อรรถกถาเล่มที่ ๕๔ ภาษาบาลีอักษรไทย
 วิภงฺค.อ. (สมฺโมห.)

                           ๓. ธาตุวิภงฺค
                       ๑. สุตฺตนฺตภาชนียวณฺณนา
     [๑๗๒] อิทานิ ตทนนฺตเร ธาตุวิภงฺเค สพฺพา ธาตุโย ฉหิ ฉหิ
ธาตูหิ สงฺขิปิตฺวา ตีหิ ฉกฺเกหิ สุตฺตนฺตภาชนียํ ทสฺเสนฺโต ฉ ธาตุโยติอาทิมาห.
ตตฺถ ฉาติ คณนปริจฺเฉโท. ธาตุโยติ ปริจฺฉินฺนธมฺมนิทสฺสนํ. ปฐวีธาตูติอาทีสุ
ธาตฺวฏฺโฐ นาม สภาวฏฺโฐ, สภาวฏฺโฐ นาม สุญฺญตฏฺโฐ, สุญฺญตฏฺโฐ
นาม นิสฺสตฺตฏฺโฐติ เอวํ สภาวสุญฺญตนิสฺสตฺตฏฺเฐน ปฐวีเยว ธาตุ ปฐวีธาตุ.
อาโปธาตุอาทีสุปิ เอเสว นโย. เอวเมตฺถ ปทสมาสํ วิทิตฺวา เอวมตฺโถ
เวทิตพฺโพ:- ปฐวีธาตูติ ปติฏฺฐานธาตุ. อาโปธาตูติ อาพนฺธนธาตุ. เตโชธาตูติ
ปริปาจนธาตุ. วาโยธาตูติ วิตฺถมฺภนธาตุ. อากาสธาตูติ อสมฺผุฏฺฐธาตุ.
วิญฺญาณธาตูติ วิชานนธาตุ.
     [๑๗๓] ปฐวีธาตุทฺวยนฺติ ปฐวีธาตุ เทฺว อยํ. อยํ ปฐวีธาตุ นาม น
เอกาเอว, อชฺฌตฺติกพาหิรเภเทน ปน เทฺว ธาตุโยเอวาตฺยตฺโถ. เตเนวาห "อตฺถิ
อชฺฌตฺติกา อตฺถิ พาหิรา"ติ. ตตฺถ อชฺฌตฺติกาติ สตฺตสนฺตานปริยาปนฺนา
นิยกชฺฌตฺตา. พาหิราติ สงฺขารสนฺตานปริยาปนฺนา อนินฺทฺริยพทฺธา. อชฺฌตฺตํ
ปจฺจตฺตนฺติ อุภยมฺเปตํ นิยกชฺฌตฺตาธิวจนเมว. อิทานิ ตํ สภาวาการโต ทสฺเสตุํ
กกฺขฬนฺติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ กกฺขฬนฺติ ถทฺธํ. ขริคตนฺติ ผรุสํ. กกฺขฬตฺตนฺติ
กกฺขฬภาโว. กกฺขฬภาโวติ กกฺขฬสภาโว. อชฺฌตฺตํ อุปาทินฺนนฺติ นิยกชฺฌตฺตสงฺขาตํ
อุปาทินฺนํ. อุปาทินฺนํ นาม สรีรฏฺฐกํ. สรีรฏฺฐกํ หิ กมฺมสมุฏฺฐานํ วา โหตุ มา
วา, ตํ สนฺธาย อุปาทินฺนมฺปิ อตฺถิ อนุปาทินฺนมฺปิ. อาทินฺนคฺคหิตปรามฏฺฐวเสน
ปน สพฺพมฺเปตํ อุปาทินฺนเมวาติ ทสฺเสตุํ "อชฺฌตฺตํ อุปาทินฺนนฺ"ติ อาห.
     อิทานิ ตเมว ปฐวีธาตุํ วตฺถุวเสน ทสฺเสตุํ เสยฺยถีทํ เกสา โลมาติอาทิ
วุตฺตํ. ตตฺถ เสยฺยถีทนฺติ นิปาโต. ตสฺสตฺโถ:- ยา สา อชฺฌตฺติกา ปฐวีธาตุ, สา
กตมา. ยํ วา อชฺฌตฺตํ ปจฺจตฺตํ กกฺขฬํ นาม, ตํ กตมนฺติ. เกสา โลมาติอาทิ
ตสฺสา อชฺฌตฺติกาย ปฐวีธาตุยา วตฺถุวเสน ปเภททสฺสนํ. อิทํ วุตฺตํ โหติ:- เกสา
นาม อชฺฌตฺตา อุปาทินฺนา สรีรฏฺฐกา กกฺขฬตฺตลกฺขณา อิมสฺมึ สรีเร
ปาฏิเยกฺโก โกฏฺฐาโส. โลมา นาม ฯเปฯ กรีสํ นาม. อิธ ปน อวุตฺตมฺปิ
ปฏิสมฺภิทามคฺเค ๑- ปาลิอารุฬฺหํ มตฺถลุงฺคํ อาหริตฺวา มตฺถลุงฺคํ นาม อชฺฌตฺตํ
อุปาทินฺนํ สรีรฏฺฐกํ กกฺขฬตฺตลกฺขณํ อิมสฺมึ สรีเร ปาฏิเยกฺโก โกฏฺฐาโส.
ปรโต อาโปธาตุอาทินิทฺเทเส ๒- ปิตฺตาทีสุปิ เอเสว นโย.
     อิมินา กึ ทสฺสิตํ โหติ? ธาตุมนสิกาโร. อิมสฺมึ ปน ธาตุมนสิกาเร กมฺมํ
กตฺวา วิปสฺสนํ ปฏฺฐเปตฺวา อุตฺตมตฺถํ อรหตฺตํ ปาปุณิตุกาเมน กึ กตฺตพฺพํ?
จตุปาริสุทฺธิสีลํ โสเธตพฺพํ. สีลวโต หิ กมฺมฏฺฐานภาวนา อิชฺฌติ. ตสฺส โสธนวิธานํ
วิสุทฺธิมคฺเค วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํ. วิสุทฺธสีเลน ปน สีเล ปติฏฺฐาย ทส
ปุพฺพปลิโพธา ฉินฺทิตพฺพา. เตสมฺปิ ฉินฺทนวิธานํ วิสุทฺธิมคฺเค วุตฺตนเยเนว
เวทิตพฺพํ. ฉินฺนปลิโพเธน ธาตุมนสิการกมฺมฏฺฐานํ อุคฺคณฺหิตพฺพํ. อาจริเยนาปิ
ธาตุมนสิการกมฺมฏฺฐานํ อุคฺคณฺหาเปนฺเตน สตฺตวิธํ อุคฺคหโกสลฺลํ ทสวิธญฺจ
มนสิการโกสลฺลํ อาจิกฺขิตพฺพํ. อนฺเตวาสิเกนาปิ อาจริยสฺส สนฺติเก พหู วาเร
สชฺฌายํ กตฺวา นิชฺชฏํ ปคุณํ กมฺมฏฺฐานํ กาตพฺพํ. วุตฺตํ เหตํ อฏฺฐกถายํ
"อาทิกมฺมิเกน ภิกฺขุนา ชรามรณา มุจฺจิตุกาเมน สตฺตหากาเรหิ อุคฺคหโกสลฺลํ
อิจฺฉิตพพํ, ทสหากาเรหิ มนสิการโกสลฺลํ อิจฺฉิตพฺพนฺ"ติ.
     ตตฺถ วจสา มนสา วณฺณโต สณฺฐานโต ทิสโต โอกาสโต ปริจฺเฉทโตติ
อิเมหิ สตฺตหากาเรหิ อิมสฺมึ ธาตุมนสิการกมฺมฏฺฐาเน อุคฺคหโกสลฺลํ อิจฺฉิตพฺพํ.
อนุปุพฺพโต นาติสีฆโต นาติสณิกโต วิกฺเขปปฏิพาหนโต ปณฺณตฺติสมติกฺกมโต
อนุปุพฺพมุญฺจนโต สลฺลกฺขณโต ๓- ตโย จ สุตฺตนฺตาติ อิเมหิ ทสหากาเรหิ
มนสิการโกสลฺลํ อิจฺฉิตพฺพํ. ตทุภยมฺปิ ปรโต สติปฏฺฐานวิภงฺเค อาวีภวิสฺสติ.
     เอวํ อุคฺคหิตกมฺมฏฺฐาเนน ปน วิสุทฺธิมคฺเค วุตฺเต อฏฺฐารส เสนาสนโทเส
วชฺเชตฺวา ปญฺจงฺคสมนฺนาคเต เสนาสเน วสนฺเตน อตฺตนาปิ ปญฺจหิ ปธานิยงฺเคหิ
สมนฺนาคเตน ปจฺฉาภตฺตํ ปิณฺฑปาตปฏิกฺกนฺเตน วิวิตฺโตกาสคเตน กมฺมฏฺฐานํ
มนสิกาตพฺพํ. มนสิกโรนฺเตน จ วณฺณสณฺฐานทิโสกาสปริจฺเฉทวเสน เกสาทีสุ
@เชิงอรรถ: ๑ ขุ. ปฏิ. ๓๑/๖/๕ (สฺยา)  ๒ ฉ.ม. อาโปธาตุอาทีนํ นิทฺเทเส  ๓ ฉ.ม. ลกฺขณโต
เอเกกโกฏฺฐาสํ มนสิกริตฺวา อวสาเน เอวํ มนสิกาโร ปวตฺเตตพฺโพ:- อิเม เกสา
นาม ๑- สีสกฏาหปลิเวฐนจมฺเม ชาตา. ตตฺถ ยถา วมฺมิกมตฺถเก ชาเตสุ
กุณฺฐติเณสุ น วมฺมิกมตฺถโก ชานาติ "มยิ กุณฺฐติณานิ ชาตานี"ติ, นาปิ
กุณฺฐติเณนิ ชานนฺติ "มยํ วมฺมิกมตฺถเก ชาตานี"ติ, เอวเมว น
สีลกฏาหปลิเวฐนจมฺมํ ชานาติ "มยิ เกสา ชาตา"ติ, นาปิ เกสา ชานนฺติ "มยํ
สีลกฏาหปลิเวฐนจมฺเม ชาตา"ติ. อญฺญมญฺญํ อาโภคปจฺจเวกฺขณรหิตา เอเต ธมฺมา.
อิติ เกสา นาม อิมสฺมึ สรีเร ปาฏิเยกฺโก โกฏฺฐาโส อเจตโน อพฺยากโต สุญฺโญ
นิสฺสตฺโต ถทฺโธ ปฐวีธาตูติ.
     โลมา สรีรเวฐนจมฺเม ชาตา. ตตฺถ ยถา สุญฺญคามฏฺฐาเน ชาเตสุ
ทพฺพติเณสุ น สุญฺญคามฏฺฐานํ ชานาติ "มยิ ทพฺพติณานิ ชาตานี"ติ, นาปิ
ทพฺพติณานิ ชานนฺติ "มยํ สุญฺญคามฏฺฐาเน ชาตานี"ติ, เอวเมว น สรีรเวฐนจมฺมํ
ชานาติ "มยิ โลมา ชาตา"ติ, นาปิ โลมา ชานนฺติ "มยํ สรีรเวฐนจมฺเม
ชาตา"ติ. อญฺญมญฺญํ อาโภคปจฺจเวกฺขณรหิตา เอเต ธมฺมา. อิติ โลมา นาม
อิมสฺมึ สรีเร ปาฏิเยกฺโก โกฏฺฐาโส อเจตโน อพฺยากโต สุญฺโญ นิสฺสตฺโต ถทฺโธ
ปฐวีธาตูติ.
     นขา องฺคุลีนํ อคฺเคสุ ชาตา. ตตฺถ ยถา กุมารเกสุ ทณฺฑเกหิ
มธุกฏฺฐิเก วิชฺฌิตฺวา กีฬนฺเตสุ น ทณฺฑกา ชานนฺติ "อเมฺหสุ มธุกฏฺฐิกา
ฐปิตา"ติ, นาปิ มธุกฏฺฐิกา ชานนฺติ "มยํ ทณฺฑเกสุ ฐปิตา"ติ, เอวเมว น
องฺคุลิโย ชานนฺติ "อมฺหากํ อคฺเคสุ นขา ชาตา"ติ, นาปิ นขา ชานนฺติ
"มยํ องฺคุลีนํ อคฺเคสุ ชาตา"ติ. อญฺญมญฺญํ อาโภคปจฺจเวกฺขณรหิตา เอเต
ธมฺมา. อิติ นขา นาม อิมสฺมึ สรีเร ปาฏิเยกฺโก โกฏฺฐาโส อเจตโน อพฺยากโต
สุญฺโญ นิสฺสตฺโต ถทฺโธ ปฐวีธาตูติ.
     ทนฺตา หนุกฏฺฐิเกสุ ชาตา. ตตฺถ ยถา วฑฺฒกีหิ ปาสาณอุทุกฺขเลสุ
เกนจิเทว สิเลสชาเตน พนฺธิตฺวา ฐิปิตถมฺเภสุ น อุทุกฺขลานิ ชานนฺติ "อเมฺหสุ
@เชิงอรรถ: ๑ วิสุทฺธิมคฺเค สมาธินิทฺเทเส โอโลเกตพฺพํ
ถมฺภา ฐิตา"ติ, นาปิ ถมฺภา ชานนฺติ "มยํ อุทุกฺขเลสุ ฐิตา"ติ, เอวเมว น
หนุกฏฺฐิกา ชานนฺติ "อเมฺหสุ ทนฺตา ชาตา"ติ, นาปิ ทนฺตา ชานนฺติ "มยํ
หนุกฏฺฐิเกสุ ชาตา"ติ. อญฺญมญฺญํ อาโภคปจฺจเวกฺขณรหิตา เอเต ธมฺมา. อิติ
ทนฺตา นาม อิมสฺมึ สรีเร ปาฏิเยกฺโก โกฏฺฐาโส อเจตโน อพฺยากโต สุญฺโญ
นิสฺสตฺโต ถทฺโธ ปฐวีธาตูติ.
     ตโจ สกลสรีรํ ปริโยนทฺธิตฺวา ฐิโต. ตตฺถ ยถา อลฺลโคจมฺมปริโยนทฺธาย
มหาวีณาย น มหาวีณา ชานาติ "อหํ อลฺลโคจมฺเมน ปริโยนทฺธา"ติ, นาปิ
อลฺลโคจมฺมํ ชานาติ "มยา มหาวีณา ปริโยนทฺธา"ติ, เอวเมว น สรีรํ
ชานาติ "อหํ ตเจน ปริโยนทฺธนฺ"ติ, นาปิ ตโจ ชานาติ "มยา สรีรํ
ปริโยนทฺธนฺ"ติ. อญฺญมญฺญํ อาโภคปจฺจเวกฺขณรหิตา เอเต ธมฺมา. อิติ ตโจ
นาม อิมสฺมึ สรีเร ปาฏิเยกฺโก โกฏฺฐาโส อเจตโน อพฺยากโต สุญฺโญ นิสฺสตฺโต
ถทฺโธ ปฐวีธาตูติ.
     มํสํ อฏฺฐิสงฺฆาฏํ อนุลิมฺปิตฺวา ฐิตํ. ตตฺถ ยถา มหามตฺติกาย ลิตฺตาย
ภิตฺติยา ๑- น มหามตฺติกา ชานาติ "มยา ภิตฺติ ลิตฺตา"ติ นาปิ ภิตฺติ ชานาติ
"อหํ มหามตฺติกาย ลิตฺตา"ติ, ๑- เอวเมว น อฏฺฐิสงฺฆาโฏ ชานาติ "อหํ
นวมํสเปสิสตปฺปเภเทน มํเสน ลิตฺโต"ติ, นาปิ มํสํ ชานาติ "มยา อฏฺฐิสงฺฆาโฏ
ลิตฺโต"ติ. อญฺญมญฺญํ อาโภคปจฺจเวกฺขณรหิตา เอเต ธมฺมา. อิติ มํสํ นาม
อิมสฺมึ สรีเร ปาฏิเยกฺโก โกฏฺฐาโส อเจตโน อพฺยากโต สุญฺโญ นิสฺสตฺโต
ถทฺโธ ปถวีธาตูติ.
     นหารุ ๒- สรีรพฺภนฺตเร อฏฺฐีนิ อาพนฺธมานา ฐิตา. ตตฺถ ยถา วลฺลีหิ
วินทฺเธสุ กุฏฺฏทารูสุ น กุฏฺฏทารูนิ ชานนฺติ "มยํ วลฺลีหิ วินทฺธานี"ติ,
นาปิ วลฺลิโย ชานนฺติ "อเมฺหหิ กุฏฺฏทารูนิ วินทฺธานี"ติ, เอวเมว น อฏฺฐีนิ
@เชิงอรรถ: ๑-๑ ฉ.ม. น ภิตฺติ ชานาติ "อหํ มหามตฺติกาย ลิตฺตา"ติ, นาปิ
@มหามตฺติกา ชานาติ "มยา มหาภิตฺติ ลิตฺตา"ติ     ๒ ฉ.ม. นฺหารุ
ชานนฺติ "มยํ นหารูหิ อาพนฺธานี"ติ, นาปิ นหารู ชานนฺติ "อเมฺหหิ อฏฺฐีนิ
อาพนฺธานี"ติ. อญฺญมญฺญํ อาโภคปจฺจเวกฺขณรหิตา เอเต ธมฺมา. อิติ นหารุ
นาม อิมสฺมึ สรีเร ปาฏิเยกฺโก โกฏฺฐาโส อเจตโน อพฺยากโต สุญฺโญ นิสฺสตฺโต
ถทฺโธ ปฐวีธาตูติ.
     อฏฺฐีสุ ปณฺหิกฏฺฐิ โคปฺผกฏฺฐึ อุกฺขิปิตฺวา ฐิตํ, โคปฺผกฏฺฐิ ชงฺฆฏฺฐึ
อุกฺขิปิตฺวา ฐิตํ, ชงฺฆฏฺฐิ อูรุฏฺฐึ อุกฺขิปิตฺวา ฐิตํ, อูรุฏฺฐิ กฏิฏฺฐึ
อุกฺขิปิตฺวา ฐิตํ, กฏิฏฺฐิ ปิฏฺฐิกณฺฏกํ อุกฺขิปิตฺวา ฐิตํ, ปิฏฺฐิกณฺฏโก
คีวฏฺฐึ อุกฺขิปิตฺวา ฐิโต, คีวฏฺฐิ สีสฏฺฐึ อุกฺขิปิตฺวา ฐิตํ, สีสฏฺฐิ
คีวฏฺฐิเก ปติฏฺฐิตํ, คีวฏฺฐิ ปิฏฺฐิกณฺฏเก ปติฏฺฐิตํ, ปิฏฺฐิกณฺฏโก กฏิฏฺฐิมฺหิ
ปติฏฺฐิโต, กฏิฏฺฐิ อูรุฏฺฐิเก ปติฏฺฐิตํ, อูรุฏฺฐิ ชงฺฆฏฺฐิเก ปติฏฺฐิตํ,
ชงฺฆฏฺฐิ โคปฺผกฏฺฐิเก ปติฏฺฐิตํ, โคปฺผกฏฺฐิ ปณฺหิกฏฺฐิเก ปติฏฺฐิตํ.
     ตตฺถ ยถา อิฏฺฐกทารุโคมยาทิสญฺจเยสุ น เหฏฺฐิมา ชานนฺติ
"มยํ อุปริเม อุปริเม อุกฺขิปิตฺวา ฐิตา"ติ, นาปิ อุปริมา อุปริมา ชานนฺติ "มยํ
เหฏฺฐิเมสุ เหฏฺฐิเมสุ ปติฏฺฐิตา"ติ, เอวเมว น ปณฺหิกฏฺฐิ ชานาติ "อหํ โคปฺผกฏฺฐึ
อุกฺขิปิตฺวา ฐิตนฺ"ติ, น โคปฺผกฏฺฐิ ชานาติ "อหํ ชงฺฆฏฺฐึ อุกฺขิปิตฺวา
ฐิตนฺ"ติ, น ชงฺฆฏฺฐิ ชานาติ "อหํ อูรุฏฺฐึ อุกฺขิปิตฺวา ฐิตนฺ"ติ, น อูรุฏฺฐิ
ชานาติ "อหํ กฏิฏฺฐึ อุกฺขิปิตฺวา ฐิตนฺ"ติ, น กฏิฏฺฐิ ชานาติ "อหํ ปิฏฺฐิกณฺฏกํ
อุกฺขิปิตฺวา ฐิตนฺ"ติ, น ปิฏฺฐิกณฺฏโก ชานาติ "อหํ คีวฏฺฐึ อุกฺขิปิตฺวา
ฐิโต"ติ, น คีวฏฺฐิ ชานาติ "อหํ สีสฏฺฐึ อุกฺขิปิตฺวา ฐิตนฺ"ติ, น สีสฏฺฐิ ชานาติ
"อหํ คีวฏฺฐิมฺหิ ปติฏฺฐิตนฺ"ติ, น คีวฏฺฐิ ชานาติ "อหํ ปิฏฺฐิกณฺฏเก
ปติฏฺฐิตนฺ"ติ, น ปิฏฺฐิกณฺฏโก ชานาติ "อหํ กฏิฏฺฐิมฺหิ ปติฏฺฐิโต"ติ, น กฏิฏฺฐิ
ชานาติ "อหํ อูรุฏฺฐิมฺหิ ปติฏฺฐิตนฺ"ติ, น อูรุฏฺฐิ ชานาติ "อหํ ชงฺฆฏฺฐิมฺหิ
ปติฏฺฐิตนฺ"ติ, น ชงฺฆฏฺฐิ ชานาติ "อหํ โคปฺผกฏฺฐิมฺหิ ปติฏฺฐิตนฺ"ติ, น
โคปฺผกฏฺฐิ ชานาติ "อหํ
ปณฺหิกฏฺฐิมฺหิ ปติฏฺฐิตนฺ"ติ. อญฺญมญฺญํ อาโภคปจฺจเวกฺขณรหิตา เอเต ธมฺมา.
อิติ อฏฺฐิ นาม อิมสฺมึ สรีเร ปาฏิเยกฺโก โกฏฺฐาโส อเจตโน อพฺยากโต
สุญฺโญ นิสฺสตฺโต ถทฺโธ ปฐวีธาตูติ.
     อฏฺฐิมิญฺชํ เตสํ เตสํ อฏฺฐีนํ อพฺภนฺตเร ฐิตํ. ตตฺถ ยถา เวฬุปพฺพาทีนํ
อนฺโต ปกฺขิตฺเตสุ สินฺนเวตฺตคฺคาทีสุ น เวฬุปพฺพาทีนิ ชานนฺติ "อเมฺหสุ
เวตฺตคฺคาทีนิ ปกฺขิตฺตานี"ติ, นาปิ เวตฺตคฺคาทีนิ ชานนฺติ "มยํ เวฬุปพฺพาทีสุ
ฐิตานี"ติ, เอวเมว น อฏฺฐีนิ ชานนฺติ "อมฺหากํ อนฺโต อฏฺฐิมิญฺชํ ฐิตนฺ"ติ, นาปิ
อฏฺฐิมิญฺชํ ชานาติ "อหํ อฏฺฐีนํ อนฺโต ฐิตนฺ"ติ. อญฺญมญฺญํ อาโภคปจฺจเวกฺขณรหิตา
เอเต ธมฺมา. อิติ อฏฺฐิมิญฺชํ นาม อิมสฺมึ สรีเร ปาฏิเยกฺโก
โกฏฺฐาโส อเจตโน อพฺยากโต สุญฺโญ นิสฺสตฺโต ถทฺโธ ปฐวีธาตูติ.
     วกฺกํ คลวาฏกโต นิกฺขนฺเตน เอกมูเลเนว ๑- โถกํ คนฺตฺวา ทฺวิธา ภินฺเนน
ถูลนหารุนา วินิพทฺธํ หุตฺวา หทยมํสํ ปริกฺขิปิตฺวา ฐิตํ. ตตฺถ ยถา
วณฺฏุปนิพทฺเธ อมฺพผลทฺวเย น วณฺฏํ ชานาติ "มยา อมฺพผลทฺวยํ อุปนิพทฺธนฺ"ติ,
นาปิ อมฺพผลทฺวยํ ชานาติ "อหํ วณฺเฏน อุปนิพทฺธนฺ"ติ, เอวเมว น ถูลนหารุ
ชานาติ "มยา วกฺกํ อุปนิพทฺธนฺ"ติ, นาปิ วกฺกํ ชานาติ "อหํ ถูลนหารุนา
อุปนิพทฺธนฺ"ติ. อญฺญมญฺญํ อาโภคปจฺจเวกฺขณรหิตา เอเต ธมฺมา. อิติ วกฺกํ
นาม อิมสฺมึ สรีเร ปาฏิเยกฺโก โกฏฺฐาโส อเจตโน อพฺยากโต สุญฺโญ นิสฺสตฺโต
ถทฺโธ ปฐวีธาตูติ.
     หทยํ สรีรพฺภนฺตเร อุรฏฺฐิปญฺชรมชฺฌํ นิสฺสาย ฐิตํ. ตตฺถ ยถา
ชิณฺณสนฺทมานิกปญฺชรพฺภนฺตรํ นิสฺสาย ฐปิตาย มํสเปสิยา น
ชิณฺณสนฺทมานิกปญฺชรพฺภนฺตรํ ชานาติ "มํ นิสฺสาย มํสเปสิ ฐปิตา"ติ, นาปิ มํสเปสิ
ชานาติ "อหํ ชิณฺณสนฺทมานิกปญฺชรพฺภนฺตรํ นิสฺสาย ฐิตา"ติ, เอวเมว น อุรฏฺฐิ
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. เอกมูเลน
ปญฺชรพฺภนฺตรํ ชานาติ "มํ นิสฺสาย หทยํ ฐิตนฺ"ติ, นาปิ หทยํ ชานาติ "อหํ
อุรฏฺฐิปญฺชรพฺภนฺตรํ นิสฺสาย ฐิตนฺ"ติ. อญฺญมญฺญํ อาโภคปจฺจเวกฺขณรหิตา
เอเต ธมฺมา. อิติ หทยํ นาม อิมสฺมึ สรีเร ปาฏิเยกฺโก โกฏฺฐาโส อเจตโน
อพฺยากโต สุญฺโญ นิสฺสตฺโต ถทฺโธ ปฐวีธาตูติ.
     ยกนํ อนฺโตสรีเร ทฺวินฺนํ ถนานํ อพฺภนฺตเร ทกฺขิณปสฺสํ นิสฺสาย ฐิตํ.
ตตฺถ ยถา อุกฺขลิกปาลปสฺสมฺหิ ลคฺเค ยมกมํสปิณฺเฑ น อุกฺขลิกปาลปสฺสํ
ชานาติ "มยิ ยมกมํสปิณฺโฑ ลคฺโค"ติ, นาปิ  ยมกมํสปิณฺโฑ ชานาติ "อหํ
อุกฺขลิกปาลปสฺเส ลคฺโค"ติ, เอวเมว น ถนานํ อพฺภนฺตเร ทกฺขิณปสฺสํ ชานาติ
"มํ นิสฺสาย ยกนํ ฐิตนฺ"ติ, นาปิ ยกนํ ชานาติ "อหํ ถนานํ อพฺภนฺตเร
ทกฺขิณปสฺสํ นิสฺสาย ฐิตนฺ"ติ. อญฺญมญฺญํ อาโภคปจฺจเวกฺขณรหิตา เอเต ธมฺมา.
อิติ ยกนํ นาม อิมสฺมึ สรีเร ปาฏิเยกฺโก โกฏฺฐาโส อเจตโน อพฺยากโต
สุญฺโญ นิสฺสตฺโต ถทฺโธ ปฐวีธาตูติ.
     กิโลมเกสุ ปฏิจฺฉนฺนกิโลมกํ หทยญฺจ วกฺกญฺจ ปริวาเรตฺวา ฐิตํ.
อปฺปฏิจฺฉนฺนกิโลมกํ สกลสรีเร จมฺมสฺส เหฏฺฐโต มํสํ ปริโยนทฺธิตฺวา ฐิตํ.
ตตฺถ ยถา ปิโลติกปลิเวฐิเต มํเส น มํสํ ชานาติ "อหํ ปิโลติกาย ปลิเวฐิตนฺ"ติ,
นาปิ ปิโลติกา ชานาติ "มยา มํสํ ปลิเวฐิตนฺ"ติ, เอวเมว น วกฺกหทยานิ
สกลสรีเร มํสํ จ ชานาติ "อหํ กิโลมเกน ปฏิจฺฉนฺนนฺ"ติ, นาปิ
กิโลมกํ ชานาติ "มยา วกฺกหทยานิ สกลสรีเร มํสํ จ ปฏิจฺฉนฺนนฺ"ติ.
อญฺญมญฺญํ อาโภคปจฺจเวกฺขณรหิตา เอเต ธมฺมา. อิติ กิโลมกํ นาม อิมสฺมึ
สรีเร ปาฏิเยกฺโก โกฏฺฐาโส อเจตโน อพฺยากโต สุญฺโญ นิสฺสตฺโต ถทฺโธ
ปฐวีธาตูติ.
     ปิหกํ หทยสฺส วามปสฺเส อุทรปฏลสฺส มตฺถกปสฺสํ นิสฺสาย ฐิตํ. ตตฺถ
ยถา โกฏฺฐกมตฺถกปสฺสํ นิสฺสาย ฐิตาย โคมยปิณฺฑิยา น โกฏฺฐกมตฺถกปสฺสํ
ชานาติ "โคมยปิณฺฑิ มํ นิสฺสาย ฐิตา"ติ, นาปิ โคมยปิณฺฑิ ชานาติ "อหํ
โกฏฺฐกมตฺถกปสฺสํ นิสฺสาย ฐิตา"ติ, เอวเมว น อุทรปฏลสฺส มตฺถกปสฺสํ
ชานาติ "ปิหกํ มํ นิสฺสาย ฐิตนฺ"ติ. นาปิ ปิหกํ ชานาติ "อหํ อุทรปฏลสฺส
มตฺถกปสฺสํ นิสฺสาย ฐิตนฺ"ติ. อญฺญมญฺญํ อาโภคปจฺจเวกฺขณรหิตา เอเต ธมฺมา.
อิติ ปิหกํ นาม อิมสฺมึ สรีเร ปาฏิเยกฺโก โกฏฺฐาโส อเจตโน อพฺยากโต
สุญฺโญ นิสฺสตฺโต ถทฺโธ ปฐวีธาตูติ.
     ปปฺผาสํ สรีรพฺภนฺตเร ทฺวินฺนํ ถนานมนฺตเร หทยญฺจ ยกนญฺจ
อุปริจฺฉาเทตฺวา ๑- โอลมฺพนฺตํ ฐิตํ. ตตฺถ ยถา ชิณฺณโกฏฺฐพฺภนฺตเร โอลมฺพมาเน
สกุณกุลาวเก น ชิณฺณโกฏฺฐพฺภนฺตรํ ชานาติ "มยิ สกุณกุลาวโก โอลมฺพมาโน
ฐิโต"ติ, นาปิ สกุณกุลาวโก ชานาติ "อหํ ชิณฺณโกฏฺฐพฺภนฺตเร โอลมฺพมาโน
ฐิโต"ติ, เอวเมว น สรีรพฺภนฺตรํ ชานาติ "มยิ ปปฺผาสํ โอลมฺพมานํ ฐิตนฺ"ติ,
นาปิ ปปฺผาสํ ชานาติ "อหํ เอวรูเป สรีรพฺภนฺตเร โอลมฺพมานํ ฐิตนฺ"ติ.
อญฺญมญฺญํ อาโภคปจฺจเวกฺขณรหิตา เอเต ธมฺมา. อิติ ปปฺผาสํ นาม อิมสฺมึ สรีเร
ปาฏิเยกฺโก โกฏฺฐาโส อเจตโน อพฺยากโต สุญฺโญ นิสฺสตฺโต ถทฺโธ ปฐวีธาตูติ.
     อนฺตํ คลวาฏกโต กรีสมคฺคปริยนฺเต สรีรพฺภนฺตเร ฐิตํ. ตตฺถ ยถา
โลหิตโทณิกาย โอภุชิตฺวา ฐปิเต ฉินฺนสีสธมนิกเฬวเร น โลหิตโทณิกา ชานาติ
"มยิ ธมนิกเฬวรํ ฐิตนฺ"ติ, นาปิ ธมนิกเฬวรํ ชานาติ "อหํ โลหิตโทณิกาย ๒-
ฐิตนฺ"ติ, เอวเมว น สรีรพฺภนฺตรํ ชานาติ "มยิ อนฺตํ ฐิตนฺ"ติ, นาปิ อนฺตํ
ชานาติ "อหํ สรีรพฺภนฺตเร ฐิตนฺ"ติ. อญฺญมญฺญํ อาโภคปจฺจเวกฺขณรหิตา
เอเต ธมฺมา. อิติ อนฺตํ นาม อิมสฺมึ สรีเร ปาฏิเยกฺโก โกฏฺฐาโส อเจตโน
อพฺยากโต สุญฺโญ นิสฺสตฺโต ถทฺโธ ปฐวีธาตูติ.
     อนฺตคุณํ อนฺตนฺตเร เอกวีสติ อนฺตโภเค พนฺธิตฺวา ฐิตํ. ตตฺถ ยถา
ปาทปุญฺฉนรชฺชุมณฺฑลกํ สิพฺเพตฺวา ฐิเตสุ รชฺชุเกสุ น ปาทปุญฺฉนรชฺชุมณฺฑลกํ
ชานาติ "รชฺชุกา มํ สิพฺเพตฺวา ฐิตา"ติ, นาปิ รชฺชุกา ชานนฺติ "มยํ
ปาทปุญฺฉนรชฺชุมณฺฑลกํ สิพฺเพตฺวา ฐิตา"ติ, เอวเมว น อนฺตํ ชานาติ
@เชิงอรรถ: ๑ ม. ปฏิจฺฉาเทตฺวา     ๒ สี. โลหิตโทณิยํ
"อนฺตคุณํ มํ อาพนฺธิตฺวา ฐิตนฺ"ติ, นาปิ อนฺตคุณํ ชานาติ "อหํ อนฺตํ
อาพนฺธิตฺวา ฐิตนฺ"ติ. อญฺญมญฺญํ อาโภคปจฺจเวกฺขณรหิตา เอเต ธมฺมา. อิติ
อนฺตคุณํ นาม อิมสฺมึ สรีเร ปาฏิเยกฺโก โกฏฺฐาโส อเจตโน อพฺยากโต
สุญฺโญ นิสฺสตฺโต ถทฺโธ ปฐวีธาตูติ.
     อุทริยํ อุทเร ฐิตํ อสิตปีตขายิตสายิตํ. ตตฺถ ยถา สุวานโทณิยํ ฐิเต
สุวานวมถุมฺหิ น สุวานโทณิ ชานาติ "มยิ สุวานวมถุ ฐิโต"ติ, นาปิ สุวานวมถุ
ชานาติ "อหํ สุวานโทณิยํ ฐิโต"ติ, เอวเมว น อุทรํ ชานาติ "มยิ อุทริยํ
ฐิตนฺ"ติ, นาปิ อุทริยํ ชานาติ "อหํ อุทเร ฐิตนฺ"ติ. อญฺญมญฺญํ
อาโภคปจฺจเวกฺขณรหิตา เอเต ธมฺมา. อิติ อุทริยํ นาม อิมสฺมึ สรีเร ปาฏิเยกฺโก
โกฏฺฐาโส อเจตโน อพฺยากโต สุญฺโญ นิสฺสตฺโต ถทฺโธ ปฐวีธาตูติ.
     กรีสํ ปกฺกาสยสงฺขาเต อฏฺฐงฺคุลเวฬุปพฺพสทิเส อนฺตปริโยสาเน ฐิตํ.
ตตฺถ ยถา เวฬุปพฺเพ โอมทฺทิตฺวา ปกฺขิตฺตาย สณฺหปณฺฑุมตฺติกาย น เวฬุปพฺพํ
ชานาติ "มยิ ปณฺฑุมตฺติกา ฐิตา"ติ, นาปิ ปณฺฑุมตฺติกา ชานาติ "อหํ
เวฬุปพฺเพ ฐิตา"ติ, เอวเมว น ปกฺกาสโย ชานาติ "มยิ กรีสํ ฐิตนฺ"ติ, นาปิ
กรีสํ ชานาติ "อหํ ปกฺกาสเย ฐิตนฺ"ติ. อญฺญมญฺญํ อาโภคปจฺจเวกฺขณรหิตา
เอเต ธมฺมา. อิติ กรีสํ นาม อิมสฺมึ สรีเร ปาฏิเยกฺโก โกฏฺฐาโส อเจตโน
อพฺยากโต สุญฺโญ นิสฺสตฺโต ถทฺโธ ปฐวีธาตูติ.
     มตฺถลุงฺคํ สีสกฏาหพฺภนฺตเร ฐิตํ. ตตฺถ ยถา ปุราณลาวุกฏาเห ปกฺขิตฺตาย
ปิฏฺฐปิณฺฑิยา น ลาวุกฏาหํ ชานาติ "มยิ ปิฏฺฐปิณฺฑิ ฐิตา"ติ, นาปิ ปิฏฺฐปิณฺฑิ
ชานาติ "อหํ ลาวุกฏาเห ฐิตา"ติ, เอวเมว น สีสกฏาหพฺภนฺตรํ ชานาติ "มยิ
มตฺถลุงฺคํ ฐิตนฺ"ติ, นาปิ มตฺถลุงฺคํ ชานาติ "อหํ สีสกฏาหพฺภนฺตเร ฐิตนฺ"ติ.
อญฺญมญฺญํ อาโภคปจฺจเวกฺขณรหิตา เอเต ธมฺมา. อิติ มตฺถลุงฺคํ นาม อิมสฺมึ
สรีเร ปาฏิเยกฺโก โกฏฺฐาโส อเจตโน อพฺยากโต สุญฺโญ นิสฺสตฺโต ถทฺโธ
ปฐวีธาตูติ.
     ยํ วา ปนญฺญมฺปีติ อิมินา อาโปโกฏฺฐาสาทีสุ ตีสุ อนุคตํ ปฐวีธาตุํ
ลกฺขณวเสน เยวาปนกํ ปฐวึ กตฺวา ทสฺเสติ.
     พาหิรปฐวีธาตุนิทฺเทเส อโยติ กาฬโลหํ. โลหนฺติ ชาติโลหํ วิชาติโลหํ
กิตฺติมโลหํ ปิสาจโลหนฺติ จตุพฺพิธํ. ตตฺถ อโย สชฺฌุ ๑- สุวณฺณํ ติปุ สีสํ
ตมฺพโลหํ เวกนฺตกโลหนฺติ อิมานิ สตฺต ชาติโลหานิ นาม. นาคนาสิกโลหํ
วิชาติโลหํ นาม. กํสโลหํ วฏฺฏโลหํ อารกูฏนฺติ ตีณิ กิตฺติมโลหานิ นาม. โมรกฺขกํ
ปุถุกํ มลีนกํ จปลกํ เสลกํ อาฏกํ ตลฺลกํ ๒- ทุสิโลหนฺติ อฏฺฐ ปิสาจโลหานิ
นาม. เตสุ ปญฺจ ชาติโลหานิ ปาลิยํ วิสุํ วุตฺตาเนว. ตมฺพโลหํ เวกนฺตกโลหนฺติ ๓-
อิเมหิ ปน ทฺวีหิ ชาติโลเหหิ สทฺธึ เสสํ สพฺพมฺปิ อิธ โลหนฺติ เวทิตพฺพํ.
     ติปูติ เสตติปุ. สีสนฺติ กาฬติปุ. สชฺฌูติ รชตํ. มุตฺตาติ สามุทฺทิกมุตฺตา.
มณีติ ฐเปตฺวา ปาลิอาคเต เวฬุริยาทโย เสโส โชติรสาทิเภโท สพฺโพปิ มณิ.
เวฬุริโยติ วํสวณฺณมณิ. สงฺโขติ สามุทฺทิกสงฺโข. สิลาติ กาฬสิลา ปณฺฑุสิลา
เสตสิลาติอาทิเภทา สพฺพาปิ สิลา. ปวาฬนฺติ ปวาฬเมว. รชตนฺติ กหาปโณ.
ชาตรูปนฺติ สุวณฺณํ. โลหิตงฺโคติ ๔- รตฺตมณิ. มสารคลฺลนฺติ กพรมณิ. ติณาทีสุ
พหิสารา อนฺตมโส นาฬิเกราทโยปิ ติณํ นาม. อนฺโตสารํ อนฺตมโส ทารุขณฺฑมฺปิ
กฏฺฐํ นาม. สกฺขราติ มุคฺคมตฺตโต ยาว มุฏฺฐิปฺปมาณา มรุมฺพา ๕- สกฺขรา นาม.
มุคฺคมตฺตโต ปน เหฏฺฐา วาลิกาติ วุจฺจติ. กถลาติ ๖- ยงฺกิญฺจิ กปาลํ. ภูมีติ
ปฐวี. ปาสาโณติ อนฺโตมุฏฺฐิยํ อสณฺฐหนโต ปฏฺฐาย หตฺถิปฺปมาณํ อสมฺปตฺโต
ปาสาโณ นาม, หตฺถิปฺปมาณโต ปฏฺฐาย ปน อุปริ ปพฺพโต นาม. ยํ วา ปนาติ
อิมินา ตาลฏฺฐินาฬิเกรผลาทิเภทํ เสสํ ปฐวึ คณฺหาติ. ยา จ อชฺฌตฺติกา
ปฐวีธาตุ ยา จ พาหิราติ อิมินา เทฺวปิ ปฐวีธาตุโย กกฺขฬฏฺเฐน ลกฺขณโต
เอกา ปฐวีธาตุเอวาติ ทสฺเสติ.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. สชฺฌํ    ๒ ฉ.ม. ภลฺลกํ    ๓ ฉ.ม. เวกนฺตกนฺติ
@๔ ฉ. โลหิตงฺโกติ   ๕ ฉ.ม. มรุมฺปา     ๖ ม. กถลํ, ฉ. กฐลํ
     [๑๗๔] อาโปธาตุนิทฺเทสาทีสุ เหฏฺฐา วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํ. อาโป
อาโปคตนฺติอาทีสุ อาพนฺธนวเสน อาโป. ตเทว อาโปสภาวงฺคตตฺตา ๑- อาโปคตํ
นาม. สิเนหวเสน สิเนโห. ๒- โสเยว สิเนหสภาวงฺคตตฺตา ๓- สิเนหคตํ นาม.
พนฺธนตฺตํ รูปสฺสาติ อวินิพฺโภครูปสฺส พนฺธนภาโว. ปิตฺตํ เสมฺหนฺติอาทีนิปิ
วณฺณสณฺฐานทิโสกาสปริจฺเฉทวเสน ปริคฺคเหตฺวา ธาตุวเสเนว มนสิกาตพฺพานิ.
     ตตฺรายํ นโย:- ปิตฺเตสุ หิ อพทฺธปิตฺตํ ชีวิตินฺทฺริยปฏิพทฺธํ สกลสรีรํ
พฺยาเปตฺวา ฐิตํ. พทฺธปิตฺตํ ปิตฺตโกสเก ฐิตํ. ตตฺถ ยถา ปูวํ พฺยาเปตฺวา ฐิเต
เตเล น ปูวํ ชานาติ "เตลํ มํ พฺยาเปตฺวา ฐิตนฺ"ติ, นาปิ เตลํ ชานาติ "อหํ
ปูวํ พฺยาเปตฺวา ฐิตนฺ"ติ, เอวเมว น สรีรํ ชานาติ "อพทฺธปิตฺตํ มํ
พฺยาเปตฺวา ฐิตนฺ"ติ, นาปิ อพทฺธปิตฺตํ ชานาติ "อหํ สรีรํ พฺยาเปตฺวา ฐิตนฺ"ติ.
ยถา จ วสฺโสทเกน ปุณฺเณ โกสาตกีโกสเก น โกสาตกีโกสโก ชานาติ "มยิ
วสฺโสทกํ ฐิตนฺ"ติ, นาปิ วสฺโสทกํ ชานาติ "อหํ โกสาตกีโกสเก ฐิตนฺ"ติ,
เอวเมว น ปิตฺตโกสโก ชานาติ "มยิ พทฺธปิตฺตํ ฐิตนฺ"ติ, นาปิ พทฺธปิตฺตํ
ชานาติ "อหํ ปิตฺตโกสเก ฐิตนฺ"ติ. อญฺญมญฺญํ อาโภคปจฺจเวกฺขณรหิตา เอเต
ธมฺมา. อิติ ปิตฺตํ นาม อิมสฺมึ สรีเร ปาฏิเยกฺโก โกฏฺฐาโส อเจตโน อพฺยากโต
สุญฺโญ นิสฺสตฺโต ยูสภูโต อาพนฺธนากาโร อาโปธาตูติ.
     เสมฺหํ เอกปตฺถปูรปฺปมาณํ ๔- อุทรปฏเล ฐิตํ. ตตฺถ ยถา อุปริสญฺชาตเผณุปฏลาย
จนฺทนิกาย น จนฺทนิกา ชานาติ "มยิ เผณุปฏลํ ๕- ฐิตนฺ"ติ,
นาปิ เผณุปฏลํ ชานาติ "อหํ จนฺทนิกาย ฐิตนฺ"ติ, เอวเมว น อุทรปฏลํ
ชานาติ "มยิ เสมฺหํ ฐิตนฺ"ติ, นาปิ เสมฺหํ ชานาติ "อหํ อุทรปฏเล ฐิตนฺ"ติ.
อญฺญมญฺญํ อาโภคปจฺจเวกฺขณรหิตา เอเต ธมฺมา. อิติ เสมฺหํ นาม อิมสฺมึ
สรีเร ปาฏิเยกฺโก โกฏฺฐาโส อเจตโน อพฺยากโต สุญฺโญ นิสฺสตฺโต ยูสภูโต
อาพนฺธนากาโร อาโปธาตูติ.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. อาโปภาวํ คตตฺตา   ๒ ฉ.ม. เสฺนหวเสน เสฺนโห. เอวมุปริปิ
@๓ ฉ.ม. เสฺนหภาวํ คตตฺตา   ๔ สี. เอกปตฺตปูรปฺปมาณํ
@๕ ฉ.ม. เผณ.... เอวมุปริปิ
     ปุพฺโพ อนิพทฺโธกาโส. ยตฺถ ยตฺเถว ขาณุกณฺฏกปฺปหรณอคฺคิชาลาทีหิ
อภิหเฏ สรีรปฺปเทเส โลหิตํ สณฺฐหิตฺวา ปจฺจติ, คณฺฑปีฬกาทโย วา อุปฺปชฺชนฺติ,
ตตฺถ ตตฺเถว ติฏฺฐติ. ตตฺถ ยถา ผรสุปฺปหาราทิวเสน ปคฺฆริตนิยฺยาเส รุกฺเข
น รุกฺขสฺส ผรสุปฺปหาราทิปฺปเทสา ชานนฺติ "อเมฺหสุ นิยฺยาโส ฐิโต"ติ, นาปิ
นิยฺยาโส ชานาติ "อหํ รุกฺขสฺส ผรสุปฺปหาราทิปฺปเทเสสุ ฐิโต"ติ, เอวเมว
น สรีรสฺส ขาณุกณฺฏกาทีหิ อภิหฏปฺปเทสา ชานนฺติ "อเมฺหสุ ปุพฺโพ ฐิโต"ติ,
นาปิ ปุพฺโพ ชานาติ "อหํ เตสุ ปเทเสสุ ๑- ฐิโต"ติ. อญฺญมญฺญํ
อาโภคปจฺจเวกฺขณรหิตา เอเต ธมฺมา. อิติ ปุพฺโพ นาม อิมสฺมึ สรีเร ปาฏิเยกฺโก
โกฏฺฐาโส อเจตโน อพฺยากโต สุญฺโญ นิสฺสตฺโต ยูสภูโต อาพนฺธนากาโร
อาโปธาตูติ.
     โลหิตํ ๒- สํสรณโลหิตํ อพทฺธปิตฺตํ วิย สกลสรีรํ พฺยาเปตฺวา ฐิตํ.
สนฺนิจิตโลหิตํ ยกนฏฺฐานสฺส เหฏฺฐาภาคํ ปูเรตฺวา เอกปตฺถปูรณมตฺตํ ๓-
วกฺกหทยยกนปปฺผาสานิ เตเมนฺตํ ฐิตํ. ตตฺถ สํสรณโลหิเต อพทฺธปิตฺตสทิโสว ๔-
วินิจฺฉโย. อิตรํ ปน ยถา ชชฺชรกปาลฏฺเฐ อุทเก เหฏฺฐา เลฑฺฑุขณฺฑาทีนิ ๕-
เตมยมาเน น เลฑฺฑุขณฺฑาทีนิ ชานนฺติ "มยํ อุทเกน เตมิยมานา ๖- ฐิตา"ติ,
นาปิ อุทกํ ชานาติ "อหํ เลฑฺฑุขณฺฑาทีนิ เตเมมี"ติ, เอวเมว น ยกนสฺส
เหฏฺฐาภาคฏฺฐานํ วกฺกาทีนิ วา ชานนฺติ "มยํ โลหิตํ ฐิตํ, อเมฺห วา
เตมยมานํ ฐิตนฺ"ติ, นาปิ โลหิตํ ชานาติ "อหํ ยกนสฺส เหฏฺฐาภาคํ ปูเรตฺวา
วกฺกาทีนิ เตมยมานํ ฐิตนฺ"ติ. อญฺญมญฺญํ อาโภคปจฺจเวกฺขณรหิตา เอเต ธมฺมา
อิติ โลหิตํ นาม อิมสฺมึ สรีเร ปาฏิเยกฺโก โกฏฺฐาโส อเจตโน อพฺยากโต
สุญฺโญ นิสฺสตฺโต ยูสภูโต อาพนฺธนากาโร อาโปธาตูติ.
     เสโท อคฺคิสนฺตาปาทิกาเลสุ เกสโลมกูปวิวรานิ ปูเรตฺวา ติฏฺฐติ เจว
ปคฺฆรติ จ. ตตฺถ ยถา อุทกา อพฺพูฬฺหมตฺเตสุ ภิสมุฬาลกุมุทนาฬกลาเปสุ น
@เชิงอรรถ: ๑ สี. ขาณุกณฺฏกาทีหิ อภิหเตสุ    ๒ ฉ. โลหิเตสุ     ๓ ฉ.ม. เอกปตฺถปูรณปฺปมาณํ
@๔ สี. อพทฺธปิตฺเต วิย          ๕ ฉ.ม....ขณฺฑานิ   ๖ ม. เตมยมานา
ภิสาทิกลาปวิวรานิ ชานนฺติ "อเมฺหหิ อุทกํ ปคฺฆรตี"ติ, นาปิ ภิสาทิกลาปวิวเรหิ
ปคฺฆรนฺตํ อุทกํ ชานาติ "อหํ ภิสาทิกลาปวิวเรหิ ปคฺฆรามี"ติ, เอวเมว น
เกสโลมกูปวิวรานิ ชานนฺติ "อเมฺหหิ เสโท ปคฺฆรตี"ติ, นาปิ เสโท ชานาติ
"อหํ เกสโลมกูปวิวเรหิ ปคฺฆรามี"ติ. อญฺญมญฺญํ อาโภคปจฺจเวกฺขณรหิตา
เอเต ธมฺมา. อิติ เสโท นาม อิมสฺมึ สรีเร ปาฏิเยกฺโก โกฏฺฐาโส อเจตโน
อพฺยากโต สุญฺโญ นิสฺสตฺโต ยูสภูโต อาพนฺธนากาโร อาโปธาตูติ.
     เมโท ถูลสฺส สกลสรีรํ ผริตฺวา กีสสฺส ชงฺฆมํสาทีนิ นิสฺสาย ฐิโต
ปตฺถินฺนสิเนโห. ตตฺถ ยถา หลิทฺทิปิโลติกปฏิจฺฉนฺเน มํสปุญฺเช น มํสปุญฺโช
ชานาติ "มํ นิสฺสาย หลิทฺทิปิโลติกา ฐิตา"ติ, นาปิ หลิทฺทิปิโลติกา ชานาติ
"อหํ มํสปุญฺชํ นิสฺสาย ฐิตา"ติ, เอวเมว น สกลสรีเร ชงฺฆาทีสุ วา มํสํ
ชานาติ "มํ นิสฺสาย เมโท ฐิโต"ติ, นาปิ เมโท ชานาติ "อหํ สกลสรีเร
ชงฺฆาทีสุ วา มํสํ นิสฺสาย ฐิโต"ติ. อญฺญมญฺญํ อาโภคปจฺจเวกฺขณรหิตา
เอเต ธมฺมา. อิติ เมโท นาม อิมสฺมึ สรีเร ปาฏิเยกฺโก โกฏฺฐาโส อเจตโน
อพฺยากโต สุญฺโญ นิสฺสตฺโต ปตฺถินฺนสิเนโห ปตฺถินฺนยูสภูโต อาพนฺธนากาโร
อาโปธาตูติ.
     อสฺสุ ยทา สญฺชายติ, ตทา อกฺขิกูปเก ปูเรตฺวา ติฏฺฐติ วา ปคฺฆรติ
วา. ตตฺถ ยถา อุทกปุณฺเณสุ ตรุณตาลฏฺฐิกูปเกสุ น ตรุณตาลฏฺฐิกูปกา
ชานนฺติ "อเมฺหสุ อุทกํ ฐิตน"ติ, นาปิ อุทกํ ชานาติ "อหํ ตรุณตาลฏฺฐิกูปเกสุ
ฐิตนฺ"ติ, เอวเมว น อกฺขิกูปกา ชานนฺติ "อเมฺหสุ อสฺสุ ฐิตนฺ"ติ, นาปิ อสฺสุ
ชานาติ "อหํ อกฺขิกูปเกสุ ฐิตนฺ"ติ. อญฺญมญฺญํ อาโภคปจฺจเวกฺขณรหิตา
เอเต ธมฺมา. อิติ อสฺสุ นาม อิมสฺมึ สรีเร ปาฏิเยกฺโก โกฏฺฐาโส อเจตโน
อพฺยากโต สุญฺโญ นิสฺสตฺโต ยูสภูโต อาพนฺธนากาโร อาโปธาตูติ.
     วสา อคฺคิสนฺตาปาทิกาเล หตฺถตลหตฺถปิฏฺฐิปาทตลปาทปิฏฺฐินาสปุฏนลาฏอํสกูเฏสุ
ฐิตวิลีนสิเนโห. ตตฺถ ยถา ปกฺขิตฺตเตเล อาจาเม น อาจาโม ชานาติ
"มํ เตลํ อชฺโฌตฺถริตฺวา ฐิตนฺ"ติ, นาปิ เตลํ ชานาติ "อหํ อาจามํ อชฺโฌตฺถริตฺวา
ฐิตนฺ"ติ, เอวเมว น หตฺถตลาทิปฺปเทโส ชานาติ "มํ วสา อชฺโฌตฺถริตฺวา
ฐิตา"ติ, นาปิ วสา ชานาติ "อหํ หตฺถตลาทิปฺปเทเส อชฺโฌตฺถริตฺวา ฐิตา"ติ.
อญฺญมญฺญํ อาโภคปจฺจเวกฺขณรหิตา เอเต ธมฺมา. อิติ วสา นาม อิมสฺมึ สรีเร
ปาฏิเยกฺโก โกฏฺฐาโส อเจตโน อพฺยากโต สุญฺโญ นิสฺสตฺโต ยูสภูโต
อาพนฺธนากาโร อาโปธาตูติ.
     เขโฬ ตถารูเป เขฬุปฺปตฺติปจฺจเย สติ อุโภหิ กโปลปสฺเสหิ โอโรหิตฺวา
ชิวฺหาย ติฏฺฐติ. ตตฺถ ยถา อพฺโภจฺฉินฺนอุทกนิสฺสนฺเท นทีตีรกูปเก น กูปตลํ
ชานาติ "มยิ อุทกํ สนฺติฏฺฐตี"ติ, นาปิ อุทกํ ชานาติ "อหํ กูปตเล สนฺติฏฺฐามี"ติ,
เอวเมว น ชิวฺหาตลํ ชานาติ "มยิ อุโภหิ กโปลปสฺเสหิ โอโรหิตฺวา เขโฬ
ฐิโต"ติ, นาปิ เขโฬ ชานาติ "อหํ อุโภหิ กโปลปสฺเสหิ โอโรหิตฺวา ชิวฺหาตเล
ฐิโต"ติ. อญฺญมญฺญํ อาโภคปจฺจเวกฺขณรหิตา เอเต ธมฺมา. อิติ เขโฬ นาม
อิมสฺมึ สรีเร ปาฏิเยกฺโก โกฏฺฐาโส อเจตโน อพฺยากโต สุญฺโญ นิสฺสตฺโต
ยูสภูโต อาพนฺธนากาโร อาโปธาตูติ.
     สิงฺฆาณิกา ยทา สญฺชายติ, ตทา นาสปุเฏ ปูเรตฺวา ติฏฺฐติ วา ปคฺฆรติ
วา. ตตฺถ ยถา ปูติทธิภริตาย สิปฺปิกาย น สิปฺปิกา ชานาติ "มยิ ปูติทธิ
ฐิตนฺ"ติ, นาปิ ปูติทธิ ชานาติ "อหํ สิปฺปิกาย ฐิตนฺ"ติ, เอวเมว น นาสปุฏา
ชานนฺติ "อเมฺหสุ สิงฺฆาณิกา ฐิตา"ติ, นาปิ สิงฺฆาณิกา ชานาติ "อหํ นาสปุเฏสุ
ฐิตา"ติ. อญฺญมญฺญํ อาโภคปจฺจเวกฺขณรหิตา เอเต ธมฺมา. อิติ สิงฺฆาณิกา
อิมสฺมึ สรีเร ปาฏิเยกฺโก โกฏฺฐาโส อเจตโน อพฺยากโต สุญฺโญ นิสฺสตฺโต
ยูสภูโต อาพนฺธนากาโร อาโปธาตูติ.
     ลสิกา อฏฺฐิกสนฺธีนํ อพฺภญฺชนกิจฺจํ สาธยมานา อสีติสตสนฺธีสุ ฐิตา.
ตตฺถ ยถา เตลพฺภญฺชิเต อกฺเข น อกฺโข ชานาติ "มํ เตลํ อพฺภญฺชิตฺวา
ฐิตนฺ"ติ, นาปิ เตลํ ชานาติ "อหํ อกฺขํ อพฺภญฺชิตฺวา ฐิตนฺ"ติ, เอวเมว น
อสีติสตสนฺธิโย ๑- ชานนฺติ "ลสิกา อเมฺห อพฺภญฺชิตฺวา ฐิตา"ติ, นาปิ ลสิกา ชานาติ
"อหํ อสีติสตสนฺธิโย อพฺภญฺชิตฺวา ฐิตา"ติ. อญฺญมญฺญํ อาโภคปจฺจเวกฺขณรหิตา
เอเต ธมฺมา. อิติ ลสิกา นาม อิมสฺมึ สรีเร ปาฏิเยกฺโก โกฏฺฐาโส
อเจตโน อพฺยากโต สุญฺโญ นิสฺสตฺโต ยูสภูโต อาพนฺธนากาโร อาโปธาตูติ.
     มุตฺตํ วตฺถิสฺส อพฺภนฺตเร ฐิตํ. ตตฺถ ยถา จนฺทนิกาย ปกฺขิตฺเต อโธมุเข
รวณฆเฏ น รวณฆโฏ ชานาติ "มยิ จนฺทนิการโส ฐิโต"ติ, นาปิ จนฺทนิการโส
ชานาติ "อหํ รวณฆเฏ ฐิโต"ติ, เอวเมว น วตฺถิ ชานาติ "มยิ มุตฺตํ
ฐิตนฺ"ติ, นาปิ มุตฺตํ ชานาติ "อหํ วตฺถิมฺหิ ฐิตนฺ"ติ. อญฺญมญฺญํ
อาโภคปจฺจเวกฺขณรหิตา เอเต ธมฺมา. อิติ มุตฺตํ นาม อิมสฺมึ สรีเร ปาฏิเยกฺโก
โกฏฺฐาโส อเจตโน อพฺยากโต สุญฺโญ นิสฺสตฺโต ยูสภูโต อาพนฺธนากาโร
อาโปธาตูติ. ยํ วา ปนาติ อวเสเสสุ ตีสุ โกฏฺฐาเสสุ อาโปธาตุํ สนฺธาย
วุตฺตํ.
     พาหิรอาโปธาตุนิทฺเทเส มูลํ ปฏิจฺจ นิพฺพตฺโต รโส มูลรโส นาม.
ขนฺธรสาทีสุปิ เอเสว นโย. ขีราทีนิ ปากฏาเนว. ยถา ปน เภสชฺชสิกฺขาปเท,
เอวมิธ นิยโม นตฺถิ, ยงฺกิญฺจิ ขีรํ ขีรเมว. เสเสสุปิ เอเสว นโย. ภุมฺมานีติ
อาวาฏาทีสุ ฐิตอุทกานิ. อนฺตลิกฺขานีติ ปฐวึ อปฺปตฺตานิ วสฺโสทกานิ. ยํ วา
ปนาติ หิโมทกกปฺปวินาสกอุทกปฐวีสนฺธารกอุทกาทีนิ อิธ เยวาปนกฏฺฐานํ
ปวิฏฺฐานิ.
     [๑๗๕] เตโชธาตุนิทฺเทเส เตชนวเสน เตโช. เตโชว เตโชภาวํ คตตฺตา
เตโชคตํ. อุสฺมาติ อุณฺหากาโร. อุสฺมาว อุสฺมาภาวํ คตตฺตา อุสฺมาคตํ. อุสุมนฺติ
จณฺฑอุสุมํ. ตเทว อุสุมภาวํ คตตฺตา อุสุมคตํ. เยน จาติ เยน จ ๒- เตโชคเตน
กุปฺปิเตน. สนฺตปฺปตีติ อยํ กาโย สนฺตปฺปติ, เอกาหิกชราทิภาเวน อุสุมชาโต
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม....สนฺธโย. เอวมุปริปิ        ๒ ฉ.ม. จ-สทฺโท น ทิสฺสติ
โหติ. เยน จ ชีรียตีติ เยน จ ๑- อยํ กาโย ชีรยติ, ๒- อินฺทฺริยเวกลฺลตํ
พลปริกฺขยํ วลิตจปลิตาทิภาวญฺจ ๓- ปาปุณาติ. เยน จ ปริฑยฺหตีติ เยน จ ๑-
กุปฺปิเตน อยํ กาโย ฑยฺหติ, โส จ ปุคฺคโล ฑยฺหามิ ฑยฺหามีติ กนฺทนฺโต
สตโธตสปฺปิโคสีตจนฺทนาทิเลปนญฺเจว ตาลวณฺฏวาตญฺจ ปจฺจาสึสติ. เยน จ
อสิตปีตขายิตสายิตํ สมฺมา ปริณามํ คจฺฉตีติ เยเนตํ อสิตํ วา โอทนาทิ ปีตํ วา
ปานกาทิ ขายิตํ วา ปิฏฺฐขชฺชกาทิ สายิตํ วา อมฺพปกฺกมธุผาณิตาทิ สมฺมา
ปริปากํ คจฺฉติ, รสาทิภาเวน  วิเวกํ คจฺฉตีติ อตฺโถ. เอตฺถ จ ปุริมา ตโย
เตโชธาตู จตุสมุฏฺฐานา, ปจฺฉิโม กมฺมสมุฏฺฐาโนว. อยํ ตาเวตฺถ ปทวณฺณนา. ๔-
     อิทํ ปน มนสิการวิธานํ:- อิธ ภิกฺขุ "เยน สนฺตปฺปติ, อยํ อิมสฺมึ
สรีเร ปาฏิเยกฺโก โกฏฺฐาโส อเจตโน อพฺยากโต สุญฺโญ นิสฺสตฺโต ปริปาจนากาโร
เตโชธาตู"ติ มนสิกโรติ. "เยน ชีรยติ, เยน ปริฑยฺหติ, เยน อสิตปีตขายิตสายิตํ
สมฺมา ปริณามํ คจฺฉติ, อยํ อิมสฺมึ สรีเร ปาฏิเยกฺโก โกฏฺฐาโส
อเจตโน อพฺยากโต สุญฺโญ นิสฺสตฺโต ปริปาจนากาโร เตโชธาตู"ติ มนสิกโรติ.
ยํ วา ปนาติ อิมสฺมึ สรีเร ปากติโก เอโก อุตุ อตฺถิ, โส เยวาปนกฏฺฐานํ
ปวิฏฺโฐ.
     พาหิรเตโชธาตุนิทฺเทเส กฏฺฐํ ปฏิจฺจ ปชฺชลิโต กฏฺฐุปาทาโน อคฺคิ
กฏฺฐคฺคิ นาม. สกลิกคฺคิอาทีสุปิ เอเสว นโย. สงฺการคฺคีติ กจวรํ สงฺกฑฺฒิตฺวา
ชาลาปิโต อคฺคิ กจวรคฺคิ. อินฺทคฺคีติ อสนิอคฺคิ. อคฺคิสนฺตาโปติ ชาลาย วา
วีตจฺฉิตงฺคารานํ ๕- วา สนฺตาโป. สุริยสนฺตาโปติ อาตโป. กฏฺฐสนฺนิจยสนฺตาโปติ
กฏฺฐราสิฏฺฐาเน สนฺตาโป. เสเสสุปิ เอเสว นโย. ยํ วา ปนาติ
เปตคฺคิกปฺปวินาสกคฺคินิรยคฺคิอาทโย อิธ เยวาปนกฏฺฐานํ ปวิฏฺฐา.
     [๑๗๖] วาโยธาตุนิทฺเทเส วายนวเสน วาโย. วาโยว วาโยภาวํ คตตฺตา
วาโยคตํ. ถมฺภิตตฺตํ รูปสฺสาติ อวินิพฺโภครูปสฺส ถมฺภิตภาโว. อุทฺธงฺคมา วาตาติ
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. จ-สทฺโท น ทิสฺสติ     ๒ ฉ. ชีรียติ. เอวมุปริปิ   ๓ ฉ.ม. วลิปลิตาทิ...
@๔ ฉ.ม. ปทสํวณฺณนา          ๕ ฉ.ม. วีตจฺจิตงฺคารานํ
อุคฺคารหิกฺการาทิปวตฺตกา ๑- อุทฺธํ อาโรหนวาตา. อโธคมา วาตาติ
อุจฺจารปสฺสาวาทินีหรณกา อโธ โอโรหนวาตา. กุจฺฉิสยา วาตาติ อนฺตานํ พหิวาตา.
โกฏฺฐาสยา วาตาติ อนฺตานํ อนฺโตวาตา. องฺคมงฺคานุสาริโน วาตาติ
ธมนีชาลานุสาเรน สกลสรีเร องฺคมงฺคานิ อนุสฏา สมิญฺชนปสารณาทินิพฺพตฺตกา
วาตา. สตฺถกวาตาติ สนฺธิพนฺธนานิ กตฺตริยา ฉินฺทนฺตา วิย ปวตฺตวาตา.
ขุรกวาตาติ ขุเรน วิย หทยํ ผาลนกวาตา. ๒- อุปฺปลกวาตาติ หทยมํสเมว
อุปฺปาฏนกวาตา. อสฺสาโสติ อนฺโตปวิสนนาสิกาวาโต ปสฺสาโสติ
พหินิกฺขมนนาสิกาวาโต. เอตฺถ จ ปุริมา สพฺเพ จตุสมุฏฺฐานา, อสฺสาสปสฺสาสา
จิตฺตสมุฏฺฐานาว. อยเมตฺถ ปทวณฺณนา.
     อิทํ ปน มนสิการวิธานํ:- อิธ ภิกฺขุ อุทฺธงฺคมาทิเภเท วาเต อุทฺธงฺ
คมาทิวเสน ปริคฺคเหตฺวา "อุทฺธงฺคมา วาตา นาม อิมสฺมึ สรีเร ปาฏิเยกฺโก
โกฏฺฐาโส อเจตโน อพฺยากโต สุญฺโญ นิสฺสตฺโต วิตฺถมฺภนากาโร วาโยธาตู"ติ
มนสิกโรติ. เสเสสุปิ เอเสว นโย. ยํ วาปนาติ เสเส วาโยโกฏฺฐาเส อนุคตา
วาตา อิธ เยวาปนกฏฺฐานํ ปวิฏฺฐา.
     พาหิรวาโยธาตุนิทฺเทเส ปุรตฺถิมา วาตาติ ปุรตฺถิมทิสโต อาคตา วาตา.
ปจฺฉิมุตฺตรทกฺขิเณสุปิ เอเสว นโย. สรชา วาตาติ สห รเชน สรชา. อรชา
วาตาติ รชวิรหิตา สุทฺธา อรชา นาม. สีตาติ สีตอุตุสมุฏฺฐานา สีตพลาหกนฺตเร
สมุฏฺฐิตา. อุณฺหาติ อุณฺหอุตุสมุฏฺฐานา อุณฺหพลาหกนฺตเร สมุฏฺฐิตา.
ปริตฺตาติ มนฺทวาตา ตนุกวาตา. ๓- อธิมตฺตาติ พลววาตา. กาฬาติ
กาฬพลาหกนฺตเร สมุฏฺฐิตา. เยหิ อพฺภาหโต ฉวิวณฺโณ กาฬโก โหติ, เตสํ เอตํ
อธิวจนนฺติปิ เอเก. เวรมฺภวาตาติ โยชนโต อุปริ วายนวาตา. ปกฺขวาตาติ
อนฺตมโส มกฺขิกายปิ ปกฺขายูหนสมุฏฺฐิตา วาตา. สุปณฺณวาตาติ ครุฬวาตา.
กามญฺจ อิเมปิ ปกฺขวาตาว, อุสฺสทวเสน ปน วิสุํ คหิตา. ตาลวณฺฏวาตาติ
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ. อุคฺคารหิกฺกาทิ...    ๒ ฉ.ม. ผาลนวาตา    ๓ ฉ.ม. มนฺทา ตนุกวาตา
ตาลปณฺเณหิ วา อญฺเญน วา เกนจิ มณฺฑลสณฺฐาเนน สมุฏฺฐาปิตา วาตา.
วิธูปนวาตาติ วีชนปตฺตเกน สมุฏฺฐาปิตา วาตา. อิมานิ จ ตาลวณฺฏวิธูปนานิ
อนุปฺปนฺนมฺปิ วาตํ อุปฺปาเทนฺติ, อุปฺปนฺนมฺปิ ปริวตฺเตนฺติ. ยํ วา ปนาติ อิธ
ปาลิยํ อาคเต ฐเปตฺวา เสสา วาตา เยวาปนกฏฺฐานํ ปวิฏฺฐา.
     [๑๗๗] อากาสธาตุนิทฺเทเส อปฺปฏิฆฏฺฏนฏฺเฐน น กสฺสตีติ อากาโส.
อากาโสว อากาสภาวํ คตตฺตา อากาสคตํ. อฆฏฺฏนียตาย อฆํ. อฆเมว อฆภาวํ
คตตฺตา อฆคตํ. วิวโรติ อนฺตรํ. ตเทว วิวรภาวํ คตตฺตา วิวรคตํ. อสมฺผุฏฺฐํ
มํสโลหิเตหีติ มํสโลหิเตหิ นิสฺสฏํ. กณฺณจฺฉิทฺทนฺติอาทิ ปน ตสฺเสว ปเภททสฺสนํ.
ตตฺถ กณฺณจฺฉิทฺทนฺติ กณฺณสฺมึ ฉิทฺทํ วิวรํ มํสโลหิเตหิ อสมฺผุฏฺโฐกาโส.
เสเสสุปิ เอเสว นโย. เยนาติ เยน วิวเรน เอตํ อสิตาทิเภทํ อชฺโฌหรณียํ
อชฺโฌหรติ, อนฺโต ปเวเสติ. ยตฺถาติ ยสฺมึ อนฺโตอุทรปฏลสงฺขาเต โอกาเส
เอตเทว จตุพฺพิธํ อชฺโฌหรณียํ ติฏฺฐติ. เยนาติ เยน วิวเรน สพฺพมฺเปตํ วิปกฺกํ
กสฏภาวํ อาปนฺนํ นิกฺขมติ, ตํ อุทรปฏลโต ยาว กรีสมคฺคา วิทตฺถิจตุรงฺคุลมตฺตํ
ฉิทฺทํ มํสโลหิเตหิ อสมฺผุฏฺฐํ นิสฺสฏํ อากาสธาตูติ เวทิตพฺพํ. ยํ วา ปนาติ
เอตฺถ จมฺมนฺตรํ มํสนฺตรํ นหารุนฺตรํ อฏฺฐินฺตรํ โลมนฺตรนฺติ อิทํ สพฺพํ
เยวาปนกฏฺฐานํ ปวิฏฺฐํ.
     พาหิรกอากาสธาตุนิทฺเทเส อสมฺผุฏฺฐํ จตูหิ มหาภูเตหีติ จตูหิ มหาภูเตหิ
นิสฺสฏํ ภิตฺติฉิทฺทกวาฏฉิทฺทาทิกํ เวทิตพฺพํ. อิมินา ยสฺมึ อากาเส ปริกมฺมํ
กโรนฺตสฺส จตุกฺกปญฺจกชฺฌานานิ อุปฺปชฺชนฺติ ตํ กถิตํ.
     [๑๗๘] วิญฺญาณธาตุนิทฺเทเส จกฺขุวิญฺญาณสงฺขาตา ธาตุ จกฺขุวิญฺญาณธาตุ.
เสสาสุปิ เอเสว นโย. อิติ อิมาสุ ฉสุ ธาตูสุ ปริคฺคหิตาสุ อฏฺฐารส
ธาตุโย ปริคฺคหิตาว โหนฺติ. กถํ? ปฐวีเตโชวาโยธาตุคฺคหเณน ตาว
โผฏฺฐพฺพธาตุ คหิตาว โหติ, อาโปธาตุอากาสธาตุคฺคหเณน ธมฺมธาตุ,
วิญฺญาณธาตุคฺคหเณน ตสฺสา ปุเรจาริกปจฺฉาจาริกตฺตา มโนธาตุ คหิตาว โหติ.
จกฺขุวิญฺญาณธาตุอาทโย สุตฺเต อาคตาเอว, เสสา นว อาหริตฺวา ทสฺเสตพฺพา.
จกฺขุวิญฺญาณธาตุคฺคหเณน หิ ตสฺสา นิสฺสยภูตา จกฺขุธาตุ อารมฺมณภูตา รูปธาตุ
จ คหิตาว โหนติ. เอวํ โสตวิญฺญาณธาตุอาทิคฺคหเณน โสตธาตุอาทโยติ
อฏฺฐารสปิ คหิตาว โหนฺติ. ตาสุ ทสหิ ธาตูหิ รูปปริคฺคโห กถิโต โหติ, สตฺตหิ
อรูปปริคฺคโห, ธมฺมธาตุยา สิยา รูปปริคฺคโห สิยา อรูปปริคฺคโห. อิติ อฑฺเฒกาทสหิ
ธาตูหิ รูปปริคฺคโห, อฑฺฒฏฺฐธาตูหิ อรูปปริคฺคโหติ รูปารูปปริคฺคโห กถิโต โหติ.
รูปารูปํ ปญฺจกฺขนฺธา ทสฺเสตพฺพา, ๑- ตํ โหติ ทุกฺขสจฺจํ, ตํสมุฏฺฐาปิกา
ปุริมตณหา สมุทยสจฺจํ, อุภินฺนํ อปฺปวตฺติ นิโรธสจฺจํ, ตมฺปชานโก ๒- มคฺโค
มคฺคสจฺจนฺติ อิทํ จตุสจฺจกมฺมฏฺฐานํ อฏฺฐารสธาตุวเสน อภินิวิฏฺฐสฺส ภิกฺขุโน ยาว
อรหตฺตา มตฺถกํ ปาเปตฺวา นิคมนํ กถิตนฺติ เวทิตพฺพํ.
     [๑๗๙] อิทานิ ทุติยฉกฺกํ ทสฺเสนฺโต อปราปิ ฉ ธาตุโยติอาทิมาห.
ตตฺถ สุขธาตุ ทุกฺขธาตูติ กายปฺปสาทวตฺถุกานิ สุขทุกฺขานิ สปฺปฏิปกฺขวเสน
ยุคฬกโต ทสฺสิตานิ. สุขํ หิ ทุกฺขสฺส ปฏิปกฺโข, ทุกฺขํ สุขสฺส. ยตฺตกํ สุเขน
ผริตฏฺฐานํ, ตตฺตกํ ทุกฺขํ ผรติ. ยตฺตกํ ทุกฺเขน ผริตฏฺฐานํ, ตตฺตกํ สุขํ ผรติ.
โสมนสฺสธาตุ โทมนสฺสธาตูติ อิทมฺปิ ตเถว ยุคฬกํ กตํ. โสมนสฺสญฺหิ
โทมนสฺสสฺส ปฏิปกฺโข, โทมนสฺสํ โสมนสฺสสฺส. ยตฺตกํ โสมนสฺเสน ผริตฏฺฐานํ,
ตตฺตกํ โทมนสฺสํ ผรติ. ยตฺตกํ โทมนสฺเสน ผริตฏฺฐานํ, ตตฺตกํ โสมนสฺสํ
ผรติ.
     อุเปกฺขาธาตุ อวิชฺชาธาตูติ อิทํ  ปน ปททฺวยํ ๓- สริกฺขกวเสน ยุคฬกํ
กตํ. อุภยมฺปิ เหตํ อวิภูตตฺตา สริกฺขกํ โหติ. ตตฺถ สุขทุกฺขธาตุคฺคหเณน
ตํสมฺปยุตฺตา กายวิญฺญาณธาตุ วตฺถุภูตา กายธาตุ อารมฺมณภูตา โผฏฺฐพฺพธาตุ
จ คหิตาว โหนฺติ. โสมนสฺสโทมนสฺสธาตุคฺคหเณน ตํสมฺปยุตฺตา มโนวิญฺญาณธาตุ
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. อยํ ปาโฐ น ทิสฺสติ   ๒ ฉ.ม. ตํปชานโน    ๓ ฉ.ม. ทฺวยํ
คหิตา โหติ. อวิชฺชาธาตุคฺคหเณน ธมฺมธาตุ คหิตา. อุเปกฺขาธาตุคฺคหเณน
จกฺขุโสตฆานชิวฺหาวิญฺญาณธาตุมโนธาตุโย ตาสํเยว วตฺถารมฺมณภูตา
จกฺขุธาตุรูปธาตุอาทโย จ คหิตาติ เอวํ อฏฺฐารสปิ ธาตุโย คหิตาว โหนฺติ. อิทานิ
ตาสุ ทสหิ ธาตูหิ รูปปริคฺคโหติอาทิ สพฺพํ เหฏฺฐา วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํ.
เอวมฺปิ เอกสฺส ภิกฺขุโน ยาว อรหตฺตา มตฺถกํ ปาเปตฺวา นิคมนํ กถิตํ โหตีติ
เวทิตพฺพํ. ตตฺถ กตมา สุขธาตุ, ยํ กายิกํ สาตนฺติอาทีนิ เหฏฺฐา วุตฺตนยาเนว.
     [๑๘๑] ตติยฉกฺเก กาโมติ เทฺว กามา วตฺถุกาโม จ กิเลสกาโม จ.
ตตฺถ กิเลสกามํ สนฺธาย กามปฏิสํยุตฺตา ธาตุ กามธาตุ, กามวิตกฺกสฺเสตํ นามํ.
วตฺถุกามํ สนฺธาย กาโมเยว ธาตุ กามธาตุ, กามาวจรธมฺมานเมตํ นามํ.
พฺยาปาทปฏิสํยุตฺตา ธาตุ พฺยาปาทธาตุ, พฺยาปาทวิตกฺกสฺเสตํ นามํ. พฺยาปาโทว
ธาตุ พฺยาปาทธาตุ, ทสอาฆาตวตฺถุกสฺส ปฏิฆสฺเสตํ นามํ. วิหึสาปฏิสํยุตฺตา
ธาตุ วิหึสาธาตุ, วิหึสาวิตกฺกสฺเสตํ นามํ. วิหึสาเยว ธาตุ วิหึสาธาตุ,
ปรสตฺตวิเหฐนสฺเสตํ ๑- นามํ. อยมฺปน เหฏฺฐา อนาคตตฺตา เอวํ อตฺถาทิวิภาคโต
เวทิตพฺพา:- วิหึสนฺติ เอตาย สตฺเต, วิหึสนํ วา เอตํ สตฺตานนฺติ วิหึสา.
สา วิเหฐนลกฺขณา กรุณาปฏิปกฺขลกฺขณา วา. ปรสนฺตาเน อุพฺเพคชนนรสา
สกสนฺตาเน กรุณาวิทฺธํสนรสา วา. ทุกฺขายตนปจฺจุปฏฺฐานา, ปฏิฆปทฏฺฐานาติ
เวทิตพฺพา. เนกฺขมฺมํ วุจฺจติ โลภา นิกฺขนฺตตฺตา อโลโภ, นีวรเณหิ นิกฺขนฺตตฺตา
ปฐมชฺฌานํ, สพฺพากุสเลหิ นิกฺขนฺตตฺตา สพฺพกุสลํ. เนกฺขมฺมปฏิสํยุตฺตา ธาตุ
เนกฺขมฺมธาตุ, เนกฺขมฺมวิตกฺกสฺเสตํ นามํ. เนกฺขมฺมเมว ธาตุ เนกฺขมฺมธาตุ,
สพฺพสฺสาปิ กุสลสฺเสตํ นามํ. อพฺยาปาทปฏิสํยุตฺตา ธาตุ อพฺยาปาทธาตุ,
อพฺยาปาทวิตกฺกสฺเสตํ นามํ. อพฺยาปาโทว ธาตุ อพฺยาปาทธาตุ, เมตฺตาเยตํ
นามํ. อวิหึสาปฏิสํยุตฺตา ธาตุ อวิหึสาธาตุ, อวิหึสาวิตกฺกสฺเสตํ นามํ. อวิหึสาว
ธาตุ อวิหึสาธาตุ. กรุณาเยตํ นามํ.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. ปรสตฺตวิเหสนสฺเสตํ
     [๑๘๒] อิทานิ  ตเมวตฺถํ ทสฺเสตุํ ตตฺถ กตมา กามธาตูติ ปทภาชนํ
อารทฺธํ. ตตฺถ ปฏิสํยุตฺโตติ สมฺปโยควเสน ปฏิสํยุตฺโต. ตกฺโก วิตกฺโกติอาทีนิ
วุตฺตตฺถาเนว. วิเหเฐตีติ พาเธติ ทุกฺขาเปติ. เหฐนาติ ปาณิปฺปหาราทีหิ พาธนา
ทุกฺขุปฺปาทนา. พลวเหฐนา วิเหฐนา. หึสนฺติ เอตายาติ หึสนา. พลวหึสนา
วิหึสนา. โรสนาติ ฆฏฺฏนา. วิโรสนาติ พลวฆฏฺฏนา. สพฺพตฺถ วิอุปสคฺเคน ๑-
ปทํ วฑฺฒิตํ. อุปหนนฺติ เอเตนาติ อุปฆาโต, ปเรสํ อุปฆาโต ปรูปฆาโต.
     เมตฺตายนฺติ เอตายาติ เมตฺติ. เมตฺตายนากาโร เมตฺตายนา. เมตฺตาย
อยิตสฺส เมตฺตาสมงฺคิโน ภาโว เมตฺตายิตตฺตํ. พฺยาปาเทน วิมุตฺตสฺส เจตโส
วิมุตฺติ เจโตวิมุตฺติ. เอตฺถ จ ปุริเมหิ ตีหิ อุปจารปฺปตฺตาปิ
อปฺปนาปฺปตฺตาปิ ๒- เมตฺตา กถิตา, ปจฺฉิเมน อปฺปนาปฺปตฺตาว.
     กรุณายนฺติ เอตายาติ กรุณา. กรุณายนากาโร กรุณายนา. กรุณาย
อยิตสฺส กรุณาสมงฺคิโน ภาโว กรุณายิตตฺตํ. วิหึสาย วิมุตฺตสฺส เจตโส วิมุตฺติ
เจโตวิมุตฺติ. อิธาปิ ปุริมนเยเนว อุปจารปฺปนาเภโท เวทิตพฺโพ. อุภยตฺถาปิ จ
ปริโยสานปเท เมตฺตา กรุณาติ เจโตวิมุตฺติวิเสสนตฺถํ วุตฺตํ.
     เอตฺถ จ กามวิตกฺโก สตฺเตสุปิ อุปฺปชฺชติ สงฺขาเรสุปิ. อุภยตฺถ อุปฺปนฺโนปิ
กมฺมปถเภโทว. พฺยาปาโท ปน สตฺเตสุ อุปฺปนฺโนเยว กมฺมปถํ ภินฺทติ, น
อิตโร. วิหึสายปิ เอเสว นโย. เอตฺถ จ ทุพฺพิธา กถา สพฺพสงฺคาหิกา เจว
อสมฺภินฺนา จ. กามธาตุคฺคหเณน หิ พฺยาปาทวิหึสาธาตุโยปิ คหิตา.
กามธาตุ ยาเยว ปน นีหริตฺวา นีหริตฺวา เทฺวปิ เอตา ทสฺสิตาติ อยํ ตาเวตฺถ
สพฺพสงฺคาหิกกถา. ฐเปตฺวา ปน พฺยาปาทวิหึสาธาตุโย เสสา สพฺพาปิ
กามธาตุเอวาติ อยํ อสมฺภินฺนกถา นาม. เนกฺขมฺมธาตุคฺคหเณนาปิ
อพฺยาปาทอวิหึสาธาตุโย คหิตาเยว. เนกฺขมฺมธาตุโต ปน นีหริตฺวา นีหริตฺวา
ตทุภยมฺปิ ทสฺสิตนฺติ อยเมตฺถาปิ สพฺพสงฺคาหิกกถา. ฐเปตฺวา อพฺยาปาทอวิหึสาธาตุโย
อวเสสา เนกฺขมฺมธาตูติ อยํ อสมฺภินฺนกถา นาม.
@เชิงอรรถ: ๑ ม. สพฺพตฺถ วา อุปสคฺเคน, ฉ. สพฺพตฺถ วา วิอุปสคฺเคน     ๒ สี. อปฺปณาปตฺตาปิ
     อิมาหิ จ ฉหิ ธาตูหิ ปริคฺคหิตาหิ อฏฺฐารส ธาตุโย ปริคฺคหิตาว
โหนฺติ. สพฺพาปิ หิ ตา ธาตุโย กามธาตุโตว นีหริตฺวา นีหริตฺวา ลพฺภาเปตพฺพา ๑-
อฏฺฐารส ธาตุโยว โหนฺตีติ ติณฺณํ ฉกฺกานํ วเสน อฏฺฐารส โหนฺติ. เอวมฺปน
อคฺคเหตฺวา เอเกกสฺมึ ฉกฺเก วุตฺตนเยเนว ๒- อฏฺฐารส อฏฺฐารส กตฺวา สพฺพานิปิ
ตานิ อฏฺฐารสกานิ เอกชฺฌํ อภิสงฺขิปิตฺวาปิ ๓- อฏฺฐารเสว โหนฺตีติ เวทิตพฺพา.
อิติ อิมสฺมึ สุตฺตนฺตภาชนีเย โสฬสธาตุโย กามาวจรา, เทฺว เตภูมิกาติ เอวเมตฺถ
สมฺมสนวาโรว ๔- กถิโตติ เวทิตพฺโพ.
                     สุตฺตนฺตภาชนียวณฺณนา นิฏฺฐิตา.
                          -------------

             อรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย เล่มที่ ๕๔ หน้า ๖๑-๘๒.
http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_th.php?B=54&A=1401&modeTY=2
             The Pali Atthakatha in Roman :-
http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_rm.php?B=54&A=1401&modeTY=2
             อ่านอรรถกถาแปลไทย :-
http://84000.org/tipitaka/attha/attha.php?b=35&i=114
             เนื้อความพระไตรปิฎกฉบับหลวง :-
http://84000.org/tipitaka/read/r.php?B=35&A=2064
             พระไตรปิฎกฉบับบาลีอักษรไทย :-
http://84000.org/tipitaka/read/pali_read.php?B=35&A=2068
             The Pali Tipitaka in Roman Character :-
http://84000.org/tipitaka/read/roman_read.php?B=35&A=2068
             สารบัญพระไตรปิฎกเล่มที่ ๓๕
http://84000.org/tipitaka/read/?index_35