อรรถกถาเล่มที่ ๕๓ ภาษาบาลีอักษรไทย
 สงฺคณี.อ. (อฏฺฐสาลินี)

                           พฺรหฺมวิหารกถา
     [๒๕๑] อิทานิ เมตฺตาทิพฺรหฺมวิหารวเสน ปวตฺตมานํ รูปาวจรกุสลํ
ทสฺเสตุํ ปุน "กตเม ธมฺมา กุสลา"ติอาทิ อารทฺธํ. ตตฺถ เมตฺตาสหคตนฺติ
เมตฺตาย สมนฺนาคตํ. ปรโต กรุณาสหคตาทีสุปิ เอเสว นโย. เยน ปเนส
วิธาเนน ปฏิปนฺโน เมตฺตาทิสหคตานิ ฌานานิ อุปสมฺปชฺช วิหรติ, ตํ เมตฺตาทีนํ
ภาวนาวิธานํ สพฺพํ วิสุทฺธิมคฺเค ๑- วิตฺถาริตเมว, อวเสสาย ปาลิยา อตฺโถ
ปวีกสิเณ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺโพ.
     เกวลํ หิ ปวีกสิเณ ปญฺจวีสติ นวกา, อิธ ปุริมาสุ ตีสุ ติกจตุกฺกชฺฌานิกวเสน
ปญฺจวีสติ สตฺตกา. อุเปกฺขาย จตุตฺถชฺฌานวเสน ปญฺจวีสติ
เอกกา. กรุณามุทิตาสุ จ ฉนฺทาทีหิ จตูหิ สทฺธึ กรุณามุทิตาติ อิเมปิ
เยวาปนกา ลพฺภนฺติ. ทุกฺขาปฏิปทาทิภาโว เจตฺถ เมตฺตาย ตาว
พฺยาปาทวิกฺขมฺภนวเสน, กรุณาย วิหึสาวิกฺขมฺภนวเสน, มุทิตาย อรติวิกฺขมฺภนวเสน,
อุเปกฺขาย ราคปฏิฆวิกฺขมฺภนวเสน เวทิตพฺโพติ. ๒- ปริตฺตารมฺมณตา ปน
นพหุสตฺตารมฺมณวเสน, อปฺปมาณารมฺมณตา พหุสตฺตารมฺมณวเสน โหตีติ อยํ
วิเสโส. เสสํ ตาทิสเมว.
@เชิงอรรถ: ๑ วิสุทฺธิ. ๒/๙๐ อาทิ     ๒ ฉ.ม. อิติ-สทฺโท น ทิสฺสติ
     เอวํ ตาว ปาลิวเสเนว:-
         พฺรหฺมุตฺตเมน กถิเต      พฺรหฺมวิหาเร อิเม อิติ วิทิตฺวา
         ภิยฺโย เอเตสุ อยํ       ปกิณฺณกกถาปิ วิญฺเยฺยา. ๑-
     เอตาสุ หิ เมตฺตากรุณามุทิตาอุเปกฺขาสุ อตฺถโต ตาว เมชฺชตีติ เมตฺตา,
สิเนหตีติ ๒- อตฺโถ. มิตฺเต วา ภวา, มิตฺตสฺส วา เอสา ปวตฺตีติปิ เมตฺตา.
ปรทุกฺเข สติ สาธูนํ หทยกมฺปนํ กโรตีติ กรุณา, กิณาติ วา ปรทุกฺขํ หึสติ
วินาเสตีติ กรุณา, กิริยติ วา ทุกฺขิเตสุ ผรณวเสน ปสาริยตีติ กรุณา. โมทนฺติ
ตาย ตํสมงฺคิโน, สยํ วา โมทติ, โมทนมตฺตเมว วา ตนฺติ มุทิตา. "อเวรา
โหนฺตู"ติอาทิพฺยาปาทปฺปหาเนน ๓- มชฺฌตฺตภาวูปคมเนน จ อุเปกฺขตีติ อุเปกฺขา.
     ลกฺขณาทิโต ปเนตฺถ หิตาการปฺปวตฺติลกฺขณา เมตฺตา, หิตูปสํหารรสา,
อาฆาตวินยปจฺจุปฏฺานา, สตฺตานํ มนาปภาวทสฺสนปทฏฺานา. พฺยาปาทูปสโม
เอติสฺสา สมฺปตฺติ, สิเนหสมฺภโว วิปตฺติ. ทุกฺขาปนยนาการปฺปวตฺติลกฺขณา กรุณา,
ปรทุกฺขาสหนรสา, อวิหึสาปจฺจุปฏฺานา, ทุกฺขาภิภูตานํ อนาถภาวทสฺสนปทฏฺานา.
วิหึสูปสโม เอติสฺสา ๔- สมฺปตฺติ, โสกสมฺภโว วิปตฺติ. สตฺเตสุ
ปโมทนลกฺขณา มุทิตา, อนิสฺสายนรสา, อรติวิฆาตปจฺจุปฏฺานา, สตฺตานํ
สมฺปตฺติทสฺสนปทฏฺานา. อรติวูปสโม ตสฺสา สมฺปตฺติ, ปหาสสมฺภโว วิปตฺติ.
สตฺเตสุ มชฺฌตฺตาการปฺปวตฺติลกฺขณา อุเปกฺขา, สตฺเตสุ  สมภาวทสฺสนรสา,
ปฏิฆานุนยวูปสมปจฺจุปฏฺานา, "กมฺมสฺสกา หิ สตฺตา, เต กสฺส รุจิยา สุขิตา
วา ภวิสฺสนฺติ, ทุกฺขโต วา มุจฺจิสฺสนฺติ, สมฺปตฺติโต ๕- วา น ปริหายิสฺสนฺตี"ติ
เอวํ ปวตฺตกมฺมสฺสกตาทสฺสนปทฏฺานา. ปฏิฆานุนยวูปสโม ตสฺสา สมฺปตฺติ,
เคหนิสฺสิตาย อญฺาณุเปกฺขาย สมฺภโว วิปตฺติ.
     จตุนฺนมฺปิ ปเนเตสํ พฺรหฺมวิหารานํ วิปสฺสนาสุขญฺเจว ภวสมฺปตฺติ จ
สาธารณปฺปโยชนํ, พฺยาปาทาทิปฏิฆาโต อาเวณิกํ. พฺยาปาทปฏิฆาตปฺปโยชนา
เหตฺถ เมตฺตา, วิหึสาอรติราคปฏิฆาตปฺปโยชนา อิตราปิ. วุตฺตมฺปิ เจตํ:-
@เชิงอรรถ: ๑ วิสุทฺธิ. ๒/๑๒๒ พฺรหฺมวิหารนิทฺเทส      ๒ ฉ.ม. สินิยฺหตีติ
@๓ ฉ.ม....พฺยาปารปฺปหาเนน     ๔ ฉ.ม. ตสฺสา    ๕ ฉ.ม. ปตฺตสมฺปตฺติโต
         "นิสฺสรณํ เหตํ อาวุโส พฺยาปาทสฺส, ยทิทํ เมตฺตาเจโตวิมุตฺติ.
     นิสฺสรณํ เหตํ อาวุโส วิเหสาย, ยทิทํ กรุณาเจโตวิมุตฺติ. นิสฺสรณํ
     เหตํ อาวุโส อรติยา, ยทิทํ มุทิตาเจโตวิมุตฺติ. นิสฺสรณํ เหตํ อาวุโส
     ราคสฺส, ยทิทํ อุเปกฺขาเจโตวิมุตฺตี"ติ. ๑-
     เอกเมกสฺส เจตฺถ อาสนฺนทูรวเสน เทฺว เทฺว ปจฺจตฺถิกา. เมตฺตาพฺรหฺมวิหารสฺส
หิ สมีปจาโร วิย ปุริสสฺส สปตฺโต คุณทสฺสนสภาคตาย ราโค
อาสนฺนปจฺจตฺถิโก, โส ลหุํ โอตารํ ลภติ, ตสฺมา ตโต สุฏฺุ เมตฺตา รกฺขิตพฺพา.
ปพฺพตาทิคหนนิสฺสิโต วิย ปุริสสฺส สปตฺโต สภาควิสภาคตาย ๒- พฺยาปาโท
ทูรปจฺจตฺถิโก, ตสฺมา ตโต นิพฺภเยน เมตฺตายิตพฺพํ. เมตฺตายิสฺสติ จ นาม
โกปญฺจ กริสฺสตีติ อฏฺานเมตํ.
     กรุณาพฺรหฺมวิหารสฺส "จกฺขุวิญฺเยฺยานํ รูปานํ อิฏฺานํ กนฺตานํ มนาปานํ
มโนรมานํ โลกามิสปฏิสํยุตฺตานํ อปฺปฏิลาภํ วา อปฺปฏิลาภโต สมนุปสฺสโต
ปุพฺเพ วา ปฏิลทฺธปุพฺพํ อตีตํ นิรุทฺธํ วิปริณตํ สมนุสฺสรโต อุปฺปชฺชติ
โทมนสฺสํ. ยํ เอวรูปํ โทมนสฺสํ, อิทํ วุจฺจติ เคหนิสฺสิตํ ๓- โทมนสฺสนฺ"ติ
อาทินา ๔- นเยน อาคตํ เคหนิสฺสิตํ โทมนสฺสํ วิปตฺติทสฺสนสภาคตาย
อาสนฺนปจฺจตฺถิกํ, สภาควิสภาคตาย วิเหสา  ทูรปจฺจตฺถิกา, ตสฺมา ตโต นิพฺภเยน
กรุณายิตพฺพํ. กรุณญฺจ นาม กริสฺสติ ปาณิปฺปหาราทีหิ ๕- จ วิเหสิสฺสตีติ
อฏฺานเมตํ.
     มุทิตาพฺรหฺมวิหารสฺส "จกฺขุวิญฺเยฺยานํ รูปานํ อิฏฺานํ กนฺตานํ
มนาปานํ มโนรมานํ โลกามิสปฏิสํยุตฺตานํ ปฏิลาภํ วา ปฏิลาภโต สมนุปสฺสโต
ปุพฺเพ วา ปฏิลทฺธปุพฺพํ อตีตํ นิรุทฺธํ วิปริณตํ สมนุสฺสรโต อุปฺปชฺชติ
โสมนสฺสํ. ยํ เอวรูปํ โสมนสฺสํ, อิทํ วุจฺจติ เคหนิสฺสิตํ โสมนสฺสนฺ"ติอาทินา ๖-
นเยน อาคตํ เคหนิสฺสิตํ โสมนสฺสํ สมฺปตฺติทสฺสนสภาคตาย อาสนฺนปจฺจตฺถิกํ,
@เชิงอรรถ: ๑ ที.ปา. ๑๐/๓๒๖/๒๑๘-๒๑๙, องฺ. ฉกฺก. ๒๒/๒๘๔/๓๒๔ (สฺยา)
@๒ ฉ.ม. สภาววิสภาคตาย. เอวมุปริปิ
@๓ ฉ.ม. เคหสฺสิตํ. เอวมุปริปิ   ๔ ม.อุ. ๑๔/๓๐๗/๒๘๑
@๕ ฉ.ม. ปาณิอาทีหิ  ๖ ม.อุ. ๑๔/๓๐๖/๒๘๐
สภาควิสภาคตาย อรติ ทูรปจฺจตฺถิกา, ตสฺมา ตโต นิพฺภเยน มุทิตา ภาเวตพฺพา.
ปมุทิโต จ นาม ภวิสฺสติ, ปนฺตเสนาสเนสุ จ อธิกุสลธมฺเมสุ จ อุกฺกณฺิสฺสตีติ
อฏฺานเมตํ.
     อุเปกฺขาพฺรหฺมวิหารสฺส ปน "จกฺขุนา รูปํ ทิสฺวา อุปฺปชฺชติ อุเปกฺขา
พาลสฺส มูฬฺหสฺส ปุถุชฺชนสฺส ๑- อโนธิชินสฺส อวิปากชินสฺส อนาทีนวทสฺสาวิโน
อสฺสุตวโต ปุถุชฺชนสฺส. ยา เอวรูปา อุเปกฺขา, รูปํ สา นาติวตฺตติ, ตสฺมา
สา อุเปกฺขา เคหนิสฺสิตาติ วุจฺจตี"ติอาทินา ๒- นเยน อาคตา เคหนิสฺสิตา
อญฺาณุเปกฺขา โทสคุณอวิจารณวเสน สภาคตฺตา อาสนฺนปจฺจตฺถิกา,
สภาควิสภาคตาย ราคปฏิฆา ทูรปจฺจตฺถิกา, ตสฺมา ตโต นิพฺภเยน อุเปกฺขิตพฺพํ.
อุเปกฺขิสฺสติ จ นาม รชฺชิสฺสติ จ ปฏิหญฺิสฺสติ จาติ อฏฺานเมตํ.
     สพฺเพสมฺปิ จ เอเตสํ กตฺตุกมฺยตาฉนฺโท อาทิ, นีวรณาทิวิกฺขมฺภนํ มชฺฌํ,
อปฺปนา ปริโยสานํ. ปญฺตฺติธมฺมวเสน เอโก วา สตฺโต อเนกา วา สตฺตา
อารมฺมณํ, อุปจาเร วา อปฺปนาย วา ปตฺตาย อารมฺมณวฑฺฒนํ.
     ตตฺรายํ วฑฺฒนกฺกโม:- ยถา หิ กุสโล กสโก ๓- กสิตพฺพฏฺานํ
ปริจฺฉินฺทิตฺวา กสติ, เอวํ ปมเมว เอกํ อาวาสํ ปริจฺฉินฺทิตฺวา ตตฺถ สตฺเตสุ
"อิมสฺมึ อาวาเส สตฺตา อเวรา โหนฺตู"ติอาทินา นเยน เมตฺตา ภาเวตพฺพา.
ตตฺถ จิตฺตํ มุทุํ กมฺมนิยํ กตฺวา เทฺว อาวาสา ปริจฺฉินฺทิตพฺพา. ตโต
อนุกฺกเมน ตโย, จตฺตาโร, ปญฺจ, ฉ. สตฺต, อฏฺ, นว, ทส, เอกา รจฺฉา,
อุปฑฺฒคาโม, คาโม, ชนปโท, รชฺชํ, เอกา ทิสาติ เอวํ ยาว เอกจกฺกวาฬํ,
ตโต วา ปน ภิยฺโย ตตฺถ ตตฺถ สตฺเตสุ เมตฺตา ภาเวตพฺพา. ตถา
กรุณาทโยติ อยเมตฺถ อารมฺมณวฑฺฒนกฺกโมติ. ๔-
     ยถา ปน กสิณานํ นิสฺสนฺโท รูปสมาปตฺติ, สมาธีนํ นิสฺสนฺโท
เนวสญฺานาสญฺายตนํ, วิปสฺสนานํ นิสฺสนฺโท ผลสมาปตฺติ, สมถวิปสฺสนานํ
นิสฺสนฺโท นิโรธสมาปตฺติ, เอวํ ปุริมพฺรหฺมวิหารตฺตยสฺส นิสฺสนฺโท เอตฺถ
@เชิงอรรถ: ๑ ก.อญฺาณสฺส       ๒ ม.อุ. ๑๔/๓๐๘/๒๘๒
@๓ ฉ.ม. กสฺสโก      ๔ ฉ.ม. อิติ-สทฺโท น ทิสฺสติ
อุเปกฺขาพฺรหฺมวิหาโร. ยถา หิ ถมฺเภ อนุสฺสาเปตฺวา ตุลาสงฺฆาฏํ อนาโรเปตฺวา
น สกฺกา อากาเส กูฏโคปานสิโย เปตุํ, เอวํ ปุริเมสุ ตติยชฺฌานํ วินา น
สกฺกา จตุตฺถํ ภาเวตุํ, กสิเณสุ ปน อุปฺปนฺนตติยชฺฌานสฺสาปิ เอสา นุปฺปชฺชติ
วิสภาคารมฺมณตฺตาติ.
     ตตฺถ ๑- สิยา "กสฺมา ปเนตา เมตฺตากรุณามุทิตาอุเปกฺขาพฺรหฺมวิหาราติ
วุจฺจนฺติ, กสฺมา จ จตสฺโส, โก จ เอตาสํ กโม, วิภงฺเค จ กสฺมา `อปฺปมญฺา'ติ
วุตฺตา"ติ. วุจฺจเต:- เสฏฺฏฺเน ตาว นิทฺโทสภาเวน เจตฺถ พฺรหฺมวิหารตา
เวทิตพฺพา. สตฺเตสุ สมฺมาปฏิปตฺติภาเวน หิ เสฏฺา เอเต วิหารา. ยถา จ
พฺรหฺมาโน นิทฺโทสจิตฺตา วิหรนฺติ, เอวํ เอเตหิ สมฺปยุตฺตา โยคิโน พฺรหฺมสมาว
หุตฺวา วิหรนฺตีติ เสฏฺฏฺเน นิทฺโทสภาเวน จ "พฺรหฺมวิหารา"ติ วุจฺจนฺติ.
     กสฺมา จ จตสฺโสติอาทิปญฺหสฺส ปน อิทํ วิสฺสชฺชนํ:-
                 วิสุทฺธิมคฺคาทิวสา  จตสฺโส
                 หิตาทิอาการวสา ปนาสํ
                 กโม ปวตฺตนฺติ จ อปฺปมาเณ
                 ตา โคจเร เยน ตทปฺปมญฺาติ. ๒-
     เอตาสุ หิ ยสฺมา เมตฺตา พฺยาปาทพหุลสฺส, กรุณา วิหึสาพหุลสฺส,
มุทิตา อรติพหุลสฺส, อุเปกฺขา ราคพหุลสฺส วิสุทฺธิมคฺโค, ยสฺมา จ
หิตูปสํหารอหิตาปนยนสมฺปตฺติโมทนอนาโภควเสน จตุพฺพิโธเยว สตฺเตสุ มนสิกาโร,
ยสฺมา จ ยถา มาตา ทหรคิลานโยพฺพนปฺปตฺตสพฺพกิจฺจปสุเตสุ ๓- จตูสุ ปุตฺเตสุ
ทหรสฺส อภิวุฑฺฒิกามา โหติ, คิลานสฺส เคลญฺาปนยนกามา, โยพฺพนปฺปตฺตสฺส
โยพฺพนสมฺปตฺติยา จิรฏฺิติกามา, สพฺพกิจฺจปสุตสฺส กิสฺมิญฺจิปิ ปริยาเย อพฺยาวฏา
โหติ, ตถา อปฺปมญฺาวิหาริเกนาปิ สพฺพสตฺเตสุ เมตฺตาทิวเสน ภวิตพฺพํ, ตสฺมา
อิโต วิสุทฺธิมคฺคาทิวสา จตสฺโสว อปฺปมญฺา.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ. เอตฺถ   ๒ วิสุทฺธิ. ๒/๑๒๗ พฺรหฺมวิหารนิทฺเทส    ๓ ฉ.ม......สกิจฺจปสุเตสุ
     ยสฺมา ปน จตสฺโสเปตา ภาเวตุกาเมน ปมํ หิตาการปฺปวตฺติวเสน
สตฺเตสุ ปฏิปชฺชิตพฺพํ, หิตาการปฺปวตฺติลกฺขณา จ เมตฺตา, ตโต เอวํ
ปตฺถิตหิตานํ สตฺตานํ ทุกฺขาภิภวํ ทิสฺวา วา สุตฺวา วา สมฺภาเวตฺวา วา
ทุกฺขาปนยนาการปฺปวตฺติวเสน, ทุกฺขาปนยนาการปฺปวตฺติลกฺขณา จ กรุณา. อเถวํ
ปตฺถิตหิตานํ ปตฺถิตทุกฺขาปคมานญฺจ เตสํ สมฺปตฺตึ ทิสฺวา สมฺปตฺติปโมทนวเสน,
ปโมทนลกฺขณา จ มุทิตา. ตโต ปรํ ปน ๑- กตฺตพฺพาภาวโต อชฺฌุเปกฺขกตาสงฺขาเตน
มชฺฌตฺตากาเรน ปฏิปชฺชิตพฺพํ, มชฺฌตฺตาการปฺปวตฺติลกฺขณา จ
อุเปกฺขา. ตสฺมา อิโต หิตาทิอาการวสา ปนาสํ ปมํ เมตฺตา วุตฺตา, อถ
"กรุณา มุทิตา อุเปกฺขา"ติ อยํ กโม เวทิตพฺโพ.
     ยสฺมา ปน สพฺพาเปตา อปฺปมาเณ โคจเร ปวตฺตนฺติ, ตสฺมา "อปฺปมญฺา"ติ
วุจฺจนฺติ. อปฺปมาณา หิ สตฺตา เอตาสํ โคจรภูตา, เอกสตฺตสฺสาปิ จ เอตฺตเก
ปเทเส เมตฺตาทโย ภาเวตพฺพาติ เอวํ ปมาณํ อคฺคเหตฺวา สกลผรณวเสเนว
ปวตฺตาติ. เตน วุตฺตํ:-
                 "วิสุทฺธิมคฺคาทิวสา จตสฺโส
                  หิตาทิอาการวสา ปนาสํ
                  กโม ปวตฺตนฺติ จ อปฺปมาเณ
                  ตา โคจเร เยน ตทปฺปมญฺา"ติ.
     เอวํ อปฺปมาณโคจรตาย เอกลกฺขณาสุ จาปิ เอตาสุ ปุริมา ติสฺโส
ติกจตุกฺกชฺฌานิกาว โหนฺติ. กสฺมา? โสมนสฺสาวิปฺปโยคโต. กสฺมา ปนาสํ
โสมนสฺเสน อวิปฺปโยโคติ? โทมนสฺสสมุฏฺิตานํ พฺยาปาทาทีนํ นิสฺสรณตฺตา.
ปจฺฉิมา ปน อวเสสเอกชฺฌานิกาว. กสฺมา? อุเปกฺขาเวทนาสมฺปโยคโต.
น หิ สตฺเตสุ มชฺฌตฺตาการปฺปวตฺตา พฺรหฺมวิหารุเปกฺขา อุเปกฺขาเวทนํ วินา
ปวตฺตตีติ. ๒-
                        พฺรหฺมวิหารกถา นิฏฺิตา.
                          -------------
@เชิงอรรถ: ๑ ม. ปุน       ๒   ฉ.ม. วตฺตตีติ

             อรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย เล่มที่ ๕๓ หน้า ๒๔๖-๒๕๑.
http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_th.php?B=53&A=6164&modeTY=1
             The Pali Atthakatha in Roman :-
http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_rm.php?B=53&A=6164&modeTY=1
             อ่านอรรถกถาแปลไทย :-
http://84000.org/tipitaka/attha/attha.php?b=34&i=190
             เนื้อความพระไตรปิฎกฉบับหลวง :-
http://84000.org/tipitaka/read/r.php?B=34&A=1921
             พระไตรปิฎกฉบับบาลีอักษรไทย :-
http://84000.org/tipitaka/read/pali_read.php?B=34&A=1496
             The Pali Tipitaka in Roman Character :-
http://84000.org/tipitaka/read/roman_read.php?B=34&A=1496
             สารบัญพระไตรปิฎกเล่มที่ ๓๔
http://84000.org/tipitaka/read/?index_34