฐาสิ
ปริฬาหํ นิพฺพาปยมานํ วิย อโห สุขํ อโห สุขนฺติ วาจํ นิจฺฉารยมานเมว
อุปฺปชฺชติ. ยทา ทุกฺขํ อุปฺปชฺชติ, สกลสรีรํ โขเภนฺตํ มทฺทนฺตํ ผรมานํ
อภิสนฺทยมานํ ตตฺตกปาลํ ๑- ปเวเสนฺตํ วิย วิลีนตมฺพโลเหน อาสิญฺจนฺตํ วิย
สุกฺขติณวนปฺปติมฺหิ อรญฺเญ ทารุอุกฺกากลาปํ ขิปยมานํ ๒- วิย อโห ทุกฺขํ อโห
ทุกฺขนฺติ วิปฺปลาปยมานเมว อุปฺปชฺชติ. อิติ สุขทุกฺขเวทนานํ อุปฺปตฺติ ปากฏา
โหติ.
     อทุกฺขมสุขา ปน ทุทฺทีปนา อนฺธการา อวิภูตา, สา สุขทุกฺขานํ อปคเม
สาตาสาตปฏิกฺเขปวเสน มชฺฌตฺตาการภูตา อทุกฺขมสุขา เวทนาติ นยโต
คณฺหนฺตสฺส ปากฏา โหติ. ยถากึ? ยถา ๓- อนฺตรา ปิฏฺฐิปาสาณํ อารุหิตฺวา
ปลายนฺตสฺส มิคสฺส อนุปถํ คจฺฉนฺโต มิคลุทฺธโก ปิฏฺฐิปาสาณสฺส โอรภาเค
ปรภาเคปิ ๔- ปทํ ทิสฺวา มชฺเฌ อปสฺสนฺโตปิ "อิโต อารุโฬฺห, อิโต โอรุโฬฺห,
มชฺเฌ ปิฏฺฐิปาสาเณ อิมินา ปเทเสน คโต ภวิสฺสตี"ติ นยโต ชานาติ, เอวํ.
อารุฬฺหฏฺฐาเน ปทํ วิย หิ สุขาย เวทนาย อุปฺปตฺติ ปากฏา โหติ. โอรุฬฺหฏฺฐาเน
ปทํ วิย ทุกฺขาย เวทนาย อุปฺปตฺติ ปากฏา โหติ. "อิโต อารุโฬฺห อิโต
โอรุโฬฺห มชฺเฌ เอวํ คโตติ นยโต คหณํ วิย สุขทุกฺขานํ อปคเม
สาตาสาตปฏิกฺเขปวเสน มชฺฌตฺตาการภูตา อทุกฺขมสุขา เวทนาติ นยโต คณฺหนฺตสฺส
ปากฏา โหติ.
     เอวํ ภควา ปฐมํ รูปกมฺมฏฺฐานํ กเถตฺวา ปจฺฉา อรูปกมฺมฏฺฐานํ กเถนฺโต
เวทนาวเสน วินิวตฺเตตฺวา ทสฺเสสิ. น เกวลญฺจ อิเธว เอวํ ทสฺเสสิ, ๕-
ทีฆนิกายมฺหิ มหานิทาเน สกฺกปเญฺห มหาสติปฏฺฐาเน มชฺฌิมนิกายมฺหิ สติปฏฺฐาเน
จ จูฬตณฺหาสงฺขเย มหาตณฺหาสงฺขเย จูฬเวทลฺเล มหาเวทลฺเล รฏฺฐปาลสุตฺเต
มาคนฺทิยสุตฺเต ธาตุวิภงฺเค อาเนญฺชสปฺปาเย สํยุตฺตนิกายมฺหิ จูฬนิทานสุตฺเต
รุกฺโขปเม ปริวีมํสนสุตฺเต สกลเวทนาสํยุตฺเตสูติ ๖- เอวํ อเนเกสุ สุตฺเตสุ ปฐมํ
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. ตตฺตถาลํ        ฉ.ม. ปกฺขิปมานํ      ฉ.ม. อยํ สทฺโท น ทิสฺสติ
@ ฉ.ม. อปรภาเคปิ      ฉ.ม. ทสฺเสติ        ฉ.ม. สกเล เวทนาสํยุตฺเตติ
รูปกมฺมฏฺฐานํ กเถตฺวา ปจฺฉา อรูปกมฺมฏฺฐานํ เวทนาวเสน วินิวตฺเตตฺวา ทสฺเสสิ.
ยถา จ เตสุ เตสุ, เอวํ อิมสฺมิมฺปิ สติปฏฺฐานวิภงฺเค ปฐมํ รูปกมฺมฏฺฐานํ
กเถตฺวา ปจฺฉา อรูปกมฺมฏฺฐานํ เวทนาวเสน วินิวตฺเตตฺวา ทสฺเสสิ.
     ตตฺถ สุขํ เวทนนฺติอาทีสุ อยํ อปโรปิ ปชานนปริยาโย:- สุขํ เวทนํ
เวทยามีติ ปชานาตีติ สุขเวทนากฺขเณ ทุกฺขาย เวทนาย อภาวโต สุขํ เวทนํ
เวทยมาโน "สุขํ เวทนํ เวทยามี"ติ ปชานาติ. เตน ยา ปุพฺเพ ภูตปุพฺพา
ทุกฺขา เวทนา, ตสฺสา อิทานิ อภาวโต อิมิสฺสา จ สุขาย อิโต ปรํ ๑- อภาวโต
เวทนา นาม อนิจฺจา อทฺธุวา วิปริณามธมฺมาติ อิห ๒- ตตฺถ สมฺปชาโน โหติ.
วุตฺตมฺปิ เจตํ ภควตา:-
             "ยสฺมึ อคฺคิเวสฺสน สมเย สุขํ เวทนํ เวเทติ, เนว
         ตสฺมึ สมเย ทุกฺขํ เวทนํ เวเทติ, น อทุกฺขมสุขํ เวทนํ
         เวเทติ, สุขํเยว ตสฺมึ สมเย เวทนํ เวเทติ. ยสฺมึ อคฺคิเวสฺสน
         สมเย ทุกฺขํ ฯเปฯ อทุกฺขมสุขํ เวทนํ เวเทติ, เนว ตสฺมึ
         สมเย สุขํ เวทนํ เวเทติ, น ทุกฺขํ เวทนํ เวเทติ, อทุกฺขมสุขํเยว
         ตสฺมึ สมเย เวทนํ เวเทติ. สุขาปิ โข อคฺคิเวสฺสน
         เวทนา อนิจฺจา สงฺขตา ปฏิจฺจสมุปฺปนฺนา ขยธมฺมา วยธมฺมา
         วิราคธมฺมา นิโรธธมฺมา. ทุกฺขาปิ โข ฯเปฯ อทุกฺขมสุขาปิ
         โข อคฺคิเวสฺสน เวทนา อนิจฺจา สงฺขตา ฯเปฯ นิโรธธมฺมา.
         เอวํ ปสฺสํ อคฺคิเวสฺสน สุตวา อริยสาวโก สุขายปิ เวทนาย
         นิพฺพินฺทติ, ทุกฺขายปิ เวทนาย นิพฺพินฺทติ, อทุกฺขมสุขายปิ
         เวทนาย นิพฺพินฺทติ, นิพฺพินฺทํ วิรชฺชติ, วิราคา วิมุจฺจติ,
         วิมุตฺตสฺมึ วิมุตฺตมิติ ญาณํ โหติ, ขีณา ชาติ, วุสิตํ พฺรหฺมจริยํ,
         กตํ กรณียํ, นาปรํ อิตฺถตฺตายาติ ปชานาตี"ติ. ๓-
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. ปฐมํ      ฉ.ม. อิติห         ม.ม. ๑๓/๒๐๕/๑๘๒
     สามิสํ วา สุขนฺติอาทีสุ สามิสา สุขา นาม ปญฺจกามคุณามิสสนฺนิสฺสิตา
ฉ เคหสิตโสมนสฺสเวทนา. นิรามิสา สุขา นาม ฉ เนกฺขมฺมสิตโสมนสฺสเวทนา.
สามิสา ทุกฺขา นาม ฉ เคหสิตโทมนสฺสเวทนา. นิรามิสา ทุกฺขา นาม ฉ
เนกฺขมฺมสิตโทมนสฺสเวทนา. สามิสา อทุกฺขมสุขา นาม ฉ เคหสิตอุเปกฺขาเวทนา.
นิรามิสา อทุกฺขมสุขา นาม ฉ เนกฺขมฺมสิตอุเปกฺขาเวทนา. ตาสํ วิภาโค
อุปริปณฺณาเส ปาลิยํ ๑- อาคโตเยว. โส ตํ นิมิตฺตนฺติ โส ตํ เวทนานิมิตฺตํ.
พหิทฺธา เวทนาสูติ ปรปุคฺคลสฺส เวทนาสุ. สุขํ เวทนํ เวทยมานนฺติ ปรปุคฺคลํ
สุขํ เวทนํ เวทยมานํ. อชฺฌตฺตพหิทฺธาติ กาเลน อตฺตโน กาเลน ปรสฺส
เวทนาสุ จิตฺตํ อุปสํหรติ. อิมสฺมึ วาเร ยสฺมา เนว อตฺตา, น ปโร นิยมิโต,
ตสฺมา เวทนาปริคฺคหมตฺตเมว ทสฺเสตุํ "อิธ ภิกฺขุ สุขํ เวทนํ สุขา เวทนา"ติอาทิ
วุตฺตํ. เสสเมตฺถ อุตฺตานตฺถเมว. อิมสฺมึ ปน ปพฺเพ สุทฺธวิปสฺสนาว กถิตาติ.
                  เวทนานุปสฺสนานิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺฐิตา.
                         ---------------
                      จิตฺตานุปสฺสนานิทฺเทสวณฺณนา
     [๓๖๕] จิตฺตานุปสฺสนานิทฺเทเสปิ เหฏฺฐา วุตฺตสทิสํ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํ.
สราคํ วา จิตฺตนฺติอาทีสุ ปน สราคนฺติ อฏฺฐวิธํ โลภสหคตํ. วีตราคนฺติ
โลกิยกุสลาพฺยากตํ. อิทํ ปน ยสฺมา สมฺมสนํ น ธมฺมสโมธานํ, ตสฺมา อิธ
เอกปเทปิ โลกุตฺตรํ น ลพฺภติ. ๒- ยสฺมา ปหาเนกฏฺฐวเสน ราคาทีหิ สห วตฺตนฺติ
ปหียนฺติ, ตสฺมา ทฺวีสุ ปเทสุ นิปฺปริยาเยน น ลพฺภนฺตีติ น คหิตานิ. ๒-
เสสานิ จตฺตาริ อกุสลจิตฺตานิ เนว ปุริมปทํ, น ปจฺฉิมปทํ ภชนฺติ. สโทสนฺติ
ทุวิธํ โทมนสฺสสหคตํ. วีตโทสนฺติ โลกิยกุสลาพฺยากตํ. เสสานิ ทส อกุสลจิตฺตานิ
เนว ปุริมปทํ, น ปจฺฉิมปทํ ภชนฺติ. สโมหนฺติ วิจิกิจฺฉาสหคตญฺเจว
@เชิงอรรถ:  ม.อุ. ๑๔/๓๐๔/๒๗๘ (อาทิโต ปฏฺฐาย ปสฺสิตพฺพํ)
@๒-๒ อิเม ปาฐา "เสสานิ ฯเปฯ ภชนฺตี"ติ อิมสฺส วากฺยสฺส อนนฺตเร ภวิตุํ ยุตฺตา,
@สุ.วิ. ๒/๓๘๑/๓๙๑, ป.สู. ๑/๑๑๔/๒๙๖
อุทฺธจฺจสหคตญฺจาติ ทุวิธํ. ยสฺมา ปน โมโห สพฺพากุสเลสุ อุปฺปชฺชติ, ตสฺมา
เสสานิปิ อิธ วฏฺฏนฺติเอว. อิมสฺมึเยว หิ ทุเก ทฺวาทสากุสลจิตฺตานิ
ปริยาทินฺนานีติ. วีตโมหนฺติ โลกิยกุสลาพฺยากตํ. สงฺขิตฺตนฺติ ถีนมิทฺธานุปติตํ.
เอตญฺหิ สงฺกุฏิตจิตฺตํ นาม. วิกฺขิตฺตนฺติ อุทฺธจฺจสหคตํ. เอตญฺหิ
ปสฏจิตฺตนฺนาม.
     มหคฺคตนฺติ รูปาวจรํ อรูปาวจรญฺจ. อมหคฺคตนฺติ กามาวจรํ. สอุตฺตรนฺติ
กามาวจรํ. อนุตฺตรนฺติ รูปาวจรญฺจ อรูปาวจรญฺจ. ตตฺราปิ สอุตฺตรํ รูปาวจรํ,
อนุตฺตรํ อรูปาวจรเมว. สมาหิตนฺติ ยสฺส อปฺปนาสมาธิ อุปจารสมาธิ วา
อตฺถิ. อสมาหิตนฺติ อุภยสมาธิวิรหิตํ. วิมุตฺตนฺติ ตทงฺควิกฺขมฺภนวิมุตฺตีหิ
วิมุตฺตํ. ๑- อวิมุตฺตนฺติ อุภยวิมุตฺติวิรหิตํ. สมุจฺเฉทปฏิปสฺสทฺธินิสฺสรณ-
วิมุตฺตีนํ ปน อิธ โอกาโสว นตฺถิ. สราคมสฺส จิตฺตนฺติ สราคํ อสฺส จิตฺตํ. เสสํ
เหฏฺฐา วุตฺตนยตฺตา อุตฺตานตฺถเมว. อิมสฺมิมฺปิ ปพฺเพ สุทฺธวิปสฺสนาว กถิตาติ.
                   จิตฺตานุปสฺสนานิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺฐิตา.
                           ----------
                      ธมฺมานุปสฺสนานิทฺเทสวณฺณนา
                             นีวรณปพฺพ
     [๓๖๗] เอตฺตาวตา ยสฺมา กายานุปสฺสนาย รูปกฺขนฺธปริคฺคโหว กถิโต,
เวทนานุปสฺสนาย เวทนากฺขนธปริคฺคโหว, จิตฺตานุปสฺสนาย วิญฺญาณกฺขนฺธ-
ปริคฺคโหว. ตสฺมา อิทานิ สมฺปยุตฺตธมฺมสีเสน สญฺญาสงฺขารกฺขนฺธปริคฺคหมฺปิ
กเถตุํ ธมฺมานุปสฺสนํ ทสฺเสนฺโต กถญฺจ ภิกฺขูติอาทิมาห. ตตฺถ สนฺตนฺติ
อภิณฺหสมุทาจารวเสน  สํวิชฺชมานํ. อสนฺตนฺติ อสมุทาจารวเสน วา ปหีนตฺตา
วา อวิชฺชมานํ. ยถา จาติ เยน การเณน กามจฺฉนฺทสฺส อุปฺปาโท โหติ.
ตญฺจ ปชานาตีติ ตญฺจ การณํ ปชานาติ. อิมินา นเยน สพฺพปเทสุ อตฺโถ
เวทิตพฺโพ.
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. วินิมุตฺตํ
     ตตฺถ สุภนิมิตฺเต อโยนิโสมนสิกาเรน กามจฺฉนฺทสฺส อุปฺปาโท โหติ.
สุภนิมิตฺตํ นาม สุภมฺปิ สุภนิมิตฺตํ, สุภารมฺมณมฺปิ สุภนิมิตฺตํ. อโยนิโส-
มนสิกาโร นาม อนุปายมนสิกาโร อุปฺปถมนสิกาโร อนิจฺเจ นิจฺจนฺติ วา ทุกฺเข
สุขนฺติ วา อนตฺตนิ อตฺตาติ วา อสุเภ สุภนฺติ วา มนสิกาโร. ตํ ตตฺถ พหุลํ
ปวตฺตยโต กามจฺฉนฺโท อุปฺปชฺชติ. เตนาห ภควา:-
             "อตฺถิ ภิกฺขเว สุภนิมิตฺตํ, ตตฺถ อโยนิโสมนสิการพหุลีกาโร,
         อยมาหาโร อนุปฺปนฺนสฺส วา กามจฺฉนฺทสฺส อุปฺปาทาย
         อุปฺปนฺนสฺส วา กามจฺฉนฺทสฺส ภิยฺโยภาวาย เวปุลฺลายา"ติ. ๑-
     อสุภนิมิตฺเต ปน โยนิโสมนสิกาเรนสฺส ปหานํ โหติ. อสุภนิมิตฺตํ
นาม อสุภมฺปิ อสุภนิมิตฺตํ, อสุภารมฺมณมฺปิ อสุภนิมิตฺตํ. โยนิโสมนสิกาโร
นาม อุปายมนสิกาโร ปถมนสิกาโร อนิจฺเจ อนิจฺจนฺติ วา ทุกฺเข ทุกฺขนฺติ
วา อนตฺตนิ อนตฺตาติ วา อสุเภ อสุภนฺติ วา มนสิกาโร. ตํ ตตฺถ พหุลํ
ปวตฺตยโต กามจฺฉนฺโท ปหียติ. เตนาห ภควา:-
              "อตฺถิ ภิกฺขเว อสุภนิมิตฺตํ, ตตฺถ โยนิโสมนสิการพหุลีกาโร,
         อยมนาหาโร อนุปฺปนฺนสฺส วา กามจฺฉนฺทสฺส อุปฺปาทาย
         อุปฺปนฺนสฺส วา กามจฺฉนฺทสฺส ภิยฺโยภาวาย เวปุลฺลายา"ติ. ๒-
     อปิจ ฉ ธมฺมา กามจฺฉนฺทสฺส ปหานาย สํวตฺตนฺติ อสุภนิมิตฺตสฺส อุคฺคโห
อสุภภาวนานุโยโค อินฺทฺริเยสุ คุตฺตทฺวารตา โภชเน มตฺตญฺญุตา กลฺยาณมิตฺตตา
สปฺปายกถาติ. ทสวิธญฺหิ อสุภนิมิตฺตํ อุคฺคณฺหนฺตสฺสาปิ กามจฺฉนฺโท
ปหียติ, ภาเวนฺตสฺสาปิ, อินฺทฺริเยสุ ปิหิตทฺวารสฺสาปิ, จตุนฺนํ ปญฺจนฺนํ
อาโลปานํ โอกาเส สติ อุทกํ ปิวิตฺวา ยาปนสีลตาย โภชเน มตฺตญฺญุโนปิ.
เตเนว วุตฺตํ:-
@เชิงอรรถ:  สํ.ม. ๑๙/๒๓๒/๙๑          สํ.ม. ๑๙/๒๓๒/๙๔
          "จตฺตาโร ปญฺจ อาโลเป     อภุตฺวา อุทกํ ปิเว
           อลํ ผาสุวิหาราย          ปหิตตฺตสฺส ภิกฺขุโน"ติ. ๑-
     อสุภกมฺมิกติสฺสตฺเถรสทิเส อสุภภาวนารเต กลฺยาณมิตฺเต เสวนฺตสฺสาปิ
กามจฺฉนฺโท ปหียติ, ฐานนิสชฺชาทีสุ ทสอสุภนิสฺสิตสปฺปายกถายปิ ปหียติ. เตน
วุตฺตํ "ฉ ธมฺมา กามจฺฉนฺทสฺส ปหานาย สํวตฺตนฺตี"ติ. อิเมหิ ปน ฉหิ
ธมฺเมหิ ปหีนสฺส กามจฺฉนฺทสฺส อรหตฺตมคฺเคน อายตึ อนุปฺปาโท โหตีติ
ปชานาติ.
     ปฏิฆนิมิตฺเต อโยนิโสมนสิกาเรน ปน พฺยาปาทสฺส อุปฺปาโท โหติ.
ตตฺถ ปฏิฆมฺปิ ปฏิฆนิมิตฺตํ นาม, ปฏิฆารมฺมณมฺปิ ปฏิฆนิมิตฺตํ. อโยนิโสมนสิกาโร
สพฺพตฺถ เอกลกฺขโณว. ตํ ตสฺมึ นิมิตฺเต พหุลํ ปวตฺตยโต พฺยาปาโท อุปฺปชฺชติ.
เตนาห ภควา:-
              "อตฺถิ ภิกฺขเว ปฏิฆนิมิตฺตํ, ตตฺถ อโยนิโสมนสิการพหุลีกาโร,
         อยมาหาโร อนุปฺปนฺนสฺส วา พฺยาปาทสฺส อุปฺปาทาย
         อุปฺปนฺนสฺส วา พฺยาปาทสฺส ภิยฺโยภาวาย เวปุลฺลายา"ติ. ๒-
     เมตฺตาย ปน เจโตวิมุตฺติยา โยนิโสมนสิกาเรนสฺส ปหานํ โหติ. ตตฺถ
เมตฺตาติ วุตฺเต อปฺปนาปิ อุปจาโรปิ วฏฺฏติ, เจโตวิมุตฺตีติ อปฺปนาว.
โยนิโสมนสิกาโร วุตฺตลกฺขโณว. ตํ ตตฺถ พหุลํ ปวตฺตยโต พฺยาปาโท ปหียติ.
เตนาห ภควา:-
              "อตฺถิ ภิกฺขเว เมตฺตาเจโตวิมุตฺติ, ตตฺถ โยนิโสมนสิการพหุลีกาโร,
         อยมนาหาโร อนุปฺปนฺนสฺส วา พฺยาปาทสฺส อุปฺปาทาย
         อุปฺปนฺนสฺส วา พฺยาปาทสฺส ภิยฺโยภาวาย เวปุลฺลายา"ติ. ๓-
@เชิงอรรถ:  ขุ.เถร. ๒๖/๙๘๓/๓๙๕     สํ.ม. ๑๙/๒๓๒/๙๒    สํ.ม. ๑๙/๒๓๒/๙๔
     อปิจ ฉ ธมฺมา พฺยาปาทสฺส ปหานาย สํวตฺตนฺติ เมตฺตานิมิตฺตสฺส
อุคฺคโห เมตฺตาภาวนานุโยโค กมฺมสฺสกตาปจฺจเวกฺขณา ปฏิสงฺขานพหุลีกตา
กลฺยาณมิตฺตตา สปฺปายกถาติ. โอทิสฺสกาโนทิสฺสกทิสาผรณานญฺหิ อญฺญตรวเสน
เมตฺตํ อุคฺคณฺหนฺตสฺสาปิ พฺยาปาโท ปหียติ, โอธิโส อโนธิโส ทิสาผรณวเสน
เมตฺตํ ภาเวนฺตสฺสาปิ. "ตฺวํ เอตสฺส กุทฺโธ กึ กริสฺสสิ, กิมสฺส สีลาทีนิ
วินาเสตุํ สกฺขิสฺสสิ, นนุ ตฺวํ อตฺตโน กมฺเมน อาคนฺตฺวา อตฺตโน กมฺเมเนว
คมิสฺสสิ, ปรสฺส กุชฺฌนนฺนาม วีตจฺฉิตงฺคารตตฺตอโยสลากคูถาทีนิ คเหตฺวา
ปรสฺส ปหริตุกามตาสทิสํ โหติ. เอโสปิ ตว กุทฺโธ กึ กริสฺสติ, กินฺเต
สีลาทีนิ วินาเสตุํ สกฺขิสฺสติ, เอส อตฺตโน กมฺเมนาคนฺตฺวา อตฺตโน กมฺเมเนว
คมิสฺสติ, อปฺปฏิจฺฉิตปเหณกํ วิย ปฏิวาตขิตฺตรชมุฏฺฐิ ๑- วิย จ เอตสฺเสเวส
โกโธ มตฺถเก ปติสฺสตี"ติ เอวํ อตฺตโน จ ปรสฺส จ กมฺมสฺสกตํ ปจฺจเวกฺขโตปิ,
อุภยกมฺมสฺสกตํ ปจฺจเวกฺขิตฺวา ปฏิสงฺขาเน ฐิตสฺสาปิ, อสฺสคุตฺตตฺเถรสทิเส
เมตฺตาภาวนารเต กลฺยาณมิตฺเต เสวนฺตสฺสาปิ พฺยาปาโท ปหียติ. ฐานนิสชฺชาทีสุ
เมตฺตานิสฺสิตสปฺปายกถายปิ ปหียติ. เตน วุตฺตํ "ฉ ธมฺมา พฺยาปาทสฺส ปหานาย
สํวตฺตนฺตี"ติ. อิเมหิ ปน ฉหิ ธมฺเมหิ ปหีนสฺส พฺยาปาทสฺส อนาคามิมคฺเคน
อายตึ อนุปฺปาโท โหตีติ ปชานาติ.
     อรตีติอาทีสุ อโยนิโสมนสิกาเรน ถีนมิทฺธสฺส อุปฺปาโท โหติ. อรติ
นาม อุกฺกณฺฐิตตา, ตนฺที นาม กายาลสิยตา, วิชมฺภิกา ๒- นาม กายวินามนา,
ภตฺตสมฺมโท นาม ภตฺตมุจฺฉา ภตฺตปริฬาโห, เจตโส ลีนตฺตํ นาม จิตฺตสฺส
ลีนากาโร. อิเมสุ อรติอาทีสุ อโยนิโสมนสิการํ พหุลํ ปวตฺตยโต ถีนมิทฺธํ
อุปฺปชฺชติ. เตนาห ภควา:-
              "อตฺถิ ภิกฺขเว อรติ ตนฺที วิชิมฺภิกา ๒- ภตฺตสมฺมโท
         เจตโส จ ลีนตฺตํ, ตตฺถ อโยนิโสมนสิการพหุลีกาโร, อยมาหาโร
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม......รโชมุฏฺฐิ           ฉ.ม. วิชมฺภิตา
         อนุปฺปนฺนสฺส วา ถีนมิทฺธสฺส อุปฺปาทาย อุปฺปนฺนสฺส วา
         ถีนมิทฺธสฺส ภิยฺโยภาวาย เวปุลฺลายา"ติ. ๑-
     อารมฺภธาตุอาทีสุ ปน โยนิโสมนสิกาเรนสฺส ปหานํ โหติ. อารมฺภธาตุ
นาม ปฐมารมฺภวิริยํ, นิกฺกมธาตุ นาม โกสชฺชโต นิกฺขนฺตตฺตา ตโต พลวตรํ,
ปรกฺกมธาตุ นาม ปรปฺปรฏฺฐานํ อกฺกมนโต ตโตปิ พลวตรํ. อิมสฺมึ ติปฺปเภเท
วิริเย โยนิโสมนสิการํ พหุลํ ปวตฺตยโต ถีนมิทฺธํ ปหียติ. เตนาห ภควา:-
              "อตฺถิ ภิกฺขเว อารมฺภธาตุ นิกฺกมธาตุ ปรกฺกมธาตุ,
         ตตฺถ โยนิโสมนสิการพหุลีกาโร, อยมนาหาโร อนุปฺปนฺนสฺส
         วา ถีนมิทฺธสฺส อุปฺปาทาย อุปฺปนฺนสฺส วา ถีนมิทฺธสฺส
         ภิยฺโยภาวาย เวปุลฺลายา"ติ. ๒-
     อปิจ ฉ ธมฺมา ถีนมิทฺธสฺส ปหานาย สํวตฺตนฺติ อติโภชเน นิมิตฺตคฺคาโห
อิริยาปถสมฺปริวตฺตนตา อาโลกสญฺญามนสิกาโร อพฺโภกาสวาโส กลฺยาณมิตฺตตา
สปฺปายกถาติ. อาหรหตฺถกภุตฺตวมิตกตตฺถวฏฺฏกอลํสาฏกกากมาสกโภชนํ ภุญฺชิตฺวา
รตฺติฏฺฐานทิวาฏฺฐาเน นิสินฺนสฺส หิ สมณธมฺมํ กโรโต ถีนมิทฺธํ มหาหตฺถี วิย
โอตฺถรนฺตํ อาคจฺฉติ. จตุปญฺจอาโลปโอกาสํ ปน ฐเปตฺวา ปานียํ ปิวิตฺวา
ยาปนสีลสฺส ภิกฺขุโน ตํ น โหตีติ อติโภชเน นิมิตฺตํ คณฺหนฺตสฺสาปิ ถีนมิทฺธํ
ปหียติ. ยสฺมึ อิริยาปเถ ถีนมิทฺธํ โอกฺกมติ, ตโต อญฺญํ ปริวตฺเตนฺตสฺสาปิ,
รตฺตึ จนฺทาโลกทีปาโลกอุกฺกาโลเก ทิวา สุริยาโลกํ มนสิกโรนฺตสฺสาปิ, อพฺโภกาเส
วสนฺตสฺสาปิ, มหากสฺสปตฺเถรสทิเส ปหีนถีนมิทฺเธ กลฺยาณมิตฺเต เสวนฺตสฺสาปิ
ถีนมิทฺธํ ปหียติ. ฐานนิสชฺชาทีสุ ธุตงฺคนิสฺสิตสปฺปายกถายปิ ปหียติ. เตน วุตฺตํ
"ฉ ธมฺมา ถีนมิทฺธสฺส ปหานาย สํวตฺตนฺตี"ติ. อิเมหิ ปน ฉหิ ธมฺเมหิ
ปหีนสฺส ถีนมิทฺธสฺส อรหตฺตมคฺเคน อายตึ อนุปฺปาโท โหตีติ ปชานาติ.
@เชิงอรรถ:  สํ.ม. ๑๙/๒๓๒/๙๒             สํ.ม. ๑๙/๒๓๒/๙๔
     เจตโส อวูปสเม อโยนิโสมนสิกาเรน อุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจสฺส อุปฺปาโท โหติ.
อวูปสโม นาม อวูปสนฺตากาโร. อุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจเมเวตํ อตฺถโต. ตตฺถ
อโยนิโสมนสิการํ พหุลํ ปวตฺตยโต อุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจํ อุปฺปชฺชติ. เตนาห ภควา:-
              "อตฺถิ ภิกฺขเว เจตโส อวูปสโม, ตตฺถ อโยนิโสมนสิการพหุลีกาโร,
         อยมาหาโร อนุปฺปนฺสฺส วา อุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจสฺส
         อุปฺปาทาย อุปฺปนฺนสฺส วา อุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจสฺส ภิยฺโยภาวาย
         เวปุลฺลายา"ติ. ๑-
     สมาธิสงฺขาเต ปน เจตโส วูปสเม โยนิโสมนสิกาเรนสฺส ปหานํ โหติ.
เตนาห ภควา:-
              "อตฺถิ ภิกฺขเว เจตโส วูปสโม, ตตฺถ โยนิโสมนสิการพหุลีกาโร,
         อยมนาหาโร อนุปฺปนฺนสฺส วา อุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจสฺส
         อุปฺปาทาย อุปฺปนฺนสฺส วา อุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจสฺส ภิยฺโยภาวาย
         เวปุลฺลายา"ติ. ๒-
     อปิจ ฉ ธมฺมา อุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจสฺส ปหานาย สํวตฺตนฺติ พหุสฺสุตตา
ปริปุจฺฉกตา วินเย ปกตญฺญุตา วุฑฺฒเสวิตา กลฺยาณมิตฺตตา สปฺปายกถาติ.
พาหุสจฺเจนปิ หิ เอกํ วา เทฺว วา ตโย วา จตฺตาโร วา ปญฺจ วา นิกาเย
ปาลิวเสน จ อตฺถวเสน จ อุคฺคณฺหนฺตสฺสาปิ อุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจํ ปหียติ,
กปฺปิยากปฺปิยปริปุจฺฉาพหุลสฺสาปิ, วินยปญฺญตฺติยํ จิณฺณวสีภาวตาย ปกตญฺญุโนปิ,
วุฑฺเฒ มหลฺลกตฺเถเร อุปสงฺกมนฺตสฺสาปิ, อุปาลิตฺเถรสทิเส วินยธเร กลฺยาณมิตฺเต
เสวนฺตสฺสาปิ อุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจํ ปหียติ. ฐานนิสชฺชาทีสุ กปฺปิยากปฺปิยนิสฺสิต-
สปฺปายกถายปิ ปหียติ. เตน วุตฺตํ "ฉ ธมฺมา อุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจสฺส ปหานาย
สํวตฺตนฺตี"ติ. อิเมหิ ปน ฉหิ ธมฺเมหิ ๓- ปหีนสฺส อุทฺธจฺจสฺส อรหตฺตมคฺเคน
กุกฺกุจฺจสฺส อนาคามิมคฺเคน อายตึ อนุปฺปาโท โหตีติ ปชานาติ.
@เชิงอรรถ:  สํ.ม. ๑๙/๒๓๒/๙๒     สํ.ม. ๑๙/๒๓๒/๙๔
@ ฉ.ม. ฉหิ ธมฺเมหิ ปหีเน อุทฺธจฺจกุกฺกุจฺเจ
     วิจิกิจฺฉาฐานิเยสุ ธมฺเมสุ อโยนิโสมนสิกาเรน วิจิกิจฺฉาย อุปฺปาโท โหติ.
วิจิกิจฺฉาฐานิยา ธมฺมา นาม ปุนปฺปุนํ วิจิกิจฺฉาย การณตฺตา วิจิกิจฺฉาว. ตตฺถ
อโยนิโสมนสิการํ พหุลํ ปวตฺตยโต วิจิกิจฺฉา อุปฺปชฺชติ. เตนาห ภควา:-
              "อตฺถิ ภิกฺขเว วิจิกิจฺฉฏฺฐานิยา ๑- ธมฺมา, ตตฺถ อโยนิโส-
         มนสิการพหุลีกาโร, อยมาหาโร อนุปฺปนฺนาย วา วิจิกิจฺฉาย
         อุปฺปาทาย อุปฺปนฺนาย วา วิจิกิจฺฉาย ภิยฺโยภาวาย เวปุลฺลายา"ติ. ๒-
     กุสลาทิธมฺเมสุ โยนิโสมนสิกาเรน ปนสฺสา ปหานํ โหติ. เตนาห ภควา:-
              "อตฺถิ ภิกฺขเว กุสลากุสลา ธมฺมา สาวชฺชานวชฺชา
         ธมฺมา เสวิตพฺพาเสวิตพฺพา ธมฺมา ๓- หีนปฺปณีตา ธมฺมา กณฺหสุกฺกสปฺปฏิภาคา
         ธมฺมา, ตตฺถ โยนิโสมนสิการพหุลีกาโร,
         อยมนาหาโร อนุปฺปนฺนาย วา วิจิกิจฺฉาย อุปฺปาทาย อุปฺปนฺนาย
         วา วิจิกิจฺฉาย ภิยฺโยภาวาย เวปุลฺลายา"ติ. ๔-
     อปิจ ฉ ธมฺมา วิจิกิจฺฉาย ปหานาย สํวตฺตนฺติ พหุสฺสุตตา ปริปุจฺฉกตา
วินเย ปกตญฺญุตา อธิโมกฺขพหุลตา กลฺยาณมิตฺตตา สปฺปายกถาติ. พาหุสจฺเจนปิ
หิ เอกํ วา ฯเปฯ ปญฺจ วา นิกาเย ปาลิวเสน จ อตฺถวเสน จ
อุคฺคณฺหนฺตสฺสาปิ วิจิกิจฺฉา ปหียติ, ตีณิ รตนานิ อารพฺภ ปริปุจฺฉาพหุลสฺสาปิ,
วินเย จิณฺณวสีภาวสฺสาปิ, ตีสุ รตเนสุ โอกปฺปนิยสทฺธาสงฺขาตอธิโมกฺขพหุลสฺสาปิ,
สทฺธาธิมุตฺเต วกฺกลิตฺเถรสทิเส กลฺยาณมิตฺเต เสวนฺตสฺสาปิ วิจิกิจฺฉา ปหียติ.
ฐานนิสชฺชาทีสุ ติณฺณํ รตนานํ คุณนิสฺสิตสปฺปายกถายปิ ปหียติ. เตน วุตฺตํ
"ฉ ธมฺมา วิจิกิจฺฉาย ปหานาย สํวตฺตนฺตี"ติ. อิเมหิ ปน ฉหิ ธมฺเมหิ ปหีนาย
วิจิกิจฺฉาย โสตาปตฺติมคฺเคน อายตึ อนุปฺปาโท โหตีติ ปชานาติ.
                          นีวรณปพฺพวณฺณนา.
                           ----------
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. วิจิกิจฺฉาฐานียา      สํ.ม. ๑๙/๒๓๒/๙๒
@ ปาลิยํ "เสวิตพฺพาเสวิตพฺพา ธมฺมา"ติ ปาฐา น ทิสฺสนฺติ    สํ.ม. ๑๙/๒๓๒/๙๔
                         โพชฺฌงฺคปพฺพวณฺณนา
     โพชฺฌงฺคปพฺเพ สนฺตนฺติ ปฏิลาภวเสน วิชฺชมานํ. อสนฺตนฺติ อปฺปฏิลาภวเสน
อวิชฺชมานํ. ยถา จ อนุปฺปนฺนสฺสาติอาทีสุ ปน สติสมฺโพชฺฌงฺคสฺส ตาว:-
              "อตฺถิ ภิกฺขเว สติสมฺโพชฺฌงฺคฏฺฐานิยา ธมฺมา, ตตฺถ
         โยนิโสมนสิการพหุลีกาโร, อยมาหาโร อนุปฺปนฺนสฺส วา สติสมฺโพชฺฌงฺคสฺส
         อุปฺปาทาย อุปฺปนฺนสฺส วา สติสมฺโพชฺฌงฺคสฺส
         ภิยฺโยภาวาย เวปุลฺลาย ๑- ภาวนาย ปาริปูริยา สํวตฺตตี"ติ ๒-
เอวํ อุปฺปาโท โหติ. ตตฺถ สติเยว สติสมฺโพชฺฌงฺคฏฺฐานิยา ธมฺมา. โยนิโส-
มนสิกาโร วุตฺตลกฺขโณเยว. ตํ ตตฺถ พหุลํ ปวตฺตยโต สติสมฺโพชฺฌงฺโค อุปฺปชฺชติ.
     อปิจ จตฺตาโร ธมฺมา สติสมฺโพชฺฌงฺคสฺส อุปฺปาทาย สํวตฺตนฺติ
สติสมฺปชญฺญํ มุฏฺฐสฺสติปุคฺคลปริวชฺชนตา อุปฏฺฐิตสติปุคฺคลเสวนตา ตทธิมุตฺตตาติ.
อภิกฺกนฺตาทีสุ หิ สตฺตสุ ฐาเนสุ สติสมฺปชญฺเญน, ภตฺตนิกฺขิตฺตกากสทิเส
มุฏฺฐสฺสติปุคฺคเล ปริวชฺชเนน, ติสฺสทตฺตตฺเถรอภยตฺเถรสทิเส อุปฏฺฐิตสติปุคฺคเล
เสวเนน, ฐานนิสชฺชาทีสุ สติสมุฏฺฐาปนตฺถํ นินฺนโปณปพฺภารจิตฺตตาย จ
สติสมฺโพชฺฌงฺโค อุปฺปชฺชติ. เอวํ จตูหิ การเณหิ อุปฺปนฺนสฺส ปนสฺส อรหตฺตมคฺเคน
ภาวนาปาริปูรี โหตีติ ปชานาติ.
     ธมฺมวิจยสมฺโพชฺฌงฺคสฺส ปน:-
              "อตฺถิ ภิกฺขเว กุสลากุสลา ธมฺมา ฯเปฯ กณฺหสุกฺกสปฺปฏิภาคา
         ธมฺมา, ตตฺถ โยนิโสมนสิการพหุลีกาโร, อยมาหาโร
         อนุปฺปนฺนสฺส วา ธมฺมวิจยสมฺโพชฺฌงฺคสฺส อุปฺปาทาย อุปฺปนฺนสฺส
         วา ธมฺมวิจยสมฺโพชฺฌงฺคสฺส ภิยฺโยภาวาย เวปุลฺลาย ภาวนาย
         ปาริปูริยา สํวตฺตตี"ติ ๓-
@เชิงอรรถ:  ปาลิยํ "ภิยฺโยภาวาย เวปุลฺลายา"ติ ปาฐา น ทิสฺสนฺติ     สํ.ม. ๑๙/๑๘๓/๖๐
@ สํ.ม. ๑๙/๒๓๒/๙๒
เอวํ อุปฺปาโท โหติ.
     อปิจ สตฺต ธมฺมา ธมฺมวิจยสมฺโพชฺฌงฺคสฺส อุปฺปาทาย สํวตฺตนฺติ
ปริปุจฺฉกตา วตฺถุวิสทกิริยา อินฺทฺริยสมตฺตปฏิปาทนา ทุปฺปญฺญปุคฺคลปริวชฺชนา
ปญฺญวนฺตปุคฺคลเสวนา คมฺภีรญาณจริยปจฺจเวกฺขณา ตทธิมุตฺตตาติ. ตตฺถ
ปริปุจฺฉกตาติ ขนฺธธาตุอายตนอินฺทฺริยพลโพชฺฌงฺคมคฺคงฺคฌานสมถวิปสฺสนานํ อตฺถ-
สนฺนิสฺสิตปริปุจฺฉาพหุลตา. วตฺถุวิสทกิริยาติ อชฺฌตฺติกพาหิรานํ วตฺถูนํ
วิสทภาวกรณํ. ยทา หิสฺส เกสนขโลมานิ ทีฆานิ โหนฺติ, สรีรํ วา อุสฺสนฺนโทสญฺเจว
เสทมลมกฺขิตญฺจ, ตทา อชฺฌตฺติกํ วตฺถุ อวิสทํ โหติ อปริสุทฺธํ. ยทา ปน
จีวรํ ชิณฺณํ กิลิฏฺฐํ ทุคฺคนฺธํ โหติ, เสนาสนํ วา อุกฺลาปํ, ตทา พาหิรํ
วตฺถุ อวิสทํ โหติ อปริสุทฺธํ. ตสฺมา เกสาทิเฉทเนน อุทฺธํวิเรจนอโธวิเรจนาทีหิ
สรีรสลฺลหุกภาวกรเณน อุจฺฉาทนฺนหาปเนน จ อชฺฌตฺติกวตฺถุ วิสทํ กาตพฺพํ,
สูจิกมฺมโธวนรชนปริภณฺฑกรณาทีหิ พาหิรวตฺถุ วิสทํ กาตพฺพํ. เอตสฺมิญฺหิ
อชฺฌตฺติกพาหิเร วตฺถุมฺหิ อวิสเท อุปฺปนฺเนสุ จิตฺตเจตสิเกสุ ญาณมฺปิ อวิสทํ
โหติ อปริสุทฺธํ อปริสุทฺธานิ ทีปกปลฺลิกวฏฺฏิเตลานิ นิสฺสาย อุปฺปนฺนทีปสิขาย
โอภาโส วิย. วิสเท ปน อชฺฌตฺติกพาหิเร วตฺถุมฺหิ อุปฺปนฺเนสุ จิตฺตเจตสิเกสุ
ญาณมฺปิ วิสทํ โหติ ปริสุทฺธํ ปริสุทฺธานิ ทีปกปลฺลิกวฏฺฏิเตลานิ นิสฺสาย
อุปฺปนฺนทีปสิขาย โอภาโส วิย. เตน วุตฺตํ "วตฺถุวิสทกิริยา ธมฺมวิจย-
สมฺโพชฺฌงฺคสฺส อุปฺปาทาย สํวตฺตตี"ติ.
     อินฺทฺริยสมตฺตปฏิปาทนา นาม สทฺธาทีนํ อินฺทฺริยานํ สมภาวกรณํ. สเจ หิสฺส
สทฺธินฺทฺริยํ พลวํ โหติ, อิตรานิ มนฺทานิ. ตโต วิริยินฺทฺริยํ ปคฺคหกิจฺจํ,
สตินฺทฺริยํ อุปฏฺฐานกิจฺจํ, สมาธินฺทฺริยํ อวิกฺเขปกิจฺจํ, ปญฺญินฺทฺริยํ
ทสฺสนกิจฺจํ กาตุํ น สกฺโกติ. ตสฺมา ตํ ธมฺมสภาวปจฺจเวกฺขเณน วา ยถา วา มนสิกโรโต
พลวํ ชาตํ, ตถา อมนสิกาเรน หาเปตพฺพํ. วกฺกลิตฺเถรวตฺถุ เจตฺถ นิทสฺสนํ.
สเจ ปน วิริยินฺทฺริยํ พลวํ โหติ, อถ เนว สทฺธินฺทฺริยํ อธิโมกฺขกิจฺจํ กาตุํ
สกฺโกติ, น อิตรานิ อิตรกิจฺจเภทํ. ตสฺมา ตํ ปสฺสทฺธาทิภาวนาย หาเปตพฺพํ.
ตตฺราปิ โสณตฺเถรวตฺถุ ทสฺเสตพฺพํ. เอวํ เสเสสุปิ เอกสฺส พลวภาเว สติ
อิตเรสํ อตฺตโน กิจฺเจสุ อสมตฺถตา เวทิตพฺพา.
     วิเสสโต ปเนตฺถ สทฺธาปญฺญานํ สมาธิวิริยานญฺจ สมตํ ปสํสนฺติ.
พลวสทฺโธ หิ มนฺทปญฺโญ มุทฺธปฺปสนฺโน โหติ, อวตฺถุสฺมึ ปสีทติ. พลวปญฺโญ
มนฺทสทฺโธ เกราฏิกปกฺขํ ภชติ, เภสชฺชสมุฏฺฐิโต วิย โรโค อเตกิจฺโฉ โหติ.
จิตฺตุปฺปาทมตฺเตเนว กุสลํ โหตีติ อติธาวิตฺวา ทานาทีนิ ปุญฺญานิ อกโรนฺโต
นิรเย อุปฺปชฺชติ. อุภินฺนํ ปน สมตาย วตฺถุสฺมึเยว ปสีทติ. พลวสมาธึ ปน
มนฺทวิริยํ สมาธิสฺส โกสชฺชปกฺขตฺตา โกสชฺชํ อธิภวติ. พลววิริยํ มนฺทสมาธึ
วิริยสฺส อุทฺธจฺจปกฺขตฺตา อุทฺธจฺจํ อธิภวติ. สมาธิ ปน วิริเยน สํโยชิโต
โกสชฺเช ปติตุํ น ลภติ, วิริยํ สมาธินา สํโยชิตํ อุทฺธจฺเจ ปติตุํ น ลภติ.
ตสฺมา ตทุภยมฺปิ สมํ กาตพฺพํ. อุภยสมตาย หิ อปฺปนา โหติ. อปิจ สมาธิ-
กมฺมิกสฺส พลวตีปิ สทฺธา วฏฺฏติ. เอวํ โส สทฺทหนฺโต โอกปฺเปนฺโต อปฺปนํ
ปาปุณิสฺสติ.
     สมาธิปญฺญาสุ ปน สมาธิกมฺมิกสฺส เอกคฺคตา พลวตี วฏฺฏติ. เอวญฺหิ
โส อปฺปนํ ปาปุณาติ. วิปสฺสนากมฺมิกสฺส หิ ๑- ปญฺญา พลวตี วฏฺฏติ. เอวญฺหิ
โส ลกฺขณปฏิเวธํ ปาปุณาติ. อุภินฺนํ ปน สมตายปิ ๒- อปฺปนา โหติเยว. สติ
ปน สพฺพตฺถ พลวตี วฏฺฏติ. สติ หิ จิตฺตํ อุทฺธจฺจปกฺขิกานํ สทฺธาวิริยปญฺญานํ
วเสน อุทฺธจฺจปาตโต โกสชฺชปกฺขิเกน จ สมาธินา โกสชฺชปาตโต รกฺขติ.
ตสฺมา สา โลณธูปนํ วิย สพฺพพฺยญฺชเนสุ สพฺพกมฺมิกอมจฺโจ วิย จ สพฺพราช-
กิจฺเจสุ สพฺพตฺถ อิจฺฉิตพฺพา. เตนาห "สติ จ ปน สพฺพตฺถิกา วุตฺตา ๓-
ภควตา. กึการณา? จิตฺตญฺหิ สติปฏิสรณํ, อารกฺขปจฺจุปฏฺฐานา จ สติ. น
วินา สติยา จิตฺตสฺส ปคฺคหนิคฺคโห โหตี"ติ.
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. หิ-สทฺโท น ทิสฺสติ         ฉ.ม. สมตาย       สํ.ม. ๑๙/๒๓๔/๑๐๒
     ทุปฺปญฺญปุคฺคลปริวชฺชนา นาม ขนฺธาทิเภเท อโนคาฬฺหปญฺญานํ ทุมฺเมธปุคฺคลานํ
อารกา ปริวชฺชนํ. ปญฺญวนฺตปุคฺคลเสวนา นาม สมปญฺญาสลกฺขณปริคฺคาหิกาย
อุทยพฺพยปญฺญาย สมนฺนาคตปุคฺคลเสวนา. คมฺภีรญาณจริยปจฺจเวกฺขณา นาม
คมฺภีเรสุ ขนฺธาทีสุ ปวตฺตาย คมฺภีรปญฺญาย ปเภทปจฺจเวกฺขณา. ตทธิมุตฺตตา
นาม ฐานนิสชฺชาทีสุ ธมฺมวิจยสมฺโพชฺฌงฺคสมุฏฺฐาปนตฺถํ นินฺนโปณปพฺภารจิตฺตตา.
เอวํ อุปฺปนฺนสฺส ปนสฺส อรหตฺตมคฺเคน ภาวนาปาริปูรี โหตีติ ปชานาติ.
     วิริยสมฺโพชฺฌงฺคสฺส:-
              "อตฺถิ ภิกฺขเว อารมฺภธาตุ นิกฺกมธาตุ ปรกฺกมธาตุ, ตตถ
         โยนิโสมนสิการพหุลีกาโร, อยมาหาโร อนุปฺปนฺนสฺส วา วิริยสมฺโพชฺฌงฺคสฺส
         อุปฺปาทาย อุปฺปนฺนสฺส วา วิริยสมฺโพชฺฌงฺคสฺส
         ภิยฺโยภาวาย เวปุลฺลาย ภาวนาย ปาริปูริยา สํวตฺตตี"ติ ๑-
เอวํ อุปฺปาโท โหติ.
     อปิจ เอกาทส ธมฺมา วิริยสมฺโพชฺฌงฺคสฺส อุปฺปาทาย สํวตฺตนฺติ
อปายภยปจฺจเวกฺขณตา อานิสฺสทสฺสาวิตา คมนวีถิปจฺจเวกฺขณตา ปิณฺฑปาตา-
ปจายนตา ทายชฺชมหตฺตปจฺจเวกฺขณตา สตฺถุมหตฺตปจฺจเวกฺขณตา ชาติมหตฺต-
ปจฺจเวกฺขณตา สพฺรหฺมจาริมหตฺตปจฺจเวกฺขณตา กุสีตปุคฺคลปริวชฺชนตา อารทฺธวิริย-
ปุคฺคลเสวนตา ตทธิมุตฺตตาติ.
     ตตฺถ นิรเยสุ ปญฺจวิธพนฺธนกมฺมกรณโต ๒- ปฏฺฐาย มหาทุกฺขํ อนุภวนกาเลปิ,
ติรจฺฉานโยนิยํ ชาลกฺขิปกุมินาทีหิ คหิตกาเลปิ, ปาจนกณฺฏกาทิปฺปหาราภิตุนฺนสฺส ๓-
ปน สกฏวหนาทิกาเลปิ, ปิตฺติวิสเย อเนกานิปิ วสฺสสหสฺสานิ เอกํ
พุทฺธนฺตรํ วาปิ ๔- ขุปฺปิปาสาหิ อาตุรีภูตกาเลปิ, กาฬกิญฺชิกาสุเรสุ
สฏฺฐิหตฺถอสีติหตฺถปฺปมาเณน อฏฺฐิจมฺมมตฺเตเนว อตฺตภาเวน
@เชิงอรรถ:  สํ.ม. ๑๙/๒๓๒/๙๓      ฉ.ม......การณโต
@ ฉ.ม. ปาชนกณฺฏกาทิปฺปหารวิตุนฺนสฺส    ฉ.ม. พุทฺธนฺตรมฺปิ
วาตาตปาทิทุกฺขานุภวนกาเลปิ น สกฺกา วิริยสมฺโพชฺฌงฺคํ อุปฺปาเทตุํ, อยเมว เต
ภิกฺขุ กาโล วิริยกรณายาติ เอวํ อปายภยํ ปจฺจเวกฺขนฺตสฺสาปิ วิริยสมฺโพชฺฌงฺโค
อุปฺปชฺชติ. น สกฺกา กุสีเตน นว โลกุตฺตรธมฺมา ลทฺธุํ, อารทฺธวิริเยเนว สกฺกา,
อยมานิสํโส วิริยสฺสาติ เอวํ อานิสํสทสฺสาวิโนปิ อุปฺปชฺชติ. สพฺพพุทฺธปจฺเจก-
พุทฺธมหาสาวเกเหว เต คตมคฺโค คนฺตพฺโพ, โส จ น สกฺกา กุสีเตน
คนฺตุนฺติ เอวํ คมนวีถึ ปจฺจเวกฺขนฺตสฺสาปิ อุปฺปชฺชติ. เย ตํ ปิณฺฑปาตาทีหิ
อุปฏฺฐหนฺติ, อิเม เต มนุสฺสา เนว ญาตกา, น ทาสกมฺมกรา, นาปิ ตํ
นิสฺสาย ชีวิสฺสามาติ เต ปณีตานิ ปิณฺฑปาตาทีนิ เทนฺติ, อถโข อตฺตโน
การานํ มหปฺผลตํ ปจฺจาสึสมานา เทนฺติ. สตฺถาราปิ "อยํ อิเม ปจฺจเย
ปริภุญฺชิตฺวา กายทฬฺหีพหุโล สุขํ วิหริสฺสตี"ติ น เอวญฺจ สมฺปสฺสตา ตุยฺหํ
ปจฺจยา อนุญฺญาตา, อถโข "อยํ อิเม ปริภุญฺชมาโน สมณธมฺมํ กตฺวา
วฏฺฏทุกฺขโต มุจฺจิสฺสตี"ติ เต ปจฺจยา อนุญฺญาตา. โสทานิ ตฺวํ กุสีโต วิหรนฺโต
น ตํ ปิณฺฑปาตํ อปจายิสฺสสิ. อารทฺธวิริยสฺเสว หิ ปิณฺฑปาตาปจายนํ นาม
โหตีติ เอวํ ปิณฺฑปาตาปจายนํ ปจฺจเวกฺขนฺตสฺสาปิ อุปฺปชฺชติ มหามิตฺตตฺเถรสฺส
วิย.
     เถโร กิร กสฺสกเลเณ นาม ปฏิวสติ, ตสฺส จ โคจรคาเม เอกา
มหาอุปาสิกา เถรํ ปุตฺตํ กตฺวา ปฏิชคฺคติ. สา เอกทิวสํ อรญฺญํ คจฺฉนฺตี
ธีตรํ อาห "อมฺม อสุกสฺมึ ฐาเน ปุราณตณฺฑุลา, อสุกสฺมึ ขีรํ, อสุกสฺมึ
สปฺปิ, อสุกสฺมึ ผาณิตํ, ตว ภาติกสฺส อยฺยสฺส มิตฺตสฺส อาคตกาเล ภตฺตํ
ปจิตฺวา ขีรสปฺปิผาณิเตหิ สทฺธึ เทหิ, ตฺวญฺจ ภุญฺเชยฺยาสี"ติ. ตฺวํ ปน อมฺม
กึ ภุญฺชิสฺสสีติ. อหํ ปน หิยฺโย ปกฺกํ ปาริวาสิกภตฺตํ กญฺชิเยน ภุตฺตมฺหีติ.
ทิวา กึ ภุญฺชิสฺสสิ อมฺมาติ. สากปณฺณํ ปกฺขิปิตฺวา กณตณฺฑุเลหิ อมฺพิลยาคุํ
ปจิตฺวา ฐเปหิ อมฺมาติ.
     เถโร จีวรํ ปารุปิตฺวา ปตฺตํ นีหรนฺโตว ตํ สทฺทํ สุตฺวา อตฺตานํ โอวทิ:-
มหาอุปาสิกา กิร กญฺชิเยน ปาริวาสิกภตฺตํ ภุญฺชิ, ทิวาปิ สากปณฺณมฺพิลยาคุํ ๑-
ปณฺณมฺพิลยาคุํ ๑- ภุญฺชิสฺสติ, ตุยฺหํ อตฺถาย ปน ปุราณตณฺฑุลาทีนิ อาจิกฺขติ.
ตํ นิสฺสาย โข ปเนสา เนว เขตฺตํ น วตฺถุํ น ภตฺตํ น วตฺถํ ปจฺจาสึสติ,
ติสฺโส ปน สมฺปตฺติโย ปตฺถยมานา เทติ. ตฺวํ เอติสฺสา ตา สมฺปตฺติโย ทาตุํ
สกฺขิสฺสสิ น สกฺขิสฺสสีติ. อยํ โข ปน ปิณฺฑปาโต ตยา สราเคน สโทเสน
สโมเหน น สกฺกา ภุญฺชิตุนฺติ ปตฺตํ ถวิกายํ ปกฺขิปิตฺวา คณฺฐิกํ มุญฺจิตฺวา
นิวตฺติตฺวา กสฺสกเลณเมว คนฺตฺวา ปตฺตํ เหฏฺฐามญฺเจ จีวรํ จีวรวํเส ฐเปตฺวา
อรหตฺตํ อปาปุณิตฺวา น นิกฺขมิสฺสามีติ วิริยํ อธิฏฺฐหิตฺวา นิสีทิ. ทีฆรตฺตํ
อปฺปมตฺโต หุตฺวา นิวุตฺถภิกฺขุ วิปสฺสนํ วฑฺเฒตฺวา ปุเรภตฺตเมว อรหตฺตํ ปตฺวา
วิกสมานมิว ปทุมํ มหาขีณาสโว สิตํ กโรนฺโตว นิสีทิ. เลณทฺวาเร รุกฺขมฺหิ
อธิวตฺถา เทวตา:-
          "นโม เต ปุริสาชญฺญ        นโม เต ปุริสุตฺตม
           ยสฺส เต อาสวา ขีณา      ทกฺขิเณยฺโยสิ มาริสา"ติ
อุทานํ อุทาเนตฺวา "ภนฺเต ปิณฺฑาย ปวิฏฺฐานํ ตุมฺหาทิสานํ อรหนฺตานํ ภิกฺขํ
ทตฺวา มหลฺลกิตฺถิโย ทุกฺขา มุจฺจิสฺสนฺตี"ติ อาห.
     เถโร อุฏฺฐหิตฺวา ทฺวารํ วิวริตฺวา กาลํ โอโลเกนฺโต ปาโตเยวาติ ญตฺวา
ปตฺตจีวรมาทาย คามํ ปาวิสิ. ทาริกาปิ ภตฺตํ สมฺปาเทตฺวา "อิทานิ เม ภาตา
อาคมิสฺสติ, อิทานิ เม ภาตา อาคมิสฺสตี"ติ ทฺวารํ วิวริตฺวา โอโลกยมานา
นิสีทิ. สา เถเร ฆรทฺวารํ สมฺปตฺเต ปตฺตํ คเหตฺวา สปฺปิผาณิตโยชิตสฺส
ขีรปิณฺฑปาตสฺส ปูเรตฺวา หตฺเถ ฐเปสิ. เถโร "สุขํ ๒- โหตู"ติ อนุโมทนํ
กตฺวา ปกฺกามิ. สาปิ ตํ โอโลกยมานา อฏฺฐาสิ.
     เถรสฺส หิ ตทา อติวิย ปริสุทฺโธ ฉวิวณฺโณ อโหสิ, วิปฺปสนฺนานิ
อินฺทฺริยานิ, มุขํ พนฺธนา มุตฺตตาลปกฺกํ วิย อติวิโรจิตฺถ. ๓- มหาอุปาสิกา
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. กณปณฺณมฺพิลยาคุํ    ม. สุขี    ฉ.ม. อติวิย วิโรจิตฺถ
อรญฺญา อาคนฺตฺวา "กึ อมฺม ภาติโก เต อาคโต"ติ ปุจฺฉิ. สา สพฺพนฺตํ
ปวตฺตึ อาโรเจสิ, อุปาสิกา "อชฺช เม ปุตฺตสฺส ปพฺพชิตกิจฺจํ มตฺถกํ ปตฺตนฺ"ติ
ญตฺวา "อภิรมติ เต อมฺม ภาตา พุทฺธสาสเน น อุกฺกณฺฐตี"ติ อาห.
     มหนฺตํ โข ปเนตํ สตฺถุ ทายชฺชํ, ยทิทํ สตฺต อริยธนานิ นาม, ตํ
น สกฺกา กุสีเตน คเหตุํ. ยถา หิ วิปฺปฏิปนฺนํ ปุตฺตํ มาตาปิตโร "อยํ
อมฺหากํ อปุตฺโต"ติ ปริพาหิรํ กโรนฺติ, โส เตสํ อจฺจเยน ทายชฺชํ น ลภติ,
เอวํ กุสีโตปิ อิทํ อริยธนทายชฺชํ น ลภติ, อารทฺธวิริโยว ลภตีติ ทายชฺชมหตฺตํ
ปจฺจเวกฺขโตปิ อุปฺปชฺชติ. มหา โข ปน เน สตฺถา, สตฺถุโน หิ เต มาตุ
กุจฺฉิสฺมึ ปฏิสนฺธิคฺคหณกาเลปิ อภินิกฺขมเนปิ อภิสมฺโพธิยมฺปิ
ธมฺมจกฺกปฺปวตฺตนยมกปาฏิหาริยเทโวโรหนอายุสงฺขารโวสฺสชฺชเนสุปิ ปรินิพฺพานกาเลปิ
ทสสหสฺสิโลกธาตุ กมฺปิตฺถ, ยุตฺตํ นุ เต เอวรูปสฺส สตฺถุโน สาสเน ปพฺพชิตฺวา
กุสีเตน ภวิตุนฺติ เอวํ สตฺถุมหตฺตํ ปจฺจเวกฺขโตปิ อุปฺปชฺชติ.
     ชาติยาปิ ตฺวํ อิทานิ น ลามกชาติโกสิ, อสมฺภินฺนาย มหาสมฺมตปเวณิยา
อาคเต โอกฺกากราชวํเส ชาโต สิริสุทฺโธทนมหาราชสฺส จ มหามายาเทวิยา จ
จ นตฺตา ราหุลภทฺทสฺส กนิฏฺโฐ, ตยา นาม เอวรูเปน ชินปุตฺเตน หุตฺวา
น ยุตฺตํ กุสีเตน วิหริตุนฺติ เอวํ ชาติมหตฺตํ ปจฺจเวกฺขโตปิ อุปฺปชฺชติ.
สาริปุตฺตโมคฺคลฺลานา เจว อสีติมหาสาวกา จ วิริเยเนว โลกุตฺตรธมฺมํ
ปฏิวิชฺฌึสุ, ตฺวํ เอเตสํ สพฺรหฺมจารีนํ มคฺคํ ปฏิปชฺชสิ, น ปฏิปชฺชสีติ เอวํ
สพฺรหฺมจาริมหตฺตํ ปจฺจเวกฺขโตปิ อุปฺปชฺชติ.
     กุจฺฉึ ปูเรตฺวา ฐิตอชครสทิเส วิสฺสฏฺฐกายิกเจตสิกวิริเย กุสีตปุคฺคเล
ปริวชฺเชนฺตสฺสาปิ, อารทฺธวิริเย ปหิตตฺเต ปุคฺคเล เสวนฺตสฺสาปิ, ฐานนิสชฺชาทีสุ
วิริยุปฺปาทนตฺถํ นินฺนโปณปพฺภารจิตฺตสฺสาปิ อุปฺปชฺชติ. เอวํ อุปฺปนฺนสฺส
ปนสฺส อรหตฺตมคฺเคน ภาวนาปาริปูรี โหตีติ ปชานาติ.
     ปีติสมฺโพชฺฌงฺคสฺส:-
              "อตฺถิ ภิกฺขเว ปีติสมฺโพชฺฌงฺคฏฺฐานิยา ธมฺมา, ตตฺถ
         โยนิโสมนสิการพหุลีกาโร, อยมาหาโร อนุปฺปนฺนสฺส วา ปีติสมฺโพชฺฌงฺคสฺส
         อุปฺปาทาย อุปฺปนฺนสฺส วา ปีติสมฺโพชฺฌงฺคสฺส
         ภิยฺโยภาวาย เวปุลฺลาย ภาวนาย ปาริปูริยา สํวตฺตตี"ติ ๑-
เอวํ อุปฺปาโท โหติ. ตตฺถ ปีติเยว ปีติสมฺโพชฺฌงฺคฏฺฐานิยา ธมฺมา นาม.
ตสฺสา อุปฺปาทกมนสิกาโร โยนิโสมนสิกาโร นาม.
     อปิจ เอกาทส ธมฺมา ปีติสมฺโพชฺฌงฺคสฺส อุปฺปาทาย สํวตฺตนฺติ พุทฺธานุสฺสติ,
ธมฺมานุสฺสติ. สํฆานุสฺสติ, สีลจาคเทวตานุสฺสติ, อุปสมานุสฺสติ,
ลูขปุคฺคลปริวชฺชนตา สินิทฺธปุคฺคลเสวนตา ปสาทนียสุตฺตนฺตปจฺจเวกฺขณตา
ตทธิมุตฺตตาติ.
     พุทฺธคุเณ อนุสฺสรนฺตสฺสาปิ หิ ยาว อุปจารา สกลสรีรํ ผรมาโน
ปีติสมฺโพชฺฌงฺโค อุปฺปชฺชติ. ธมฺมสํฆคุเณ อนุสฺสรนฺตสฺสาปิ, ทีฆรตฺตํ อขณฺฑํ
กตฺวา รกฺขิตํ จตุปาริสุทฺธิสีลํ ปจฺจเวกฺขนฺตสฺสาปิ, คิหิโน ทสสีลํ ปญฺจสีลํ
ปจฺจเวกฺขนฺตสฺสาปิ, ทุพฺภิกฺขภยาทีสุ ปณีตโภชนํ สพฺรหฺมจารีนํ ทตฺวา "เอวํ
นาม อทมฺหา"ติ จาคํ ปจฺจเวกฺขนฺตสฺสาปิ, คิหิโนปิ เอวรูเป กาเล สีลวนฺตานํ
ทินฺนทานํ ปจฺจเวกฺขนฺตสฺสาปิ, เยหิ คุเณหิ สมนฺนาคตา เทวตา เทวตฺตํ ปตฺตา,
ตถารูปานํ คุณานํ อตฺตนิ อตฺถิตํ ปจฺจเวกฺขนฺตสฺสาปิ, สมาปตฺติยา วิกฺขมฺภิเต
กิเลเส สฏฺฐีปิ สตฺตติปิ วสฺสานิ น สมุทาจรนฺตีติ ปจฺจเวกฺขนฺตสฺสาปิ,
เจติยทสฺสนโพธิทสฺสนเถรทสฺสเนสุ อสกฺกจฺจกิริยาย สํสูจิตลูขภาเว พุทฺธาทีสุ
ปสาทสิเนหาภาเวน คทฺรภปิฏฺเฐ รชสทิเส ลูขปุคฺคเล ปริวชฺเชนฺตสฺสาปิ,
พุทฺธาทีสุ ปสาทพหุเล มุทุจิตฺเต สินิทฺธปุคฺคเล เสวนฺตสฺสาปิ,
รตนตฺตยคุณปริทีปเก ปสาทนียสุตฺตนฺเต ปจฺจเวกฺขนฺตสฺสาปิ, ฐานนิสชฺชาทีสุ
ปีติอุปฺปาทนตฺถํ นินฺนโปณปพฺภารจิตฺตสฺสาปิ อุปฺปชฺชติ. เอวํ อุปฺปนฺนสฺส ปนสฺส
อรหตฺตมคฺเคน ภาวนาปาริปูรี โหตีติ ปชานาติ.
@เชิงอรรถ:  สํ.ม. ๑๙/๒๓๒/๙๓
     ปสฺสทฺธิสมฺโพชฺฌงฺคสฺส:-
             "อตฺถิ ภิกฺขเว กายปฺปสฺสทฺธิ จิตฺตปฺปสฺสทฺธิ, ตตฺถ
        โยนิโสมนสิการพหุลีกาโร, อยมาหาโร อนุปฺปนฺนสฺส วา ปสฺสทฺธิสมฺโพชฺฌงฺคสฺส
        อุปฺปาทาย อุปฺปนฺนสฺส วา ปสฺสทฺธิสมฺโพชฺฌงฺคสฺส
        ภิยฺโยภาวาย เวปุลฺลาย ภาวนาย ปาริปูริยา สํวตฺตตี"ติ ๑-
เอวํ อุปฺปาโท โหติ. อปิจ สตฺต ธมฺมา ปสฺสทฺธิสมฺโพชฺฌงฺคสฺส อุปฺปาทาย
สํวตฺตนฺติ ปณีตโภชนเสวนตา อุตุสุขเสวนตา อิริยาปถสุขเสวนตา
มชฺฌตฺตปโยคตา สารทฺธกายปุคฺคลปริวชฺชนตา ปสฺสทฺธกายปุคฺคลเสวนตา ตทธิมุตฺตตาติ.
ปณีตํ หิ สินิทฺธํ สปฺปายโภชนํ ภุญฺชนฺตสฺสาปิ, สีตุเณฺหสุ อุตูสุ ฐานาทีสุ จ
อิริยาปเถสุ สปฺปายํ อุตุญฺจ อิริยาปถญฺจ เสวนฺตสฺสาปิ ปสฺสทฺธิ อุปฺปชฺชติ.
โย ปน มหาปุริสชาติโก สพฺพอุตุอิริยาปถกฺขโมว โหติ, น ตํ สนฺธาเยตํ วุตฺตํ.
ยสฺส สภาควิสภาคตา อตฺถิ, ตสฺเสว วิสภาเค อุตุอิริยาปเถ วชฺเชตฺวา สภาเค
เสวนฺตสฺสาปิ อุปฺปชฺชติ. มชฺฌตฺตปโยโค วุจฺจติ อตฺตโน จ ปรสฺส จ
กมฺมสฺสกตปจฺจเวกฺขณา, อิมินา มชฺฌตฺตปโยเคน อุปฺปชฺชติ. โย เลฑฺฑุทณฺฑาทีหิ
ปรํ วิเหฐยมาโนว วิจรติ, เอวรูปํ สารทฺธกายํ ปุคฺคลํ ปริวชฺเชนฺตสฺสาปิ,
สญฺญตปาทปาณึ ปสฺสทฺธกายํ ปุคฺคลํ เสวนฺตสฺสาปิ, ฐานนิสชฺชาทีสุ
ปสฺสทฺธิอุปฺปาทนตฺถาย นินฺนโปณปพฺภารจิตฺตสฺสาปิ อุปฺปชฺชติ. เอวํ อุปฺปนฺนสฺส
ปนสฺส อรหตฺตมคฺเคน ภาวนาปาริปูรี โหตีติ ปชานาติ.
     สมาธิสมฺโพชฺฌงฺคสฺส:-
              "อตฺถิ ภิกฺขเว สมาธินิมิตฺตํ ๒- อพฺยคฺคนิมิตฺตํ, ตตฺถ
         โยนิโสมนสิการพหุลีกาโร, อยมาหาโร อนุปฺปนฺนสฺส วา สมาธิสมฺโพชฺฌงฺคสฺส
         อุปฺปาทาย อุปฺปนฺนสฺส วา สมาธิสมฺโพชฺฌงฺคสฺส
         ภิยฺโยภาวาย เวปุลฺลาย ภาวนาย ปาริปูริยา สํวตฺตตี"ติ ๑-
@เชิงอรรถ:  สํ.ม. ๑๙/๒๓๒/๙๓           ฉ.ม. สมถนิมิตฺตํ
เอวํ อุปฺปาโท โหติ. ตตฺถ สมโถว สมถนิมิตฺตํ, อวิกฺเขปฏฺเฐน จ
อพฺยคฺคนิมิตฺตนฺติ.
     อปิจ เอกาทส ธมฺมา สมาธิสมฺโพชฺฌงฺคสฺส อุปฺปาทาย สํวตฺตนฺติ
วตฺถุวิสทกิริยตา อินฺทฺริยสมตฺตปฏิปาทนตา นิมิตฺตกุสลตา สมเย จิตฺตสฺส
ปคฺคหณตา สมเย จิตฺตสฺส นิคฺคหณตา สมเย สมฺปหํสนตา สมเย อชฺฌุเปกฺขนตา
อสมาหิตปุคฺคลปริวชฺชนตา สมาหิตปุคฺคลเสวนตา ฌานวิโมกฺขปจฺจเวกฺขณตา
ตทธิมุตฺตตาติ. ตตฺถ วตฺถุวิสทกิริยตา จ อินฺทฺริยสมตฺตปฏิปาทนตา จ วุตฺตนเยเนว
เวทิตพฺพา.
     นิมิตฺตกุสลตา นาม กสิณนิมิตฺตสฺส อุคฺคหณกุสลตา. สมเย จิตฺตสฺส
ปคฺคหณตาติ ยสฺมึ สมเย อติสิถิลวิริยตาทีหิ ลีนํ จิตฺตํ โหติ, ตสฺมึ สมเย
ธมฺมวิจยวิริยปีติสมฺโพชฺฌงฺคสฺส สมุฏฺฐาปเนน ตสฺส ปคฺคหณํ. สมเย จิตฺตสฺส
นิคฺคหณตาติ ยสฺมึ สมเย อจฺจารทฺธวิริยตาทีหิ อุทฺธตํ จิตฺตํ โหติ, ตสฺมึ สมเย
ปสฺสทฺธิสมาธิอุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺคสฺส สมุฏฺฐาปเนน ตสฺส นิคฺคหณํ. สมเย
สมฺปหํสนตาติ ยสฺมึ สมเย จิตฺตํ ปญฺญาปโยคมนฺทตาย วา อุปสมสุขานธิคเมน
วา นิรสฺสาทํ โหติ, ตสฺมึ สมเย อฏฺฐสํเวควตฺถุปจฺจเวกฺขเณน สํเวเชติ. อฏฺฐ
สํเวควตฺถูนิ นาม ชาติชราพฺยาธิมรณานิ จตฺตาริ, อปายทุกฺขํ ปญฺจมํ, อตีเต
วฏฺฏมูลกํ ทุกฺขํ, อนาคเต วฏฺฏมูลกํ ทุกฺขํ, ปจฺจุปฺปนฺเน อาหารปริเยฏฺฐิมูลกํ
ทุกฺขนฺติ. รตนตฺตยคุณานุสฺสรเณน จ ปสาทํ ชเนติ, อยํ วุจฺจติ สมเย
สมฺปหํสนตาติ.
     สมเย อชฺฌุเปกฺขนตา นาม ยสฺมึ สมเย สมฺมาปฏิปตฺตึ อาคมฺม อลีนํ
อนุทฺธตํ อนิรสฺสาทํ อารมฺมเณ สมปฺปวตฺตํ สมถวีถิปฏิปนฺนํ จิตฺตํ โหติ, ตทายํ
ปคฺคหนิคฺคหสมฺปหํสเนสุ น พฺยาปารํ อาปชฺชติ สารถิ วิย สมปฺปวตฺเตสุ
อสฺเสสุ. อยํ วุจฺจติ สมเย อชฺฌุเปกฺขนตาติ. อสมาหิตปุคฺคลปริวชฺชนตา นาม
อุปจารํ วา อปฺปนํ วา อปฺปตฺตานํ วิกฺขิตฺตจิตฺตานํ ปุคฺคลานํ อารกา ปริวชฺชนํ.
สมาหิตปุคฺคลเสวนตา นาม อุปจาเรน วา อปฺปนาย วา สมาหิตจิตฺตานํ เสวนา
ภชนา ปยิรุปาสนา. ตทธิมุตฺตตา นาม ฐานนิสชฺชาทีสุ สมาธิอุปฺปาทนตฺถํเยว
นินฺนโปณปพฺภารจิตฺตตา. เอวญฺหิ ปฏิปชฺชนโต ๑- เอส อุปฺปชฺชติ. เอวํ
อุปฺปนฺนสฺส ปนสฺส อรหตฺตมคฺเคน ภาวนาปาริปูรี โหตีติ ปชานาติ.
     อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺคสฺส:-
              "อตฺถิ ภิกฺขเว อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺคฏฺฐานิยา ธมฺมา,
         ตตฺถ โยนิโสมนสิการพหุลีกาโร, อยมาหาโร อนุปฺปนฺนสฺส วา
         อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺคสฺส อุปฺปาทาย อุปฺปนฺนสฺส วา อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺคสฺส
         ภิยฺโยภาวาย เวปุลฺลาย ภาวนาย ปาริปูริยา
         สํวตฺตตี"ติ ๒-
เอวํ อุปฺปาโท โหติ. ตตฺถ อุเปกฺขาว อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺคฏฺฐานิยา ธมฺมา นาม.
อปิจ ปญฺจ ธมฺมา อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺคสฺส อุปฺปาทาย สํวตฺตนฺติ สตฺตมชฺฌตฺตตา
สงฺขารมชฺฌตฺตตา สตฺตสงฺขารเกลายนปุคฺคลปริวชฺชนตา สตฺตสงฺขารมชฺฌตฺต-
ปุคฺคลเสวนตา ตทธิมุตฺตตาติ.
     ตตฺถ ทฺวีหากาเรหิ สตฺตมชฺฌตฺตตํ สมุฏฺฐาเปติ:- "ตฺวํ อตฺตโน กมฺเมน
อาคนฺตฺวา อตฺตโนว กมฺเมน คมิสฺสสิ, เอโสปิ อตฺตโน กมฺเมน อาคนฺตฺวา
อตฺตโนว กมฺเมน คมิสฺสติ, ตฺวํ กํ เกลายสี"ติ เอวํ กมฺมสฺสกตปจฺจเวกฺขเณน
จ "ปรมตฺถโต สตฺโตเยว นตฺถิ, โส ตฺวํ กํ เกลายสี"ติ เอวํ นิสฺสตฺตปจฺจเวกฺขเณน
จ. ทฺวีเหวากาเรหิ สงฺขารมชฺฌตฺตตํ สมุฏฺฐาเปติ:- "อิทํ จีวรํ อนุปุพฺเพน
วณฺณวิการญฺเจว ชิณฺณภาวญฺจ อุปคนฺตฺวา ปาทปุญฺฉนโจฬกํ หุตฺวา ยฏฺฐิโกฏิยา
ฉฑฺฑนียํ ภวิสฺสติ. สเจ ปนสฺส สามิโก ภเวยฺย, นาสฺส เอวํ วินสฺสิตุํ
ทเทยฺยา"ติ เอวํ อสฺสามิกภาวปจฺจเวกฺขเณน จ "อนทฺธนิยํ อิทํ ตาวกาลิกนฺ"ติ
เอวํ ตาวกาลิกภาวปจฺจเวกฺขเณน จ. ยถา จ จีวเร, เอวํ ปตฺตาทีสุปิ โยชนา
กาตพฺพา.
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. ปฏิปชฺชโต         สํ.ม. ๑๙/๒๓๒/๙๔
     สตฺตสงฺขารเกลายนปุคฺคลปริวชฺชนตาติ เอตฺถ โย ปุคฺคโล คิหิ วา
อตฺตโนว ปุตฺตธีตาทิเก ปพฺพชิโต วา อตฺตโนว อนฺเตวาสิกสมานุปชฺฌายกาทิเก
มมายติ, สหตฺเถเนว เนสํ เกสจฺเฉทนสูจิกมฺมจีวรโธวนรชนปตฺตปจนาทีนิ กโรติ,
มุหุตฺตมฺปิ อปสฺสนฺโต "อสุโก สามเณโร กุหึ, อสุโก ทหโร กุหินฺ"ติ ภนฺตมิโค
วิย อิโต จิโต จ อาโลเกติ. อญฺเญน เกสจฺเฉทนาทีนํ อตฺถาย "มุหุตฺตํ ตาว
อสุกํ เปเสถา"ติ ยาจิยมาโนปิ "อเมฺหปิ ตํ อตฺตโน กมฺมํ น กาเรม, ตุเมฺห
นํ คเหตฺวา กิลเมสฺสถา"ติ น เทติ. อยํ สตฺตเกลายโน นาม.
     โย ปน จีวรปตฺตถาลกกตฺตรยฏฺฐิอาทีนิ มมายติ, อญฺญสฺส หตฺเถน
ปรามสิตุมฺปิ น เทติ, ตาวกาลิกํ ยาจิโตปิ "มยมฺปิ อิมํ มมายนฺตา น ปริภุญฺชาม,
ตุมฺหากํ กึ ทสฺสามา"ติ วทติ. อยํ สงฺขารเกลายโน นาม. โย ปน เตสุ
ทฺวีสุปิ วตฺถูสุ มชฺฌตฺโต อุทาสีโน, อยํ สตฺตสงฺขารมชฺฌตฺโต นาม. อิติ อยํ
อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺโค เอวรูปํ สตฺตสงฺขารเกลายนปุคฺคลํ ๑- อารกา
ปริวชฺเชนฺตสฺสาปิ สตฺตสงฺขารมชฺฌตฺตปุคฺคเล เสวนฺตสฺสาปิ ฐานนิสชฺชาทีสุ
ตทุปฺปาทนตฺถํ นินฺนโปณปพฺภารจิตฺตสฺสาปิ อุปฺปชฺชติ. เอวํ อุปฺปนฺนสฺส ปนสฺส
อรหตฺตมคฺเคน ภาวนาปาริปูรี โหตีติ ปชานาติ. เสสํ สพฺพตฺถ อุตฺตานตฺถเมวาติ.
                         โพชฺฌงฺคปพฺพวณฺณนา.
     อิเมสุปิ ทฺวีสุ ปพฺเพสุ สุทฺธวิปสฺสนาว กถิตา. อิติ อิเม จตฺตาโร
สติปฏฺฐานา ปุพฺพภาเค นานาจิตฺเตสุ ลพฺภนฺติ. อญฺเญเนว หิ จิตฺเตน กายํ
ปริคฺคณฺหาติ, อญฺเญน เวทนํ, อญฺเญน จิตฺตํ, อญฺเญน ธมฺเม ปริคฺคณฺหาติ,
โลกุตฺตรมคฺคกฺขเณ ปน เอกจิตฺเตเยว ลพฺภนฺติ. อาทิโต หิ กายํ
ปริคฺคณฺหิตฺวา อาคตสฺส วิปสฺสนาสมฺปยุตฺตา สติ กายานุปสฺสนา นาม, ตาย
สติยา สมนฺนาคโต ปุคฺคโล กายานุปสฺสี นาม. วิปสฺสนํ อุสฺสุกฺกาเปตฺวา
อริยมคฺคํ ปตฺตสฺส มคฺคกฺขเณ มคฺคสมฺปยุตฺตา สติ กายานุปสฺสนา นาม, ตาย
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. เอวรูเป สตฺตสงฺขารเกลายนปุคฺคเล
สติยา สมนฺนาคโต ปุคฺคโล กายานุปสฺสี นาม. เวทนํ ปริคฺคณฺหิตฺวา. จิตฺตํ
ปริคฺคณฺหิตฺวา. ธมฺเม ปริคฺคณฺหิตฺวา อาคตสฺส วิปสฺสนาสมฺปยุตฺตา สติ
ธมฺมานุปสฺสนา นาม, ตาย สติยา สมนฺนาคโต ปุคฺคโล ธมฺมานุปสฺสี
นาม. วิปสฺสนํ อุสฺสุกฺกาเปตฺวา อริยมคฺคํ ปตฺตสฺส มคฺคกฺขเณ มคฺคสมฺปยุตฺตา
สติ ธมฺมานุปสฺสนา นาม, ตาย สติยา สมนฺนาคโต ปุคฺคโล ธมฺมานุปสฺสี
นาม. เอวนฺตาว เทสนา ปุคฺคเล ติฏฺฐติ. กาเย ปน สุภนฺติ วิปลฺลาสปฺปหานา
กายปริคฺคาหิกา สติ มคฺเคน สมิชฺฌตีติ กายานุปสฺสนา นาม. เวทนาย
สุขนฺติ วิปลฺลาสปฺปหานา เวทนาปริคฺคาหิกา สติ มคฺเคน สมิชฺฌตีติ
เวทนานุปสฺสนา นาม. จิตฺเต นิจฺจนฺติ วิปลฺลาสปฺปหานา จิตฺตปริคฺคาหิกา สติ
มคฺเคน สมิชฺฌตีติ จิตฺตานุปสฺสนา นาม. ธมฺเมสุ อตฺตาติ วิปลฺลาสปฺปหานา
ธมฺมปริคฺคาหิกา สติ มคฺเคน สมิชฺฌตีติ ธมฺมานุปสฺสนา นาม. อิติ เอกาว
มคฺคสมฺปยุตฺตา สติ จตุกิจฺจสาธนฏฺเฐน จตฺตาริ นามานิ ลภติ. เตน วุตฺตํ
"โลกุตฺตรมคฺคกฺขเณ ปน เอกจิตฺเตเยว ลพฺภนฺตี"ติ.
                      สุตฺตนฺตภาชนียวณฺณนา นิฏฺฐิตา.
                           ----------


             อรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย เล่มที่ ๕๔ หน้า ๒๓๑-๓๐๘. http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_th.php?B=54&A=5445&modeTY=2              The Pali Atthakatha in Roman :- http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_rm.php?B=54&A=5445&modeTY=2              อ่านอรรถกถาแปลไทย :- http://84000.org/tipitaka/attha/attha.php?b=35&i=431              เนื้อความพระไตรปิฎกฉบับหลวง :- http://84000.org/tipitaka/read/r.php?B=35&A=5874              พระไตรปิฎกฉบับบาลีอักษรไทย :- http://84000.org/tipitaka/read/pali_read.php?B=35&A=5208              The Pali Tipitaka in Roman Character :- http://84000.org/tipitaka/read/roman_read.php?B=35&A=5208              สารบัญพระไตรปิฎกเล่มที่ ๓๕ http://84000.org/tipitaka/read/?index_35

อ่านหน้า[ต่าง] แรกอ่านหน้า[ต่าง] ที่แล้วแสดงหมายเลขหน้า
ในกรณี :- 
   บรรทัดแรกของแต่ละหน้าอ่านหน้า[ต่าง] ถัดไปอ่านหน้า[ต่าง] สุดท้าย คลิกเพื่อเปลี่ยน ฐญ เป็นแบบดั้งเดิม

บันทึก ๒๖ มกราคม พ.ศ. ๒๕๖๑. การแสดงผลนี้อ้างอิงข้อมูลจากอรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย. หากพบข้อผิดพลาด กรุณาแจ้งได้ที่ [email protected]