อรรถกถาเล่มที่ ๕๔ ภาษาบาลีอักษรไทย
 วิภงฺค.อ. (สมฺโมห.)

                           ๓. ธาตุวิภงฺค
                       ๑. สุตฺตนฺตภาชนียวณฺณนา
     [๑๗๒] อิทานิ ตทนนฺตเร ธาตุวิภงฺเค สพฺพา ธาตุโย ฉหิ ฉหิ
ธาตูหิ สงฺขิปิตฺวา ตีหิ ฉกฺเกหิ สุตฺตนฺตภาชนียํ ทสฺเสนฺโต ฉ ธาตุโยติอาทิมาห.
ตตฺถ ฉาติ คณนปริจฺเฉโท. ธาตุโยติ ปริจฺฉินฺนธมฺมนิทสฺสนํ. ปวีธาตูติอาทีสุ
ธาตฺวฏฺโ นาม สภาวฏฺโ, สภาวฏฺโ นาม สุญฺตฏฺโ, สุญฺตฏฺโ
นาม นิสฺสตฺตฏฺโติ เอวํ สภาวสุญฺตนิสฺสตฺตฏฺเน ปวีเยว ธาตุ ปวีธาตุ.
อาโปธาตุอาทีสุปิ เอเสว นโย. เอวเมตฺถ ปทสมาสํ วิทิตฺวา เอวมตฺโถ
เวทิตพฺโพ:- ปวีธาตูติ ปติฏฺานธาตุ. อาโปธาตูติ อาพนฺธนธาตุ. เตโชธาตูติ
ปริปาจนธาตุ. วาโยธาตูติ วิตฺถมฺภนธาตุ. อากาสธาตูติ อสมฺผุฏฺธาตุ.
วิญฺาณธาตูติ วิชานนธาตุ.
     [๑๗๓] ปวีธาตุทฺวยนฺติ ปวีธาตุ เทฺว อยํ. อยํ ปวีธาตุ นาม น
เอกาเอว, อชฺฌตฺติกพาหิรเภเทน ปน เทฺว ธาตุโยเอวาตฺยตฺโถ. เตเนวาห "อตฺถิ
อชฺฌตฺติกา อตฺถิ พาหิรา"ติ. ตตฺถ อชฺฌตฺติกาติ สตฺตสนฺตานปริยาปนฺนา
นิยกชฺฌตฺตา. พาหิราติ สงฺขารสนฺตานปริยาปนฺนา อนินฺทฺริยพทฺธา. อชฺฌตฺตํ
ปจฺจตฺตนฺติ อุภยมฺเปตํ นิยกชฺฌตฺตาธิวจนเมว. อิทานิ ตํ สภาวาการโต ทสฺเสตุํ
กกฺขฬนฺติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ กกฺขฬนฺติ ถทฺธํ. ขริคตนฺติ ผรุสํ. กกฺขฬตฺตนฺติ
กกฺขฬภาโว. กกฺขฬภาโวติ กกฺขฬสภาโว. อชฺฌตฺตํ อุปาทินฺนนฺติ นิยกชฺฌตฺตสงฺขาตํ
อุปาทินฺนํ. อุปาทินฺนํ นาม สรีรฏฺกํ. สรีรฏฺกํ หิ กมฺมสมุฏฺานํ วา โหตุ มา
วา, ตํ สนฺธาย อุปาทินฺนมฺปิ อตฺถิ อนุปาทินฺนมฺปิ. อาทินฺนคฺคหิตปรามฏฺวเสน
ปน สพฺพมฺเปตํ อุปาทินฺนเมวาติ ทสฺเสตุํ "อชฺฌตฺตํ อุปาทินฺนนฺ"ติ อาห.
     อิทานิ ตเมว ปวีธาตุํ วตฺถุวเสน ทสฺเสตุํ เสยฺยถีทํ เกสา โลมาติอาทิ
วุตฺตํ. ตตฺถ เสยฺยถีทนฺติ นิปาโต. ตสฺสตฺโถ:- ยา สา อชฺฌตฺติกา ปวีธาตุ, สา
กตมา. ยํ วา อชฺฌตฺตํ ปจฺจตฺตํ กกฺขฬํ นาม, ตํ กตมนฺติ. เกสา โลมาติอาทิ
ตสฺสา อชฺฌตฺติกาย ปวีธาตุยา วตฺถุวเสน ปเภททสฺสนํ. อิทํ วุตฺตํ โหติ:- เกสา
นาม อชฺฌตฺตา อุปาทินฺนา สรีรฏฺกา กกฺขฬตฺตลกฺขณา อิมสฺมึ สรีเร
ปาฏิเยกฺโก โกฏฺาโส. โลมา นาม ฯเปฯ กรีสํ นาม. อิธ ปน อวุตฺตมฺปิ
ปฏิสมฺภิทามคฺเค ๑- ปาลิอารุฬฺหํ มตฺถลุงฺคํ อาหริตฺวา มตฺถลุงฺคํ นาม อชฺฌตฺตํ
อุปาทินฺนํ สรีรฏฺกํ กกฺขฬตฺตลกฺขณํ อิมสฺมึ สรีเร ปาฏิเยกฺโก โกฏฺาโส.
ปรโต อาโปธาตุอาทินิทฺเทเส ๒- ปิตฺตาทีสุปิ เอเสว นโย.
     อิมินา กึ ทสฺสิตํ โหติ? ธาตุมนสิกาโร. อิมสฺมึ ปน ธาตุมนสิกาเร กมฺมํ
กตฺวา วิปสฺสนํ ปฏฺเปตฺวา อุตฺตมตฺถํ อรหตฺตํ ปาปุณิตุกาเมน กึ กตฺตพฺพํ?
จตุปาริสุทฺธิสีลํ โสเธตพฺพํ. สีลวโต หิ กมฺมฏฺานภาวนา อิชฺฌติ. ตสฺส โสธนวิธานํ
วิสุทฺธิมคฺเค วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํ. วิสุทฺธสีเลน ปน สีเล ปติฏฺาย ทส
ปุพฺพปลิโพธา ฉินฺทิตพฺพา. เตสมฺปิ ฉินฺทนวิธานํ วิสุทฺธิมคฺเค วุตฺตนเยเนว
เวทิตพฺพํ. ฉินฺนปลิโพเธน ธาตุมนสิการกมฺมฏฺานํ อุคฺคณฺหิตพฺพํ. อาจริเยนาปิ
ธาตุมนสิการกมฺมฏฺานํ อุคฺคณฺหาเปนฺเตน สตฺตวิธํ อุคฺคหโกสลฺลํ ทสวิธญฺจ
มนสิการโกสลฺลํ อาจิกฺขิตพฺพํ. อนฺเตวาสิเกนาปิ อาจริยสฺส สนฺติเก พหู วาเร
สชฺฌายํ กตฺวา นิชฺชฏํ ปคุณํ กมฺมฏฺานํ กาตพฺพํ. วุตฺตํ เหตํ อฏฺกถายํ
"อาทิกมฺมิเกน ภิกฺขุนา ชรามรณา มุจฺจิตุกาเมน สตฺตหากาเรหิ อุคฺคหโกสลฺลํ
อิจฺฉิตพพํ, ทสหากาเรหิ มนสิการโกสลฺลํ อิจฺฉิตพฺพนฺ"ติ.
     ตตฺถ วจสา มนสา วณฺณโต สณฺานโต ทิสโต โอกาสโต ปริจฺเฉทโตติ
อิเมหิ สตฺตหากาเรหิ อิมสฺมึ ธาตุมนสิการกมฺมฏฺาเน อุคฺคหโกสลฺลํ อิจฺฉิตพฺพํ.
อนุปุพฺพโต นาติสีฆโต นาติสณิกโต วิกฺเขปปฏิพาหนโต ปณฺณตฺติสมติกฺกมโต
อนุปุพฺพมุญฺจนโต สลฺลกฺขณโต ๓- ตโย จ สุตฺตนฺตาติ อิเมหิ ทสหากาเรหิ
มนสิการโกสลฺลํ อิจฺฉิตพฺพํ. ตทุภยมฺปิ ปรโต สติปฏฺานวิภงฺเค อาวีภวิสฺสติ.
     เอวํ อุคฺคหิตกมฺมฏฺาเนน ปน วิสุทฺธิมคฺเค วุตฺเต อฏฺารส เสนาสนโทเส
วชฺเชตฺวา ปญฺจงฺคสมนฺนาคเต เสนาสเน วสนฺเตน อตฺตนาปิ ปญฺจหิ ปธานิยงฺเคหิ
สมนฺนาคเตน ปจฺฉาภตฺตํ ปิณฺฑปาตปฏิกฺกนฺเตน วิวิตฺโตกาสคเตน กมฺมฏฺานํ
มนสิกาตพฺพํ. มนสิกโรนฺเตน จ วณฺณสณฺานทิโสกาสปริจฺเฉทวเสน เกสาทีสุ
@เชิงอรรถ: ๑ ขุ. ปฏิ. ๓๑/๖/๕ (สฺยา)  ๒ ฉ.ม. อาโปธาตุอาทีนํ นิทฺเทเส  ๓ ฉ.ม. ลกฺขณโต
เอเกกโกฏฺาสํ มนสิกริตฺวา อวสาเน เอวํ มนสิกาโร ปวตฺเตตพฺโพ:- อิเม เกสา
นาม ๑- สีสกฏาหปลิเวนจมฺเม ชาตา. ตตฺถ ยถา วมฺมิกมตฺถเก ชาเตสุ
กุณฺติเณสุ น วมฺมิกมตฺถโก ชานาติ "มยิ กุณฺติณานิ ชาตานี"ติ, นาปิ
กุณฺติเณนิ ชานนฺติ "มยํ วมฺมิกมตฺถเก ชาตานี"ติ, เอวเมว น
สีลกฏาหปลิเวนจมฺมํ ชานาติ "มยิ เกสา ชาตา"ติ, นาปิ เกสา ชานนฺติ "มยํ
สีลกฏาหปลิเวนจมฺเม ชาตา"ติ. อญฺมญฺ อาโภคปจฺจเวกฺขณรหิตา เอเต ธมฺมา.
อิติ เกสา นาม อิมสฺมึ สรีเร ปาฏิเยกฺโก โกฏฺาโส อเจตโน อพฺยากโต สุญฺโ
นิสฺสตฺโต ถทฺโธ ปวีธาตูติ.
     โลมา สรีรเวนจมฺเม ชาตา. ตตฺถ ยถา สุญฺคามฏฺาเน ชาเตสุ
ทพฺพติเณสุ น สุญฺคามฏฺานํ ชานาติ "มยิ ทพฺพติณานิ ชาตานี"ติ, นาปิ
ทพฺพติณานิ ชานนฺติ "มยํ สุญฺคามฏฺาเน ชาตานี"ติ, เอวเมว น สรีรเวนจมฺมํ
ชานาติ "มยิ โลมา ชาตา"ติ, นาปิ โลมา ชานนฺติ "มยํ สรีรเวนจมฺเม
ชาตา"ติ. อญฺมญฺ อาโภคปจฺจเวกฺขณรหิตา เอเต ธมฺมา. อิติ โลมา นาม
อิมสฺมึ สรีเร ปาฏิเยกฺโก โกฏฺาโส อเจตโน อพฺยากโต สุญฺโ นิสฺสตฺโต ถทฺโธ
ปวีธาตูติ.
     นขา องฺคุลีนํ อคฺเคสุ ชาตา. ตตฺถ ยถา กุมารเกสุ ทณฺฑเกหิ
มธุกฏฺิเก วิชฺฌิตฺวา กีฬนฺเตสุ น ทณฺฑกา ชานนฺติ "อเมฺหสุ มธุกฏฺิกา
ปิตา"ติ, นาปิ มธุกฏฺิกา ชานนฺติ "มยํ ทณฺฑเกสุ ปิตา"ติ, เอวเมว น
องฺคุลิโย ชานนฺติ "อมฺหากํ อคฺเคสุ นขา ชาตา"ติ, นาปิ นขา ชานนฺติ
"มยํ องฺคุลีนํ อคฺเคสุ ชาตา"ติ. อญฺมญฺ อาโภคปจฺจเวกฺขณรหิตา เอเต
ธมฺมา. อิติ นขา นาม อิมสฺมึ สรีเร ปาฏิเยกฺโก โกฏฺาโส อเจตโน อพฺยากโต
สุญฺโ นิสฺสตฺโต ถทฺโธ ปวีธาตูติ.
     ทนฺตา หนุกฏฺิเกสุ ชาตา. ตตฺถ ยถา วฑฺฒกีหิ ปาสาณอุทุกฺขเลสุ
เกนจิเทว สิเลสชาเตน พนฺธิตฺวา ิปิตถมฺเภสุ น อุทุกฺขลานิ ชานนฺติ "อเมฺหสุ
@เชิงอรรถ: ๑ วิสุทฺธิมคฺเค สมาธินิทฺเทเส โอโลเกตพฺพํ
ถมฺภา ิตา"ติ, นาปิ ถมฺภา ชานนฺติ "มยํ อุทุกฺขเลสุ ิตา"ติ, เอวเมว น
หนุกฏฺิกา ชานนฺติ "อเมฺหสุ ทนฺตา ชาตา"ติ, นาปิ ทนฺตา ชานนฺติ "มยํ
หนุกฏฺิเกสุ ชาตา"ติ. อญฺมญฺ อาโภคปจฺจเวกฺขณรหิตา เอเต ธมฺมา. อิติ
ทนฺตา นาม อิมสฺมึ สรีเร ปาฏิเยกฺโก โกฏฺาโส อเจตโน อพฺยากโต สุญฺโ
นิสฺสตฺโต ถทฺโธ ปวีธาตูติ.
     ตโจ สกลสรีรํ ปริโยนทฺธิตฺวา ิโต. ตตฺถ ยถา อลฺลโคจมฺมปริโยนทฺธาย
มหาวีณาย น มหาวีณา ชานาติ "อหํ อลฺลโคจมฺเมน ปริโยนทฺธา"ติ, นาปิ
อลฺลโคจมฺมํ ชานาติ "มยา มหาวีณา ปริโยนทฺธา"ติ, เอวเมว น สรีรํ
ชานาติ "อหํ ตเจน ปริโยนทฺธนฺ"ติ, นาปิ ตโจ ชานาติ "มยา สรีรํ
ปริโยนทฺธนฺ"ติ. อญฺมญฺ อาโภคปจฺจเวกฺขณรหิตา เอเต ธมฺมา. อิติ ตโจ
นาม อิมสฺมึ สรีเร ปาฏิเยกฺโก โกฏฺาโส อเจตโน อพฺยากโต สุญฺโ นิสฺสตฺโต
ถทฺโธ ปวีธาตูติ.
     มํสํ อฏฺิสงฺฆาฏํ อนุลิมฺปิตฺวา ิตํ. ตตฺถ ยถา มหามตฺติกาย ลิตฺตาย
ภิตฺติยา ๑- น มหามตฺติกา ชานาติ "มยา ภิตฺติ ลิตฺตา"ติ นาปิ ภิตฺติ ชานาติ
"อหํ มหามตฺติกาย ลิตฺตา"ติ, ๑- เอวเมว น อฏฺิสงฺฆาโฏ ชานาติ "อหํ
นวมํสเปสิสตปฺปเภเทน มํเสน ลิตฺโต"ติ, นาปิ มํสํ ชานาติ "มยา อฏฺิสงฺฆาโฏ
ลิตฺโต"ติ. อญฺมญฺ อาโภคปจฺจเวกฺขณรหิตา เอเต ธมฺมา. อิติ มํสํ นาม
อิมสฺมึ สรีเร ปาฏิเยกฺโก โกฏฺาโส อเจตโน อพฺยากโต สุญฺโ นิสฺสตฺโต
ถทฺโธ ปถวีธาตูติ.
     นหารุ ๒- สรีรพฺภนฺตเร อฏฺีนิ อาพนฺธมานา ิตา. ตตฺถ ยถา วลฺลีหิ
วินทฺเธสุ กุฏฺฏทารูสุ น กุฏฺฏทารูนิ ชานนฺติ "มยํ วลฺลีหิ วินทฺธานี"ติ,
นาปิ วลฺลิโย ชานนฺติ "อเมฺหหิ กุฏฺฏทารูนิ วินทฺธานี"ติ, เอวเมว น อฏฺีนิ
@เชิงอรรถ: ๑-๑ ฉ.ม. น ภิตฺติ ชานาติ "อหํ มหามตฺติกาย ลิตฺตา"ติ, นาปิ
@มหามตฺติกา ชานาติ "มยา มหาภิตฺติ ลิตฺตา"ติ     ๒ ฉ.ม. นฺหารุ
ชานนฺติ "มยํ นหารูหิ อาพนฺธานี"ติ, นาปิ นหารู ชานนฺติ "อเมฺหหิ อฏฺีนิ
อาพนฺธานี"ติ. อญฺมญฺ อาโภคปจฺจเวกฺขณรหิตา เอเต ธมฺมา. อิติ นหารุ
นาม อิมสฺมึ สรีเร ปาฏิเยกฺโก โกฏฺาโส อเจตโน อพฺยากโต สุญฺโ นิสฺสตฺโต
ถทฺโธ ปวีธาตูติ.
     อฏฺีสุ ปณฺหิกฏฺิ โคปฺผกฏฺึ อุกฺขิปิตฺวา ิตํ, โคปฺผกฏฺิ ชงฺฆฏฺึ
อุกฺขิปิตฺวา ิตํ, ชงฺฆฏฺิ อูรุฏฺึ อุกฺขิปิตฺวา ิตํ, อูรุฏฺิ กฏิฏฺึ
อุกฺขิปิตฺวา ิตํ, กฏิฏฺิ ปิฏฺิกณฺฏกํ อุกฺขิปิตฺวา ิตํ, ปิฏฺิกณฺฏโก
คีวฏฺึ อุกฺขิปิตฺวา ิโต, คีวฏฺิ สีสฏฺึ อุกฺขิปิตฺวา ิตํ, สีสฏฺิ
คีวฏฺิเก ปติฏฺิตํ, คีวฏฺิ ปิฏฺิกณฺฏเก ปติฏฺิตํ, ปิฏฺิกณฺฏโก กฏิฏฺิมฺหิ
ปติฏฺิโต, กฏิฏฺิ อูรุฏฺิเก ปติฏฺิตํ, อูรุฏฺิ ชงฺฆฏฺิเก ปติฏฺิตํ,
ชงฺฆฏฺิ โคปฺผกฏฺิเก ปติฏฺิตํ, โคปฺผกฏฺิ ปณฺหิกฏฺิเก ปติฏฺิตํ.
     ตตฺถ ยถา อิฏฺกทารุโคมยาทิสญฺจเยสุ น เหฏฺิมา ชานนฺติ
"มยํ อุปริเม อุปริเม อุกฺขิปิตฺวา ิตา"ติ, นาปิ อุปริมา อุปริมา ชานนฺติ "มยํ
เหฏฺิเมสุ เหฏฺิเมสุ ปติฏฺิตา"ติ, เอวเมว น ปณฺหิกฏฺิ ชานาติ "อหํ โคปฺผกฏฺึ
อุกฺขิปิตฺวา ิตนฺ"ติ, น โคปฺผกฏฺิ ชานาติ "อหํ ชงฺฆฏฺึ อุกฺขิปิตฺวา
ิตนฺ"ติ, น ชงฺฆฏฺิ ชานาติ "อหํ อูรุฏฺึ อุกฺขิปิตฺวา ิตนฺ"ติ, น อูรุฏฺิ
ชานาติ "อหํ กฏิฏฺึ อุกฺขิปิตฺวา ิตนฺ"ติ, น กฏิฏฺิ ชานาติ "อหํ ปิฏฺิกณฺฏกํ
อุกฺขิปิตฺวา ิตนฺ"ติ, น ปิฏฺิกณฺฏโก ชานาติ "อหํ คีวฏฺึ อุกฺขิปิตฺวา
ิโต"ติ, น คีวฏฺิ ชานาติ "อหํ สีสฏฺึ อุกฺขิปิตฺวา ิตนฺ"ติ, น สีสฏฺิ ชานาติ
"อหํ คีวฏฺิมฺหิ ปติฏฺิตนฺ"ติ, น คีวฏฺิ ชานาติ "อหํ ปิฏฺิกณฺฏเก
ปติฏฺิตนฺ"ติ, น ปิฏฺิกณฺฏโก ชานาติ "อหํ กฏิฏฺิมฺหิ ปติฏฺิโต"ติ, น กฏิฏฺิ
ชานาติ "อหํ อูรุฏฺิมฺหิ ปติฏฺิตนฺ"ติ, น อูรุฏฺิ ชานาติ "อหํ ชงฺฆฏฺิมฺหิ
ปติฏฺิตนฺ"ติ, น ชงฺฆฏฺิ ชานาติ "อหํ โคปฺผกฏฺิมฺหิ ปติฏฺิตนฺ"ติ, น
โคปฺผกฏฺิ ชานาติ "อหํ
ปณฺหิกฏฺิมฺหิ ปติฏฺิตนฺ"ติ. อญฺมญฺ อาโภคปจฺจเวกฺขณรหิตา เอเต ธมฺมา.
อิติ อฏฺิ นาม อิมสฺมึ สรีเร ปาฏิเยกฺโก โกฏฺาโส อเจตโน อพฺยากโต
สุญฺโ นิสฺสตฺโต ถทฺโธ ปวีธาตูติ.
     อฏฺิมิญฺชํ เตสํ เตสํ อฏฺีนํ อพฺภนฺตเร ิตํ. ตตฺถ ยถา เวฬุปพฺพาทีนํ
อนฺโต ปกฺขิตฺเตสุ สินฺนเวตฺตคฺคาทีสุ น เวฬุปพฺพาทีนิ ชานนฺติ "อเมฺหสุ
เวตฺตคฺคาทีนิ ปกฺขิตฺตานี"ติ, นาปิ เวตฺตคฺคาทีนิ ชานนฺติ "มยํ เวฬุปพฺพาทีสุ
ิตานี"ติ, เอวเมว น อฏฺีนิ ชานนฺติ "อมฺหากํ อนฺโต อฏฺิมิญฺชํ ิตนฺ"ติ, นาปิ
อฏฺิมิญฺชํ ชานาติ "อหํ อฏฺีนํ อนฺโต ิตนฺ"ติ. อญฺมญฺ อาโภคปจฺจเวกฺขณรหิตา
เอเต ธมฺมา. อิติ อฏฺิมิญฺชํ นาม อิมสฺมึ สรีเร ปาฏิเยกฺโก
โกฏฺาโส อเจตโน อพฺยากโต สุญฺโ นิสฺสตฺโต ถทฺโธ ปวีธาตูติ.
     วกฺกํ คลวาฏกโต นิกฺขนฺเตน เอกมูเลเนว ๑- โถกํ คนฺตฺวา ทฺวิธา ภินฺเนน
ถูลนหารุนา วินิพทฺธํ หุตฺวา หทยมํสํ ปริกฺขิปิตฺวา ิตํ. ตตฺถ ยถา
วณฺฏุปนิพทฺเธ อมฺพผลทฺวเย น วณฺฏํ ชานาติ "มยา อมฺพผลทฺวยํ อุปนิพทฺธนฺ"ติ,
นาปิ อมฺพผลทฺวยํ ชานาติ "อหํ วณฺเฏน อุปนิพทฺธนฺ"ติ, เอวเมว น ถูลนหารุ
ชานาติ "มยา วกฺกํ อุปนิพทฺธนฺ"ติ, นาปิ วกฺกํ ชานาติ "อหํ ถูลนหารุนา
อุปนิพทฺธนฺ"ติ. อญฺมญฺ อาโภคปจฺจเวกฺขณรหิตา เอเต ธมฺมา. อิติ วกฺกํ
นาม อิมสฺมึ สรีเร ปาฏิเยกฺโก โกฏฺาโส อเจตโน อพฺยากโต สุญฺโ นิสฺสตฺโต
ถทฺโธ ปวีธาตูติ.
     หทยํ สรีรพฺภนฺตเร อุรฏฺิปญฺชรมชฺฌํ นิสฺสาย ิตํ. ตตฺถ ยถา
ชิณฺณสนฺทมานิกปญฺชรพฺภนฺตรํ นิสฺสาย ปิตาย มํสเปสิยา น
ชิณฺณสนฺทมานิกปญฺชรพฺภนฺตรํ ชานาติ "มํ นิสฺสาย มํสเปสิ ปิตา"ติ, นาปิ มํสเปสิ
ชานาติ "อหํ ชิณฺณสนฺทมานิกปญฺชรพฺภนฺตรํ นิสฺสาย ิตา"ติ, เอวเมว น อุรฏฺิ
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. เอกมูเลน
ปญฺชรพฺภนฺตรํ ชานาติ "มํ นิสฺสาย หทยํ ิตนฺ"ติ, นาปิ หทยํ ชานาติ "อหํ
อุรฏฺิปญฺชรพฺภนฺตรํ นิสฺสาย ิตนฺ"ติ. อญฺมญฺ อาโภคปจฺจเวกฺขณรหิตา
เอเต ธมฺมา. อิติ หทยํ นาม อิมสฺมึ สรีเร ปาฏิเยกฺโก โกฏฺาโส อเจตโน
อพฺยากโต สุญฺโ นิสฺสตฺโต ถทฺโธ ปวีธาตูติ.
     ยกนํ อนฺโตสรีเร ทฺวินฺนํ ถนานํ อพฺภนฺตเร ทกฺขิณปสฺสํ นิสฺสาย ิตํ.
ตตฺถ ยถา อุกฺขลิกปาลปสฺสมฺหิ ลคฺเค ยมกมํสปิณฺเฑ น อุกฺขลิกปาลปสฺสํ
ชานาติ "มยิ ยมกมํสปิณฺโฑ ลคฺโค"ติ, นาปิ  ยมกมํสปิณฺโฑ ชานาติ "อหํ
อุกฺขลิกปาลปสฺเส ลคฺโค"ติ, เอวเมว น ถนานํ อพฺภนฺตเร ทกฺขิณปสฺสํ ชานาติ
"มํ นิสฺสาย ยกนํ ิตนฺ"ติ, นาปิ ยกนํ ชานาติ "อหํ ถนานํ อพฺภนฺตเร
ทกฺขิณปสฺสํ นิสฺสาย ิตนฺ"ติ. อญฺมญฺ อาโภคปจฺจเวกฺขณรหิตา เอเต ธมฺมา.
อิติ ยกนํ นาม อิมสฺมึ สรีเร ปาฏิเยกฺโก โกฏฺาโส อเจตโน อพฺยากโต
สุญฺโ นิสฺสตฺโต ถทฺโธ ปวีธาตูติ.
     กิโลมเกสุ ปฏิจฺฉนฺนกิโลมกํ หทยญฺจ วกฺกญฺจ ปริวาเรตฺวา ิตํ.
อปฺปฏิจฺฉนฺนกิโลมกํ สกลสรีเร จมฺมสฺส เหฏฺโต มํสํ ปริโยนทฺธิตฺวา ิตํ.
ตตฺถ ยถา ปิโลติกปลิเวิเต มํเส น มํสํ ชานาติ "อหํ ปิโลติกาย ปลิเวิตนฺ"ติ,
นาปิ ปิโลติกา ชานาติ "มยา มํสํ ปลิเวิตนฺ"ติ, เอวเมว น วกฺกหทยานิ
สกลสรีเร มํสํ จ ชานาติ "อหํ กิโลมเกน ปฏิจฺฉนฺนนฺ"ติ, นาปิ
กิโลมกํ ชานาติ "มยา วกฺกหทยานิ สกลสรีเร มํสํ จ ปฏิจฺฉนฺนนฺ"ติ.
อญฺมญฺ อาโภคปจฺจเวกฺขณรหิตา เอเต ธมฺมา. อิติ กิโลมกํ นาม อิมสฺมึ
สรีเร ปาฏิเยกฺโก โกฏฺาโส อเจตโน อพฺยากโต สุญฺโ นิสฺสตฺโต ถทฺโธ
ปวีธาตูติ.
     ปิหกํ หทยสฺส วามปสฺเส อุทรปฏลสฺส มตฺถกปสฺสํ นิสฺสาย ิตํ. ตตฺถ
ยถา โกฏฺกมตฺถกปสฺสํ นิสฺสาย ิตาย โคมยปิณฺฑิยา น โกฏฺกมตฺถกปสฺสํ
ชานาติ "โคมยปิณฺฑิ มํ นิสฺสาย ิตา"ติ, นาปิ โคมยปิณฺฑิ ชานาติ "อหํ
โกฏฺกมตฺถกปสฺสํ นิสฺสาย ิตา"ติ, เอวเมว น อุทรปฏลสฺส มตฺถกปสฺสํ
ชานาติ "ปิหกํ มํ นิสฺสาย ิตนฺ"ติ. นาปิ ปิหกํ ชานาติ "อหํ อุทรปฏลสฺส
มตฺถกปสฺสํ นิสฺสาย ิตนฺ"ติ. อญฺมญฺ อาโภคปจฺจเวกฺขณรหิตา เอเต ธมฺมา.
อิติ ปิหกํ นาม อิมสฺมึ สรีเร ปาฏิเยกฺโก โกฏฺาโส อเจตโน อพฺยากโต
สุญฺโ นิสฺสตฺโต ถทฺโธ ปวีธาตูติ.
     ปปฺผาสํ สรีรพฺภนฺตเร ทฺวินฺนํ ถนานมนฺตเร หทยญฺจ ยกนญฺจ
อุปริจฺฉาเทตฺวา ๑- โอลมฺพนฺตํ ิตํ. ตตฺถ ยถา ชิณฺณโกฏฺพฺภนฺตเร โอลมฺพมาเน
สกุณกุลาวเก น ชิณฺณโกฏฺพฺภนฺตรํ ชานาติ "มยิ สกุณกุลาวโก โอลมฺพมาโน
ิโต"ติ, นาปิ สกุณกุลาวโก ชานาติ "อหํ ชิณฺณโกฏฺพฺภนฺตเร โอลมฺพมาโน
ิโต"ติ, เอวเมว น สรีรพฺภนฺตรํ ชานาติ "มยิ ปปฺผาสํ โอลมฺพมานํ ิตนฺ"ติ,
นาปิ ปปฺผาสํ ชานาติ "อหํ เอวรูเป สรีรพฺภนฺตเร โอลมฺพมานํ ิตนฺ"ติ.
อญฺมญฺ อาโภคปจฺจเวกฺขณรหิตา เอเต ธมฺมา. อิติ ปปฺผาสํ นาม อิมสฺมึ สรีเร
ปาฏิเยกฺโก โกฏฺาโส อเจตโน อพฺยากโต สุญฺโ นิสฺสตฺโต ถทฺโธ ปวีธาตูติ.
     อนฺตํ คลวาฏกโต กรีสมคฺคปริยนฺเต สรีรพฺภนฺตเร ิตํ. ตตฺถ ยถา
โลหิตโทณิกาย โอภุชิตฺวา ปิเต ฉินฺนสีสธมนิกเฬวเร น โลหิตโทณิกา ชานาติ
"มยิ ธมนิกเฬวรํ ิตนฺ"ติ, นาปิ ธมนิกเฬวรํ ชานาติ "อหํ โลหิตโทณิกาย ๒-
ิตนฺ"ติ, เอวเมว น สรีรพฺภนฺตรํ ชานาติ "มยิ อนฺตํ ิตนฺ"ติ, นาปิ อนฺตํ
ชานาติ "อหํ สรีรพฺภนฺตเร ิตนฺ"ติ. อญฺมญฺ อาโภคปจฺจเวกฺขณรหิตา
เอเต ธมฺมา. อิติ อนฺตํ นาม อิมสฺมึ สรีเร ปาฏิเยกฺโก โกฏฺาโส อเจตโน
อพฺยากโต สุญฺโ นิสฺสตฺโต ถทฺโธ ปวีธาตูติ.
     อนฺตคุณํ อนฺตนฺตเร เอกวีสติ อนฺตโภเค พนฺธิตฺวา ิตํ. ตตฺถ ยถา
ปาทปุญฺฉนรชฺชุมณฺฑลกํ สิพฺเพตฺวา ิเตสุ รชฺชุเกสุ น ปาทปุญฺฉนรชฺชุมณฺฑลกํ
ชานาติ "รชฺชุกา มํ สิพฺเพตฺวา ิตา"ติ, นาปิ รชฺชุกา ชานนฺติ "มยํ
ปาทปุญฺฉนรชฺชุมณฺฑลกํ สิพฺเพตฺวา ิตา"ติ, เอวเมว น อนฺตํ ชานาติ
@เชิงอรรถ: ๑ ม. ปฏิจฺฉาเทตฺวา     ๒ สี. โลหิตโทณิยํ
"อนฺตคุณํ มํ อาพนฺธิตฺวา ิตนฺ"ติ, นาปิ อนฺตคุณํ ชานาติ "อหํ อนฺตํ
อาพนฺธิตฺวา ิตนฺ"ติ. อญฺมญฺ อาโภคปจฺจเวกฺขณรหิตา เอเต ธมฺมา. อิติ
อนฺตคุณํ นาม อิมสฺมึ สรีเร ปาฏิเยกฺโก โกฏฺาโส อเจตโน อพฺยากโต
สุญฺโ นิสฺสตฺโต ถทฺโธ ปวีธาตูติ.
     อุทริยํ อุทเร ิตํ อสิตปีตขายิตสายิตํ. ตตฺถ ยถา สุวานโทณิยํ ิเต
สุวานวมถุมฺหิ น สุวานโทณิ ชานาติ "มยิ สุวานวมถุ ิโต"ติ, นาปิ สุวานวมถุ
ชานาติ "อหํ สุวานโทณิยํ ิโต"ติ, เอวเมว น อุทรํ ชานาติ "มยิ อุทริยํ
ิตนฺ"ติ, นาปิ อุทริยํ ชานาติ "อหํ อุทเร ิตนฺ"ติ. อญฺมญฺ
อาโภคปจฺจเวกฺขณรหิตา เอเต ธมฺมา. อิติ อุทริยํ นาม อิมสฺมึ สรีเร ปาฏิเยกฺโก
โกฏฺาโส อเจตโน อพฺยากโต สุญฺโ นิสฺสตฺโต ถทฺโธ ปวีธาตูติ.
     กรีสํ ปกฺกาสยสงฺขาเต อฏฺงฺคุลเวฬุปพฺพสทิเส อนฺตปริโยสาเน ิตํ.
ตตฺถ ยถา เวฬุปพฺเพ โอมทฺทิตฺวา ปกฺขิตฺตาย สณฺหปณฺฑุมตฺติกาย น เวฬุปพฺพํ
ชานาติ "มยิ ปณฺฑุมตฺติกา ิตา"ติ, นาปิ ปณฺฑุมตฺติกา ชานาติ "อหํ
เวฬุปพฺเพ ิตา"ติ, เอวเมว น ปกฺกาสโย ชานาติ "มยิ กรีสํ ิตนฺ"ติ, นาปิ
กรีสํ ชานาติ "อหํ ปกฺกาสเย ิตนฺ"ติ. อญฺมญฺ อาโภคปจฺจเวกฺขณรหิตา
เอเต ธมฺมา. อิติ กรีสํ นาม อิมสฺมึ สรีเร ปาฏิเยกฺโก โกฏฺาโส อเจตโน
อพฺยากโต สุญฺโ นิสฺสตฺโต ถทฺโธ ปวีธาตูติ.
     มตฺถลุงฺคํ สีสกฏาหพฺภนฺตเร ิตํ. ตตฺถ ยถา ปุราณลาวุกฏาเห ปกฺขิตฺตาย
ปิฏฺปิณฺฑิยา น ลาวุกฏาหํ ชานาติ "มยิ ปิฏฺปิณฺฑิ ิตา"ติ, นาปิ ปิฏฺปิณฺฑิ
ชานาติ "อหํ ลาวุกฏาเห ิตา"ติ, เอวเมว น สีสกฏาหพฺภนฺตรํ ชานาติ "มยิ
มตฺถลุงฺคํ ิตนฺ"ติ, นาปิ มตฺถลุงฺคํ ชานาติ "อหํ สีสกฏาหพฺภนฺตเร ิตนฺ"ติ.
อญฺมญฺ อาโภคปจฺจเวกฺขณรหิตา เอเต ธมฺมา. อิติ มตฺถลุงฺคํ นาม อิมสฺมึ
สรีเร ปาฏิเยกฺโก โกฏฺาโส อเจตโน อพฺยากโต สุญฺโ นิสฺสตฺโต ถทฺโธ
ปวีธาตูติ.
     ยํ วา ปนญฺมฺปีติ อิมินา อาโปโกฏฺาสาทีสุ ตีสุ อนุคตํ ปวีธาตุํ
ลกฺขณวเสน เยวาปนกํ ปวึ กตฺวา ทสฺเสติ.
     พาหิรปวีธาตุนิทฺเทเส อโยติ กาฬโลหํ. โลหนฺติ ชาติโลหํ วิชาติโลหํ
กิตฺติมโลหํ ปิสาจโลหนฺติ จตุพฺพิธํ. ตตฺถ อโย สชฺฌุ ๑- สุวณฺณํ ติปุ สีสํ
ตมฺพโลหํ เวกนฺตกโลหนฺติ อิมานิ สตฺต ชาติโลหานิ นาม. นาคนาสิกโลหํ
วิชาติโลหํ นาม. กํสโลหํ วฏฺฏโลหํ อารกูฏนฺติ ตีณิ กิตฺติมโลหานิ นาม. โมรกฺขกํ
ปุถุกํ มลีนกํ จปลกํ เสลกํ อาฏกํ ตลฺลกํ ๒- ทุสิโลหนฺติ อฏฺ ปิสาจโลหานิ
นาม. เตสุ ปญฺจ ชาติโลหานิ ปาลิยํ วิสุํ วุตฺตาเนว. ตมฺพโลหํ เวกนฺตกโลหนฺติ ๓-
อิเมหิ ปน ทฺวีหิ ชาติโลเหหิ สทฺธึ เสสํ สพฺพมฺปิ อิธ โลหนฺติ เวทิตพฺพํ.
     ติปูติ เสตติปุ. สีสนฺติ กาฬติปุ. สชฺฌูติ รชตํ. มุตฺตาติ สามุทฺทิกมุตฺตา.
มณีติ เปตฺวา ปาลิอาคเต เวฬุริยาทโย เสโส โชติรสาทิเภโท สพฺโพปิ มณิ.
เวฬุริโยติ วํสวณฺณมณิ. สงฺโขติ สามุทฺทิกสงฺโข. สิลาติ กาฬสิลา ปณฺฑุสิลา
เสตสิลาติอาทิเภทา สพฺพาปิ สิลา. ปวาฬนฺติ ปวาฬเมว. รชตนฺติ กหาปโณ.
ชาตรูปนฺติ สุวณฺณํ. โลหิตงฺโคติ ๔- รตฺตมณิ. มสารคลฺลนฺติ กพรมณิ. ติณาทีสุ
พหิสารา อนฺตมโส นาฬิเกราทโยปิ ติณํ นาม. อนฺโตสารํ อนฺตมโส ทารุขณฺฑมฺปิ
กฏฺ นาม. สกฺขราติ มุคฺคมตฺตโต ยาว มุฏฺิปฺปมาณา มรุมฺพา ๕- สกฺขรา นาม.
มุคฺคมตฺตโต ปน เหฏฺา วาลิกาติ วุจฺจติ. กถลาติ ๖- ยงฺกิญฺจิ กปาลํ. ภูมีติ
ปวี. ปาสาโณติ อนฺโตมุฏฺิยํ อสณฺหนโต ปฏฺาย หตฺถิปฺปมาณํ อสมฺปตฺโต
ปาสาโณ นาม, หตฺถิปฺปมาณโต ปฏฺาย ปน อุปริ ปพฺพโต นาม. ยํ วา ปนาติ
อิมินา ตาลฏฺินาฬิเกรผลาทิเภทํ เสสํ ปวึ คณฺหาติ. ยา จ อชฺฌตฺติกา
ปวีธาตุ ยา จ พาหิราติ อิมินา เทฺวปิ ปวีธาตุโย กกฺขฬฏฺเน ลกฺขณโต
เอกา ปวีธาตุเอวาติ ทสฺเสติ.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. สชฺฌํ    ๒ ฉ.ม. ภลฺลกํ    ๓ ฉ.ม. เวกนฺตกนฺติ
@๔ ฉ. โลหิตงฺโกติ   ๕ ฉ.ม. มรุมฺปา     ๖ ม. กถลํ, ฉ. กลํ
     [๑๗๔] อาโปธาตุนิทฺเทสาทีสุ เหฏฺา วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํ. อาโป
อาโปคตนฺติอาทีสุ อาพนฺธนวเสน อาโป. ตเทว อาโปสภาวงฺคตตฺตา ๑- อาโปคตํ
นาม. สิเนหวเสน สิเนโห. ๒- โสเยว สิเนหสภาวงฺคตตฺตา ๓- สิเนหคตํ นาม.
พนฺธนตฺตํ รูปสฺสาติ อวินิพฺโภครูปสฺส พนฺธนภาโว. ปิตฺตํ เสมฺหนฺติอาทีนิปิ
วณฺณสณฺานทิโสกาสปริจฺเฉทวเสน ปริคฺคเหตฺวา ธาตุวเสเนว มนสิกาตพฺพานิ.
     ตตฺรายํ นโย:- ปิตฺเตสุ หิ อพทฺธปิตฺตํ ชีวิตินฺทฺริยปฏิพทฺธํ สกลสรีรํ
พฺยาเปตฺวา ิตํ. พทฺธปิตฺตํ ปิตฺตโกสเก ิตํ. ตตฺถ ยถา ปูวํ พฺยาเปตฺวา ิเต
เตเล น ปูวํ ชานาติ "เตลํ มํ พฺยาเปตฺวา ิตนฺ"ติ, นาปิ เตลํ ชานาติ "อหํ
ปูวํ พฺยาเปตฺวา ิตนฺ"ติ, เอวเมว น สรีรํ ชานาติ "อพทฺธปิตฺตํ มํ
พฺยาเปตฺวา ิตนฺ"ติ, นาปิ อพทฺธปิตฺตํ ชานาติ "อหํ สรีรํ พฺยาเปตฺวา ิตนฺ"ติ.
ยถา จ วสฺโสทเกน ปุณฺเณ โกสาตกีโกสเก น โกสาตกีโกสโก ชานาติ "มยิ
วสฺโสทกํ ิตนฺ"ติ, นาปิ วสฺโสทกํ ชานาติ "อหํ โกสาตกีโกสเก ิตนฺ"ติ,
เอวเมว น ปิตฺตโกสโก ชานาติ "มยิ พทฺธปิตฺตํ ิตนฺ"ติ, นาปิ พทฺธปิตฺตํ
ชานาติ "อหํ ปิตฺตโกสเก ิตนฺ"ติ. อญฺมญฺ อาโภคปจฺจเวกฺขณรหิตา เอเต
ธมฺมา. อิติ ปิตฺตํ นาม อิมสฺมึ สรีเร ปาฏิเยกฺโก โกฏฺาโส อเจตโน อพฺยากโต
สุญฺโ นิสฺสตฺโต ยูสภูโต อาพนฺธนากาโร อาโปธาตูติ.
     เสมฺหํ เอกปตฺถปูรปฺปมาณํ ๔- อุทรปฏเล ิตํ. ตตฺถ ยถา อุปริสญฺชาตเผณุปฏลาย
จนฺทนิกาย น จนฺทนิกา ชานาติ "มยิ เผณุปฏลํ ๕- ิตนฺ"ติ,
นาปิ เผณุปฏลํ ชานาติ "อหํ จนฺทนิกาย ิตนฺ"ติ, เอวเมว น อุทรปฏลํ
ชานาติ "มยิ เสมฺหํ ิตนฺ"ติ, นาปิ เสมฺหํ ชานาติ "อหํ อุทรปฏเล ิตนฺ"ติ.
อญฺมญฺ อาโภคปจฺจเวกฺขณรหิตา เอเต ธมฺมา. อิติ เสมฺหํ นาม อิมสฺมึ
สรีเร ปาฏิเยกฺโก โกฏฺาโส อเจตโน อพฺยากโต สุญฺโ นิสฺสตฺโต ยูสภูโต
อาพนฺธนากาโร อาโปธาตูติ.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. อาโปภาวํ คตตฺตา   ๒ ฉ.ม. เสฺนหวเสน เสฺนโห. เอวมุปริปิ
@๓ ฉ.ม. เสฺนหภาวํ คตตฺตา   ๔ สี. เอกปตฺตปูรปฺปมาณํ
@๕ ฉ.ม. เผณ.... เอวมุปริปิ
     ปุพฺโพ อนิพทฺโธกาโส. ยตฺถ ยตฺเถว ขาณุกณฺฏกปฺปหรณอคฺคิชาลาทีหิ
อภิหเฏ สรีรปฺปเทเส โลหิตํ สณฺหิตฺวา ปจฺจติ, คณฺฑปีฬกาทโย วา อุปฺปชฺชนฺติ,
ตตฺถ ตตฺเถว ติฏฺติ. ตตฺถ ยถา ผรสุปฺปหาราทิวเสน ปคฺฆริตนิยฺยาเส รุกฺเข
น รุกฺขสฺส ผรสุปฺปหาราทิปฺปเทสา ชานนฺติ "อเมฺหสุ นิยฺยาโส ิโต"ติ, นาปิ
นิยฺยาโส ชานาติ "อหํ รุกฺขสฺส ผรสุปฺปหาราทิปฺปเทเสสุ ิโต"ติ, เอวเมว
น สรีรสฺส ขาณุกณฺฏกาทีหิ อภิหฏปฺปเทสา ชานนฺติ "อเมฺหสุ ปุพฺโพ ิโต"ติ,
นาปิ ปุพฺโพ ชานาติ "อหํ เตสุ ปเทเสสุ ๑- ิโต"ติ. อญฺมญฺ
อาโภคปจฺจเวกฺขณรหิตา เอเต ธมฺมา. อิติ ปุพฺโพ นาม อิมสฺมึ สรีเร ปาฏิเยกฺโก
โกฏฺาโส อเจตโน อพฺยากโต สุญฺโ นิสฺสตฺโต ยูสภูโต อาพนฺธนากาโร
อาโปธาตูติ.
     โลหิตํ ๒- สํสรณโลหิตํ อพทฺธปิตฺตํ วิย สกลสรีรํ พฺยาเปตฺวา ิตํ.
สนฺนิจิตโลหิตํ ยกนฏฺานสฺส เหฏฺาภาคํ ปูเรตฺวา เอกปตฺถปูรณมตฺตํ ๓-
วกฺกหทยยกนปปฺผาสานิ เตเมนฺตํ ิตํ. ตตฺถ สํสรณโลหิเต อพทฺธปิตฺตสทิโสว ๔-
วินิจฺฉโย. อิตรํ ปน ยถา ชชฺชรกปาลฏฺเ อุทเก เหฏฺา เลฑฺฑุขณฺฑาทีนิ ๕-
เตมยมาเน น เลฑฺฑุขณฺฑาทีนิ ชานนฺติ "มยํ อุทเกน เตมิยมานา ๖- ิตา"ติ,
นาปิ อุทกํ ชานาติ "อหํ เลฑฺฑุขณฺฑาทีนิ เตเมมี"ติ, เอวเมว น ยกนสฺส
เหฏฺาภาคฏฺานํ วกฺกาทีนิ วา ชานนฺติ "มยํ โลหิตํ ิตํ, อเมฺห วา
เตมยมานํ ิตนฺ"ติ, นาปิ โลหิตํ ชานาติ "อหํ ยกนสฺส เหฏฺาภาคํ ปูเรตฺวา
วกฺกาทีนิ เตมยมานํ ิตนฺ"ติ. อญฺมญฺ อาโภคปจฺจเวกฺขณรหิตา เอเต ธมฺมา
อิติ โลหิตํ นาม อิมสฺมึ สรีเร ปาฏิเยกฺโก โกฏฺาโส อเจตโน อพฺยากโต
สุญฺโ นิสฺสตฺโต ยูสภูโต อาพนฺธนากาโร อาโปธาตูติ.
     เสโท อคฺคิสนฺตาปาทิกาเลสุ เกสโลมกูปวิวรานิ ปูเรตฺวา ติฏฺติ เจว
ปคฺฆรติ จ. ตตฺถ ยถา อุทกา อพฺพูฬฺหมตฺเตสุ ภิสมุฬาลกุมุทนาฬกลาเปสุ น
@เชิงอรรถ: ๑ สี. ขาณุกณฺฏกาทีหิ อภิหเตสุ    ๒ ฉ. โลหิเตสุ     ๓ ฉ.ม. เอกปตฺถปูรณปฺปมาณํ
@๔ สี. อพทฺธปิตฺเต วิย          ๕ ฉ.ม....ขณฺฑานิ   ๖ ม. เตมยมานา
ภิสาทิกลาปวิวรานิ ชานนฺติ "อเมฺหหิ อุทกํ ปคฺฆรตี"ติ, นาปิ ภิสาทิกลาปวิวเรหิ
ปคฺฆรนฺตํ อุทกํ ชานาติ "อหํ ภิสาทิกลาปวิวเรหิ ปคฺฆรามี"ติ, เอวเมว น
เกสโลมกูปวิวรานิ ชานนฺติ "อเมฺหหิ เสโท ปคฺฆรตี"ติ, นาปิ เสโท ชานาติ
"อหํ เกสโลมกูปวิวเรหิ ปคฺฆรามี"ติ. อญฺมญฺ อาโภคปจฺจเวกฺขณรหิตา
เอเต ธมฺมา. อิติ เสโท นาม อิมสฺมึ สรีเร ปาฏิเยกฺโก โกฏฺาโส อเจตโน
อพฺยากโต สุญฺโ นิสฺสตฺโต ยูสภูโต อาพนฺธนากาโร อาโปธาตูติ.
     เมโท ถูลสฺส สกลสรีรํ ผริตฺวา กีสสฺส ชงฺฆมํสาทีนิ นิสฺสาย ิโต
ปตฺถินฺนสิเนโห. ตตฺถ ยถา หลิทฺทิปิโลติกปฏิจฺฉนฺเน มํสปุญฺเช น มํสปุญฺโช
ชานาติ "มํ นิสฺสาย หลิทฺทิปิโลติกา ิตา"ติ, นาปิ หลิทฺทิปิโลติกา ชานาติ
"อหํ มํสปุญฺชํ นิสฺสาย ิตา"ติ, เอวเมว น สกลสรีเร ชงฺฆาทีสุ วา มํสํ
ชานาติ "มํ นิสฺสาย เมโท ิโต"ติ, นาปิ เมโท ชานาติ "อหํ สกลสรีเร
ชงฺฆาทีสุ วา มํสํ นิสฺสาย ิโต"ติ. อญฺมญฺ อาโภคปจฺจเวกฺขณรหิตา
เอเต ธมฺมา. อิติ เมโท นาม อิมสฺมึ สรีเร ปาฏิเยกฺโก โกฏฺาโส อเจตโน
อพฺยากโต สุญฺโ นิสฺสตฺโต ปตฺถินฺนสิเนโห ปตฺถินฺนยูสภูโต อาพนฺธนากาโร
อาโปธาตูติ.
     อสฺสุ ยทา สญฺชายติ, ตทา อกฺขิกูปเก ปูเรตฺวา ติฏฺติ วา ปคฺฆรติ
วา. ตตฺถ ยถา อุทกปุณฺเณสุ ตรุณตาลฏฺิกูปเกสุ น ตรุณตาลฏฺิกูปกา
ชานนฺติ "อเมฺหสุ อุทกํ ิตน"ติ, นาปิ อุทกํ ชานาติ "อหํ ตรุณตาลฏฺิกูปเกสุ
ิตนฺ"ติ, เอวเมว น อกฺขิกูปกา ชานนฺติ "อเมฺหสุ อสฺสุ ิตนฺ"ติ, นาปิ อสฺสุ
ชานาติ "อหํ อกฺขิกูปเกสุ ิตนฺ"ติ. อญฺมญฺ อาโภคปจฺจเวกฺขณรหิตา
เอเต ธมฺมา. อิติ อสฺสุ นาม อิมสฺมึ สรีเร ปาฏิเยกฺโก โกฏฺาโส อเจตโน
อพฺยากโต สุญฺโ นิสฺสตฺโต ยูสภูโต อาพนฺธนากาโร อาโปธาตูติ.
     วสา อคฺคิสนฺตาปาทิกาเล หตฺถตลหตฺถปิฏฺิปาทตลปาทปิฏฺินาสปุฏนลาฏอํสกูเฏสุ
ิตวิลีนสิเนโห. ตตฺถ ยถา ปกฺขิตฺตเตเล อาจาเม น อาจาโม ชานาติ
"มํ เตลํ อชฺโฌตฺถริตฺวา ิตนฺ"ติ, นาปิ เตลํ ชานาติ "อหํ อาจามํ อชฺโฌตฺถริตฺวา
ิตนฺ"ติ, เอวเมว น หตฺถตลาทิปฺปเทโส ชานาติ "มํ วสา อชฺโฌตฺถริตฺวา
ิตา"ติ, นาปิ วสา ชานาติ "อหํ หตฺถตลาทิปฺปเทเส อชฺโฌตฺถริตฺวา ิตา"ติ.
อญฺมญฺ อาโภคปจฺจเวกฺขณรหิตา เอเต ธมฺมา. อิติ วสา นาม อิมสฺมึ สรีเร
ปาฏิเยกฺโก โกฏฺาโส อเจตโน อพฺยากโต สุญฺโ นิสฺสตฺโต ยูสภูโต
อาพนฺธนากาโร อาโปธาตูติ.
     เขโฬ ตถารูเป เขฬุปฺปตฺติปจฺจเย สติ อุโภหิ กโปลปสฺเสหิ โอโรหิตฺวา
ชิวฺหาย ติฏฺติ. ตตฺถ ยถา อพฺโภจฺฉินฺนอุทกนิสฺสนฺเท นทีตีรกูปเก น กูปตลํ
ชานาติ "มยิ อุทกํ สนฺติฏฺตี"ติ, นาปิ อุทกํ ชานาติ "อหํ กูปตเล สนฺติฏฺามี"ติ,
เอวเมว น ชิวฺหาตลํ ชานาติ "มยิ อุโภหิ กโปลปสฺเสหิ โอโรหิตฺวา เขโฬ
ิโต"ติ, นาปิ เขโฬ ชานาติ "อหํ อุโภหิ กโปลปสฺเสหิ โอโรหิตฺวา ชิวฺหาตเล
ิโต"ติ. อญฺมญฺ อาโภคปจฺจเวกฺขณรหิตา เอเต ธมฺมา. อิติ เขโฬ นาม
อิมสฺมึ สรีเร ปาฏิเยกฺโก โกฏฺาโส อเจตโน อพฺยากโต สุญฺโ นิสฺสตฺโต
ยูสภูโต อาพนฺธนากาโร อาโปธาตูติ.
     สิงฺฆาณิกา ยทา สญฺชายติ, ตทา นาสปุเฏ ปูเรตฺวา ติฏฺติ วา ปคฺฆรติ
วา. ตตฺถ ยถา ปูติทธิภริตาย สิปฺปิกาย น สิปฺปิกา ชานาติ "มยิ ปูติทธิ
ิตนฺ"ติ, นาปิ ปูติทธิ ชานาติ "อหํ สิปฺปิกาย ิตนฺ"ติ, เอวเมว น นาสปุฏา
ชานนฺติ "อเมฺหสุ สิงฺฆาณิกา ิตา"ติ, นาปิ สิงฺฆาณิกา ชานาติ "อหํ นาสปุเฏสุ
ิตา"ติ. อญฺมญฺ อาโภคปจฺจเวกฺขณรหิตา เอเต ธมฺมา. อิติ สิงฺฆาณิกา
อิมสฺมึ สรีเร ปาฏิเยกฺโก โกฏฺาโส อเจตโน อพฺยากโต สุญฺโ นิสฺสตฺโต
ยูสภูโต อาพนฺธนากาโร อาโปธาตูติ.
     ลสิกา อฏฺิกสนฺธีนํ อพฺภญฺชนกิจฺจํ สาธยมานา อสีติสตสนฺธีสุ ิตา.
ตตฺถ ยถา เตลพฺภญฺชิเต อกฺเข น อกฺโข ชานาติ "มํ เตลํ อพฺภญฺชิตฺวา
ิตนฺ"ติ, นาปิ เตลํ ชานาติ "อหํ อกฺขํ อพฺภญฺชิตฺวา ิตนฺ"ติ, เอวเมว น
อสีติสตสนฺธิโย ๑- ชานนฺติ "ลสิกา อเมฺห อพฺภญฺชิตฺวา ิตา"ติ, นาปิ ลสิกา ชานาติ
"อหํ อสีติสตสนฺธิโย อพฺภญฺชิตฺวา ิตา"ติ. อญฺมญฺ อาโภคปจฺจเวกฺขณรหิตา
เอเต ธมฺมา. อิติ ลสิกา นาม อิมสฺมึ สรีเร ปาฏิเยกฺโก โกฏฺาโส
อเจตโน อพฺยากโต สุญฺโ นิสฺสตฺโต ยูสภูโต อาพนฺธนากาโร อาโปธาตูติ.
     มุตฺตํ วตฺถิสฺส อพฺภนฺตเร ิตํ. ตตฺถ ยถา จนฺทนิกาย ปกฺขิตฺเต อโธมุเข
รวณฆเฏ น รวณฆโฏ ชานาติ "มยิ จนฺทนิการโส ิโต"ติ, นาปิ จนฺทนิการโส
ชานาติ "อหํ รวณฆเฏ ิโต"ติ, เอวเมว น วตฺถิ ชานาติ "มยิ มุตฺตํ
ิตนฺ"ติ, นาปิ มุตฺตํ ชานาติ "อหํ วตฺถิมฺหิ ิตนฺ"ติ. อญฺมญฺ
อาโภคปจฺจเวกฺขณรหิตา เอเต ธมฺมา. อิติ มุตฺตํ นาม อิมสฺมึ สรีเร ปาฏิเยกฺโก
โกฏฺาโส อเจตโน อพฺยากโต สุญฺโ นิสฺสตฺโต ยูสภูโต อาพนฺธนากาโร
อาโปธาตูติ. ยํ วา ปนาติ อวเสเสสุ ตีสุ โกฏฺาเสสุ อาโปธาตุํ สนฺธาย
วุตฺตํ.
     พาหิรอาโปธาตุนิทฺเทเส มูลํ ปฏิจฺจ นิพฺพตฺโต รโส มูลรโส นาม.
ขนฺธรสาทีสุปิ เอเสว นโย. ขีราทีนิ ปากฏาเนว. ยถา ปน เภสชฺชสิกฺขาปเท,
เอวมิธ นิยโม นตฺถิ, ยงฺกิญฺจิ ขีรํ ขีรเมว. เสเสสุปิ เอเสว นโย. ภุมฺมานีติ
อาวาฏาทีสุ ิตอุทกานิ. อนฺตลิกฺขานีติ ปวึ อปฺปตฺตานิ วสฺโสทกานิ. ยํ วา
ปนาติ หิโมทกกปฺปวินาสกอุทกปวีสนฺธารกอุทกาทีนิ อิธ เยวาปนกฏฺานํ
ปวิฏฺานิ.
     [๑๗๕] เตโชธาตุนิทฺเทเส เตชนวเสน เตโช. เตโชว เตโชภาวํ คตตฺตา
เตโชคตํ. อุสฺมาติ อุณฺหากาโร. อุสฺมาว อุสฺมาภาวํ คตตฺตา อุสฺมาคตํ. อุสุมนฺติ
จณฺฑอุสุมํ. ตเทว อุสุมภาวํ คตตฺตา อุสุมคตํ. เยน จาติ เยน จ ๒- เตโชคเตน
กุปฺปิเตน. สนฺตปฺปตีติ อยํ กาโย สนฺตปฺปติ, เอกาหิกชราทิภาเวน อุสุมชาโต
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม....สนฺธโย. เอวมุปริปิ        ๒ ฉ.ม. จ-สทฺโท น ทิสฺสติ
โหติ. เยน จ ชีรียตีติ เยน จ ๑- อยํ กาโย ชีรยติ, ๒- อินฺทฺริยเวกลฺลตํ
พลปริกฺขยํ วลิตจปลิตาทิภาวญฺจ ๓- ปาปุณาติ. เยน จ ปริฑยฺหตีติ เยน จ ๑-
กุปฺปิเตน อยํ กาโย ฑยฺหติ, โส จ ปุคฺคโล ฑยฺหามิ ฑยฺหามีติ กนฺทนฺโต
สตโธตสปฺปิโคสีตจนฺทนาทิเลปนญฺเจว ตาลวณฺฏวาตญฺจ ปจฺจาสึสติ. เยน จ
อสิตปีตขายิตสายิตํ สมฺมา ปริณามํ คจฺฉตีติ เยเนตํ อสิตํ วา โอทนาทิ ปีตํ วา
ปานกาทิ ขายิตํ วา ปิฏฺขชฺชกาทิ สายิตํ วา อมฺพปกฺกมธุผาณิตาทิ สมฺมา
ปริปากํ คจฺฉติ, รสาทิภาเวน  วิเวกํ คจฺฉตีติ อตฺโถ. เอตฺถ จ ปุริมา ตโย
เตโชธาตู จตุสมุฏฺานา, ปจฺฉิโม กมฺมสมุฏฺาโนว. อยํ ตาเวตฺถ ปทวณฺณนา. ๔-
     อิทํ ปน มนสิการวิธานํ:- อิธ ภิกฺขุ "เยน สนฺตปฺปติ, อยํ อิมสฺมึ
สรีเร ปาฏิเยกฺโก โกฏฺาโส อเจตโน อพฺยากโต สุญฺโ นิสฺสตฺโต ปริปาจนากาโร
เตโชธาตู"ติ มนสิกโรติ. "เยน ชีรยติ, เยน ปริฑยฺหติ, เยน อสิตปีตขายิตสายิตํ
สมฺมา ปริณามํ คจฺฉติ, อยํ อิมสฺมึ สรีเร ปาฏิเยกฺโก โกฏฺาโส
อเจตโน อพฺยากโต สุญฺโ นิสฺสตฺโต ปริปาจนากาโร เตโชธาตู"ติ มนสิกโรติ.
ยํ วา ปนาติ อิมสฺมึ สรีเร ปากติโก เอโก อุตุ อตฺถิ, โส เยวาปนกฏฺานํ
ปวิฏฺโ.
     พาหิรเตโชธาตุนิทฺเทเส กฏฺ ปฏิจฺจ ปชฺชลิโต กฏฺุปาทาโน อคฺคิ
กฏฺคฺคิ นาม. สกลิกคฺคิอาทีสุปิ เอเสว นโย. สงฺการคฺคีติ กจวรํ สงฺกฑฺฒิตฺวา
ชาลาปิโต อคฺคิ กจวรคฺคิ. อินฺทคฺคีติ อสนิอคฺคิ. อคฺคิสนฺตาโปติ ชาลาย วา
วีตจฺฉิตงฺคารานํ ๕- วา สนฺตาโป. สุริยสนฺตาโปติ อาตโป. กฏฺสนฺนิจยสนฺตาโปติ
กฏฺราสิฏฺาเน สนฺตาโป. เสเสสุปิ เอเสว นโย. ยํ วา ปนาติ
เปตคฺคิกปฺปวินาสกคฺคินิรยคฺคิอาทโย อิธ เยวาปนกฏฺานํ ปวิฏฺา.
     [๑๗๖] วาโยธาตุนิทฺเทเส วายนวเสน วาโย. วาโยว วาโยภาวํ คตตฺตา
วาโยคตํ. ถมฺภิตตฺตํ รูปสฺสาติ อวินิพฺโภครูปสฺส ถมฺภิตภาโว. อุทฺธงฺคมา วาตาติ
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. จ-สทฺโท น ทิสฺสติ     ๒ ฉ. ชีรียติ. เอวมุปริปิ   ๓ ฉ.ม. วลิปลิตาทิ...
@๔ ฉ.ม. ปทสํวณฺณนา          ๕ ฉ.ม. วีตจฺจิตงฺคารานํ
อุคฺคารหิกฺการาทิปวตฺตกา ๑- อุทฺธํ อาโรหนวาตา. อโธคมา วาตาติ
อุจฺจารปสฺสาวาทินีหรณกา อโธ โอโรหนวาตา. กุจฺฉิสยา วาตาติ อนฺตานํ พหิวาตา.
โกฏฺาสยา วาตาติ อนฺตานํ อนฺโตวาตา. องฺคมงฺคานุสาริโน วาตาติ
ธมนีชาลานุสาเรน สกลสรีเร องฺคมงฺคานิ อนุสฏา สมิญฺชนปสารณาทินิพฺพตฺตกา
วาตา. สตฺถกวาตาติ สนฺธิพนฺธนานิ กตฺตริยา ฉินฺทนฺตา วิย ปวตฺตวาตา.
ขุรกวาตาติ ขุเรน วิย หทยํ ผาลนกวาตา. ๒- อุปฺปลกวาตาติ หทยมํสเมว
อุปฺปาฏนกวาตา. อสฺสาโสติ อนฺโตปวิสนนาสิกาวาโต ปสฺสาโสติ
พหินิกฺขมนนาสิกาวาโต. เอตฺถ จ ปุริมา สพฺเพ จตุสมุฏฺานา, อสฺสาสปสฺสาสา
จิตฺตสมุฏฺานาว. อยเมตฺถ ปทวณฺณนา.
     อิทํ ปน มนสิการวิธานํ:- อิธ ภิกฺขุ อุทฺธงฺคมาทิเภเท วาเต อุทฺธงฺ
คมาทิวเสน ปริคฺคเหตฺวา "อุทฺธงฺคมา วาตา นาม อิมสฺมึ สรีเร ปาฏิเยกฺโก
โกฏฺาโส อเจตโน อพฺยากโต สุญฺโ นิสฺสตฺโต วิตฺถมฺภนากาโร วาโยธาตู"ติ
มนสิกโรติ. เสเสสุปิ เอเสว นโย. ยํ วาปนาติ เสเส วาโยโกฏฺาเส อนุคตา
วาตา อิธ เยวาปนกฏฺานํ ปวิฏฺา.
     พาหิรวาโยธาตุนิทฺเทเส ปุรตฺถิมา วาตาติ ปุรตฺถิมทิสโต อาคตา วาตา.
ปจฺฉิมุตฺตรทกฺขิเณสุปิ เอเสว นโย. สรชา วาตาติ สห รเชน สรชา. อรชา
วาตาติ รชวิรหิตา สุทฺธา อรชา นาม. สีตาติ สีตอุตุสมุฏฺานา สีตพลาหกนฺตเร
สมุฏฺิตา. อุณฺหาติ อุณฺหอุตุสมุฏฺานา อุณฺหพลาหกนฺตเร สมุฏฺิตา.
ปริตฺตาติ มนฺทวาตา ตนุกวาตา. ๓- อธิมตฺตาติ พลววาตา. กาฬาติ
กาฬพลาหกนฺตเร สมุฏฺิตา. เยหิ อพฺภาหโต ฉวิวณฺโณ กาฬโก โหติ, เตสํ เอตํ
อธิวจนนฺติปิ เอเก. เวรมฺภวาตาติ โยชนโต อุปริ วายนวาตา. ปกฺขวาตาติ
อนฺตมโส มกฺขิกายปิ ปกฺขายูหนสมุฏฺิตา วาตา. สุปณฺณวาตาติ ครุฬวาตา.
กามญฺจ อิเมปิ ปกฺขวาตาว, อุสฺสทวเสน ปน วิสุํ คหิตา. ตาลวณฺฏวาตาติ
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ. อุคฺคารหิกฺกาทิ...    ๒ ฉ.ม. ผาลนวาตา    ๓ ฉ.ม. มนฺทา ตนุกวาตา
ตาลปณฺเณหิ วา อญฺเน วา เกนจิ มณฺฑลสณฺาเนน สมุฏฺาปิตา วาตา.
วิธูปนวาตาติ วีชนปตฺตเกน สมุฏฺาปิตา วาตา. อิมานิ จ ตาลวณฺฏวิธูปนานิ
อนุปฺปนฺนมฺปิ วาตํ อุปฺปาเทนฺติ, อุปฺปนฺนมฺปิ ปริวตฺเตนฺติ. ยํ วา ปนาติ อิธ
ปาลิยํ อาคเต เปตฺวา เสสา วาตา เยวาปนกฏฺานํ ปวิฏฺา.
     [๑๗๗] อากาสธาตุนิทฺเทเส อปฺปฏิฆฏฺฏนฏฺเน น กสฺสตีติ อากาโส.
อากาโสว อากาสภาวํ คตตฺตา อากาสคตํ. อฆฏฺฏนียตาย อฆํ. อฆเมว อฆภาวํ
คตตฺตา อฆคตํ. วิวโรติ อนฺตรํ. ตเทว วิวรภาวํ คตตฺตา วิวรคตํ. อสมฺผุฏฺ
มํสโลหิเตหีติ มํสโลหิเตหิ นิสฺสฏํ. กณฺณจฺฉิทฺทนฺติอาทิ ปน ตสฺเสว ปเภททสฺสนํ.
ตตฺถ กณฺณจฺฉิทฺทนฺติ กณฺณสฺมึ ฉิทฺทํ วิวรํ มํสโลหิเตหิ อสมฺผุฏฺโกาโส.
เสเสสุปิ เอเสว นโย. เยนาติ เยน วิวเรน เอตํ อสิตาทิเภทํ อชฺโฌหรณียํ
อชฺโฌหรติ, อนฺโต ปเวเสติ. ยตฺถาติ ยสฺมึ อนฺโตอุทรปฏลสงฺขาเต โอกาเส
เอตเทว จตุพฺพิธํ อชฺโฌหรณียํ ติฏฺติ. เยนาติ เยน วิวเรน สพฺพมฺเปตํ วิปกฺกํ
กสฏภาวํ อาปนฺนํ นิกฺขมติ, ตํ อุทรปฏลโต ยาว กรีสมคฺคา วิทตฺถิจตุรงฺคุลมตฺตํ
ฉิทฺทํ มํสโลหิเตหิ อสมฺผุฏฺ นิสฺสฏํ อากาสธาตูติ เวทิตพฺพํ. ยํ วา ปนาติ
เอตฺถ จมฺมนฺตรํ มํสนฺตรํ นหารุนฺตรํ อฏฺินฺตรํ โลมนฺตรนฺติ อิทํ สพฺพํ
เยวาปนกฏฺานํ ปวิฏฺ.
     พาหิรกอากาสธาตุนิทฺเทเส อสมฺผุฏฺ จตูหิ มหาภูเตหีติ จตูหิ มหาภูเตหิ
นิสฺสฏํ ภิตฺติฉิทฺทกวาฏฉิทฺทาทิกํ เวทิตพฺพํ. อิมินา ยสฺมึ อากาเส ปริกมฺมํ
กโรนฺตสฺส จตุกฺกปญฺจกชฺฌานานิ อุปฺปชฺชนฺติ ตํ กถิตํ.
     [๑๗๘] วิญฺาณธาตุนิทฺเทเส จกฺขุวิญฺาณสงฺขาตา ธาตุ จกฺขุวิญฺาณธาตุ.
เสสาสุปิ เอเสว นโย. อิติ อิมาสุ ฉสุ ธาตูสุ ปริคฺคหิตาสุ อฏฺารส
ธาตุโย ปริคฺคหิตาว โหนฺติ. กถํ? ปวีเตโชวาโยธาตุคฺคหเณน ตาว
โผฏฺพฺพธาตุ คหิตาว โหติ, อาโปธาตุอากาสธาตุคฺคหเณน ธมฺมธาตุ,
วิญฺาณธาตุคฺคหเณน ตสฺสา ปุเรจาริกปจฺฉาจาริกตฺตา มโนธาตุ คหิตาว โหติ.
จกฺขุวิญฺาณธาตุอาทโย สุตฺเต อาคตาเอว, เสสา นว อาหริตฺวา ทสฺเสตพฺพา.
จกฺขุวิญฺาณธาตุคฺคหเณน หิ ตสฺสา นิสฺสยภูตา จกฺขุธาตุ อารมฺมณภูตา รูปธาตุ
จ คหิตาว โหนติ. เอวํ โสตวิญฺาณธาตุอาทิคฺคหเณน โสตธาตุอาทโยติ
อฏฺารสปิ คหิตาว โหนฺติ. ตาสุ ทสหิ ธาตูหิ รูปปริคฺคโห กถิโต โหติ, สตฺตหิ
อรูปปริคฺคโห, ธมฺมธาตุยา สิยา รูปปริคฺคโห สิยา อรูปปริคฺคโห. อิติ อฑฺเฒกาทสหิ
ธาตูหิ รูปปริคฺคโห, อฑฺฒฏฺธาตูหิ อรูปปริคฺคโหติ รูปารูปปริคฺคโห กถิโต โหติ.
รูปารูปํ ปญฺจกฺขนฺธา ทสฺเสตพฺพา, ๑- ตํ โหติ ทุกฺขสจฺจํ, ตํสมุฏฺาปิกา
ปุริมตณหา สมุทยสจฺจํ, อุภินฺนํ อปฺปวตฺติ นิโรธสจฺจํ, ตมฺปชานโก ๒- มคฺโค
มคฺคสจฺจนฺติ อิทํ จตุสจฺจกมฺมฏฺานํ อฏฺารสธาตุวเสน อภินิวิฏฺสฺส ภิกฺขุโน ยาว
อรหตฺตา มตฺถกํ ปาเปตฺวา นิคมนํ กถิตนฺติ เวทิตพฺพํ.
     [๑๗๙] อิทานิ ทุติยฉกฺกํ ทสฺเสนฺโต อปราปิ ฉ ธาตุโยติอาทิมาห.
ตตฺถ สุขธาตุ ทุกฺขธาตูติ กายปฺปสาทวตฺถุกานิ สุขทุกฺขานิ สปฺปฏิปกฺขวเสน
ยุคฬกโต ทสฺสิตานิ. สุขํ หิ ทุกฺขสฺส ปฏิปกฺโข, ทุกฺขํ สุขสฺส. ยตฺตกํ สุเขน
ผริตฏฺานํ, ตตฺตกํ ทุกฺขํ ผรติ. ยตฺตกํ ทุกฺเขน ผริตฏฺานํ, ตตฺตกํ สุขํ ผรติ.
โสมนสฺสธาตุ โทมนสฺสธาตูติ อิทมฺปิ ตเถว ยุคฬกํ กตํ. โสมนสฺสญฺหิ
โทมนสฺสสฺส ปฏิปกฺโข, โทมนสฺสํ โสมนสฺสสฺส. ยตฺตกํ โสมนสฺเสน ผริตฏฺานํ,
ตตฺตกํ โทมนสฺสํ ผรติ. ยตฺตกํ โทมนสฺเสน ผริตฏฺานํ, ตตฺตกํ โสมนสฺสํ
ผรติ.
     อุเปกฺขาธาตุ อวิชฺชาธาตูติ อิทํ  ปน ปททฺวยํ ๓- สริกฺขกวเสน ยุคฬกํ
กตํ. อุภยมฺปิ เหตํ อวิภูตตฺตา สริกฺขกํ โหติ. ตตฺถ สุขทุกฺขธาตุคฺคหเณน
ตํสมฺปยุตฺตา กายวิญฺาณธาตุ วตฺถุภูตา กายธาตุ อารมฺมณภูตา โผฏฺพฺพธาตุ
จ คหิตาว โหนฺติ. โสมนสฺสโทมนสฺสธาตุคฺคหเณน ตํสมฺปยุตฺตา มโนวิญฺาณธาตุ
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. อยํ ปาโ น ทิสฺสติ   ๒ ฉ.ม. ตํปชานโน    ๓ ฉ.ม. ทฺวยํ
คหิตา โหติ. อวิชฺชาธาตุคฺคหเณน ธมฺมธาตุ คหิตา. อุเปกฺขาธาตุคฺคหเณน
จกฺขุโสตฆานชิวฺหาวิญฺาณธาตุมโนธาตุโย ตาสํเยว วตฺถารมฺมณภูตา
จกฺขุธาตุรูปธาตุอาทโย จ คหิตาติ เอวํ อฏฺารสปิ ธาตุโย คหิตาว โหนฺติ. อิทานิ
ตาสุ ทสหิ ธาตูหิ รูปปริคฺคโหติอาทิ สพฺพํ เหฏฺา วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํ.
เอวมฺปิ เอกสฺส ภิกฺขุโน ยาว อรหตฺตา มตฺถกํ ปาเปตฺวา นิคมนํ กถิตํ โหตีติ
เวทิตพฺพํ. ตตฺถ กตมา สุขธาตุ, ยํ กายิกํ สาตนฺติอาทีนิ เหฏฺา วุตฺตนยาเนว.
     [๑๘๑] ตติยฉกฺเก กาโมติ เทฺว กามา วตฺถุกาโม จ กิเลสกาโม จ.
ตตฺถ กิเลสกามํ สนฺธาย กามปฏิสํยุตฺตา ธาตุ กามธาตุ, กามวิตกฺกสฺเสตํ นามํ.
วตฺถุกามํ สนฺธาย กาโมเยว ธาตุ กามธาตุ, กามาวจรธมฺมานเมตํ นามํ.
พฺยาปาทปฏิสํยุตฺตา ธาตุ พฺยาปาทธาตุ, พฺยาปาทวิตกฺกสฺเสตํ นามํ. พฺยาปาโทว
ธาตุ พฺยาปาทธาตุ, ทสอาฆาตวตฺถุกสฺส ปฏิฆสฺเสตํ นามํ. วิหึสาปฏิสํยุตฺตา
ธาตุ วิหึสาธาตุ, วิหึสาวิตกฺกสฺเสตํ นามํ. วิหึสาเยว ธาตุ วิหึสาธาตุ,
ปรสตฺตวิเหนสฺเสตํ ๑- นามํ. อยมฺปน เหฏฺา อนาคตตฺตา เอวํ อตฺถาทิวิภาคโต
เวทิตพฺพา:- วิหึสนฺติ เอตาย สตฺเต, วิหึสนํ วา เอตํ สตฺตานนฺติ วิหึสา.
สา วิเหนลกฺขณา กรุณาปฏิปกฺขลกฺขณา วา. ปรสนฺตาเน อุพฺเพคชนนรสา
สกสนฺตาเน กรุณาวิทฺธํสนรสา วา. ทุกฺขายตนปจฺจุปฏฺานา, ปฏิฆปทฏฺานาติ
เวทิตพฺพา. เนกฺขมฺมํ วุจฺจติ โลภา นิกฺขนฺตตฺตา อโลโภ, นีวรเณหิ นิกฺขนฺตตฺตา
ปมชฺฌานํ, สพฺพากุสเลหิ นิกฺขนฺตตฺตา สพฺพกุสลํ. เนกฺขมฺมปฏิสํยุตฺตา ธาตุ
เนกฺขมฺมธาตุ, เนกฺขมฺมวิตกฺกสฺเสตํ นามํ. เนกฺขมฺมเมว ธาตุ เนกฺขมฺมธาตุ,
สพฺพสฺสาปิ กุสลสฺเสตํ นามํ. อพฺยาปาทปฏิสํยุตฺตา ธาตุ อพฺยาปาทธาตุ,
อพฺยาปาทวิตกฺกสฺเสตํ นามํ. อพฺยาปาโทว ธาตุ อพฺยาปาทธาตุ, เมตฺตาเยตํ
นามํ. อวิหึสาปฏิสํยุตฺตา ธาตุ อวิหึสาธาตุ, อวิหึสาวิตกฺกสฺเสตํ นามํ. อวิหึสาว
ธาตุ อวิหึสาธาตุ. กรุณาเยตํ นามํ.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. ปรสตฺตวิเหสนสฺเสตํ
     [๑๘๒] อิทานิ  ตเมวตฺถํ ทสฺเสตุํ ตตฺถ กตมา กามธาตูติ ปทภาชนํ
อารทฺธํ. ตตฺถ ปฏิสํยุตฺโตติ สมฺปโยควเสน ปฏิสํยุตฺโต. ตกฺโก วิตกฺโกติอาทีนิ
วุตฺตตฺถาเนว. วิเหเตีติ พาเธติ ทุกฺขาเปติ. เหนาติ ปาณิปฺปหาราทีหิ พาธนา
ทุกฺขุปฺปาทนา. พลวเหนา วิเหนา. หึสนฺติ เอตายาติ หึสนา. พลวหึสนา
วิหึสนา. โรสนาติ ฆฏฺฏนา. วิโรสนาติ พลวฆฏฺฏนา. สพฺพตฺถ วิอุปสคฺเคน ๑-
ปทํ วฑฺฒิตํ. อุปหนนฺติ เอเตนาติ อุปฆาโต, ปเรสํ อุปฆาโต ปรูปฆาโต.
     เมตฺตายนฺติ เอตายาติ เมตฺติ. เมตฺตายนากาโร เมตฺตายนา. เมตฺตาย
อยิตสฺส เมตฺตาสมงฺคิโน ภาโว เมตฺตายิตตฺตํ. พฺยาปาเทน วิมุตฺตสฺส เจตโส
วิมุตฺติ เจโตวิมุตฺติ. เอตฺถ จ ปุริเมหิ ตีหิ อุปจารปฺปตฺตาปิ
อปฺปนาปฺปตฺตาปิ ๒- เมตฺตา กถิตา, ปจฺฉิเมน อปฺปนาปฺปตฺตาว.
     กรุณายนฺติ เอตายาติ กรุณา. กรุณายนากาโร กรุณายนา. กรุณาย
อยิตสฺส กรุณาสมงฺคิโน ภาโว กรุณายิตตฺตํ. วิหึสาย วิมุตฺตสฺส เจตโส วิมุตฺติ
เจโตวิมุตฺติ. อิธาปิ ปุริมนเยเนว อุปจารปฺปนาเภโท เวทิตพฺโพ. อุภยตฺถาปิ จ
ปริโยสานปเท เมตฺตา กรุณาติ เจโตวิมุตฺติวิเสสนตฺถํ วุตฺตํ.
     เอตฺถ จ กามวิตกฺโก สตฺเตสุปิ อุปฺปชฺชติ สงฺขาเรสุปิ. อุภยตฺถ อุปฺปนฺโนปิ
กมฺมปถเภโทว. พฺยาปาโท ปน สตฺเตสุ อุปฺปนฺโนเยว กมฺมปถํ ภินฺทติ, น
อิตโร. วิหึสายปิ เอเสว นโย. เอตฺถ จ ทุพฺพิธา กถา สพฺพสงฺคาหิกา เจว
อสมฺภินฺนา จ. กามธาตุคฺคหเณน หิ พฺยาปาทวิหึสาธาตุโยปิ คหิตา.
กามธาตุ ยาเยว ปน นีหริตฺวา นีหริตฺวา เทฺวปิ เอตา ทสฺสิตาติ อยํ ตาเวตฺถ
สพฺพสงฺคาหิกกถา. เปตฺวา ปน พฺยาปาทวิหึสาธาตุโย เสสา สพฺพาปิ
กามธาตุเอวาติ อยํ อสมฺภินฺนกถา นาม. เนกฺขมฺมธาตุคฺคหเณนาปิ
อพฺยาปาทอวิหึสาธาตุโย คหิตาเยว. เนกฺขมฺมธาตุโต ปน นีหริตฺวา นีหริตฺวา
ตทุภยมฺปิ ทสฺสิตนฺติ อยเมตฺถาปิ สพฺพสงฺคาหิกกถา. เปตฺวา อพฺยาปาทอวิหึสาธาตุโย
อวเสสา เนกฺขมฺมธาตูติ อยํ อสมฺภินฺนกถา นาม.
@เชิงอรรถ: ๑ ม. สพฺพตฺถ วา อุปสคฺเคน, ฉ. สพฺพตฺถ วา วิอุปสคฺเคน     ๒ สี. อปฺปณาปตฺตาปิ
     อิมาหิ จ ฉหิ ธาตูหิ ปริคฺคหิตาหิ อฏฺารส ธาตุโย ปริคฺคหิตาว
โหนฺติ. สพฺพาปิ หิ ตา ธาตุโย กามธาตุโตว นีหริตฺวา นีหริตฺวา ลพฺภาเปตพฺพา ๑-
อฏฺารส ธาตุโยว โหนฺตีติ ติณฺณํ ฉกฺกานํ วเสน อฏฺารส โหนฺติ. เอวมฺปน
อคฺคเหตฺวา เอเกกสฺมึ ฉกฺเก วุตฺตนเยเนว ๒- อฏฺารส อฏฺารส กตฺวา สพฺพานิปิ
ตานิ อฏฺารสกานิ เอกชฺฌํ อภิสงฺขิปิตฺวาปิ ๓- อฏฺารเสว โหนฺตีติ เวทิตพฺพา.
อิติ อิมสฺมึ สุตฺตนฺตภาชนีเย โสฬสธาตุโย กามาวจรา, เทฺว เตภูมิกาติ เอวเมตฺถ
สมฺมสนวาโรว ๔- กถิโตติ เวทิตพฺโพ.
                     สุตฺตนฺตภาชนียวณฺณนา นิฏฺิตา.
                          -------------

             อรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย เล่มที่ ๕๔ หน้า ๖๑-๘๒.
http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_th.php?B=54&A=1401&modeTY=1
             The Pali Atthakatha in Roman :-
http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_rm.php?B=54&A=1401&modeTY=1
             อ่านอรรถกถาแปลไทย :-
http://84000.org/tipitaka/attha/attha.php?b=35&i=114
             เนื้อความพระไตรปิฎกฉบับหลวง :-
http://84000.org/tipitaka/read/r.php?B=35&A=2064
             พระไตรปิฎกฉบับบาลีอักษรไทย :-
http://84000.org/tipitaka/read/pali_read.php?B=35&A=2068
             The Pali Tipitaka in Roman Character :-
http://84000.org/tipitaka/read/roman_read.php?B=35&A=2068
             สารบัญพระไตรปิฎกเล่มที่ ๓๕
http://84000.org/tipitaka/read/?index_35