อรรถกถาเล่มที่ ๕๓ ภาษาบาลีอักษรไทย
 สงฺคณี.อ. (อฏฺฐสาลินี)

                       อกุสลปทธมฺมุทฺเทสวารกถา
                           ปฐมจิตฺตวณฺณนา
     [๓๖๕] อิทานิ อกุสลปทํ ๒- ภาเชตฺวา ทสฺเสตุํ "กตเม ธมฺมา อกุสลา"ติอาทิ
อารทฺธํ. ตตฺถ ธมฺมววฏฺฐานาทิวารปฺปเภโท จ เหฏฺฐา อาคตานํ ปทานํ
อตฺถวินิจฺฉโย จ เหฏฺฐา วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺโพ, ตตฺถ ตตฺถ จ ปน
วิเสสมตฺตเมว วณฺณยิสฺสาม. ตตฺถ สมยววฏฺฐาเน ตาว ยสฺมา กุสลสฺส วิย
อกุสลสฺส ภูมิเภโท นตฺถิ, ตสฺมา เอกนฺตกามาวจรมฺปิ สมานํ เอตํ "กามาวจรนฺ"ติ
น วุตฺตํ. ทิฏฺฐิคตสมฺปยุตฺตนฺติ เอตฺถ ทิฏฺฐิเยว ทิฏฺฐิคตํ "คูถคตํ
มุตฺตคตนฺ"ติอาทีสุ ๓- วิย พุชฺฌิตพฺพาภาวโต ๔- คนฺตพฺพาภาวโต วา ทิฏฺฐิยา
คตมตฺตเมเวตนฺติปิ ทิฏฺฐิคตํ. เตน สมฺปยุตฺตนฺติ ๕- ทิฏฺฐิคตมฺปยุตฺตํ.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. อมจฺจคณปริวุตสฺส    ๒ ฉ.ม. อกุสลธมฺมปทํ     ๓ ฉ.ม.....อาทีนิ
@๔ ฉ.ม. อยํ ปาโฐ น ทิสฺสติ   ๕ ฉ.ม. สมฺปยุตฺตํ
     ตตฺถ อสทฺธมฺมสฺสวนํ อกลฺยาณมิตฺตตา อริยานํ อทสฺสนกามตาทีนิ
อโยนิโสมนสิกาโรติ เอวมาทีหิ การเณหิ อิมสฺส ทิฏฺฐิคตสงฺขาตสฺส
มิจฺฉาทสฺสนสฺส อุปฺปตฺติ เวทิตพฺพา. เย หิ เอเต ทิฏฺฐิวาทปฏิสํยุตฺตา อสทฺธมฺมา,
เตสํ พหุมานปุพฺพงฺคเมน อติกฺกนฺตมชฺฌตฺเตน อุปปริกฺขาวิรหิเตน สวเนน
เย จ ทิฏฺฐิวิปฺปนฺนา อกลฺยาณมิตฺตา, ตํสมฺปวงฺกตาสงฺขาตาย อกลฺยาณมิตฺตตาย
พุทฺธาทีนํ อริยานญฺเจว สปฺปุริสานญฺจ อทสฺสนกามตาย จตุสติปฏฺฐานาทิเภเท
อริยธมฺเม เจว สปฺปุริสธมฺเม จ อโกวิทตฺเตน ปาฏิโมกฺขสํวรอินฺทฺริย-
สํวรสติสํวรญาณสํวรปหานสํวรปฺปเภเท อริยธมฺเม เจว สปฺปุริสธมฺเม จ
สํวรเภทสงฺขาเตน อวินเยน เตเหว การเณหิ ปริภาวิเตน อโยนิโสมนสิกาเรน
โกตุหลมงฺคลาทิปสุตตาย จ เอตํ อุปฺปชฺชตีติ เวทิตพฺพํ. อสงฺขารภาโว ปนสฺส
จิตฺตสฺส เหฏฺฐา วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺโพ.
     ธมฺมุทฺเทสวาเร ผสฺโสติ อกุสลจิตฺตสหชาโต ผสฺโส. เวทนาทีสุปิ เอเสว
นโย. อิติ อกุสลมตฺตเมว เอเตสํ ปุริเมหิ วิเสโส.
     จิตฺตสฺเสกคฺคตา โหตีติ ปาณาติปาตาทีสุปิ อวิกฺขิตฺตภาเวน จิตฺตสฺส เอกคฺคตา
โหติ. มนุสฺสา หิ จิตฺตํ สมาทิยิตฺวา ๑- อวิกฺขิตฺตา หุตฺวา อวิรชฺฌมานานิ
สตฺถานิ ปาณสรีเรสุ นิปาเตนฺติ, สุสมาหิตา ปรสนฺตกํ หรนฺติ, เอกรเสน จิตฺเตน
มิจฺฉาจารํ อาปชฺชนฺติ. เอวํ อกุสลปฺปวตฺติยาปิ ๒- จิตฺตสฺส เอกคฺคตา โหติ.
     มิจฺฉาทิฏฺฐีติ อยาถาวทิฏฺฐิ, วิรชฺฌิตฺวา คหณโต วา วิตถา ทิฏฺฐีติ ๓-
มิจฺฉาทิฏฺฐิ, อนตฺถาวหตฺตา ปณฺฑิเตหิ กุจฺฉิตา ๔- ทิฏฺฐีติปิ มิจฺฉาทิฏฺฐิ.
มิจฺฉาสงฺกปฺปาทีสุปิ เอเสว นโย. อปิจ มิจฺฉา ปสฺสนฺติ ตาย, สยํ วา มิจฺฉา
ปสฺสติ, มิจฺฉาทสฺสนมตฺตเมว วา เอสาติ มิจฺฉาทิฏฺฐิ. สา อโยนิโส
อภินิเวสลกฺขณา, ปรามาสรสา, มิจฺฉาภินิเวสปจฺจุปฏฺฐานา, อริยานํ
อทสฺสนกามตาทิปทฏฺฐานา, ปรมํ วชฺชนฺติ ทฏฺฐพฺพา. มิจฺฉาสงฺกปฺปาทีสุ มิจฺฉาติ
ปทมตฺตเมว วิเสโส. เสสํ กุสลาธิกาเร วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํ.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. สมาทหิตฺวา      ๒ ฉ.ม. อกุสลปฺปวตฺติยมฺปิ
@๓ ฉ.ม. ทิฏฺฐิ   ๔ ฉ.ม. ชิคุจฺฉิตา
     อหิริกพลํ อโนตฺตปฺปพลนฺติ เอตฺถ พลตฺโถ นิทฺเทสวาเร อาวีภวิสฺสติ.
อิตเรสุ ปน น หิริยตีติ อหิริโก, อหิริกสฺส ภาโว อหิริกํ. น โอตฺตปฺปํ
อโนตฺตปฺปํ. เตสุ อหิริกํ กายทุจฺจริตาทีหิ อชิคุจฺฉนลกฺขณํ อลชฺชนลกฺขณํ
วา. อโนตฺตปฺปํ เตเหว อสารชฺชนลกฺขณํ อนุตฺตาสนลกฺขณํ วา. อหิริกเมว
พลํ อหิริกพลํ. อโนตฺตปฺปเมว พลํ อโนตฺตปฺปพลํ. อยเมตฺถ สงฺเขปตฺโถ,
วิตฺถาโร ปน เหฏฺฐา วุตฺตปฏิปกฺขวเสเนว เวทิตพฺโพ.
     ลุพฺภนฺติ เตน, สยํ วา ลุพฺภติ, ลุพฺภนมตฺตเมว วา ตนฺติ โลโภ.
มุยฺหนฺติ เตน, สยํ วา มุยฺหติ, มุยฺหนมตฺตเมว วา ตนฺติ โมโห. เตสุ โลโภ
อารมฺมณคฺคหณลกฺขโณ มกฺกฏาเลโป วิย, อภิสงฺครโส ตตฺตกปาเล ขิตฺตมํสเปสิ
วิย, อปริจฺจาคปจฺจุปฏฺฐาโน เตลญฺชนราโค วิย, สญฺโญชนิยธมฺเมสุ
อสฺสาททสฺสนปทฏฺฐาโน, โส ตณฺหานทีภาเวน วฑฺฒมาโน สีฆโสตา นที วิย
มหาสมุทฺทํ อปายเมว คเหตฺวา คจฺฉตีติ ทฏฺฐพฺโพ.
     โมโห จิตฺตสฺส อนฺธภาวลกฺขโณ อญฺญาณลกฺขโณ วา, อสมฺปฏิเวธรโส
อารมฺมณสภาวจฺฉาทนรโส วา, อสมฺมาปฏิปตฺติปจฺจุปฏฺฐาโน อนฺธการปจฺจุปฏฺฐาโน
วา, อโยนิโสมนสิการปทฏฺฐาโน, สพฺพากุสลานํ มูลนฺติ ทฏฺฐพฺโพ.
      อภิชฺฌายนฺติ ตาย, สยํ วา อภิชฺฌายติ, อภิชฺฌายนมตฺตเมว วา เอสาติ
อภิชฺฌา. สา ปรสมฺปตฺตีนํ สกกรณอิจฺฉาลกฺขณา, เตนากาเรน ปสงฺคภาวรสา, ๑-
ปรสมฺปตฺติอภิมุขภาวปจฺจุปฏฺฐานา, ปรสมฺปตฺตีสุ อภิรติปทฏฺฐานา.
ปรสมฺปตฺติอภิมุขาเอว หิ สา อุปฏฺฐหติ. ตาสุ จ อภิรติยา สติ ปวตฺตติ,
ปรสมฺปตฺตีสุ เจตโส หตฺถปฺปสารณํ วิย ๒- ทฏฺฐพฺพา.
     สมโถ โหตีติอาทีสุ อญฺเญสุ กิจฺเจสุ วิกฺเขปูปสมนโต ๓- สมโถ.
อกุสลปฺปวตฺติยํ จิตฺตํ ปคฺคณฺหาตีติ ปคฺคาโห. น วิกฺขิปตีติ อวิกฺเขโป.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. เอสนภาวรสา    ๒ ฉ.ม. หตฺถปฺปสาโร วิยาติ    ๓ ฉ.ม. วิกฺเขปสมนโต
     อิมสฺมึ จิตฺเต สทฺธา สติ ปญฺญา ฉ ยุคลกานีติ อิเม ธมฺมา น คหิตา.
กสฺมา? อสฺสทฺธิยจิตฺเต ปสาโท นาม นตฺถิ, ตสฺมา ตาว สทฺธา น คหิตา. กึ
ปน ทิฏฺฐิคติกา อตฺตโน อตฺตโน สตฺถารานํ น สทฺทหนฺตีติ? สทฺทหนฺติ, สา
ปน สทฺธา นาม น โหติ, วจนสมฺปฏิจฺฉนฺนมตฺตเมเวตํ. อตฺถโต อนุปปริกฺขา
วา โหติ ทิฏฺฐิ วา. อสติยจิตฺเต ปน สติ นตฺถีติ น คหิตา. กึ ทิฏฺฐิคติกา
อตฺตนา กตํ กมฺมํ น สรนฺตีติ? สรนฺติ, สา ปน สติ นาม น โหติ, เกวลํ
เตนากาเรน อกุสลจิตฺตปฺปวตฺติ. ตสฺมา สติ น คหิตา. อถ กสฺมา "มิจฺฉาสตี"ติ ๑-
สุตฺตนฺเต วุตฺตา? สา ปน อกุสลกฺขนฺธานํ สติวิรหิตตฺตา, สติปฏิปกฺขตฺตา จ
มิจฺฉามคฺคมิจฺฉตฺตานํ ปูรณตฺถํ ตตฺถ ปริยาเยน เทสนา กตา, นิปฺปริยาเยน
ปเนสา นตฺถิ, ตสฺมา น คหิตา. อนฺธพาลจิตฺเต ปน ปญฺญา นตฺถีติ น คหิตา.
กึ ทิฏฺฐิคติกานํ วญฺจนา ปญฺญา นตฺถีติ? อตฺถิ, น ปเนสา ปญฺญา, มายา
นาเมสา โหติ. สา อตฺถโต ตณฺหาว. อิทํ ปน จิตฺตํ สทรถํ ครุกํ ภาริยํ
กกฺขฬํ ถทฺธํ อกมฺมญฺญํ คิลานํ วงฺกํ กุฏิลํ, ตสฺมา ปสฺสทฺธาทีนิ ฉ ยุคลกานิ
น คหิตานิ.
     เอตฺตาวตา ปทปฏิปาฏิยา จิตฺตงฺควเสน ปาลึ อารุฬฺหานิ ทฺวตฺตึสปทานิ
ทสฺเสตฺวา อิทานิ เยวาปนกธมฺเม ทสฺเสตุํ "เย วา ปน ตสฺมึ สมเย"ติอาทิมาห.
ตตฺถ สพฺเพสุปิ อกุสลจิตฺเตสุ ฉนฺโท อธิโมกฺโข มนสิกาโร มาโน อิสฺสา
มจฺฉริยํ ถีนํ มิทฺธํ อุทฺธจฺจํ กุกฺกุจฺจนฺติ อิเม ทเสว เยวาปนกา โหนฺติ ธมฺมา
สุตฺตาคตา สุตฺตปเทสุ ทิสฺสเรติ วุตฺตา. อิมสฺมึ ปน จิตฺเต ฉนฺโท อธิโมกฺโข
มนสิกาโร อุทฺธจฺจนฺติ อิเม อปณฺณกงฺคสงฺขาตา จตฺตาโร เยวาปนกา โหนฺติ.
     ตตฺถ ฉนฺทาทโย เหฏฺฐา วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพา. เกวลญฺหิ เต กุสลา,
อิเม อกุสลา. อิตรํ ปน อุทฺธตสฺส ภาโว อุทฺธจฺจํ. ตํ เจตโส อวูปสมลกฺขณํ
วาตาภิฆาตจลชลํ วิย, อนวฏฺฐานรสํ วาตาภิฆาตจลธชปฏากา วิย,
@เชิงอรรถ: ๑ ที. ปา. ๑๑/๓๓๓/๒๒๔, สํ.ม. ๑๙/๑/๑
ภนฺตตฺตปจฺจุปฏฺฐานํ ปาสาณาภิฆาตสมุทฺธตภสฺมํ วิย, ๑- เจตโส อวูปสเม
อโยนิโสมนสิการปทฏฺฐานํ, จิตฺตวิกฺเขโปติ ทฏฺฐพฺพํ.
     อิติ ผสฺสาทีนิ ทฺวตฺตึส, เยวาปนกวเสน วุตฺตานิ จตฺตารีติ สพฺพานิปิ
อิมสฺมึ ธมฺมุทฺเทสวาเร ฉตฺตึส ธมฺมปทานิ ภวนฺติ, จตฺตาริ อปณฺณกงฺคานิ
หาเปตฺวา ปาลิยํ อาคตานิ ทฺวตฺตึสเมว. อคฺคหิตคฺคหเณน ปเนตฺถ ผสฺสปญฺจกํ
วิตกฺโก วิจาโร ปีติ จิตฺเตกคฺคตา วิริยินฺทฺริยํ ชีวิตินฺทฺริยํ
มิจฺฉาทิฏฺฐิอหิริกํ อโนตฺตปฺปํ โลโภ โมโหติ โสฬส ธมฺมา โหนฺติ.
     เตสุ โสฬสสุ สตฺต ธมฺมา อวิภตฺติกา โหนฺติ, นว สวิภตฺติกา โหนฺติ.
กตเม สตฺต? ผสฺโส สญฺญา เจตนา วิจาโร ปีติ ชีวิตินฺทฺริย โมโหติ อิเม
สตฺต อวิภตฺติกา. เวทนา จิตฺตํ วิตกฺโก จิตฺเตกคฺคตา วิริยินฺทฺริยํ มิจฺฉาทิฏฺฐิ
อหิริกํ อโนตฺตปฺปํ ๒- โลโภติ อิเม นว สวิภตฺติกา.
     เตสุ ฉ ธมฺมา ทฺวีสุ ฐาเนสุ วิภตฺตา, เอโก ตีสุ, เอโก จตูสุ, เอโก
ฉสุ. กถํ? จิตฺตํ วิตกฺโก มิจฺฉาทิฏฺฐิ อหิริกพลํ อโนตฺตปฺปพลํ ๓- โลโภติ อิเม
ฉ ทฺวีสุ ฐาเนสุ วิภตฺตา. เอเตสุ หิ จิตฺตํ ตาว ผสฺสปญฺจกํ ปตฺวา "จิตฺตํ
โหตี"ติ วุตฺตํ, อินฺทฺริยานิ ปตฺวา "มนินฺทฺริยนฺ"ติ. วิตกฺโก ฌานงฺคานิ ปตฺวา
"วิตกฺโก โหตี"ติ วุตฺโต, มคฺคงฺคานิ ปตฺวา "มิจฺฉาสงฺกปฺโปติ ". มิจฺฉาทิฏฺฐิ
มคฺคงฺเคสุปิ กมฺมปเถสุปิ มิจฺฉาทิฏฺฐิเยว. อหิริกํ พลานิ ปตฺวา "อหิริกพลํ
โหตี"ติ วุตฺตํ, โลกนาสกทุกํ ปตฺวา "อหิริกนฺ"ติ. อโนตฺตปฺเปปิ เอเสว นโย.
โลโภ มูลํ ปตฺวา "โลโภ โหตี"ติ วุตฺโต, กมฺมปถํ ปตฺวา "อภิชฺฌา"ติ. อิเม
ฉ ทฺวีสุ ฐาเนสุ วิภตฺตา.
     เวทนา ปน ผสฺสปญฺจกํ ปตฺวา "เวทนา โหตี"ติ วุตฺตา, ฌานงฺคานิ
ปตฺวา "สุขนฺ"ติ, อินฺทฺริยานิ ปตฺวา "โสมนสฺสินฺทฺริยนฺ"ติ. เอวํ เอโก ธมฺโม
ตีสุ ฐาเนสุ วิภตฺโต.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม......สมุทฺธตภสฺมา วิย    ๒ สี. อหิริกพลํ อโนตฺตปฺปพลํ
@๓ ฉ.ม. อหิริกํ อโนตฺตปฺปํ
     วิริยํ ปน อินฺทฺริยานิ ปตฺวา "วิริยินฺทฺริยํ โหตี"ติ วุตฺตํ, มคฺคงฺคานิ
ปตฺวา "มิจฺฉาวายาโม"ติ, พลานิ ปตฺวา "วิริยพลนฺ"ติ, ปิฏฺฐิทุกํ ปตฺวา
"ปคฺคาโห"ติ. เอวํ อยํ เอโก ธมฺโม จตูสุ ฐาเนสุ วิภตฺโต.
     สมาธิ ปน ฌานงฺคานิ ปตฺวา "จิตฺตสฺเสกคฺคตา โหตี"ติ วุตฺโต,
อินฺทฺริยานิ ปตฺวา "สมาธินฺทฺริยนฺ"ติ, มคฺคงฺคานิ ปตฺวา "มิจฺฉาสมาธี"ติ,
พลานิ ปตฺวา "สมาธิพลนฺ"ติ, ปิฏฺฐิทุกํ ปตฺวา ทุติยทุเก เอเกกวเสเนว
"สมโถ"ติ, ตติเย "อวิกฺเขโป"ติ. เอวมยํ เอโก ธมฺโม ฉสุ ฐาเนสุ วิภตฺโต.
     สพฺเพปิ ปเนเต ธมฺมา ผสฺสปญฺจกวเสน ฌานงฺควเสน อินฺทฺริยวเสน
มคฺคงฺควเสน พลวเสน มูลวเสน กมฺมปถวเสน โลกนาสกวเสน ปิฏฺฐิทุกวเสนาติ
นว ราสโย โหนฺติ. ตตฺถ ยํ วตฺตพฺพํ, ตํ ปฐมกุสลจิตฺตนิทฺเทเส วุตฺตเมวาติ.
                      ธมฺมุทฺเทสวารกถา นิฏฺฐิตา.
                         --------------
                           นิทฺเทสวารกถา
     [๓๗๕] นิทฺเทสวาเร จิตฺเตกคฺคตานิทฺเทเส ตาว สณฺฐิติ อวฏฺฐิตีติ อิทํ
ทฺวยํ ฐิติเววจนเมว. ยํ ปน กุสลนิทฺเทเส "อารมฺมณํ โอคาเหตฺวา อนุปวิสิตฺวา
ติฏฺฐตีติ อวฏฺฐิตี"ติ วุตฺตํ, ตํ อิธ น ลพฺภติ. อกุสลสฺมึ หิ ทุพฺพลา
จิตฺเตกคฺคตาติ เหฏฺฐา ทีปิตเมว. อิทํ ทฺวยํ. ๑-
     "อุทฺธจฺจวิจิกิจฺฉาวเสน ปวตฺตสฺส วิสาหารสฺส ปฏิปกฺขโต อวิสาหาโร"ติ
เอวรูโปปิ อตฺโถ อิธ น ลพฺภติ. สหชาตธมฺเม ปน น วิสาหรตีติ ๒-
อวิสาหาโร. น วิกฺขิปตีติ อวิกฺเขโป. อกุสลจิตฺเตกคฺคตาวเสน อวิสาหฏสฺส
มานสสฺส ภาโว อวิสาหฏมานสตา. สหชาตธมฺเมสุ น กมฺปตีติ สมาธิพลํ.
อยาถาวสมาธานโต มิจฺฉาสมาธีติ เอวมิธ อตฺโถ ทฏฺฐพฺโพ.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. อยํ ปาโฐ น ทิสฺสติ       ๒ สี. วิสํหรตีติ
     [๓๗๖] วิริยินฺทฺริยนิทฺเทเส โย เหฏฺฐา "นิกฺกโม เจโส กามานํ
ปนุทนายา"ติอาทิ นโย วุตฺโต, โส อิธ น ลพฺภติ. สหชาตธมฺเมสุ
อกมฺปนฏฺเฐเนว วิริยพลํ เวทิตพฺพํ.
     [๓๘๑] มิจฺฉาทิฏฺฐินิทฺเทเส อยาถาวทสฺสนฏฺเฐน มิจฺฉาทิฏฺฐิ. ทิฏฺฐีสุ
คตํ อิทํ ทสฺสนํ, ทฺวาสฏฺฐิทิฏฺฐิอนฺโตคธตฺตาติ ทิฏฺฐิคตํ. เหฏฺฐาปิสฺส อตฺโถ
วุตฺโตเยว. ทิฏฺฐิเยว ทุรติกฺกมนฏฺเฐน ทิฏฺฐิคหนํ ติณคหนวนคหนปพฺพตคหนานิ
วิย. ทิฏฺฐิเยว สาสงฺกสปฺปฏิภยฏฺเฐน ทิฏฺฐิกนฺตาโร โจรกนฺตารวาลกนฺตาร-
มรุกนฺตารนิโรทกกนฺตารทุพฺภิกฺขกนฺตารา วิย. สมฺมาทิฏฺฐิยา วินิวิชฺฌนฏฺเฐน
วิโลมนฏฺเฐน จ ทิฏฺฐิวิสูกายิกํ. มิจฺฉาทสฺสนํ หิ อุปฺปชฺชมานํ สมฺมาทสฺสนํ
วินิวิชฺฌติ เจว วิโลเมติ จ. กทาจิ สสฺสตสฺส, กทาจิ อุจฺเฉทสฺส คหณโต ทิฏฺฐิยา
วิรูปํ ผนฺทิตนฺติ ทิฏฺฐิวิปฺผนฺทิตํ. ทิฏฺฐิคติโก หิ เอกสฺมึ ปติฏฺฐาตุํ น
สกฺโกติ, กทาจิ สสฺสตํ อนุปตติ, กทาจิ อุจฺเฉทํ. ทิฏฺฐิเยว พนฺธนฏฺเฐน
สญฺโญชนนฺติ ทิฏฺฐิสญฺโญชนํ.
     สุํสุมาราทโย ๑- วิย ปุริสํ อารมฺมณํ ทฬฺหํ คณฺหาตีติ คาโห. ปติฏฺฐหนโต
ปติฏฺฐาโห. อยํ หิ พลวปฺปวตฺติภาเวน ปติฏฺฐหิตฺวา คณฺหาติ. นิจฺจาทิวเสน
อภินิวิสตีติ อภินิเวโส. ธมฺมสภาวํ อติกฺกมิตฺวา นิจฺจาทิวเสน ปรโต อามสตีติ
ปรามาโส. อนตฺถาวหตฺตา กุจฺฉิโต มคฺโค, กุจฺฉิตานํ วา อปายานํ มคฺโคติ
กุมฺมคฺโค. อยาถาวปถโต มิจฺฉาปโถ. ๒- มิจฺฉาสภาวโต มิจฺฉตฺตํ ตเถว. ๒- ยถา หิ
ทิสามุเฬฺหน "อยํ อสุกคามสฺส นาม ปโถ"ติ คหิโตปิ ตํ คามํ น สมฺปาเปติ,
เอวํ ทิฏฺฐิคติเกน "สุคติปโถ"ติ คหิตาปิ ทิฏฺฐิ สุคตึ น สมฺปาเปตีติ ๓-
อยาถาวปถโต มิจฺฉาปโถ. อยํ มิจฺฉาสภาวโต มิจฺฉตฺตํ. ตตฺเถว ปริพฺภมนโต
ตรนฺติ เอตฺถ พาลาติ ติตฺถํ. ติตฺถญฺจ ตํ อนตฺถานญฺจ อายตนนฺติ ติตฺถายตนํ.
ติตฺถิยานํ วา สญฺชาติเทสฏฺเฐน นิวาสนฏฺเฐน จ อายตนนฺติปิ ติตฺถายตนํ.
วิปริเยสภูโต คาโห, วิปริเยสโต วา คาโหติ วิปริเยสคฺคาโห, วิปลฺลตฺถ ๔- คาโหติ
อตฺโถ.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. สุสุมาราทโย     ๒-๒ ฉ.ม. อิเม ปาฐา น ทิสฺสนฺติ
@๓ ฉ.ม. ปาเปตีตี        ๔ ม. วิปลฺลตฺต
     [๓๘๗-๓๘๘] อหิริกาโนตฺตปฺปนิทฺเทเสสุ หิโรตฺตปฺปนิทฺเทสวิปริยาเยน
อตฺโถ เวทิตพฺโพ. สหชาตธมฺเมสุ ปน อกมฺปนฏฺเฐเนว อหิริกพลํ อโนตฺตปฺปพลญฺจ
เวทิตพฺพํ.
     [๓๘๙] โลภโมหนิทฺเทเสสุ ลุพฺภตีติ โลโภ. ลุพฺภนาติ ลุพฺภนากาโร,
โลภสมฺปยุตฺตํ จิตฺตํ, ปุคฺคโล วา ลุพฺภิโต, ลุพฺภิตสฺส ภาโว  ลุพฺภิตตฺตํ.
สารชฺชตีติ สาราโค. สารชฺชนากาโร สารชฺชนา. สารชฺชิตสฺส ภาโว สารชฺชิตตฺตํ.
อภิชฌายนฏฺเฐน อภิชฺฌา. ปุน โลภวจเนน การณํ วุตฺตเมว. อกุสลญฺจ ตํ
มูลญฺจ, อกุสลานํ วา มูลนฺติ อกุสลมูลํ.
     [๓๙๐] ญาณทสฺสนปฏิปกฺขโต อญฺญาณํ อทสฺสนํ. อภิมุโข หุตฺวา
ธมฺเมน ๑- น สเมติ น สมฺมา คจฺฉตีติ ๒- อนภิสมโย. อนุรูปโต ธมฺเม
พุชฺฌตีติ อนุโพโธ, ตปฺปฏิปกฺขตาย อนนุโพโธ. อนิจฺจาทีหิ สทฺธึ โยเชตฺวา
น พุชฺฌตี อสมฺโพโธ. อสนฺตํ อสมญฺจ พุชฺฌตีติปิ อสมฺโพโธ. จตุสจฺจธมฺมํ
นปฺปฏิวิชฺฌตีติ อปฺปฏิเวโธ. รูปาทีสุ เอกธมฺมมฺปิ อนิจฺจาทิสามญฺญโต น
สงฺคณฺหาตีติ อสงฺคาหนา. ตเมว ธมฺมํ น ปริโยคาหตีติ อปริโยคาหนา. น
สมํ เปกฺขตีติ อสมเปกฺขนา. ธมฺมานํ สภาวํ ปติ น เปกฺขตีติ ๓- อปจฺจเวกฺขณา.
     กุสลากุสลกมฺเมสุ วิปรีตวุตฺติยา สภาวโต คหณาภาเวน ๔- วา เอกมฺปิ
กมฺมํ เอตสฺส ปจฺจกฺขํ นตฺถิ, สยํ วา กสฺสจิ กมฺมสฺส ปจฺจกฺขกรณํ นาม
น โหตีติ อปจฺจกฺขกมฺมํ. ยํ เอตสฺมึ อนุปฺปชฺชมาเน จิตฺตสนฺตานํ เมชฺฌํ
ภเวยฺย สุจิ โวทานํ, ตํ ทุฏฺฐํ เมชฺฌํ อิมินาติ ทุมฺเมชฺฌํ. ๕- พาลานํ ภาโวติ
พาลฺยํ. มุยฺหตีติ โมโห. พลวตโร โมโห ปโมโห. สมนฺตโต มุยฺหตีติ
สมฺโมโห. วิชฺชาย ปฏิปกฺขภาวโต น วิชฺชาติ อวิชฺชา. โอฆโยคคนฺถตฺโถ ๖-
วุตฺโตเยว. ถามคตฏฺเฐน อนุเสตีติ อนุสโย. จิตฺตํ ปริยุฏฺฐาติ อภิภวตีติ
@เชิงอรรถ: ๑ สี.,ม. ธมฺเม            ๒ ฉ.ม. สมาคจฺฉตีติ       ๓ ฉ.ม. อเปกฺขตีติ
@๔ ฉ.ม. สภาวคฺคหณาภาเวน   ๕ สทฺทนีติ. ทุมฺมิชฺฌํ        ๖ ฉ.ม. โอฆโยคตฺโถ
ปริยุฏฺฐานํ. หิตคฺคหณาภาเวน หิตาภิมุขํ คนฺตุํ น สกฺโกติ, อญฺญทตฺถุ
ลงฺคติเยวาติ ลงฺคี. ขญฺชตีติ อตฺโถ. ทุรุคฺฆาฏนฏฺเฐน วา ลงฺคี. ยถา หิ
มหาปลิฆสงฺขาตา ลงฺคี ทุรุคฺฆาฏา โหติ, เอวมยมฺปิ ลงฺคี วิยาติ ลงฺคี. เสสํ
อุตฺตานตฺถเมว. สงฺคหวารสุญฺญตวาราปิ เหฏฺฐา วุตฺตนเยเนว อตฺถโต เวทิตพฺพาติ.
                          ปฐมจิตฺตํ นิฏฺฐิตํ.
                           ----------

             อรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย เล่มที่ ๕๓ หน้า ๓๐๔-๓๑๒.
http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_th.php?B=53&A=7606&modeTY=2
             The Pali Atthakatha in Roman :-
http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_rm.php?B=53&A=7606&modeTY=2
             อ่านอรรถกถาแปลไทย :-
http://84000.org/tipitaka/attha/attha.php?b=34&i=275
             เนื้อความพระไตรปิฎกฉบับหลวง :-
http://84000.org/tipitaka/read/r.php?B=34&A=2642
             พระไตรปิฎกฉบับบาลีอักษรไทย :-
http://84000.org/tipitaka/read/pali_read.php?B=34&A=2174
             The Pali Tipitaka in Roman Character :-
http://84000.org/tipitaka/read/roman_read.php?B=34&A=2174
             สารบัญพระไตรปิฎกเล่มที่ ๓๔
http://84000.org/tipitaka/read/?index_34