ขอนอบน้อมแด่
พระผู้มีพระภาคอรหันตสัมมาสัมพุทธเจ้า
                      พระองค์นั้น
บทนำ พระวินัยปิฎก พระสุตตันตปิฎก พระอภิธรรมปิฎก ค้นพระไตรปิฎก ชาดก หนังสือธรรมะ
อ่านหน้า[ต่าง] แรกอ่านหน้า[ต่าง] ที่แล้วแสดงหมายเลขหน้า
ในกรณี :- 
   บรรทัดแรกของแต่ละหน้าอ่านหน้า[ต่าง] ถัดไปอ่านหน้า[ต่าง] สุดท้าย คลิกเพื่อเปลี่ยน ฐญ เป็นแบบดั้งเดิม  
อรรถกถาเล่มที่ ๕๓ ภาษาบาลีอักษรไทย สงฺคณี.อ. (อฏฺฐสาลินี)

                          ทุกนิทฺเทสวณฺณนา
                          อุปาทาภาชนียกถา
     [๕๙๕] อิทานิ ทุวิธสงฺคหาทีสุ "อตฺถิ รูปํ อุปาทา, อตฺถิ รูปํ โน
อุปาทา"ติ เอวํ เภทสพฺภาวโต ปุจฺฉาปุพฺพงฺคมํ ปทภาชนํ ทสฺเสนฺโต "กตมนฺตํ
รูปํ อุปาทา"ติอาทิมาห. ตตฺถ อุปาทิยตีติ อุปาทา. มหาภูตานิ คเหตฺวา อมุญฺจิตฺวา
ตานิ นิสฺสาย ปวตฺตตีติ อตฺโถ. อิทานิ ตํ ปเภทโต ๗- ทสฺเสนฺโต "จกฺขายตนนฺ"ติ-
อาทิมาห.
@เชิงอรรถ:  ม.มู. ๑๒/๔๖๒/๔๑๒      ฉ.ม. ภารุกจฺฉกา          สี. สํวฑฺฒา, ฉ.ม. สํวุทฺธา
@ สี. สญฺชาตฏฺฐาเนน       สี.,อิ.,ก. กตมํ ขนฺธคณนํ    อภิ. ๓๗/๔๗๑/๒๘๔
@ ม. ปเภทํ
     [๕๙๖] เอวํ เตวีสติวิธํ อุปาทารูปํ สงฺเขปโต อุทฺทิสิตฺวา ปุน ตเทว
วิตฺถารโต นิทฺทิสนฺโต "กตมนฺตํ รูปํ จกฺขายตนนฺ"ติอาทิมาห. ตตฺถ ทุวิธํ จกฺขุ
มํสจกฺขุ ปญฺญาจกฺขุ จ. เอเตสุ พุทฺธจกฺขุ สมนฺตจกฺขุ ญาณจกฺขุ ทิพฺพจกฺขุ
ธมฺมจกฺขูติ ปญฺจวิธํ ปญฺญาจกฺขุ. ตตฺถ "อทฺทสํ โข อหํ ภิกฺขเว พุทฺธจกฺขุนา
โลกํ โวโลเกนฺโต สตฺเต อปฺปรชกฺเข ฯเปฯ ทุวิญฺญาปเย"ติ ๑- อิทํ พุทฺธจกฺขุ
นาม. "สมนฺตจกฺขุ วุจฺจติ สพฺพญฺญุตญาณนฺ"ติ ๒- อิทํ สมนฺตจกฺขุ นาม. "จกฺขุํ
อุทปาทิ, ญาณํ อุทปาที"ติ ๓- อิทํ ญาณจกฺขุ นาม. "อทฺทสํ โข อหํ ภิกฺขเว
ทิพฺเพน จกฺขุนา วิสุทฺเธนา"ติ ๔- อิทํ ทิพฺพจกฺขุ นาม. "ตสฺมึเยวาสเน วิรชํ
วีตมลํ ธมฺมจกฺขุํ อุทปาที"ติ ๕- อิทํ เหฏฺฐิมมคฺคตฺตยสงฺขาตํ ญาณํ ธมฺมจกฺขุ
นาม.
     มํสจกฺขุปิ สสมฺภารจกฺขุ ปสาทจกฺขูติ ทุวิธํ โหติ. ตตฺถ ยฺวายํ อกฺขิกูปเก
ปติฏฺฐิโต เหฏฺฐา อกฺขิกูปกฏฺฐิเกน อุปริ ภมุกฏฺฐิเกน อุภโต อกฺขิกูเปหิ ๖-
อนฺโต มตฺถลุงฺเคน พหิทฺธา อกฺขิโลเมหิ ปริจฺฉินฺโน มํสปิณฺโฑ, สงฺเขปโต
"จตสฺโส ธาตุโย วณฺโณ คนฺโธ รโส โอชา สมฺภโว สณฺฐานํ ชีวิตํ ภาโว
กายปฺปสาโท จกฺขุปฺปสาโท"ติ จุทฺทส สมฺภารา, ๗- วิตฺถารโต "จตสฺโส ธาตุโย
ตํสนฺนิสฺสิตวณฺณคนฺธรสโอชาสณฺฐานสมฺภวา ฉ อิติ อิมานิ ทส จตุสมุฏฺฐานิกตฺตา
จตฺตาฬีสํ โหนฺติ, ชีวิตํ ภาโว กายปฺปสาโท จกฺขุปฺปสาโทติ จตฺตาริ
เอกนฺตกมฺมสมุฏฺฐานาเนวา"ติ อิเมสํ จตุจตฺตาฬีสาย รูปานํ วเสเนว
จตุจตฺตาฬีสสมฺภารา, ยํ โลโก "เสตํ จกฺขุํ, ปุถุลํ, วิสฏํ, ๘- วิตฺถิณฺณํ
จกฺขุนฺ"ติ สญฺชานนฺโต น จกฺขุํ สญฺชานาติ, วตฺถุํ จกฺขุโต สญฺชานาติ, โส มํสปิณฺโฑ
อกฺขิกูเป ปติฏฺฐิโต ๙- นหารุสุตฺตเกน มตฺถลุงฺเค อาพทฺโธ, ๙- ยตฺถ เสตมฺปิ
อตฺถิ กณฺหมฺปิ โลหิตกมฺปิ ปฐวีปิ อาโปปิ เตโชปิ วาโยปิ, ยํ เสมฺหุสฺสทตฺตา
@เชิงอรรถ:  ม.มู. ๑๒/๒๘๓/๒๔๔      ขุ.จูฬ. ๓๐/๘๕/๑๘๖      สํ.ม. ๑๙/๑๐๘๑/๓๖๘
@ ม.มู. ๑๒/๒๘๔/๒๔๕      ม.ม. ๑๓/๓๙๕/๓๗๘      ฉ.ม. อกฺขิกูเฏหิ
@ ฉ.ม. จุทฺทสสมฺภาโร. เอวมุปริปิ                   ก. วิสทํ
@๙-๙ ม. นฺหารุสุตฺตเกน พนฺโธ, มตฺถลุงฺเคน อาพนฺโธ
เสตํ, ปิตฺตุสฺสทตฺตา กณฺหํ, รุธิรุสฺสทตฺตา โลหิตกํ, ปฐวุสฺสทตฺตา ปตฺถิณฺณํ
โหติ, อาปุสฺสทตฺตา ปคฺฆรติ, เตชุสฺสทตฺตา ปริทยฺหติ, วายุสฺสทตฺตา สมฺภวติ.
อิทํ สสมฺภารจกฺขุ นาม.
     โย ปน เอตฺถ สิโต เอตฺถ ปฏิวุทฺโธ จตุนฺนํ มหาภูตานํ อุปาทาย ปสาโท,
อิทํ ปสาทจกฺขุ นาม. ตเทตํ ตสฺส สสมฺภารจกฺขุโน เสตมณฺฑลปริกฺขิตฺตสฺส
กณฺหมณฺฑลสฺส มชฺเฌ อภิมุเข ฐิตานํ สรีรสณฺฐานุปฺปตฺติเทสภูเต ทิฏฺฐมณฺฑเล
สตฺตสุ ปิจุปฏเลสุ อาสิตฺตเตลํ ปิจุปฏลานิ วิย สตฺต อกฺขิปฏลานิ พฺยาเปตฺวา
ธารณนหาปนมณฺฑนพีชนกิจฺจาหิ จตูหิ ธาตีหิ ขตฺติยกุมาโร วิย สนฺธารณาพนฺธน-
ปริปาจนสมุทีรณกิจฺจาหิ จตูหิ ธาตูหิ กตูปการํ อุตุจิตฺตาหาเรหิ อุปตฺถมฺภิยมานํ
อายุนา อนุปาลิยมานํ วณฺณคนฺธรสาทีหิ ปริวุตํ ปมาณโต อูกาสิรมตฺตํ
จกฺขุวิญฺญาณาทีนํ ยถารหํ วตฺถุทฺวารภาวํ สาธยมานํ ติฏฺฐติ. วุตฺตมฺปิ เจตํ
ธมฺมเสนาปตินา:-
             "เยน จกฺขุปฺปสาเทน     รูปานิ สมนุปสฺสติ
              ปริตฺตํ สุขุมํ เอตํ ๑-    อูกาสิรสมูปมนฺ"ติ. ๒-
     จกฺขุญฺจ ตํ อายตนญฺจาติ จกฺขายตนํ. ยํ จกฺขุ จตุนฺนํ มหาภูตานํ
อุปาทาย ปสาโทติ อิธาปิ อุปโยคตฺเถเยว สามิวจนํ, จตฺตาริ มหาภูตานิ
อุปาทิยิตฺวา ปวตฺตปฺปสาโทติ อตฺโถ. อิมินา ปสาทจกฺขุเมว คณฺหาติ, เสสจกฺขุํ
ปฏิกฺขิปติ. ยํ ปน อินฺทฺริยโคจรสุตฺเต "เอกํ มหาภูตํ อุปาทาย ปสาโท
ปฐวีธาตุยา ตีหิ มหาภูเตหิ อสงฺคหิโต ๓- อาโปธาตุยา จ เตโชธาตุยา จ
วาโยธาตุยา จ ", จตุปริวตฺตสุตฺเต "ทฺวินฺนํ มหาภูตานํ อุปาทาย ปสาโท
ปฐวีธาตุยา จ อาโปธาตุยา จ ทฺวีหิ มหาภูเตหิ อสงฺคหิโต เตโชธาตุยา จ
วาโยธาตุยา จา"ติ วุตฺตํ, ตํ ปริยาเยน วุตฺตํ. อยํ หิ สุตฺตนฺติกกถา นาม
ปริยายเทสนา. โย จ จตุนฺนํ มหาภูตานํ อุปาทาย ปสาโท, โส เตสุ เอเกกสฺสาปิ
@เชิงอรรถ:  สี. เจตํ, วิสุทฺธิ ๓/๑๔ ขนฺธนิทฺเทส     ก. โอกาสิร....
@ ฉ.ม. สงฺคหิโต. เอวมุปริปิ
ทฺวินฺนํ ทฺวินฺนมฺปิ ปสาโทเยวาติ อิมินา ปริยาเยน ตตฺถ เทสนา อาคตา.
อภิธมฺโม ปน นิปฺปริยายเทสนา นาม, ตสฺมา อิธ "จตุนฺนํ มหาภูตานํ
อุปาทาย ปสาโท"ติ วุตฺตํ.
     "อยํ เม อตฺตา"ติ พาลชเนน ปริคฺคหิตตฺตา อตฺตภาโว วุจฺจติ สรีรมฺปิ
ขนฺธปญฺจกมฺปิ, ตสฺมึ ปริยาปนฺโน ตนฺนิสฺสิโต อตฺตภาวปริยาปนฺโน.
จกฺขุวิญฺญาเณน ปสฺสิตุํ น สกฺกาติ อนิทสฺสโน. ปฏิฆฏฺฏนานิฆํโส เอตฺถ ชายตีติ
สปฺปฏิโฆ.
     เยนาติอาทีสุ อยํ สงฺเขปตฺโถ:- เยน การณภูเตน จกฺขุนา อยํ สตฺโต
อิทํ วุตฺตปฺปการํ รูปํ อตีเต ปสฺสิ วา, วตฺตมาเน ปสฺสติ วา, อนาคเต ปสฺสิสฺสติ
วา. สจสฺส อปริภินฺนํ จกฺขุํ ภเวยฺย, อถาเนน อาปาถคตํ รูปํ ปสฺเส วา,
อตีตํ วา รูปํ อตีเตน จกฺขุนา ปสฺสิ, ปจฺจุปฺปนฺนํ ปจฺจุปฺปนฺเนน ปสฺสติ,
อนาคตํ อนาคเตน ปสฺสิสฺสติ. "สเจ ตํ รูปํ จกฺขุสฺส อาปาถํ อาคจฺเฉยฺย,
จกฺขุนา ตํ รูปํ ปสฺเสยฺยา"ติ อิทเมตฺถ ปริกปฺปวจนํ. ทสฺสนปริณายกฏฺเฐน
จกฺขุธาตุเปสา. ทสฺสนลกฺขเณ อินฺทตฺตํ กาเรตีติ จกฺขุนฺทฺริยมฺเปตํ
ลุชฺชนปลุชฺชนฏฺเฐน โลโกเปโส. วลญฺชนฏฺเฐน ทฺวาราเปสา. ทุปฺปูรณียฏฺเฐน ๑-
สมุทฺโทเปโส. ปริสุทฺธฏฺเฐน ปณฺฑรมฺเปตํ. ผสฺสาทีนํ อภิชายนฏฺเฐน เขตฺตมฺเปตํ.
เตสํเยว ปติฏฺฐฏฺเฐน ๒- วตฺถุมฺเปตํ. สมํ วิสมํ ทสฺเสนฺตํ อตฺตภาวํ เนตีติ
เนตฺตมฺเปตํ. เตเนว อตฺเถน นยนมฺเปตํ. สกฺกายปริยาปนฺนฏฺเฐน โอริมํ ตีรมฺเปตํ.
พหุสาธารณฏฺเฐน อสฺสามิกฏฺเฐน จ สุญฺโญ คาโมเปโสติ.
     เอตฺตาวตา "ปสฺสิ วา"ติอาทีหิ จตูหิ ปเทหิ "จกฺขุมฺเปตนฺ"ติอาทีนิ
จุทฺทส นามานิ โยเชตฺวา จกฺขายตนสฺส จตฺตาโร ววฏฺฐาปนนยา วุตฺตาติ
เวทิตพฺพา. กถํ? เอตฺถ หิ เยน จกฺขุนา อนิทสฺสเนน สปฺปฏิเฆน รูปํ
สนิทสฺสนํ สปฺปฏิฆํ ปสฺสิ วา จกฺขุมฺเปตํ ฯเปฯ สุญฺโญ คาโมเปโส, อิทนฺตํ
รูปํ จกฺขายตนนฺติ อยเมโก นโย. เอวํ เสสาปิ เวทิตพฺพา.
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. อปูรณียฏฺเฐน           ฉ.ม. ปติฏฺฐานฏฺเฐน
     [๕๙๗] อิทานิ ยสฺมา วิชฺชุนิจฺฉรณาทิกาเลสุ อโนโลเกตุกามสฺสาปิ
รูปํ จกฺขุปฺปสาทํ ฆฏฺเฏติ, ตสฺมา ตํ อาการํ ปกาเสตุํ ๑- ทุติโย นิทฺเทสวาโร
อารทฺโธ. ตตฺถ ยมฺหีติ ๒- ยมฺหิ อธิกรณภูเต จกฺขุมฺหิ. รูปนฺติ ปจฺจตฺตวจนเมตํ.
ตตฺถ ปฏิหญฺญิ วาติ อตีตตฺโถ. ปฏิหญฺญติ วาติ ปจฺจุปฺปนฺนตฺโถ. ปฏิหญฺญิสฺสติ
วาติ อนาคตตฺโถ. ปฏิหญฺเญ วาติ วิกปฺปนตฺโถ. อตีตํ หิ รูปํ อตีเต จกฺขุสฺมึ
ปฏิหญฺญิ นาม, ปจฺจุปฺปนฺนํ ปจฺจุปฺปนฺเน ปฏิหญฺญติ นาม, อนาคตํ อนาคเต
ปฏิหญฺญิสฺสติ นาม. "สเจ ตํ รูปํ จกฺขุสฺส อาปาถํ อาคจฺเฉยฺย, จกฺขุสฺมึ
ปฏิหญฺเญยฺย ตํ รูปนฺ"ติ อยเมตฺถ วิกปฺปนตฺโถ. ๓- อตฺถโต ปน ปสาทํ ฆฏฺฏยมานเมว
รูปํ ปฏิหญฺญติ นาม. อิธาปิ ปุริมนเยเนว จตฺตาโร ววฏฺฐาปนนยา เวทิตพฺพา.
     [๕๙๘] อิทานิ ยสฺมา อตฺตโน อิจฺฉาย โอโลเกตุกามสฺส รูเป จกฺขุํ
อุปสํหรโต จกฺขุ รูปสฺมึ ปฏิหญฺญติ, ตสฺมา ตํ อาการํ ปกาเสตุํ ๑- ตติโย
นิทฺเทสวาโร อารทฺโธ. โส อตฺถโต ปากโฏเยว. เอตฺถ ปน จกฺขุ อารมฺมณํ
สมฺปฏิจฺฉนฺนเมว ๔- รูปสฺมึ ปฏิหญฺญติ นาม, อิธาปิ ปุริมนเยเนว จตฺตาโร
ววฏฺฐาปนนยา เวทิตพฺพา.
     [๕๙๙] ตโต ปรํ ผสฺสปญฺจกานํ อุปฺปตฺติทสฺสนวเสน ปญฺจ, เตสํเยว
อารมฺมณปฏิพนฺธอุปฺปตฺติทสฺสนวเสน ปญฺจาติ ทส วารา ทสฺสิตา. ตตฺถ จกฺขุํ
นิสฺสายาติ จกฺขุํ นิสฺสาย ปจฺจยํ กตฺวา. รูปํ อารพฺภาติ รูปารมฺมณํ อาคมฺม
สนฺธาย ปฏิจฺจ. อิมินา จกฺขุปฺปสาทวตฺถุกานํ ผสฺสาทีนํ ปุเรชาตปจฺจเยน
จกฺขุทฺวารชวนวีถิยา ปริยาปนฺนานํ อารมฺมณาธิปติอารมฺมณูปนิสฺสยปจฺจเยหิ
จ ๕- รูปสฺส ปจฺจยภาโว ทสฺสิโต, อิตเรสุ ปญฺจสุ วาเรสุ รูปํ อารมฺมณมสฺสาติ
รูปารมฺมโณติ เอวํ อารมฺมณปจฺจยมตฺเตเนว ปจฺจยภาโว ทสฺสิโต. ยถา ปน
ปุริเมสุ ตีสุ, เอวํ อิเมสุปิ ทสสุ วาเรสุ จตฺตาโร จตฺตาโร ววฏฺฐาปนนยา
เวทิตพฺพา. เอวํ "กตมนฺตํ รูปํ จกฺขายตนนฺ"ติ ปุจฺฉาย อุทฺธตํ จกฺขุํ "อิทนฺตนฺ"ติ
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. ทสฺเสตุํ           ฉ.ม. ยมฺหิ จกฺขุมฺหีติ        ฉ.ม. ปริกปฺโป
@ ฉ.ม. สมฺปฏิจฺฉมานเมว    ฉ.ม. อยํ สทฺโท น ทิสฺสติ
นานปฺปการโต ทสฺเสตุํ ปุริมา ตโย, อิเม ทสาติ เตรส นิทฺเทสวารา ทสฺสิตา.
เอเกกสฺมึ เจตฺถ จตุนฺนํ จตุนฺนํ ววฏฺฐาปนนยานํ อาคตตฺตา ทฺวิปญฺญาสาย
นเยหิ ปฏิมณฺฑิตฺวาว ทสฺสิตาติ เวทิตพฺพา.
     [๖๐๐-๖๐๓] อิโต ปเรสุ โสตายตนาทินิทฺเทเสสุปิ เอเสว นโย.
วิเสสมตฺตํ ปเนตฺถ เอวํ เวทิตพฺพํ. สุณาตีติ โสตํ, ตํ สสมฺภารโสตพิลสฺส
อนฺโต ตนุตมฺพโลมาจิเต องฺคุลิเวฐกสณฺฐาเน ๑- ปเทเส วุตฺตปฺปการาหิ ธาตูหิ
กตูปการํ อุตุจิตฺตาหาเรหิ อุปตฺถมฺภิยมานํ อายุนา อนุปาลิยมานํ วณฺณาทีหิ
ปริวุตํ โสตวิญฺญาณาทีนํ ยถารหํ วตฺถุทฺวารภาวํ สาธยมานํ ติฏฺฐติ.
     [๖๐๔-๖๐๗] ฆายตีติ ฆานํ. ตํ สสมฺภารฆานพิลสฺส อนฺโต
อชปทสณฺฐาเน ปเทเส ยถาวุตฺตปฺปการอุปการุปตฺถมฺภนานุปาลนปริวารํ หุตฺวา
ฆานวิญฺญาณาทีนํ ยถารหํ วตฺถุทฺวารภาวํ สาธยมานํ ติฏฺฐติ.
     [๖๐๘-๖๑๑] สายนฏฺเฐน ชิวฺหา, สา สสมฺภารชิวฺหามชฺฌสฺส อุปริ
อุปฺปลทลคฺคสณฺฐาเน ปเทเส ยถาวุตฺตปฺปการอุปการุปตฺถมฺภนานุปาลนปริวารา
หุตฺวา ชิวฺหาวิญฺญาณาทีนํ ยถารหํ วตฺถุทฺวารภาวํ สาธยมานา ติฏฺฐติ.
     [๖๑๒-๖๑๕] ยาวตา ปน อิมสฺมึ กายา อุปาทินฺนกรูปํ นาม อตฺถิ,
สพฺพตฺถ กายายตนํ กปฺปาสปฏเล สิเนโห วิย ยถาวุตฺตปฺปการอุปการุปตฺถมฺภนา-
นุปาลนปริวารเมว หุตฺวา กายวิญฺญาณาทีนํ ยถารหํ วตฺถุทฺวารภาวํ สาธยมานํ
ติฏฺฐติ. อยเมตฺถ วิเสโส. เสโส ปาลิปฺปเภโท จ อตฺโถ จ จกฺขุนิทฺเทเส
วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺโพ. เกวลํ หิ อิธ จกฺขุปทสฺส ฐาเน โสตปทาทีนิ
รูปปทสฺส ฐาเน สทฺทปทาทีนิ "ปสฺสี"ติอาทีนํ ฐาเน "สุณี"ติอาทิปทานิ จ อาคตานิ.
"เนตฺตมฺเปตํ นยนมฺเปตนฺ"ติ อิมสฺส จ ปททฺวยสฺส อภาวา ทฺวาทส ทฺวาทส
นามานิ โหนฺติ. เสสํ สพฺพตฺถ วุตฺตสทิสเมว.
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. องฺคุลิเวธกสณฺฐาเน, วิสุทฺธิ. ๓/๑๔ ขนฺธนิทฺเทส
     ตตฺถ สิยา "ยทิ ยาวตา อิมสฺมึ กาเย อุปาทินฺนกรูปํ นาม อตฺถิ,
สพฺพตฺถ กายายตนํ กปฺปาสปฏเล สเนโห วิย, ยทิ ๑- เอวํ สนฺเต ลกฺขณสมฺมิสฺสตา
อาปชฺชตี"ติ. นาปชฺชติ. กสฺมา? อญฺญสฺส อญฺญตฺถ อภาวโต. ยทิ เอวํ น
สพฺพตฺถ กายายตนนฺติ, เนว ปรมตฺถโต สพฺพตฺถ. วินิพฺภุชิตฺวา ปนสฺส
นานากรณํ ปญฺญาเปตุํ น สกฺกา, ตสฺมา เอวํ วุตฺตํ. ยถา หิ รูปรสาทโย
วาลิกาจุณฺณานิ วิย วิเวเจตุํ อสกฺกุเณยฺยตาย อญฺญมญฺญพฺยาปิโนติ วุจฺจนฺติ,
น จ ปรมตฺถโต รูเป รโส อตฺถิ, ยทิ สิยา, รูปคฺคหเณเนว รสคฺคหณํ
คจฺเฉยฺย, เอวํ กายายตนมฺปิ ปรมตฺถโต เนว สพฺพตฺถ อตฺถิ, น จ สพฺพตฺถ
นตฺถิ วิเวเจตุํ อสกฺกุเณยฺยตายาติ, เอวเมตฺถ น ลกฺขณสมฺมิสฺสตา อาปชฺชตีติ
เวทิตพฺพา.
     อปิจ ลกฺขณาทิววฏฺฐาปนโตเปเตสํ อสมฺมิสฺสตา เวทิตพฺพา. เอเตสุ หิ
รูปาภิฆาตารหภูตปฺปสาทลกฺขณํ ทฏฺฐุกามตานิทานกมฺมสมุฏฺฐานภูตปฺปสาทลกฺขณํ
วา จกฺขุ, รูเปสุ อาวิญฺฉนรสํ, จกฺขุวิญฺญาณสฺส อาธารภาวปจฺจุปฏฺฐานํ,
ทฏฺฐุกามตานิทานกมฺมชภูตปทฏฺฐานํ.
     สทฺทาภิฆาตารหภูตปฺปสาทลกฺขณํ โสตุกามตานิทานกมฺมสมุฏฺฐานภูตปฺปสาทลกฺขณํ
วา โสตํ, สทฺเทสุ อาวิญฺฉนรสํ, โสตวิญฺญาณสฺส อาธารภาวปจฺจุปฏฺฐานํ,
โสตุกามตานิทานกมฺมชภูตปทฏฺฐานํ.
     คนฺธาภิฆาตารหภูตปฺปสาทลกฺขณํ ฆายิตุกามตานิทานกมฺมสมุฏฺฐานภูตปฺปสาทลกฺขณํ
วา ฆานํ, คนฺเธสุ อาวิญฺฉนรสํ, ฆานวิญฺญาณสฺส อาธารภาวปจฺจุปฏฺฐานํ,
ฆายิตุกามตานิทานกมฺมชภูตปทฏฺฐานํ.
     รสาภิฆาตารหภูตปฺปสาทลกฺขณา สายิตุกามตานิทานกมฺมสมุฏฺฐานภูตปฺปสาทลกฺขณา
วา ชิวฺหา, รเสสุ อาวิญฺฉนรสา, ชิวฺหาวิญฺญาณสฺส อาธารภาวปจฺจุปฏฺฐานา,
สายิตุกามตานิทานกมฺมชภูตปทฏฺฐานา.
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. อยํ สทฺโท น ทิสฺสติ
     โผฏฺฐพฺพาภิฆาตารหภูตปฺปสาทลกฺขโณ ผุสิตุกามตานิทานกมฺม-
สมุฏฺฐานภูตปฺปสาทลกฺขโณ วา กาโย, โผฏฺฐพฺเพสุ อาวิญฺฉนรโส, กายวิญฺญาณสฺส
อาธารภาวปจฺจุปฏฺฐาโน, ผุสิตุกามตานิทานกมฺมชภูตปทฏฺฐาโน.
     เกจิ ปน ๑- "เตชาธิกานํ ภูตานํ ปสาโท จกฺขุ, วายุปฐวีอาปาธิกานํ
ภูตานํ ปสาทา โสตฆานชิวฺหา, กาโย สพฺเพสนฺ"ติ วทนฺติ. อปเร "เตชาธิกานํ
ปสาโท จกฺขุ, วิวรวายุอาปปฐวาธิกานํ ปสาทา โสตฆานชิวฺหากายา"ติ วทนฺติ.
เต วตฺตพฺพา "สุตฺตํ อาหรถา"ติ. อทฺธา สุตฺตเมว น ทกฺขิสฺสนฺติ. เกจิ ปเนตฺถ
"เตชาทีนํ คุเณหิ รูปาทีหิ อนุคยฺหภาวโต"ติ ๒- การณํ วทนฺติ. เต วตฺตพฺพา
"โก ปเนวมาห รูปาทโย เตชาทีนํ คุณา"ติ. อวินิพฺโภเคสุ หิ เตสุ ภูเตสุ ๓-
"อยํ อิมสฺส คุโณ, อยํ อิมสฺส คุโณ"ติ น ลพฺภา วตฺตุนฺติ. ๔- อถาปิ วเทยฺยุํ
"ยถา เตสุ เตสุ สมฺภาเรสุ ตสฺส ตสฺส ภูตสฺส อธิกตาย ปฐวีอาทีนํ
สนฺธารณาทีนิ กิจฺจานิ อิจฺฉถ, เอวํ เตชาทิอธิเกสุ สมฺภาเรสุ รูปาทีนํ
อธิกภาวทสฺสนโตอิจฺฉิตพฺพเมเวตํ รูปาทโย เตสํ คุณา"ติ. เต วตฺตพฺพา "อิจฺเฉยฺยาม,
ยทิ อาปาธิกสฺส อาสวสฺส คนฺธโต ปฐวีอธิเก กปฺปาเส คนฺโธ  อธิกตโร สิยา,
เตชาธิกสฺส จ อุโณฺหทกสฺส วณฺณโตปิ สีตูทกสฺส วณฺโณ ปริหาเยถ. "ยสฺมา
ปเนตํ อุภยมฺปิ นตฺถิ, ตสฺมา ปหาเยถ ตเมเตสํ ๕- นิสฺสยภูตานํ วิเสสกปฺปนํ,
"ยถา อวิเสเสปิ เอกกลาเป ภูตานํ รูปรสาทโย อญฺญมญฺญํ วิสทิสา โหนฺติ,
เอวํ จกฺขุปฺปสาทาทโย อวิชฺชมาเนปิ อญฺญสฺมึ วิเสสการเณ"ติ คเหตพฺพเมตํ.
     กึ ปน ตํ, ยํ อญฺญมญฺญสฺส อสาธารณํ? กมฺมเมว เนสํ วิเสสการณํ,
ตสฺมา กมฺมวิเสสโต เอเตสํ วิเสโส, น ภูตวิเสสโต. ภูตวิเสเส หิ สติ ปสาโทว
น อุปฺปชฺชติ. สมานานํ หิ ปสาโท, น วิสมานานนฺติ โปราณา. เอวํ
กมฺมวิเสสโต วิเสสวนฺเตสุ จ เอเตสุ จกฺขุโสตานิ อสมฺปตฺตวิสยคฺคาหกานิ,
@เชิงอรรถ:  สี. เกจิ ปเนตฺถ    สี. อนุคฺคหภาวโตติ, ฉ. อนุคฺคยฺหภาวโตติ  ฉ.ม. รูเปสุ
@ ฉ.ม. อิติ-สทฺโท น ทิสฺสติ   ฉ.ม. ปหาเยเถตํ เอเตสํ
อตฺตโน นิสฺสยํ อนลฺลีนนิสฺสเยเอว วิสเย วิญฺญาณเหตุตฺตา. ฆานชิวฺหากายา
สมฺปตฺตวิสยคฺคาหกา นิสฺสยวเสน เจว สยญฺจ อตฺตโน นิสฺสยํ อลฺลีเนเยว วิสเย
วิญฺญาณเหตุตฺตา.
     อฏฺฐกถายํ ปน "อาปาถคตตฺตาว อารมฺมณํ สมฺปตฺตํ นาม.
จนฺทมณฺฑลสุริยมณฺฑลานํ หิ ทฺวาจตฺตาฬีสโยชนสหสฺสมตฺถเก ฐิตานํ วณฺโณ
จกฺขุปฺปสาทํ ฆฏฺเฏติ. โส ทูเร ฐตฺวา ปญฺญายมาโนปิ สมฺปตฺโตเยว นาม,
ตํโคจรตฺตา ๑- จกฺขุ สมฺปตฺตโคจรเมว นาม. ทูเร รุกฺขํ ฉินฺทนฺตานมฺปิ รชกานญฺจ
วตฺถํ โธวนฺตานํ ทูรโตปิ ๒- กายวิกาโร ปญฺญายติ, สทฺโท ปน ธาตุปรมฺปราย อาคนฺตฺวา
โสตํ ฆฏฺเฏตฺวา สณิกํ ววฏฺฐานํ คจฺฉตี"ติ วุตฺตํ.
     ตตฺถ กิญฺจาปิ อาปาถคตตฺตา อารมฺมณํ สมฺปตฺตนฺติ วุตฺตํ, จนฺทมณฺฑลาทิวณฺโณ
ปน จกฺขุํ อสมฺปตฺโต ทูเร ฐิโตว ปญฺญายติ. สทฺโทปิ สเจ สณิกํ
อาคจฺเฉยฺย, ทูเร อุปฺปนฺโนปิ ๓- จิเรน สุยฺเยยฺย, ๔- ปรมฺปรฆฏฺฏนาย จ อาคนฺตฺวา
โสตํ ฆฏฺเฏนฺโต อสุกทิสาย นามาติ น ปญฺญาเยยฺย. ตสฺมา อสมฺปตฺตโคจราเนว
ตานิ.
     อหิอาทิสมานานิเปตานิ. ๕- ยถา หิ อหิ นาม พหิ สีตสมฏฺฐฏฺฐาเน ๖-
นาภิรมติ, สงฺการฏฺฐานติณปณฺณคหนวมฺมิกานิเยว ปน ปวิสิตฺวา นิปนฺนกาเล
อภิรมติ, เอกคฺคตํ อาปชฺชติ, เอวเมว จกฺขุเปตํ วิสมชฺฌาสยํ มฏฺเฐสุ สุวณฺณภิตฺติ-
อาทีสุ นาภิรมติ, โอโลเกตุมฺปิ เนว อิจฺฉติ, รูปจิตฺตปุปฺผลตาทิจิตฺเตสุเยว ปน
อภิรมติ, ตาทิเสสุ หิ ฐาเนสุ จกฺขุมฺหิ อปฺปโหนฺเต มุขมฺปิ วิวริตฺวา
โอโลเกตุกามา โหนฺติ.
@เชิงอรรถ:  ม. ตคฺโคจรตฺตา       ฉ.ม. ทูรโตว         ฉ.ม. อุปฺปนฺโน
@ สี. สูเยยฺย           ฉ.ม. อหิอาทิสมานานิ เจตานิ
@ ฉ.ม. สิตฺตสมฺมฏฺฐฏฺฐาเน
     สุํสุมาโรปิ พหิ นิกฺขนฺโต คเหตพฺพํ น ปสฺสติ, อกฺขีนิ นิมฺมิเลตฺวา
จรติ. ยทา ปน พฺยามสตมตฺตํ อุทกํ โอคาหิตฺวา พิลํ ปวิสิตฺวา นิปนฺโน
โหติ, ตทาสฺส จิตฺตํ เอกคฺคํ โหติ สุขํ สุปติ, เอวเมว โสตมฺเปตํ พิลชฺฌาสยํ
อากาสสนฺนิสฺสิตํ กณฺณฉิทฺทกูปเกเยว อชฺฌาสยํ กโรติ, กณฺณฉิทฺทากาโสเยว
ตสฺส สทฺทสวเน ปจฺจโย โหติ. อชฺชฏากาโสปิ วฏฺฏติเยว. อนฺโตเลณสฺมึ หิ สชฺฌาเย
กริยมาเน น เลณจฺฉทนํ ภินฺทิตฺวา สทฺโท พหิ นิกฺขมติ, ทฺวารวาตปานฉิทฺเทหิ
ปน นิกฺขมิตฺวา ธาตุปรมฺปราเยว ฆฏฺเฏนฺโต คนฺตฺวา โสตปฺปสาทํ
ฆฏฺเฏติ. อถ ตสฺมึ กาเล "อสุโก นาม ๑- สชฺฌายตี"ติ เลณปิฏฺเฐ นิสินฺนา
ชานนฺติ.
     เอวํ สนฺเต สมฺปตฺตโคจรตา โหติ, กึ ปเนตํ สมฺปตฺตโคจรนฺติ? อาม
สมฺปตฺตโคจรนฺติ. ยทิ เอวํ ทูเร เภรีอาทีสุ วชฺชมาเนสุ "ทูเร สทฺโท"ติ
ชานนํ น ภเวยฺยาติ? โน น ภเวยฺย, ๒- โสตปฺปสาทสฺมึ หิ ฆฏฺฏิเต "ทูเร
สทฺโท, อาสนฺเน สทฺโท, ปรตีเร สทฺโท, โอริมตีเร สทฺโท"ติ ตถา ตถา
ชานนากาโร โหติ, ธมฺมตา เอสาติ, กึ เอตาย ธมฺมตาย, ยโต ยโต ฉิทฺทํ,
ตโต ตโต สวนํ โหติ, จนฺทิมสุริยาทีนํ ทสฺสนํ วิยาติ อสมฺปตฺตโคจรเมเวตํ.
     ปกฺขีปิ รุกฺเข วา ภูมิยํ วา น รมติ. ยทา ปน เอกํ วา เทฺว วา
เลฑฺฑุปาเต อติกฺกมฺม อชฺชฏากาสํ ปกฺขนฺโต โหติ, ตทา เอกคฺคจิตฺตตํ
อาปชฺชติ, เอวเมว ฆานมฺปิ อากาสชฺฌาสยํ วาตูปนิสฺสยคนฺธโคจรํ. ตถา หิ
คาโว นววุฏฺเฐ เทเว ภูมึ ฆายิตฺวา ๓- อากาสาภิมุขา หุตฺวา วาตํ อากฑฺฒนฺติ.
องฺคุลีหิ คนฺธปิณฺฑํ คเหตฺวาปิ จ อุปสิงฺฆนกาเล วาตํ อนากฑฺฒนฺตา เนว
ตสฺส คนฺธํ ชานนฺติ.
     กุกฺกุโรปิ พหิ วิจรนฺโต เขมฏฺฐานํ น ปสฺสติ, เลฑฺฑุปหาราทีหิ
อุปทฺทูโต โหติ, อนฺโตคามํ ปวิสิตฺวา อุทฺธนฏฺฐาเน ฉาริกํ พฺยูหิตฺวา นิปนฺนสฺส
@เชิงอรรถ:  สี. อสุกํ นาม       ฉ.ม. ภวติ      ฉ.ม. ฆายิตฺวา ฆายิตฺวา
ปน ผาสุกํ โหติ, เอวเมว ชิวฺหาปิ คามชฺฌาสยา อาโปสนฺนิสฺสิตรสารมฺมณา.
ตถา หิ ติยามรตฺตึ สมณธมฺมํ กตฺวาปิ ปาโตว ปตฺตจีวรมาทาย คาโม ปวิสิตพฺโพ
โหติ. สุกฺขขาทนียสฺส หิ ๑- น สกฺกา เขเฬน อเตมิตสฺส รสํ ชานิตุํ.
     สิงฺคาโลปิ พหิ จรนฺโต รตึ น วินฺทติ, อามกสุสาเน มนุสฺสมํสํ
ขาทิตฺวา นิปนฺนสฺเสว ปนสฺส ผาสุกํ โหติ, เอวเมว กาโยปิ อุปาทินฺนกชฺฌาสโย
ปฐวีสนฺนิสฺสิตโผฏฺฐพฺพารมฺมโณ. ตถา หิ อญฺญํ อุปาทินฺนกํ อลภมานา สตฺตา
อตฺตโนว หตฺถตเล สีสํ กตฺวา นิปชฺชนฺติ. อชฺฌตฺติกพาหิราปิสฺส ๒- ปฐวี
อารมฺมณคฺคหเณ ปจฺจโย โหติ. สุสณฺฐิตสฺสาปิ ๓- หิ สยนสฺส ปีเฐ ฐิตานมฺปิ ๔-
วา ผลานํ น สกฺกา อนิสีทนฺเตน วา อนิปฺปีเฬนฺเตน วา ถทฺธมุทุภาโว
ชานิตุนฺติ อชฺฌตฺติกพาหิรา ปฐวี เอตสฺส ๕- โผฏฺฐพฺพชานเน ปจฺจโย โหติ.
เอวํ ลกฺขณาทิววฏฺฐานโต เจเตสํ อสมฺมิสฺสตา เวทิตพฺพา. อญฺเญเยว หิ
จกฺขุปฺปสาทสฺส ลกฺขณรสปจฺจุปฏฺฐานปทฏฺฐานโคจรชฺฌาสยนิสฺสยา, อญฺเญ
โสตปฺปสาทาทีนนฺติ อสมฺมิสฺสาเนว จกฺขายตนาทีนิ.
     อปิจ เนสํ อสมฺมิสฺสตาย อยํ อุปมาปิ เวทิตพฺพา. ยถา หิ ปญฺจวณฺณานํ
ธชานํ อุสฺสาปิตานํ กิญฺจาปิ ฉายา เอกาพทฺธา วิย โหติ, อญฺญมญฺญํ ปน ๖-
อสมฺมิสฺสาว. ยถา จ ปญฺจวณฺเณน กปฺปาเสน วฏฺฏึ กตฺวา ทีเป ชาลิเต
กิญฺจาปิ ชาลา เอกาพทฺธา วิย โหติ, ตสฺส ตสฺส ปน อํสุโน ปาฏิเยกฺกา
ชาลา อญฺญมญฺญํ อสมฺมิสฺสาว, เอวเมว กิญฺจาปิ อิมานิ ปญฺจายตนานิ เอกสฺมึ
อตฺตภาเว สโมสริตานิ, ๗- อญฺญมญฺญํ ปน อสมฺมิสฺสาเนว. น เกวลญฺจ อิมาเนว
ปญฺจ, เสสรูปานิปิ อสมฺมิสฺสาเนว. อิมสฺมึ หิ สรีเร เหฏฺฐิมกาโย มชฺฌิมกาโย
อุปริมกาโยติ ตโย โกฏฺฐาสา. ตตฺถ นาภิโต ปฏฺฐาย เหฏฺฐา เหฏฺฐิมกาโย
นาม. ตสฺมึ กายทสกํ ภาวทสกํ อาหารสมุฏฺฐานานิ อฏฺฐ อุตุสมุฏฺฐานานิ อฏฺฐ
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. จ                          ฉ.ม. อชฺฌตฺติกพาหิรา จสฺส
@ สี. สุอตฺถตสฺสาปิ, ฉ.ม. สุสนฺถตสฺสปิ     ฉ.ม. หตฺเถ ฐปิตานมฺปิ
@ ฉ.ม. เอตสฺส กายปสาทสฺส            ฉ.ม. ตสฺส ตสฺส ปน อญฺญมญฺญํ
@ ฉ.ม. สโมสฏานิ
จิตฺตสมุฏฺฐานานิ อฏฺฐาติ จตุจตฺตาฬีส รูปานิ. นาภิโต อุทฺธํ ยาว คลวาฏกา
มชฺฌิมกาโย นาม. ตตฺถ จ กายทสกํ ภาวทสกํ วตฺถุทสกํ อาหารสมุฏฺฐานาทีนิ
ตีณิ อฏฺฐกานีติ จตุปญฺญาส รูปานิ. คลวาฏกโต อุทฺธํ อุปริมกาโย นาม. ตตฺถ
จกฺขุทสกํ โสตทสกํ ฆานทสกํ ชิวฺหาทสกํ กายทสกํ ภาวทสกํ อาหารสมุฏฺฐานาทีนิ
ตีณิ อฏฺฐกานีติ จตุราสีติ รูปานิ.
     ตตฺถ จกฺขุปฺปสาทสฺส ปจฺจยานิ จตฺตาริ มหาภูตานิ วณฺโณ คนฺโธ รโส
โอชา ชีวิตินฺทฺริยํ จกฺขุปฺปสาโทติ อิทํ เอกนฺตโต อวินิพฺภูตานํ ๑- ทสนฺนํ
นิปฺผนฺนรูปานํ วเสน จกฺขุทสกํ นาม. อิมินา นเยน เสสานิปิ เวทิตพฺพานิ.
เตสุ เหฏฺฐิมกาเย รูปํ มชฺฌิมกายอุปริมกายรูเปหิ สทฺธึ อสมฺมิสฺสํ,
เสสกายทฺวเยปิ รูปํ อิตเรหิ สทฺธึ อสมฺมิสฺสเมว. ยถา หิ สายณฺหสมเย ปพฺพตจฺฉายา
จ รุกฺขจฺฉายา จ กิญฺจาปิ เอกาพทฺธา วิย โหนฺติ, อญฺญมญฺญํ ปน อสมฺมิสฺสาว.
เอวํ อิเมสุปิ กาเยสุ จตุจตฺตาฬีส จตุปญฺญาส จตุราสีติ จ รูปานิ กิญฺจาปิ
เอกาพทฺธานิ วิย โหนฺติ, อญฺญมญฺญํ ปน อสมฺมิสฺสาเนวาติ.
     [๖๑๖-๖๑๙] รูปายตนนิทฺเทเส วณฺโณว วณฺณนิภา, นิภาตีติ วา
นิภา, จกฺขุวิญฺญาณสฺส ปากฏา โหตีติ อตฺโถ, วณฺโณว นิภา วณฺณนิภา. สห ๒-
นิทสฺสเนน สนิทสฺสนํ, จกฺขุวิญฺญาเณน ปสฺสิตพฺพนฺติ อตฺโถ. สห ปฏิเฆน สปฺปฏิฆํ,
ปฏิฆฏฺฏนํ ปฏิฆํ นิฆํสนชนกนฺติ ๓- อตฺโถ. นีลาทีสุ อุมฺมารปุปฺผสมานํ ๔-
นีลํ. กณฺณิการปุปฺผสมานํ ปีตกํ. พนฺธุชีวกปุปฺผสมานํ โลหิตกํ. โอสธิตารกสมานํ
โอทาตํ. ฌามงฺคารสมานํ กาฬกํ. มนฺทรตฺตํ สินฺธวารกณฺณวีรมกุลสมานํ ๕-
มญฺเชฏฺฐกํ. "หริตฺตจ เหมวณฺณ กามํ สุมุข ปกฺกมา"ติ ๖- เอตฺถ ปน กิญฺจาปิ
"หรี"ติ สุวณฺณํ วุตฺตํ, ปรโต ปนสฺส ชาตรูปคฺคหเณน คหิตตฺตา อิธ สามํ
หริ นาม. อิมานิ สตฺต วตฺถูนิ ๗- อนามสิตฺวา สภาเวเนว ทสฺสิตานิ.
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. อวินิภุตฺตานํ           ฉ.ม. สทฺธึ. เอวมุปริปิ
@ ฉ.ม. ปฏิฆฏฺฏนนิฆํสนชนกนฺติ    ฉ.ม. อุมาปุปฺผสมานํ
@ สี. สินฺธวารกณวีรมกุลสมานํ, ฉ.ม. สินฺทุวารกรวีรมกุฬสมานํ
@ ขุ.ชา. ๒๘/๘๙/๖๔     ฉ.ม. วตฺถุํ. เอวมุปริปิ
     หริวณฺณนฺติ หริตสทฺทลวณฺณํ. อมฺพงฺกุรวณฺณนฺติ อมฺพงฺกุเรน สมานวณฺณํ.
อิมานิ เทฺว วตฺถูนิ อามสิตฺวา ทสฺสิตานิ. ทีฆาทีนิ ทฺวาทส โวหารโต ทสฺสิตานิ.
โส จ เนสํ โวหาโร อุปนิธายสิทฺโธ เจว สนฺนิเวสสิทฺโธ จ. ทีฆาทีนิ หิ
อญฺญมญฺญํ อุปนิธายสิทฺธานิ. วฏฺฏาทีนิ สนฺนิเวสวิเสเสน. ตตฺถ รสฺสํ อุปนิธาย
ตโต อุจฺจตรํ ทีฆํ, ตํ อุปนิธาย ตโต นีจตรํ รสฺสํ. ถูลํ อุปนิธาย ตโต
ขุทฺทกตรํ อณุํ, ตํ อุปนิธาย ตโต มหนฺตตรํ ถูลํ. จกฺกสณฺฐานํ วฏฺฏํ.
กุกฺกุฏณฺฑสณฺฐานํ ปริมณฺฑลํ. จตูหิ อํเสหิ ยุตฺตํ จตุรํสํ ๑- ฉฬํสาทีสุปิ เอเสว
นโย. นินฺนนฺติ โอนตํ. ถลนฺติ อุนฺนตํ.
     ตตฺถ ยสฺมา ทีฆาทีนิ ผุสิตฺวาปิ สกฺกา ชานิตุํ, นีลาทีนิ ปเนวํ น
สกฺกา, ตสฺมา น นิปฺปริยาเยน ทีฆํ รูปายตนํ, ตถา รสฺสาทีนิ. ตํ ตํ นิสฺสาย
ปน ตถา ตถา ฐิตํ "ทีฆํ รสฺสนฺ"ติ เตน เตน โวหาเรน รูปายตนเมเวตฺถ
ภาสิตนฺติ เวทิตพฺพํ. ฉายา อาตโปติ อิทํ อญฺญมญฺญํ ปริจฺฉินฺนํ. ตถา
อาโลโก อนฺธกาโร จ. อพฺภา มหิกาติอาทีนิ จตฺตาริ วตฺถุนาว ทสฺสิตานิ.
ตตฺถ อพฺภาติ พลาหโก. มหิกาติ หิมํ. อิเมหิ จตูหิ อพฺภาทีนํ วณฺณา ทสฺสิตา.
จนฺทมณฺฑลสฺส วณฺณนิภาติอาทีหิ เตสํ เตสํ ปภาวณฺณา ทสฺสิตา.
     ตตฺถ จนฺทมณฺฑลาทีนํ วตฺถูนํ เอวํ วิเสโส เวทิตพฺโพ, มณิมยํ
รชตปฏิจฺฉนฺนํ เอกูนปณฺณาสโยชนายามวิตฺถารํ จนฺทสฺส เทวปุตฺตสฺส วิมานํ
จนฺทมณฺฑลํ นาม. โสวณฺณมยํ ผลิกปฏิจฺฉนฺนํ สมปญฺญาสโยชนายามวิตฺถารํ
สุริยสฺส เทวปุตฺตสฺส วิมานํ สุริยมณฺฑลํ นาม. สตฺตรตนมยานิ
สตฺตฏฺฐทสทฺวาทสโยชนายามวิตฺถารานิ เตสํ เตสํ เทวปุตฺตานํ วิมานานิ
ตารกรูปานิ นาม.
     ตตฺถ เหฏฺฐา จนฺโท, สุริโย อุปริ, อุภินฺนํ อนฺตรํ โยชนํ โหติ. จนฺทสฺส
เหฏฺฐิมนฺตโต สุริยสฺส อุปริมนฺโต โยชนสตํ โหติ. ทฺวีสุ ปสฺเสสุ นกฺขตฺตตารกา
@เชิงอรรถ:  สี., ม. จตุรสฺสํ
คจฺฉนฺติ. เอเตสุ ปน ตีสุ จนฺโท ทนฺธคมโน, สุริโย สีฆคมโน, ตารกรูปา ๑-
สพฺพสีฆคมนา. กาเลน จนฺทิมสุริยานํ ปุรโต โหนฺติ, กาเลน ปจฺฉโต. ๒-
     อาทาสมณฺฑลนฺติ กํสมยํ. มณีติ ฐเปตฺวา เวฬุริยํ เสโส โชติรสาทิอเนกปฺปเภโท.
สงฺโขติ สามุทฺทิโก. มุตฺตา สามุทฺทิกาปิ เสสาปิ. เวฬุริโยติ
เวฬุวณฺณมณิ. ชาตรูปํ วุจฺจติ สตฺถุ วณฺโณ. สตฺถา หิ สุวณฺณวณฺโณ,
สุวณฺณมฺปิ สตฺถุวณฺณํ. รชตํ วุจฺจติ "กหาปโณ โลหมาสโก ทารุมาสโก
ชตุมาสโก, เย โวหารํ คจฺฉนฺตี"ติ ๓- วุตฺตํ, ตํ สพฺพมฺปิ อิธ คหิตํ.
     "ยํ วา ปนญฺญมฺปี"ติ อิมินา ปาลิอาคตํ ฐเปตฺวา เสสํ
ตฏฺฏิกปิโลติกกณฺณิกวณฺณาทิเภทํ รูปํ คหิตํ, ตํ หิ สพฺพํ เยวาปนเกสุ ปวิฏฺฐํ.
     เอตเมว ๔- นีลาทิเภเทน ภินฺนมฺปิ รูปํ สพฺพํ ลกฺขณาทีหิ อภินฺนเมว.
สพฺพํ เหตํ จกฺขุปฏิหนนลกฺขณํ รูปํ, จกฺขุวิญฺญาณสฺส วิสยภาวรสํ, ตสฺเสว
โคจรปจฺจุปฏฺฐานํ, จตุมหาภูตปทฏฺฐานํ. ๕- ยถา เจตํ, ตถา สพฺพานิปิ
อุปาทารูปานิ. ยตฺถ ปน วิเสโส อตฺถิ, ตตฺถ วกฺขาม, เสสเมตฺถ จกฺขายตนนิทฺเทเส
วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํ. เกวลญฺหิ ตตฺถ จกฺขุปุพฺพงฺคโม นิทฺเทโส, อิธ
รูปปุพฺพงฺคโม. ตตฺถ "จกฺขุมฺเปตนฺ"ติอาทีนิ จุทฺทส นามานิ, อิธาปิ
"รูปมฺเปตนฺ"ติอาทีนิ ตีณิ, เสสํ ตาทิสเมว. ยถา หิ จตูหิ จตูหิ นเยหิ
มณฺเฑตฺวา ๖- จกฺขุํ ววฏฺฐาเปตุํ เตรส วารา วุตฺตา, อิธาปิ เต ตเถว วุตฺตาติ.
     [๖๒๐-๖๒๓] สทฺทายตนนิทฺเทเส เภริสทฺโทติ มหาเภริปหตเภรีนํ สทฺโท.
มุทิงฺคสงฺขปณวสทฺทาปิ มุทิงฺคาทิปจฺจยา สทฺทา. คีตสงฺขาโต สทฺโท คีตสทฺโท.
วุตฺตาวเสสานํ วีณาทีนํ ตนฺติพทฺธานํ สทฺโท วาทิตสทฺโท. สมฺมสทฺโทติ
กํสตาลกฏฺฐตาลสทฺโท. ปาณิสทฺโทติ ปาณิปฺปหารสทฺโท. สตฺตานํ นิคฺโฆสสทฺโทติ
พหุนฺนํ สนฺนิปติตานํ อปญฺญายมานปทพฺยญฺชนนิคฺโฆสสทฺโท. ธาตูนํ
สนฺนิฆาตสทฺโทติ รุกฺขานํ อญฺญมญฺญํ นิฆํสนคณฺฑิกาโกฏฺฏนาทิสทฺโท. วาตสฺส วายโต
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. นกฺขตฺตตารกา      ฉ.ม. ปจฺฉา              วินย. ๒/๕๘๔/๖๐
@ ฉ.ม. เอวเมตํ          วิสุทฺธิ. ๓/๑๔ ขนฺธนิทฺเทส    ฉ.ม. ปฏิมณฺเฑตฺวา
สทฺโท วาตสทฺโท. อุทกสฺส สนฺทมานสฺส วา ปฏิหตสฺส วา สทฺโท อุทกสทฺโท.
มนุสฺสานํ สลฺลาปาทิสทฺโท มนุสฺสสทฺโท. ตํ ฐเปตฺวา เสโส สพฺโพปิ อมนุสฺสสทฺโท.
อิมินา ปททฺวเยน สพฺโพปิ สทฺโท ปริยาทินฺโน. เอวํ สนฺเตปิ
วํสผาลนปิโลติกผาลนาทีสุ ปวตฺโต ปาลิยํ อนาคตสทฺโท เยวาปนกฏฺฐานํ ปวิฏฺโฐติ
เวทิตพฺโพ.
     เอวมยํ เภริสทฺทาทินา เภเทน ภินฺโนปิ สทฺโท ลกฺขณาทีหิ อภินฺโนเยว.
สพฺโพ เจโส ๑- โสตปฏิหนนลกฺขโณ สทฺโท, โสตวิญฺญาณสฺส วิสยภาวรโส,
ตสฺเสว โคจรปจฺจุปฏฺฐาโน. เสสํ จกฺขายตนนิทฺเทเส วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํ.
อิธาปิ หิ จตูหิ จตูหิ นเยหิ ปฏิมณฺฑิตฺวา ๒- เตรส วารา วุตฺตา. เตสํ อตฺโถ
สกฺกา วุตฺตนเยเนว ชานิตุนฺติ น วิตฺถาริโต.
     [๖๒๔-๖๒๗] คนฺธายตนนิทฺเทเส มูลคนฺโธติ ยงฺกิญฺจิ มูลํ ปฏิจฺจ
นิพฺพตฺโต คนฺโธ. สารคนฺธาทีสุปิ เอเสว นโย. อสิทฺธทุสฺสิทฺธานํ ฑากาทีนํ
คนฺโธ อามกคนฺโธ. มจฺฉสกลิกปูติมํสกิลิฏฺฐสปฺปิอาทีนํ ๓- คนฺโธ วิสคนฺโธ.
สุคนฺโธติ อิฏฺฐคนฺโธ. ทุคฺคนฺโธติ อนิฏฺฐคนฺโธ. อิมินา ปททฺวเยน สพฺโพปิ
คนฺโธ ปริยาทินฺโน. เอวํ สนฺเตปิ กณฺณิกคนฺธปิโลติกคนฺธาทโย ๔- ปาลิยํ อนาคตา
สพฺเพปิ คนฺธา เยวาปนกฏฺฐานํ ปวิฏฺฐาติ เวทิตพฺพา.
     เอวมยํ มูลคนฺธาทินา เภเทน ภินฺโนปิ คนฺโธ ลกฺขณาทีหิ อภินฺโนเยว.
สพฺโพปิ เจโส ฆานปฏิหนนลกฺขโณ คนฺโธ, ฆานวิญฺญาณสฺส วิสยภาวรโส,
ตสฺเสว โคจรปจฺจุปฏฺฐาโน. เสสํ จกฺขายตนนิทฺเทเส วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํ.
อิธาปิ หิ ตเถว ทฺวิปญฺญาสนยปฏิมณฺฑิตา เตรส วารา วุตฺตา. เต อตฺถโต
ปากฏาเยว.
     [๖๒๘-๖๓๑] รสายตนนิทฺเทเส มูลรโสติ ยงฺกิญฺจิ มูลํ ปฏิจฺจ
นิพฺพตฺตรโส. ขนฺธรสาทีสุปิ เอเสว นโย. อมฺพิลนฺติ ตกฺกมฺพิลาทิ. มธุรนฺติ
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. เหส. เอวมุปริปิ                ฉ.ม. ปฏิมณฺฑิตา
@ ฉ.ม. มจฺฉสกลิกาปูติมํสสํกิลิฏฺฐสปฺปิอาทีนํ    ฉ. กณฺณกคนฺธ....
เอกนฺตโต โคสปฺปิอาทิ. มธุ ปน กสาวยุตฺตํ อจิรนิกฺขิตฺตํ ๑- กสาวํ โหติ, ผาณิตํ
ขาริยุตฺตมจิรนิกฺขิตฺตํ ขาริยํ โหติ. สปฺปิ ปน จิรนิกฺขิตฺตํ วณฺณคนฺเธ
ชหนฺตมฺปิ รสํ น ชหตีติ ตเทว เอกนฺตมธุรํ. ติตฺตกนฺติ นิมฺพปณฺณาทิ. กฏุกนฺติ
สิงฺคิเวรมริจาทิ. โลณิกนฺติ สามุทฺทิกโลณาทิ. ขาริกนฺติ วาติงฺคณกฬีราทิ.
ลมฺพิลนฺติ ๒- พทรสาฬวกปิฏฺฐสาฬวาทิ. ๓- กสาวนฺติ หรีตกาทิ. อิเม สพฺเพปิ รสา
วตฺถุวเสน วุตฺตา. ตํตํวตฺถุโต ปเนตฺถ รโสว อมฺพิลาทีหิ นาเมหิ วุตฺโตติ
เวทิตพฺโพ. สาทูติ อิฏฺฐรโส. อสาทูติ อนิฏฺฐรโส. อิมินา ปททฺวเยน สพฺโพปิ
รโส ปริยาทินฺโน. เอวํ สนฺเตปิ เลฑฺฑุรสภิตฺติรสปิโลติกรสาทโย ปาลิยํ อนาคตา
สพฺเพปิ รสา เยวาปนกฏฺฐานํ ปวิฏฺฐาติ เวทิตพฺพา.
     เอวมยํ มูลรสาทิเภเทน ภินฺโนปิ รโส ลกฺขณาทีหิ อภินฺโนเยว. สพฺโพ
เจโส ชิวฺหาปฏิหนนลกฺขโณ รโส, ชิวฺหาวิญฺญาณสฺส วิสยภาวรโส, ตสฺเสว
โคจรปจฺจุปฏฺฐาโน. ๔- เสสํ จกฺขายตนนิทฺเทเส วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํ. อิธาปิ
หิ ตเถว ทฺวิปญฺญาสนยปฏิมณฺฑิตา เตรส วารา วุตฺตา.
      [๖๓๒] อิตฺถินฺทฺริยนิทฺเทเส ยนฺติ กรณวจนํ, เยน การเณน อิตฺถิยา
อิตฺถีลิงฺคาทีนิ โหนฺตีติ อยเมตฺถ อตฺโถ. ตตฺถ ลิงฺคนฺติ สณฺฐานํ. อิตฺถิยา หิ
หตฺถปาทคีวาอุราทีนํ สณฺฐานํ น ปุริสสฺส วิย โหติ. อิตฺถีนํ หิ เหฏฺฐิมกาโย
วิสโท โหติ, อุปริมกาโย อวิสโท. หตฺถปาทา ขุทฺทกา, มุขํ ขุทฺทกํ. นิมิตฺตนฺติ
สญฺชานนํ. อิตฺถีนํ หิ อุรมํสํ อวิสทํ โหติ, มุขํ นิมฺมสฺสุทาฐิกํ,
เกสพนฺธวตฺถคฺคหณมฺปิ น ปุริสานํ วิย โหติ. กุตฺตนฺติ กิริยา. อิตฺถิโย หิ
ทหรกาเล สุปฺปมุสเลหิ ๕- กีฬนฺติ, ธีตลิกาย ๖- กีฬนฺติ, มตฺติกวาเกน ๗- สุตฺตกํ
นาม กนฺตนฺติ. อากปฺโปติ คมนาทิอากาโร. อิตฺถิโย หิ คจฺฉมานา อวิสทา คจฺฉนฺติ,
ติฏฺฐมานา, นิปชฺชมานา,
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. จิรนิกฺขิตฺตํ. เอวมุปริปิ      สี. ลปิลกนฺติ
@ ฉ. พทรามลกปิฏฺฐสาลวาทิ        วิสุทฺธิ. ๓/๑๕ ขนฺธนิทฺเทส
@ ฉ.ม. สุปฺปกมุสลเกหิ            ฉ.ม. จิตฺตธีตลิกาย
@ ม. มตฺติกวากฺเกน
นิสีทมานา, ขาทมานา, ภุญฺชมานา อวิสทา ภุญฺชนฺติ. ปุริสมฺปิ หิ อวิสทํ
ทิสฺวา "มาตุคาโม วิย คจฺฉติ, ติฏฺฐติ, นิปชฺชติ, นิสีทติ, ขาทติ, ภุญฺชตี"ติ
วทนฺติ.
     อิตฺถตฺตํ อิตฺถีภาโวติ อุภยมฺปิ เอกตฺถํ, อิตฺถีสภาโวติ อตฺโถ. อยํ ปน
กมฺมโช ปฏิสนฺธิสมุฏฺฐิโต. ๑- อิตฺถีลิงฺคาทิ ปน น อิตฺถินฺทฺริยํ วิย ปวตฺเต
สมุฏฺฐิตํ. ๑- ยถา หิ วีเช สติ วีชํ ปฏิจฺจ วีชปจฺจยา รุกฺโข วฑฺฒิตฺวา
สาขาวิฏปสมฺปนฺโน หุตฺวา อากาสํ ปูเรตฺวา ติฏฺฐติ, เอวเมว อิตฺถีภาวสงฺขาเต
อิตฺถินฺทฺริเย สติ อิตฺถีลิงฺคาทีนิ โหนฺติ. วีชํ วิย หิ อิตฺถินฺทฺริยํ, วีชํ
ปฏิจฺจ วฑฺฒิตฺวา อากาสํ ปูเรตฺวา ฐิตรุกฺโข วิย อิตฺถินฺทฺริยํ ปฏิจฺจ
อิตฺถีลิงฺคาทีนิ ปวตฺเต สมุฏฺฐหนฺติ. ตตฺถ อิตฺถินฺทฺริยํ น จกฺขุวิญฺเญยฺยํ,
มโนวิญฺเญยฺยเมว. อิตฺถีลิงฺคาทีนิ จกฺขุวิญฺเญยฺยานิปิ มโนวิญฺเญยฺยานิปิ.
     อิทนฺตํ รูปํ อิตฺถินฺทฺริยนฺติ อิทนฺตํ รูปํ ยถา จกฺขุนฺทฺริยาทีนิ
ปุริสสฺสปิ โหนฺติ, น เอวํ. นิยมโต ปน อิตฺถิยาเอว อินฺทฺริยนฺติ อิตฺถินฺทฺริยํ.
     [๖๓๓] ปุริสินฺทฺริเยปิ เอเสว นโย. ปุริสลิงฺคาทีนิ ปน อิตฺถีลิงฺคาทีนํ
ปฏิปกฺขโต เวทิตพฺพานิ. ปุริสสฺส หิ หตฺถปาทคีวาอุราทีนํ สณฺฐานํ น อิตฺถิยา
วิย โหติ, ปุริสานํ หิ อุปริมกาโย วิสโท โหติ, เหฏฺฐิมกาโย อวิสโท. หตฺถปาทา
มหนฺตา, มุขํ มหนฺตํ, อุรมํสํ อวิสทํ, มสฺสุทาฐิกา อุปฺปชฺชนฺติ,
เกสพนฺธวตฺถคฺคหณํ น อิตฺถีนํ วิย โหติ, ทหรกาเล รถนงฺคลาทีหิ กีฬนฺติ, วาลิกปาลึ
กตฺวา วาปึ นาม ขนนฺติ, คมนาทีนิ วิสทานิ โหนฺติ, อิตฺถิมฺปิ คมนาทีนิ วิสทานิ
กุรุมานํ ทิสฺวา "ปุริโส วิย คจฺฉตี"ติอาทีนิ วทนฺติ. เสสํ อิตฺถินฺทฺริเย
วุตฺตสทิสเมว.
     ตตฺถ อิตฺถีภาวลกฺขณํ อิตฺถินฺทฺริยํ. "อิตฺถี"ติ ปกาสนรสํ,
อิตฺถีลิงฺคนิมิตฺตกุตฺตากปฺปานํ กรณภาวปจฺจุปฏฺฐานํ. ๒- ปุริสภาวลกฺขณํ
ปุริสินฺทฺริยํ, "ปุริโส"ติ
@เชิงอรรถ: ๑-๑ ฉ.ม. อิตฺถิลิงฺคาทีนิ ปน อิตฺถินฺทฺริยํ ปฏิจฺจ ปวตฺเต สมุฏฺฐิตานิ
@ ฉ.ม. การณภาวปจฺจุปฏฺฐานํ
ปกาสนรสํ, ปุริสลิงฺคนิมิตฺตกุตฺตากปฺปานํ กรณภาวปจฺจุปฏฺฐานํ. อุภยมฺเปตํ
ปฐมกปฺปิกานํ ปวตฺเต สมุฏฺฐาติ, อปรภาเค ปฏิสนฺธิยํ. ปฏิสนฺธิสมุฏฺฐิตมฺปิ ๑-
ปวตฺเต จลติ ปริวตฺตติ. ยถาห:-
         "เตน โข ปน สมเยน อญฺญตรสฺส ภิกฺขุโน อิตฺถีลิงฺคํ
       ปาตุภูตํ โหติ. เตน โข ปน สมเยน อญฺญตริสฺสา ภิกฺขุนิยา
       ปุริสลิงฺคํ ปาตุภูตํ โหตี"ติ. ๒-
     อิเมสุ จ ทฺวีสุ ปุริสลิงฺคํ อุตฺตมํ, อิตฺถีลิงฺคํ หีนํ, ตสฺมา ปุริสลิงฺคํ
พลวอกุสเลน อนฺตรธายติ, อิตฺถีลิงฺคํ ทุพฺพลกุสเลน ปติฏฺฐาติ. อิตฺถีลิงฺคํ ปน
อนฺตรธายนฺตํ ทุพฺพลอกุสเลน อนฺตรธายติ, ปุริสลิงฺคํ พลวกุสเลน ปติฏฺฐาติ.
เอวํ อุภยมฺปิ อกุสเลน อนฺตรธายติ, กุสเลน ปติฏฺฐาตีติ เวทิตพฺพํ.
     อุภโตพฺยญฺชนกสฺส ปน กึ เอกํ อินฺทฺริยํ, อุทาหุ เทฺวติ. เอกํ. ตญฺจ โข
อิตฺถีอุภโตพฺยญฺชนกสฺส อิตฺถินฺทฺริยํ, ปุริสอุภโตพฺยญฺชนกสฺส ปุริสินฺทฺริยํ.
เอวํ สนฺเต ทุติยพฺยญฺชนสฺส อภาโว อาปชฺชติ, อินฺทฺริยํ หิ พฺยญฺชนการณํ
วุตฺตํ, ตญฺจสฺส นตฺถีติ. น ตสฺส อินฺทฺริยํ พฺยญฺชนการณํ. กสฺมา? สทา
อภาวโต. อิตฺถีอุภโตพฺยญฺชนกสฺส หิ ยทา อิตฺถิยา ราคจิตฺตํ อุปฺปชฺชติ, ตทาว
ปุริสพฺยญฺชนํ ปากฏํ โหติ, อิตฺถีลิงฺคพฺยญฺชนํ ๓- ปฏิจฺฉนฺนํ คุยฺหํ ๔- โหติ.
ตถา อิตรสฺส อิตรํ.
     ยทิ จ เตสํ อินฺทฺริยํ ทุติยพฺยญฺชนการณํ ภเวยฺย, สทาปิ พฺยญฺชนทฺวยํ
ติฏฺเฐยฺย, น ปน ติฏฺฐติ. ตสฺมา เวทิตพฺพเมตํ น ตสฺส ตํ พฺยญฺชนการณํ.
กมฺมสหายํ ปน ราคจิตฺตเมเวตฺถ การณํ. ยสฺมา จสฺส เอกเมว อินฺทฺริยํ โหติ,
ตสฺมา อิตฺถีอุภโตพฺยญฺชนโก สยมฺปิ คพฺภํ คณฺหาติ, ปรมฺปิ คณฺหาเปติ.
ปุริสอุภโตพฺยญฺชนโก ปรมฺปิ คพฺภํ คณฺหาเปติ, สยํ ปน น คณฺหาตีติ.
@เชิงอรรถ:  ม. ปฏิสนฺธิสมุฏฺฐิตมฺปิ ปวตฺเต สมุฏฺฐิตญฺจ          วินย. ๑/๖๙/๔๖
@ ฉ.ม. อิตฺถีพฺยญฺชนํ                          ฉ.ม. คุฬฺหํ
     [๖๓๔] ชีวิตินฺทฺริยนิทฺเทเส ยํ วตฺตพฺพํ, ตํ เหฏฺฐา อรูปชีวิตินฺทฺริเย
วุตฺตเมว. เกวลํ หิ ตตฺถ "โย เตสํ อรูปีนํ ธมฺมานนฺ"ติ วุตฺตํ, อิธ
รูปชีวิตินฺทฺริยตฺตา "โย เตสํ รูปีนํ ธมฺมานนฺ"ติ, อยเมว วิเสโส. ลกฺขณาทีนิ
ปนสฺส เอวํ เวทิตพฺพานิ. สหชาตรูปานุปาลนลกฺขณํ ชีวิตินฺทฺริยํ, เตสํ ปวตฺตนรสํ,
เตสํเยว ฐปนปจฺจุปฏฺฐานํ, ยาปยิตพฺพภูตปทฏฺฐานนฺติ. ๑-
     [๖๓๕] กายวิญฺญตฺตินิทฺเทเส กายวิญฺญตฺตีติ เอตฺถ ตาว กาเยน อตฺตโน
ภาวํ วิญฺญาเปนฺตานํ ติรจฺฉาเนหิปิ ปุริสานํ ปุริเสหิ วา ติรจฺฉานานมฺปิ
กายคหณานุสาเรน คหิตาย เอตาย ภาโว วิญฺญายตีติ วิญฺญตฺติ. สยํ
กายคหณานุสาเรน วิญฺญายตีติปิ วิญฺญตฺติ. "กาเยน สํวโร สาธู"ติอาทีสุ ๒- อาคโต
โจปนสงฺขาโต กาโยเอว วิญฺญตฺติ กายวิญฺญตฺติ. กายวิปฺผนฺทเนน
อธิปฺปายวิญฺญาปนเหตุตฺตา, สยญฺจ ตถา วิญฺเญยฺยตฺตา กาเยน วิญฺญตฺตีติปิ
กายวิญฺญตฺติ.
     กุสลจิตฺตสฺส วาติอาทีสุ อฏฺฐหิ กามาวจเรหิ, อภิญฺญาจิตฺเตน จาติ นวหิ
จิตฺเตหิ ๓- กุสลจิตฺตสฺส วา ทฺวาทสหิปิ อกุสลจิตฺเตหิ อกุสลจิตฺตสฺส วา อฏฺฐหิ
มหากิริยาหิ ทฺวีหิ อเหตุกกิริยาหิ ๔- อภิญฺญาปตฺตาย เอกาย รูปาวจรกิริยายาติ ๔-
เอกาทสหิ กิริยาจิตฺเตหิ อพฺยากตจิตฺตสฺส วา. อิโต อญฺญานิ หิ จิตฺตานิ
วิญฺญตฺตึ น ชเนนฺติ, เสกฺขาเสกฺขปุถุชฺชนานํ ปน เอตฺตเกเหว จิตฺเตหิ วิญฺญตฺติ
โหตีติ เอเตสํ กุสลาทีนํ วเสน ตีหิ ปเทหิ เหตุโต ทสฺสิตา.
     อิทานิ ฉหิ ปเทหิ ผลโต ทสฺเสตุํ "อภิกฺกมนฺตสฺส วา"ติอาทิ วุตฺตํ.
อภิกฺกมาทโย หิ วิญฺญตฺติวเสน ปวตฺตตฺตา วิญฺญตฺติผลนฺนาม. ตตฺถ อภิกฺกมนฺตสฺสาติ
ปุรโต กายํ อภิหรนฺตสฺส, ปฏิกฺกมนฺตสฺสาติ ปจฺฉโต ปจฺจาหรนฺตสฺส.
อาโลเกนฺตสฺสาติ อุชุกํ เปกฺขนฺตสฺส. วิโลเกนฺตสฺสาติ อิโต จิโต จ เปกฺขนฺตสฺส.
สมฺมิญฺเชนฺตสฺสาติ สนฺธิโย ๕- สงฺโกเจนฺตสฺส. ปสาเรนฺตสฺสาติ สนฺธิโย
ปฏิปณาเมนฺตสฺส.
@เชิงอรรถ:  วิสุทฺธิ. ๓/๑๕ ขนฺธนิทฺเทส      ขุ.ธ. ๒๕/๓๖๑/๘๐       ฉ.ม. กุสลจิตฺเตหิ
@๔-๔ ฉ.ม. อภิญฺญาปฺปตฺเตน เอเกน รูปาวจรกิริเยนาติ         ฉ.ม. สนฺธโย
     อิทานิ ฉหิ ปเทหิ สภาวโต ทสฺเสตุํ "กายสฺส ถมฺภนา"ติอาทิ วุตฺตํ,
ตตฺถ กายสฺสาติ สรีรสฺส. กายํ ถมฺเภตฺวา ถทฺธํ กโรตีติ ถมฺภนา. ตเมว
อุปสคฺเคน วฑฺเฒตฺวา สนฺถมฺภนาติ อาห. พลวตรา วา ถมฺภนา สนฺถมฺภนา.
สนฺถมฺภิตตฺตนฺติ สนฺถมฺภิตภาโว. วิญฺญาปนวเสน วิญฺญตฺติ. วิญฺญาปนาติ
วิญฺญาปนากาโร วิญฺญาปิตภาโว วิญฺญาปิตตฺตํ. เสสเมตฺถ ยํ วตฺตพฺพํ, ตํ เหฏฺฐา
ทฺวารกถาย วุตฺตเมว. ตถา วจีวิญฺญตฺติยํ.
     [๖๓๖] "วจีวิญฺญตฺตี"ติ ปทสฺส ปน นิทฺเทสปทานญฺจ อตฺโถ ตตฺถ น
วุตฺโต, โส เอวํ เวทิตพฺโพ. วาจาย อตฺตโน ภาวํ วิญฺญาเปนฺตานํ ติรจฺฉาเนหิปิ
ปุริสานํ ปุริเสหิ วา ติรจฺฉานานมฺปิ วจีคหณานุสาเรน คหิตาย เอตาย ภาโว
วิญฺญายตีติ วิญฺญตฺติ. สยํ วจีคหณานุสาเรน วิญฺญายตีติปิ วิญฺญตฺติ. "สาธุ
วาจาย สํวโร"ติอาทีสุ ๑- อาคตา โจปนสงฺขาตา วจีเอว วิญฺญตฺติ วจีวิญฺญตฺติ.
วจีโฆเสน อธิปฺปายวิญฺญาปนเหตุตฺตา สยญฺจ ตถาวิญฺเญยฺยตฺตา วาจาย วิญฺญตฺตีติปิ
วจีวิญฺญตฺติ. วาจา คิราติอาทีสุ วุจฺจตีติ วาจา. คิริยตีติ คิรา. พฺยปฺปโถติ
วากฺยเภโท. วากฺยญฺจ ตํ ปโถ จ อตฺถํ ญาตุกามานํ ญาเปตุกามานํ จาติปิ
พฺยปฺปโถ. อุทีริยตีติ อุทีรณํ. ฆุสิยตีติ ๒- โฆโส. กริยตีติ กมฺมํ. โฆโสว กมฺมํ
โฆสกมฺมํ, นานปฺปกาเรหิ กโต โฆโสติ อตฺโถ. วจิยา เภโท วจีเภโท. โส
ปน น ภงฺโค, ปเภทคตา วาจาเอวาติ ญาปนตฺถํ วาจา วจีเภโทติ วุตฺตํ. อิเมหิ
สพฺเพหิปิ ปเทหิ สทฺทวาจาว ทสฺสิตา. อิทานิ ตาย วาจาย สทฺธึ โยเชตฺวา
เหฏฺฐา วุตฺตตฺถานํ วิญฺญตฺติอาทีนํ ปทานํ วเสน ตีหากาเรหิ สภาวโต ตํ ทสฺเสตุํ
"ยา ตาย วาจาย วิญฺญตฺตี"ติอาทิ วุตฺตํ, ตํ เหฏฺฐา วุตฺตนยตฺตา อุตฺตานตฺถเมว.
     อิทานิ วิญฺญตฺติสมุฏฺฐาปกจิตฺเตสุ อสมฺโมหตฺถํ ทฺวตฺตึส ฉพฺพีส เอกูนวีส
โสฬส ปจฺฉิมานีติ อิทํ ปกิณฺณกํ เวทิตพฺพํ. ทฺวตฺตึส จิตฺตานิ หิ รูปํ
สมุฏฺฐาเปนฺติ, อิริยาปถํ อุปตฺถมฺเภนฺติ, ทุวิธมฺปิ วิญฺญตฺตึ ชเนนฺติ. ฉพฺพีสติ
วิญฺญตฺติเมว น
@เชิงอรรถ:  ขุ.ธ. ๒๕/๓๖๑/๘๐                 ฉ.ม. ฆุสฺสตีติ
ชเนนฺติ, อิตรทฺวยํ กโรนฺติ. เอกูนวีสติ รูปเมว สมุฏฺฐาเปนฺติ, อิตรทฺวยํ น
กโรนฺติ. โสฬส อิเมสุ ตีสุ เอกมฺปิ น กโรนฺติ.
     ตตฺถ ทฺวตฺตึสาติ เหฏฺฐา วุตฺตาเนว กามาวจรโต อฏฺฐ กุสลานิ, ทฺวาทส
อกุสลานิ, กิริยโต ทส จิตฺตานิ, เสกฺขปุถุชฺชนานํ อภิญฺญาจิตฺตํ, ขีณาสวานํ
อภิญฺญาจิตฺตนฺติ. ฉพฺพีสาติ รูปาวจรโต ปญฺจ กุสลานิ, ปญฺจ กิริยานิ,
อรูปาวจรโต จตฺตาริ กุสลานิ, จตฺตาริ กิริยานิ, จตฺตาริ มคฺคจิตฺตานิ, จตฺตาริ
ผลจิตฺตานีติ. เอกูนวีสาติ กามาวจรกุสลวิปากโต เอกาทส, อกุสลวิปากโต เทฺว,
กิริยโต กิริยามโนธาตุ, รูปาวจรโต ปญฺจ วิปากจิตฺตานีติ. โสฬสาติ เทฺว
ปญฺจวิญฺญาณานิ, สพฺพสตฺตานํ ปฏิสนฺธิจิตฺตํ, ขีณาสวานํ จุติจิตฺตํ, อารุปฺเป
จตฺตาริ วิปากจิตฺตานีติ อิมานิ โสฬส รูปอิริยาปถวิญฺญตฺตีสุ เอกมฺปิ น กโรนฺติ,
อญฺญานิปิ พหูนิ อรูเป อุปฺปนฺนานิ อโนกาสคตตฺตา รูปํ น สมุฏฺฐาเปนฺติ. ๑- ยานิ
ปน กายวิญฺญตฺตึ สมุฏฺฐาเปนฺติ, ตาเนว วจีวิญฺญตฺติมฺปีติ. ๑-
     [๖๓๗] อากาสธาตุนิทฺเทเส น กสติ น นิกสติ ๒- กสิตุํ ๓- วา ฉินฺทิตุํ
วา ภินฺทิตุํ วา น สกฺกาติ อากาโส. อากาโสว อากาสคตํ เขฬคตาทีนิ วิย,
อากาโสติ วา คตนฺติ อากาสคตํ. น หญฺญตีติ อฆํ. อฆฏฺฏนียนฺติ อตฺโถ.
อฆเมว อฆคตํ. ฉิทฺทฏฺเฐน วิวโร. วิวโรว วิวรคตํ. อสมฺผุฏฺฐํ จตูหิ มหาภูเตหีติ
เอเตหิ อสมฺผุฏฺฐํ นิชฺชฏากาสํว กถิตํ. ลกฺขณาทิโต ปน รูปปริจฺเฉทลกฺขณา
อากาสธาตุ, รูปปริยนฺตปฺปกาสนรสา, รูปมริยาทปจฺจุปฏฺฐานา
อสมฺผุฏฺฐภาวฉิทฺทวิวรภาวปจฺจุปฏฺฐานา วา ปริจฺฉินฺนรูปปทฏฺฐานา, ยาย
ปริจฺฉินฺเนสุ รูเปสุ "อิทมิโต อุทฺธํ, อโธ, ติริยนฺ"ติ จ โหติ.
     [๖๓๘-๖๔๐] อิโต ปเร รูปสฺส ลหุตาทีนํ นิทฺเทสา จิตฺตสฺส ลหุตาทีสุ
วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพา. ลกฺขณาทิโต ปเนตฺถ อทนฺธตาลกฺขณา รูปสฺส ลหุตา,
รูปานํ ครุภาววิโนทนรสา, ลหุปริวตฺติตาปจฺจุปฏฺฐานา, ลหุรูปปทฏฺฐานา.
@เชิงอรรถ: ๑-๑ ฉ. น ตาเนว, กายวจีวิญฺญตฺติโยปิ      ฉ.ม. น กสฺสติ น นิกสฺสติ
@ สี. กสฺสิตํ
อถทฺธตาลกฺขณา รูปสฺส มุทุตา, รูปานํ ถทฺธภาววิโนทนรสา, สพฺพกิริยาสุ
อวิโรธิตาปจฺจุปฏฺฐานา, มุทุรูปปทฏฺฐานา. สรีรกิริยานุกูลกมฺมญฺญภาวลกฺขณา
รูปสฺส กมฺมญฺญตา, อกมฺมญฺญภาววิโนทนรสา, อทุพฺพลภาวปจฺจุปฏฺฐานา,
กมฺมญฺญรูปปฏฺฐานา.
     เอตา ปน ติสฺโส น อญฺญมญฺญํ วิชหนฺติ. เอวํ สนฺเตปิ โย อโรคิโน
วิย รูปานํ ลหุภาโว อทนฺธตาลหุปริวตฺติปฺปกาโร รูปทนฺธตฺตกรธาตุกฺโขภ-
ปฏิปกฺขปจฺจยสมุฏฺฐาโน, โส รูปวิกาโร รูปสฺส ลหุตา. โย สุปริมทฺทิตจมฺมสฺเสว
รูปานํ มุทุภาโว สพฺพกิริยาวิเสเสสุ สรสวตฺตนภาโว วสวตฺตนภาวมทฺทวปฺปกาโร
รูปถทฺธตฺตกรธาตุกฺโขภปฏิปกฺขปจฺจยสมุฏฺฐาโน, โส รูปวิกาโร รูปสฺส มุทุตา.
โย ปน สุธนฺตสุวณฺณสฺเสว รูปานํ กมฺมญฺญภาโว สรีรกิริยานุกูลภาวปฺปกาโร
สรีรกิริยานํ อนนุกูลกรธาตุกฺโขภปฏิปกฺขปจฺจยสมุฏฺฐาโน, ๑- โส รูปวิกาโร
รูปสฺส กมฺมญฺญตาติ เอวเมว ตาสํ วิเสโส เวทิตพฺโพ.
     เอตา ปน ติสฺโสปิ กมฺมํ กาตุํ น สกฺโกนฺติ, อาหาราทโยว กโรนฺติ.
ตถา หิ โยคิโน "อชฺช อเมฺหหิ โภชนสปฺปายํ ลทฺธํ, กาโย โน ลหุมุทุกมฺมญฺโญ"ติ
วทนฺติ. "อชฺช อุตุสปฺปายํ ลทฺธํ. อชฺช อมฺหากํ จิตฺตํ เอกคฺคํ, กาโย โน
ลหุมุทุกมฺมญฺโญ"ติ วทนฺตีติ.
     [๖๔๑] อุปจยสนฺตตินิทฺเทเสสุ อายตนานนฺติ อฑฺเฒกาทสนฺนํ รูปายตนานํ.
อาจโยติ นิพฺพตฺติ. โส รูปสฺส อุปจโยติ โย อายตนานํ อาจโย ปุนปฺปุนํ
นิพฺพตฺตมานานํ, โสว รูปสฺส อุปจโย นาม โหติ, วฑฺฒีติ อตฺโถ.
     [๖๔๒] โย รูปสฺส อุปจโย, โส ๒- รูปสฺส สนฺตตีติ ยา เอวํ อุปจิตานํ
รูปานํ วฑฺฒิ, ตโต อุตฺตริตรํ ปวตฺติกาเล สา รูปสฺส สนฺตติ นาม โหติ,
ปวตฺตีติ อตฺโถ. "นทีตีเร ขตกูปสฺมึ หิ อุทกุคฺคมนกาโล วิย อาจโย นิพฺพตฺติ,
ปริปุณฺณกาโล วิย อุปจโย วฑฺฒิ, อชฺโฌตฺถริตฺวา คมนกาโล วิย สนฺตติ
ปวตฺตี"ติ เวทิตพฺพา.
@เชิงอรรถ:  สี. อนนุกูลภาวกร....              ฉ.ม. สา. เอวมุปริปิ
     เอวํ กึ กถิตํ โหตีติ? อายตเนน อาจโย กถิโต, อาจเยน อายตนํ
กถิตํ. อาจโย จ กถิโต, อายตนเมว กถิตํ. เอวมฺปิ กึ กถิตํ โหตีติ?
จตุสนฺตติรูปานํ อาจโย อุปจโย นิพฺพตฺติ วฑฺฒิ กถิตา. อตฺถโต หิ อุภยมฺเปตํ
ชาติรูปสฺเสวาธิวจนํ. อาการนานตฺเตน ปน เวเนยฺยวเสน จ "อุปจโย สนฺตตี"ติ
อุทฺเทสนิทฺเทสนํ ๑- กตฺวา ยสฺมา เอตฺถ อตฺถโต นานตฺตํ นตฺถิ, ตสฺมา นิทฺเทเส
"โย อายตนานํ อาจโย, โส รูปสฺส อุปจโย. โย รูปสฺส อุปจโย, โส รูปสฺส
สนฺตตี"ติ วุตฺตํ.
     ยสฺมา จ อุภยมฺเปตํ ชาติรูปสฺเสวาธิวจนํ, ตสฺมา เอตฺถ อาจยลกฺขโณ
รูปสฺส อุปจโย. ปุพฺพนฺตโต รูปานํ อุมฺมุชฺชาปนรโส, นิยฺยาตนปจฺจุปฏฺฐาโน
ปริปุณฺณภาวปจฺจุปฏฺฐาโน วา, อุปจิตรูปปทฏฺฐาโน. ปวตฺติลกฺขณา รูปสฺส
สนฺตติ, อนุปฺปพนฺธนรสา, อนุปจฺเฉทปจฺจุปฏฺฐานา, อนุปฺปพนฺธรูปปทฏฺฐานาติ
เวทิตพฺพา.
     [๖๔๓] ชรตานิทฺเทเส ชีรณกวเสน ชรา. อยเมตฺถ สภาวนิทฺเทโส.
ชีรณากาโร ชีรณตา. "ขณฺฑิจฺจนฺ"ติอาทโย ตโย กาลาติกฺกเมว กิจฺจนิทฺเทสา,
ปจฺฉิมา เทฺว ปกตินิทฺเทสา. อยํ หิ "ชรา"ติ อิมินา ปเทน สภาวโต ทีปิตา,
เตนสฺสายํ สภาวนิทฺเทโส, "ชีรณตา"ติ อิมินา อาการโต, เตนสฺสายํ
อาการนิทฺเทโส. "ขณฺฑิจฺจนฺ"ติ อิมินา กาลาติกฺกเมน ๒- ทนฺตนขานํ
ขณฺฑิตภาวกรณกิจฺจโต, "ปาลิจฺจนฺ"ติ อิมินา เกสโลมานํ ปลิตภาวกรณกิจฺจโต,
"วลิตฺตจตา"ติ อิมินา มํสํ มิลาเปตฺวา ตเจ วลิภาวกรณกิจฺจโต ทีปิตา, เตนสฺสา อิเม
"ขณฺฑิจฺจนฺ"ติอาทโย ตโย กาลาติกฺกเม กิจฺจนิทฺเทสา. เตหิ อิเมสํ วิการานํ
ทสฺสนวเสน ปากฏีภูตา ๓- ปากฏชรา ทสฺสิตา. ยเถว หิ อุทกสฺส วา วาตสฺส ๔-
วา อคฺคิโน วา ติณรุกฺขาทีนํ สํภคฺคปฏิภคฺคตาย  ๕- วา ฌามตาย วา คตมคฺโค
ปากโฏ โหติ, น จ โส คตมคฺโค ตาเนว อุทกาทีนิปิ, เอวเมว ชราย
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. อุทฺเทสเทสนํ         ฉ. กาลาติกฺกเม       สี. ปากฏภูตา
@ ฉ.ม. อยํ ปาโฐ น ทิสฺสติ    ฉ.ม. สํภคฺคปลิภคฺคตาย
ทนฺตาทีสุ ขณฺฑิจฺจาทิวเสน คตมคฺโค ปากโฏ, จกฺขุํ อุมฺมิเลตฺวาปิ คยฺหติ, น
จ ขณฺฑิจฺจาทีเนว ชรา. น หิ ชรา จกฺขุวิญฺเญยฺยา โหติ.
     "อายุโน สํหานิ อินฺทฺริยานํ ปริปาโก"ติ อิเมหิ ปน ปเภเทหิ ๑-
กาลาติกฺกเมเยว อภิพฺยตฺตาย อายุกฺขยจกฺขาทิอินฺทฺริยปริปากสญฺญิตาย ปกติยา
ทีปิตา, เตนสฺสิเม ปจฺฉิมา เทฺว ปกตินิทฺเทสาติ เวทิตพฺพา. ตตฺถ ยสฺมา ชรปตฺตสฺส
อายุ สํหานิยติ, ๒- ตสฺมา ชรา "อายุโน สํหานี"ติ ผลูปจาเรน วุตฺตา. ยสฺมา
จ ทหรกาเล สุปสนฺนานิ สุขุมมฺปิ อตฺตโน วิสยํ สุเขเนว คณฺหนสมตฺถานิ
จกฺขาทีนิ อินฺทฺริยานิ ชรปตฺตสฺส ปริปกฺกานิ อาลุลิตานิ อวิสทานิ โอฬาริกมฺปิ
อตฺตโน วิสยํ คเหตุํ อสมตฺถานิ โหนฺติ, ตสฺมา "อินฺทฺริยานํ ปริปาโก"ติปิ
ผลูปจาเรเนว วุตฺตา.
     สา ปนายํ เอวํ นิทฺทิฏฺฐา สพฺพาปิ ชรา ปากฏา, ปฏิจฺฉนฺนาติ ทุวิธา
โหติ. ตตฺถ ทนฺตาทีสุ ขณฺฑภาวาทิทสฺสนโต รูปธมฺเมสุ ชรา ปากฏชรา นาม,
อรูปธมฺเมสุ ปน ชรา ตาทิสสฺส วิการสฺส อทสฺสนโต ปฏิจฺฉนฺนชรา นาม.
ปุน อวีจิ สวีจีติ เอวมฺปิ ทุวิธา โหติ. ตตฺถ มณิกนกรชตปวาฬจนฺทิมสุริยาทีนํ
วิย มนฺททสกาทีสุ ปาณีนํ วิย จ ปุปฺผผลปลฺลวาทีสุ จ อปาณีนํ วิย อนฺตรนฺตรา
วณฺณวิเสสาทีนํ ทุวิญฺเญยฺยตฺตา ชรา อวีจิชรา นาม, นิรนฺตรชราติ อตฺโถ. ตโต
อญฺเญสุ ปน ยถาวุตฺเตสุ อนฺตรนฺตรา วณฺณวิเสสาทีนํ สุวิญฺเญยฺยตฺตา ชรา
สวีจิชรา นามาติ เวทิตพฺพา.
     ลกฺขณาทิโตปิ รูปปริปากลกฺขณา รูปสฺส ชรตา, อุปนยนรสา, สภาวานปคเมปิ
นวภาวาปคมปจฺจุปฏฺฐานา วีหิปุราณภาโว วิย, ปริปจฺจมานรูปปทฏฺฐานาติ
เวทิตพฺพา.
     [๖๔๔] อนิจฺจตานิทฺเทเส ขยคมนวเสน ขโย. วยคมนวเสน วโย.
ภิชฺชนวเสน เภโท. อถวา ยสฺมา ตํ ปตฺวา รูปํ ขิยฺยติ เวติ ภิชฺชติ จ,
ตสฺมา ขิยฺยติ เอตสฺมินฺติ ขโย, เวติ เอตสฺมินฺติ วโย, ภิชฺชติ เอตสฺมินฺติ
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. ปเทหิ          ฉ.ม. หายติ
เภโท, อุปสคฺควเสน ปทํ วฑฺเฒตฺวา เภโทว ปริเภโท. หุตฺวา อภาวฏฺเฐน
น นิจฺจนฺติ อนิจฺจํ, ตสฺส ภาโว อนิจฺจตา. อนฺตรธายติ เอตฺถาติ อนฺตรธานํ.
มรณํ หิ ปตฺวา รูปํ อนฺตรธายติ, อทสฺสนํ คจฺฉติ. น เกวลญฺจ รูปเมว,
สพฺเพป ปญฺจกฺขนฺธา. ตสฺมา ปญฺจนฺนมฺปิ ขนฺธานํ อนิจฺจตาย อิทเมว ลกฺขณนฺติ
เวทิตพฺพํ. ลกฺขณาทิโต ปน ปริเภทลกฺขณา รูปสฺส อนิจฺจตา, สํสีทนรสา,
ขยวยปจฺจุปฏฺฐานา, ปริภิชฺชมานรูปปทฏฺฐานาติ เวทิตพฺพา.
      เหฏฺฐา ชาติ คหิตา ชรา คหิตา, อิมสฺมึ วา ฐาเน มรณํ คหิตํ. อิเม
ตโย ธมฺมา อิเมสํ สตฺตานํ อุกฺขิตฺตาสิกปจฺจามิตฺตสทิสา. ยถา หิ ปุริสสฺส ตโย
ปจฺจามิตฺตา โอตารํ ๑- คเวสมานา วิจเรยฺยุํ. เตสุ เอโก เอวํ วเทยฺย "เอตํ
นีหริตฺวา อฏวีปเวสนํ มยฺหํ ภาโร โหตู"ติ, ทุติโย "อฏวีคตกาเล โปเถตฺวา
ปฐวิยํ ปาตนํ มยฺหํ ภาโร"ติ, ตติโย "ปฐวีคตกาลโต ๒- ปฏฺฐาย อสินา สีสจฺเฉทนํ
มยฺหํ ภาโร"ติ, เอวรูปา อิเม ชาติอาทโย. นีหริตฺวา อฏวีปเวสนปจฺจามิตฺตสทิสา
เหตฺถ ชาติ ตสฺมึ ตสฺมึ ฐาเน นิพฺพตฺตาปนโต. อฏวีคตํ โปเถตฺวา ปฐวิยํ
ปาตนปจฺจามิตฺตสทิสา ชรา นิพฺพตฺตกฺขนฺธานํ ทุพฺพลปราธีนมญฺจปรายนภาวกรณโต.
อฏวีคตสฺส ๓- อสินา สีสจฺเฉทนกปจฺจามิตฺตสทิสํ มรณํ ชราปตฺตานํ ขนฺธานํ
ชีวิตกฺขยํ ปาปุณโตติ. ๔-
     [๖๔๕] กพฬิงฺการาหารนิทฺเทเส กพฬํ กริยตีติ กพฬิงฺกาโร. อาหริยตีติ
อาหาโร, กพฬํ กตฺวา อชฺโฌหริยตีติ อตฺโถ. รูปํ วา อาหรตีติปิ อาหาโร.
เอวํ วตฺถุวเสน นามํ อุทฺธริตฺวา ปุน วตฺถุวเสเนเวตํ ปเภทโต ทสฺเสตุํ "โอทโน
กุมฺมาโส"ติอาทิ วุตฺตํ. โอทนาทีนิ หิ ผาณิตปริยนฺตานิ ทฺวาทส อิธาธิปฺเปตสฺส
อาหารสฺส วตฺถูนิ. ปาลิยํ อนาคตานิ มูลผลาทีนิ เยวาปนกํ ปวิฏฺฐานิ.
     อิทานิ ตานิ มูลผลาทีนิ กตฺตพฺพโต ทสฺเสตุํ "ยมฺหิ ยมฺหิ ชนปเท"ติอาทิมาห.
ตตฺถ มุเขน อสิตพฺพํ ภุญฺชิตพฺพนฺติ มุขาสิยํ. ทนฺเตหิ วิขาทิตพฺพนฺติ ๕-
@เชิงอรรถ:  ม. โอกาสํ           ม. ปถวีปติตกาลโต         ฉ.ม. ปถวิคตสฺส
@ ฉ.ม. ปาปนโตติ       ม. วิขายิตพฺพนฺติ
ทนฺตวิขาทนํ. คเลน อชฺโฌหริตพฺพนฺติ คลชฺโฌหรณียํ. อิทานิ ตํ กิจฺจวเสน
ทสฺเสตุํ "กุจฺฉิวิตฺถมฺภนนฺ"ติ อาห. ตญฺหิ มูลผลาทิ โอทนกุมฺมาสาทิ วา
อชฺโฌหฏํ กุจฺฉึ วิตฺถมฺเภติ, อิทมสฺส กิจฺจํ. ยาย โอชาย สตฺตา ยาเปนฺตีติ
เหฏฺฐา สพฺพปเทหิ สวตฺถุกํ อาหารํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ นิพฺพตฺติตํ โอชเมว ๑-
ทสฺเสตุํ อิทํ วุตฺตํ.
     กึ ปเนตฺถ วตฺถุสฺส กิจฺจํ, กึ โอชาย? ปริสฺสยหรณปาลนานิ. วตฺถุ หิ
ปริสฺสยํ หรติ, ปาเลตุํ น สกฺโกติ. โอชา ปาเลติ, ปริสฺสยํ หริตุํ น สกฺโกติ.
เทฺวปิ เอกโต หุตฺวา ปาเลตุมฺปิ สกฺโกนฺติ ปริสฺสยมฺปิ หริตุํ. โก ปเนส ปริสฺสโย
นาม? กมฺมชเตโช. อนฺโตกุจฺฉิยญฺหิ โอทนาทิวตฺถุสฺมึ อสติ กมฺมชเตโช อุฏฺฐหิตฺวา
อุทรปฏลํ คณฺหาติ, "ฉาโตสฺมิ, อาหารํ เม เทถา"ติ วทาเปติ. ภุตฺตกาเล
อุทรปฏลํ มุญฺจิตฺวา วตฺถุํ คณฺหาติ, อถ สตฺโต เอกคฺโค โหติ.
     ยถา หิ ฉายารกฺขโส ฉายํ ปวิฏฺฐํ คเหตฺวา เทวสงฺขลิกาย พนฺธิตฺวา
อตฺตโน ภวเน โมเทนฺโต ฉาตกาเล อาคนฺตฺวา สีเส ฑํสติ, โส ฑฏฺฐตฺตา
วิรวติ, ตํ วิรวํ สุตฺวา "ทุกฺขปฺปตฺโต เอตฺถ อตฺถี"ติ ตโต ตโต มนุสฺสา
อาคจฺฉนฺติ, โส อาคตาคเต คเหตฺวา ขาทิตฺวา ภวเน โมทติ, เอวํ สมฺปทมิทํ
เวทิตพฺพํ. ฉายารกฺขโส วิย หิ กมฺมชเตโช, เทวสงฺขลิกาย พนฺธิตฺวา ฐปิตสตฺโต
วิย อุทรปฏลํ, ปุน อาคตมนุสฺสา วิย โอทนาทิวตฺถุ, โอตริตฺวา สีเส ฑํสนํ
วิย กมฺมชเตชสฺส วตฺถุโต มุตฺตสฺส อุทรปฏลคฺคหณํ, ฑฏฺฐสฺส วิรวนกาโล
วิย "อาหารํ เทถา"ติ วจนกาโล. ตาย สญฺญาย อาคตาคเต คเหตฺวา
ขาทิตฺวา ภวเน โมทนกาโล วิย กมฺมชเตเชน อุทรปฏลํ มุญฺจิตฺวา วตฺถุสฺมึ
คหิเต เอกคฺคจิตฺตตา.
     ตตฺถ โอฬาริเก วตฺถุสฺมึ โอชา มนฺทา โหติ, สุขุเม พลวตี. กุทฺรูสภตฺตาทีนิ
หิ ภุญฺชิตฺวา มุหุตฺเตเนว ฉาโต โหติ, สปฺปิอาทีนิ ปิวิตฺวา ฐิตสฺส
ทิวสมฺปิ ภตฺตํ น รุจฺจติ. เอตฺถ จ อุปาทายุปาทาย โอฬาริกสุขุมตา เวทิตพฺพา.
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. นิพฺพฏฺฏิตโอชเมว
กุมฺภิลานํ ๑- หิ อาหารํ อุปาทาย โมรานํ อาหาโร สุขุโม. กุมฺภิลา กิร ปาสาเณ
คิลนฺติ, เต จ เนสํ กุจฺฉิปฺปตฺตา วิลียนฺติ. โมรา สปฺปวิจฺฉิกาทิปาเณ ขาทนฺติ.
โมรานํ ปน อาหารํ อุปาทาย ตรจฺฉานํ อาหาโร สุขุโม. เต กิร ติวสฺสฉฑฺฑิตานิ
วิสาณานิ เจว อฏฺฐีนิ จ ขาทนฺติ, ตานิ จ เนสํ เขเฬน เตมิตมตฺตาเนว
กนฺทมูลํ วิย มุทุกานิ โหนฺติ. ตรจฺฉานมฺปิ อาหารํ อุปาทาย หตฺถีนํ อาหาโร
สุขุโม, เต หิ นานารุกฺขสาขาทโย ขาทนฺติ. หตฺถีนํ อาหารโต ควยโคกณฺณมิคาทีนํ
อาหาโร สุขุโม, เต กิร นิสฺสารานิ นานารุกฺขปณฺณาทีนิ ขาทนฺติ. เตสมฺปิ
อาหารโต คุนฺนํ อาหาโร สุขุโม, เต อลฺลสุกฺขติณานิ ขาทนฺติ. เตสํ อาหารโต
สสานํ อาหาโร สุขุโม. สสานํ อาหารโต สกุณานํ อาหาโร สุขุโม. สกุณานํ
อาหารโต ปจฺจนฺตวาสีนํ ๒- อาหาโร สุขุโม. ปจฺจนฺตวาสีนํ อาหารโต คามโภชกานํ
อาหาโร สุขุโม. คามโภชกานํ อาหารโต ราชราชมหามตฺตานํ อาหาโร สุขุโม.
เตสมฺปิ อาหารโต จกฺกวตฺติโน อาหาโร สุขุโม. จกฺกวตฺติโน อาหารโต ภุมฺมานํ
เทวานํ อาหาโร สุขุโม. ภุมฺมานํ เทวานํ อาหารโต จาตุมฺมหาราชิกานํ ๓-
อาหาโร สุขุโม. เอวํ ยาว ปรนิมฺมิตวสวตฺตีนํ อาหาโร วิตฺถาเรตพฺโพ. เตสํ
ปนาหาโร สุขุโมเตฺวว นิฏฺฐํ ปตฺโต.
     ลกฺขณาทิโตปิ โอชาลกฺขโณ กพฬิงฺกาโร อาหาโร, รูปาหรณรโส,
อุปตฺถมฺภนปจฺจุปฏฺฐาโน, กพฬํ กตฺวา อาหริตพฺพวตฺถุปทฏฺฐาโนติ เวทิตพฺโพ.


             อรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย เล่มที่ ๕๓ หน้า ๓๖๔-๓๙๐. http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_th.php?B=53&A=9084&modeTY=2              The Pali Atthakatha in Roman :- http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_rm.php?B=53&A=9084&modeTY=2              อ่านอรรถกถาแปลไทย :- http://84000.org/tipitaka/attha/attha.php?b=34&i=515              เนื้อความพระไตรปิฎกฉบับหลวง :- http://84000.org/tipitaka/read/r.php?B=34&A=4414              พระไตรปิฎกฉบับบาลีอักษรไทย :- http://84000.org/tipitaka/read/pali_read.php?B=34&A=3925              The Pali Tipitaka in Roman Character :- http://84000.org/tipitaka/read/roman_read.php?B=34&A=3925              สารบัญพระไตรปิฎกเล่มที่ ๓๔ http://84000.org/tipitaka/read/?index_34

อ่านหน้า[ต่าง] แรกอ่านหน้า[ต่าง] ที่แล้วแสดงหมายเลขหน้า
ในกรณี :- 
   บรรทัดแรกของแต่ละหน้าอ่านหน้า[ต่าง] ถัดไปอ่านหน้า[ต่าง] สุดท้าย คลิกเพื่อเปลี่ยน ฐญ เป็นแบบดั้งเดิม

บันทึก ๒๖ มกราคม พ.ศ. ๒๕๖๑. การแสดงผลนี้อ้างอิงข้อมูลจากอรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย. หากพบข้อผิดพลาด กรุณาแจ้งได้ที่ [email protected]