ขอนอบน้อมแด่
พระผู้มีพระภาคอรหันตสัมมาสัมพุทธเจ้า
                      พระองค์นั้น
บทนำ พระวินัยปิฎก พระสุตตันตปิฎก พระอภิธรรมปิฎก ค้นพระไตรปิฎก ชาดก หนังสือธรรมะ
อ่านหน้า[ต่าง] แรกอ่านหน้า[ต่าง] ที่แล้วแสดงหมายเลขหน้า
ในกรณี :- 
   บรรทัดแรกของแต่ละหน้าอ่านหน้า[ต่าง] ถัดไปอ่านหน้า[ต่าง] สุดท้าย คลิกเพื่อเปลี่ยน ฐญ เป็นแบบดั้งเดิม  
อรรถกถาเล่มที่ ๕๓ ภาษาบาลีอักษรไทย สงฺคณี.อ. (อฏฺฐสาลินี)

                         กามาวจรกุสลวณฺณนา
                     กามาวจรกุสลปทภาชนียวณฺณนา
     [๑] อิทานิ ยถานิกฺขิตฺตาย มาติกาย สงฺคหิเต ธมฺเม ปเภทโต ทสฺเสตุํ
"กตเม ธมฺมา กุสลา"ติ อิทํ ปทภาชนียํ อารทฺธํ. ตตฺถ ยเทตํ "ยสฺมึ สมเย
กามาวจรํ กุสลํ จิตฺตํ อุปฺปนฺนํ โหตี"ติ ปฐมํ กามาวจรํ กุสลํ ทสฺสิตํ, ตสฺส
ตาว นิทฺเทเส ธมฺมววฏฺฐานวาโร สงฺคหวาโร สุญฺญตวาโรติ ตโย มหาวารา โหนฺติ.
เตสุ ธมฺมววฏฺฐานวาโร อุทฺเทสนิทฺเทสวเสน ทฺวิธา ฐิโต, เตสุ อุทฺเทสวารสฺส
@เชิงอรรถ:  ก. สีลวินาสกา. เอวมุปริปิ    ฉ.ม. วิสุทฺธิภาวํ สมฺปตฺตา     ฉ. สํวิชฺชนํ
ปุจฺฉา สมยนิทฺเทโส ธมฺมุทฺเทโส อปฺปนาติ จตฺตาโร ปริจฺเฉทา. เตสุ กตเม
ธมฺมา กุสลาติ อยํ ปุจฺฉา  นาม. ยสฺมึ สมเย กามาวจรํ กุสลํ จิตฺตํ อุปฺปนฺนํ
โหติ ฯเปฯ ตสฺมึ สมเยติ อยํ สมยนิทฺเทโส นาม. ผสฺโส โหติ ฯเปฯ
อวิกฺเขโป โหตีติ อยํ ธมฺมุทฺเทโส นาม. เย วา ปน ตสฺมึ สมเย อญฺเญปิ
อตฺถิ ปฏิจฺจสมุปฺปนฺนา อรูปิโน ธมฺมา, อิเม ธมฺมา กุสลาติ อยํ อปฺปนา นาม.
     เอวํ จตูหิ ปริจฺเฉเทหิ ฐิตสฺส อุทฺเทสวารสฺส ยฺวายํ ปฐโม ปุจฺฉาปริจฺเฉโท.
ตตฺถ "กตเม ธมฺมา กุสลา"ติ อยํ กเถตุกมฺยตาปุจฺฉา. ปญฺจวิธา หิ ปุจฺฉา
อทิฏฺฐโชตนาปุจฺฉา ทิฏฺฐสํสนฺทนาปุจฺฉา วิมติจฺเฉทนาปุจฺฉา อนุมติปุจฺฉา
กเถตุกมฺยตาปุจฺฉาติ.  เอตาสํ อิทํ นานตฺตํ:-
     กตมา อทิฏฺฐโชตนาปุจฺฉา ๑-? ปกติยา ลกฺขณํ อญฺญาตํ โหติ อทิฏฺฐํ อตุลิตํ
อตีริตํ อวิภูตํ อวิภาวิตํ, ตสฺส ญาณาย ทสฺสนาย ตุลนาย ตีรณาย วิภูตาย ๒-
วิภาวนตฺถาย ปญฺหํ ปุจฺฉติ. อยํ อทิฏฺฐโชตนาปุจฺฉา.
     กตมา ทิฏฺฐสํสนฺทนาปุจฺฉา? ปกติยา ลกฺขณํ ญาตํ โหติ ทิฏฺฐํ ตุลิตํ
ตีริตํ วิภูตํ วิภาวิตํ, โส อญฺเญหิ ปณฺฑิเตหิ สทฺธึ สํสนฺทนตฺถาย ปญฺหํ ปุจฺฉติ.
อยํ ทิฏฺฐสํสนฺทนาปุจฺฉา.
     กตมา วิมติจฺเฉทนาปุจฺฉา? ปกติยา สํสยปกฺขนฺโต ๓- โหติ วิมติปกฺขนฺโต
เทฺวฬฺหกชาโต "เอวํ นุ โข, นนุ โข, กินฺนุ โข, กถนฺนุ โข"ติ, โส วิมติจฺเฉทนตฺถาย
ปญฺหํ ปุจฺฉติ. อยํ วิมติจฺเฉทนาปุจฺฉา.
     กตมา อนุมติปุจฺฉา? ภควา ภิกฺขูนํ อนุมติยา ปญฺหํ ปุจฺฉติ "ตํ กึ มญฺญถ
ภิกฺขเว รูปํ นิจฺจํ วา อนิจฺจํ วา"ติ. อนิจฺจํ ภนฺเต. ยํ ปนานิจฺจํ, ทุกฺขํ วา
ตํ สุขํ วาติ. ทุกฺขํ ภนฺเต. ยํ ปนานิจฺจํ ทุกฺขํ วิปริณามธมฺมํ, กลฺลํ นุ ตํ
สมนุปสฺสิตุํ "เอตํ มม, เอโสหมสฺมิ, เอโส เม อตฺตา"ติ. โน เหตํ ภนฺเตติ. ๔-
อยํ อนุมติปุจฺฉา.
@เชิงอรรถ:  ขุ. มหา. ๒๙/๑๕๐ (ตุวฏฺฏกสุตฺตนิทฺเทส),
@ขุ. จูฬ. ๓๐/๑๒ (ปุณฺณกมาณวปญฺหานิทฺเทส)
@ ฉ. วิภูตตฺถาย    ฉ.ม. สํสยปกฺขนฺโท. เอวมุปริปิ
@ วินย. ๔/๒๑/๑๘, สํ.ข. ๑๗/๗๙/๗๒
     กตมา กเถตุกมฺยตาปุจฺฉา? ภควา ภิกฺขูนํ กเถตุกมฺยตาย ปญฺหํ ปุจฺฉติ
"จตฺตาโรเม ภิกฺขเว สติปฏฺฐานา, กตเม จตฺตาโร"ติ. ๑- อยํ กเถตุกมฺยตาปุจฺฉาติ.
ตตฺถ พุทฺธานํ ปุริมา ติสฺโส ปุจฺฉา นตฺถิ, กสฺมา? พุทฺธานํ หิ ตีสุ อทฺธาสุ
กิญฺจิ สงฺขตํ อทฺธาวินิมุตฺตํ วา อสงฺขตํ อทิฏฺฐํ อนญฺญาตํ อโชติตํ อตุลิตํ
อตีริตํ อวิภูตํ อวิภาวิตํ นาม นตฺถิ, เตน เตสํ อทิฏฺฐโชตนาปุจฺฉา นตฺถิ. ยํ ปน
ภควตา อตฺตโน ญาเณน ปฏิวิทฺธํ, ตสฺส อญฺเญน สมเณน วา พฺราหฺมเณน วา
เทเวน วา มาเรน วา พฺรหฺมุนา วา สทฺธึ สํสนฺทนกิจฺจํ นตฺถิ, เตนสฺส ทิฏฺฐสํสนฺทนา
ปุจฺฉา นตฺถิ. ยสฺมา ปเนส อกถํกถี ติณฺณวิจิกิจฺโฉ สพฺพธมฺเมสุ วิหตสํสโย, เตนสฺส
วิมติจฺเฉทนาปุจฺฉา นตฺถิ. อิตรา ปน เทฺว ปุจฺฉา ภควโต อตฺถิ. ตาสุ อยํ
"กเถตุกมฺยตาปุจฺฉา"ติ เวทิตพฺพา.
     ตตฺถ "กตเม"ติ ปเทน นิทฺทิสิตพฺพธมฺเม ปุจฺฉติ, "ธมฺมา กุสลา"ติ หิ
วจนมตฺเตน "กึ กตา, กึ วา กโรนฺตี"ติ น สกฺกา ญาตุํ. "กตเม"ติ วุตฺเต ปน
เนสํ ปุฏฺฐภาโว ปญฺญายติ, เตน วุตฺตํ "กตเมติ ปเทน นิทฺทิสิตพฺพธมฺเม
ปุจฺฉตี"ติ. "ธมฺมา กุสลา"ติ ปททฺวเยน ปุจฺฉาย ปุฏฺฐธมฺเม ทสฺเสติ, เตสํ อตฺโถ
เหฏฺฐา ปกาสิโตเอว.
     กสฺมา ปเนตฺถ มาติกาย วิย "กุสลา ธมฺมา"ติ อวตฺวา "ธมฺมา กุสลา"ติ
ปทานุกฺกโม กโตติ. ปเภทโต ธมฺมานํ เทสนํ ทีเปตฺวา ปเภทวนฺตทสฺสนตฺถํ.
อิมสฺมึ หิ อภิธมฺเม ธมฺมาว เทเสตพฺพา, เต จ กุสลาทีหิ  ปเภเทหิ อเนกปฺปเภทา,
ตสฺมา ธมฺมาเอว อิธ เทเสตพฺพา. นายํ โวหารเทสนา, เต จ อเนกปฺปเภทโต
เทเสตพฺพา, น ธมฺมมตฺตโต. ปเภทโต หิ เทสนา ฆนวินิพฺโภคปฏิสมฺภิทาญาณาวหา
โหตีติ "กุสลา ธมฺมา"ติ เอวํ ปเภทโต ธมฺมานํ เทสนํ ทีเปตฺวา อิทานิ เย
เตน ปเภเทน เทเสตพฺพา ธมฺมา, เต ทสฺเสตุํ อยํ "กตเม ธมฺมา กุสลา"ติ
ปทานุกฺกโม กโตติ เวทิตพฺโพ. ปเภทวนฺเตสุ หิ ทสฺสิเตสุ ปเภโท ทสฺสิยมาโน
ยุชฺชติ, สุวิญฺเญยฺโย จ โหตีติ.
     อิทานิ ยสฺมึ สมเย กามาวจรํ กุสลํ จิตฺตนฺติ เอตฺถ:-
@เชิงอรรถ:  ที.ม. ๑๐/๓๗๓/๒๔๘
              สมเย นิทฺทิสิ จิตฺตํ         จิตฺเตน สมยํ มุนิ
              นิยเมตฺวาน ทีเปตุํ         ธมฺเม ตตฺถ ปเภทโต.
     "ยสฺมึ สมเย กามาวจรํ กุสลํ จิตฺตนฺ"ติ หิ นิทฺทิสนฺโต ภควา สมเย
จิตฺตํ นิทฺทิสิ. กึการณา? เตน สมยนิยมิเตน จิตฺเตน ปริโยสาเน "ตสฺมึ สมเย"ติ
เอวํ สมยํ นิยมิตฺวา ๑- อถ วิชฺชมาเนปิ สมยนานตฺเต ยสฺมึ สมเย จิตฺตํ โหติ,
ตสฺมึเยว สมเย ผสฺโส โหติ เวทนา โหตีติ เอวํ ตสฺมึ จิตฺตนิยมิเต สมเย เอเต
สนฺตติสมูหกิจฺจารมฺมณฆนวเสน ทุรนุโพธปฺปเภเท ผสฺสเวทนาทโย ธมฺเม โพเธตุนฺติ
อตฺโถ.
     อิทานิ ยสฺมึ สมเยติอาทีสุ อยํ อนุปุพฺพปทวณฺณนา:- ยสฺมินฺติ อนิยมโต
ภุมฺมนิทฺเทโส. สมเยติ อนิยมนิทฺทิฏฺฐปริทีปนํ. เอตฺตาวตา อนิยมโต สมโย
นิทฺทิฏฺโฐ โหติ. ตตฺถ สมยสทฺโท:-
              สมวาเย ขเณ กาเล        สมูเห เหตุทิฏฺฐิสุ
              ปฏิลาเภ ปหาเน จ         ปฏิเวเธ จ ทิสฺสติ.
     ตถา หิสฺส "อปฺเปว นาม เสฺวปิ อุปสงฺกเมยฺยาม กาลญฺจ สมยญฺจ
อุปาทายา"ติ ๒- เอวมาทีสุ สมวาโย อตฺโถ. "เอโกว โข ภิกฺขเว ขโณ จ สมโย จ
พฺรหฺมจริยวาสายา"ติอาทีสุ ๓- ขโณ. "อุณฺหสมโย ปริฬาหสมโย"ติอาทีสุ ๔- กาโล.
"มหาสมโย ปวนสฺมินฺ"ติอาทีสุ ๕- สมูโห. "สมโยปิ โข เต ภทฺทาลิ อปฺปฏิวิทฺโธ
อโหสิ, ภควา โข สาวตฺถิยํ วิหรติ, ภควาปิ มํ ชานิสฺสติ `ภทฺทาลิ นาม ภิกฺขุ
สตฺถุ สาสเน สิกฺขาย อปริปูรการี'ติ. ๖- อยมฺปิ โข เต ภทฺทาลิ สมโย อปฺปฏิวิทฺโธ
อโหสี"ติอาทีสุ  ๗- เหตุ. "เตน โข ปน สมเยน อุคฺคาหมาโน ปริพฺพาชโก
สมณมุณฺฑิกาปุตฺโต ๘- สมยปฺปวาทเก ตินฺทุกาจีเร ๙- เอกสาลเก มลฺลิกาย อาราเม
ปฏิวสตี"ติอาทีสุ ๑๐- ทิฏฺฐิ.
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. นิยเมตฺวาน       ที.สี. ๙/๔๔๗/๑๙๗      องฺ. อฏฺฐก. ๒๓/๒๙/๑๘๖
@ วินย. ๒/๓๕๘/๒๘๒      ที.ม. ๑๐/๓๓๒/๒๑๖     ก. อปริปูรีการีติ
@ ม.ม. ๑๓/๑๓๕/๑๑๑     สี. สมณมณฺฑิกาปุตฺโต     ก. ติณฺฑุกาจิเร
@๑๐ ม.ม. ๑๓/๒๖๐/๒๓๔
            "ทิฏฺเฐ ธมฺเม จ โย อตฺโถ        โย จตฺโถ สมฺปรายิโก
             อตฺถาภิสมยา ธีโร              ปณฺฑิโตติ ปวุจฺจตี"ติ-
อาทีสุ ๑- ปฏิลาโภ. "สมฺมา มานาภิสมยา อนฺตมกาสิ ทุกฺขสฺสา"ติอาทีสุ ๒- ปหานํ.
"ทุกฺขสฺส ปีฬนฏฺโฐ สงฺขตฏฺโฐ สนฺตาปฏฺโฐ วิปริณามฏฺโฐ อภิสมยฏฺโฐ"ติอาทีสุ ๓-
ปฏิเวโธ. เอวมเนเกสุ สมเยสุ:-
             สมวาโย ขโณ กาโล            สมูโห เหตุเยว จ
             เอเต ปญฺจาปิ วิญฺเญยฺยา         สมยา อิธ วิญฺญุนา.
     "ยสฺมึ สมเย กามาวจรํ  กุสลนฺ"ติ อิมสฺมึ หิ กุสลาธิกาเร เตสุ นวสุ
สมเยสุ เอเต สมวายาทโย ปญฺจ สมยา ปณฺฑิเตน เวทิตพฺพา.
             เตสุ ปจฺจยสามคฺคี              สมวาโย ขโณ ปน
             เอโก จ นวโม เญยฺโย          จกฺกานิ จตุโรปิ วา.
     ยา หิ เอสา สาธารณผลนิปฺผาทกตฺเตน สณฺฐิตา ปจฺจยานํ สามคฺคี, สา
อิธ "สมวาโย"ติ ญาตพฺพา. "เอโกว โข ภิกฺขเว ขโณ จ สมโย จ
พฺรหฺมจริยวาสายา"ติ ๔- เอวํ วุตฺโต ปน นวโม ขโณ "เอโก ขโณ"ติ เวทิตพฺโพ.
ยานิ วา ปเนตานิ "จตฺตาริมานิ ภิกฺขเว จกฺกานิ,  เยหิ สมนฺนาคตานํ เทวมนุสฺสานํ
จตุจกฺกํ ปวตฺตตี"ติ เอตฺถ ปฏิรูปเทสวาโส สปฺปุริสูปสฺสโย ๕- อตฺตสมฺมาปณิธิ
ปุพฺเพ จ กตปุญฺญตาติ ๖- จตฺตาริ จกฺกานิ วุตฺตานิ, ตานิ วา เอกชฺฌํ กตฺวา
โอกาสฏฺเฐน "ขโณ"ติ เวทิตพฺพานิ. ๗- ตานิ หิ จตุจกฺกานิ กุสลุปฺปตฺติยา
โอกาสภูตานิ.
     เอวํ สมวายญฺจ ขณญฺจ ญตฺวา อิตเรสุ:-
             ตํ ตํ อุปาทาย ปญฺญตฺโต          กาโล โวหารมตฺตโก
             ปุญฺโช ผสฺสาทิธมฺมานํ            สมูโหติ วิภาวิโต.
     "จิตฺตกาโล รูปกาโล"ติอาทินา นเยน ธมฺเม วา "อตีโต อนาคโต"ติอาทินา
นเยน ธมฺมวุตฺตึ วา "วีชกาโล องฺกุรกาโล"ติอาทินา นเยน ธมฺมปฏิปาฏึ
@เชิงอรรถ:  สํ.ส. ๑๕/๑๒๙/๑๐๖           ม.มู. ๑๒/๒๘/๑๖     ขุ.ปฏิ. ๓๑/๘/๓๑๘
@ องฺ. อฏฺฐก. ๒๓/๒๙/๑๘๖     ฉ.ม. สปฺปุริสูปนิสฺสโย
@ องฺ. จตุกฺก. ๒๑/๓๑/๓๗      สี. เวทิตพฺโพ
วา "อุปฺปาทกาโล ชรากาโล"ติอาทินา นเยน ธมฺมลกฺขณํ วา "เวทยิตกาโล ๑-
สญฺชานนกาโล"ติอาทินา นเยน ธมฺมกิจฺจํ วา "นฺหานกาโล ปานกาโล"ติอาทินา
นเยน สตฺตกิจฺจํ วา "คมนกาโล ฐานกาโล"ติอาทินา นเยน อิริยาปถํ วา
"ปุพฺพโณฺห สายโณฺห ทิวา รตฺตี"ติอาทินา นเยน จนฺทิมสุริยาทิปริวตฺตนํ วา
"อฑฺฒมาโส มาโส"ติอาทินา นเยน อโหรตฺตาทิสงฺขาตํ กาลสญฺจยํ วาติ เอวํ
ตํ ตํ อุปาทาย ปญฺญตฺโต กาโล นาม. โส ปเนส สภาวโต อวิชฺชมานตฺตา
ปญฺญตฺติมตฺตโกเอวาติ เวทิตพฺโพ. โย ปเนส ผสฺสเวทนาทีนํ ธมฺมานํ ปุญฺโช, โส
อิธ "สมูโห"ติ วิภาวิโต. เอวํ กาลสมูเหปิ ญตฺวา อิตโร ปน:-
            เหตูติ ปจฺจโย เจตฺถ ๒-         ตสฺส ทฺวารวเสน วา
            อเนกภาโวปิ วิญฺเญยฺโย          ปจฺจยานํ วเสน วา.
     เอตฺถ หิ ปจฺจโยว เหตุ นาม. ตสฺส ทฺวารานํ วา ปจฺจยานํ วา วเสน
อเนกภาโว เวทิตพฺโพ. กถํ? จกฺขุทฺวาราทีสุ หิ อุปฺปชฺชมานานํ จกฺขุวิญฺญาณาทีนํ
จกฺขุรูปอาโลกมนสิการาทโย ปจฺจยา. มหาปกรเณ จ "เหตุปจฺจโย อารมฺมณปจฺจโย"ติ-
อาทินา นเยน จตุวีสติ ปจฺจยา วุตฺตา, เตสุ ฐเปตฺวา วิปากปจฺจยญฺจ
ปจฺฉาชาตปจฺจยญฺจ เสสา กุสลธมฺมานํ ปจฺจยา โหนฺติเยว. เต สพฺเพปิ อิธ เหตูติ
อธิปฺเปตา. เอวมสฺส อิมินา ทฺวารวเสน วา ปจฺจยวเสน วา อเนกภาโว เวทิตพฺโพ.
เอวเมเต สมวายาทโย ปญฺจ อตฺถา อิธ สมยสทฺเทน ปริคฺคหิตาติ เวทิตพฺพา.
     กสฺมา ปน เอเตสุ ยงฺกิญฺจิ เอกํ อปริคฺคเหตฺวา สพฺเพสํ ปริคฺคโห กโตติ?
เตน เตน ตสฺส ตสฺส อตฺถวิเสสสฺส ทีปนโต. เอเตสุ หิ สมวายสงฺขาโต สมโย
อเนกเหตุโต วุตฺตึ ทีเปติ. เตน เอกการณวาโท ปฏิเสธิโต โหติ. สมวาโย จ นาม
สาธารณผลนิปฺผาทเน อญฺญมญฺญาเปกฺโข โหติ. ตสฺมา "เอโก กตฺตา นาม นตฺถี"ติ
อิมมฺปิ อตฺถํ ทีเปติ, สภาเวน หิ การเณ สติ การณนฺตราเปกฺขา อยุตฺตาติ.
เอวํ เอกสฺส กสฺสจิ การกสฺส อภาวทีปเนน "สยํ กตํ สุขทุกฺขนฺ"ติอาทิ ปฏิเสธิตํ
โหติ.
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. เวทิยนกาโล       ฉ.ม. ปจฺจโยเวตฺถ
     ตตฺถ สิยา "ยํ วุตฺตํ `อเนกเหตุโต วุตฺตึ ทีเปตี'ติ, ตํ น ยุตฺตํ.
กึการณา? อสามคฺคิยํ อเหตูนํ สามคฺคิยมฺปิ อเหตุภาวาปตฺติโต, น หิ เอกสฺมึ อนฺเธ
ทฏฺฐุํ อสกฺโกนฺเต อนฺธสตํ ปสฺสตี"ติ. โน น ยุตฺตํ. สาธารณผลนิปฺผาทกตฺเตน ๑-
หิ ฐิตภาโว สามคฺคี, น อเนเกสํ สโมธานมตฺตํ, น จ อนฺธานํ ทสฺสนํ นาม
สาธารณผลํ. กสฺมา? อนฺธสเต สติปิ ตสฺส อภาวโต. จกฺขาทีนํ ปน ตํ สาธารณผลํ,
เตสํ ภาเว ภาวโต. อสามคฺคิยํ อเหตูนมฺปิ จ สามคฺคิยํ เหตุภาโว สิทฺโธ. สฺวายํ
อสามคฺคิยํ ผลาภาเวน สามคฺคิยญฺจสฺส ภาเวน เวทิตพฺโพ, จกฺขาทีนํ หิ เวกลฺเล
จกฺขุวิญฺญาณาทีนํ อภาโว อเวกลฺเล จ ภาโว ปจฺจกฺขสิทฺโธ โลกสฺสาติ. อยํ ตาว
สมวายสงฺขาเตน สมเยน อตฺโถ ทีปิโต.
     โย ปเนส อฏฺฐหิ อกฺขเณหิ  วิวชฺชิโต ๒- นวโม ขโณ ปฏิรูปเทสวาสาทิโก
จ จตุจกฺกสงฺขาโต โอกาสฏฺเฐน ขโณ วุตฺโต, โส มนุสฺสตฺตพุทฺธุปฺปาทสทฺธมฺมสฺสวน-
สมฺมาทิฏฺฐีติอาทิกํ ๓- ขณสามคฺคึ วินา นตฺถิ, มนุสฺสตฺตาทีนํ จ
กาณกจฺฉโปปมาทีหิ ๔- ทุลฺลภภาโว.  อิติ ขณสฺส ทุลฺลภตฺตา สุฏฺฐุตรํ ขณายตฺตํ
โลกุตฺตรธมฺมานํ อุปการภูตํ กุสลํ ทุลฺลภเมว. เอวเมเตสุ ขณสงฺขาโต สมโย
กุสลุปฺปตฺติยา ทุลฺลภภาวํ ทีเปติ. เอวํ ทีเปนฺเตน ฐาเนน ๕- อธิคตขณานํ
ขณายตฺตสฺส ตสฺส กุสลสฺส อนุฏฺฐาเนน โมฆขณํ กุรุมานานํ ปมาทวิหาโร ปฏิเสธิโต
โหติ. อยํ ขณสงฺขาเตน สมเยน อตฺโถ ทีปิโต.
     โย ปเนตสฺส กุสลสฺส จิตฺตสฺส ปวตฺติกาโล นาม โหติ, โส อติปริตฺโต,
สา จสฺส อติปริตฺตตา "ยถา จ ภิกฺขเว ตสฺส ปุริสสฺส ชโว, ยถา จ จนฺทิมสุริยานํ
ชโว, ยถา จ ยา เทวตา จนฺทิมสุริยานํ ปุรโต ธาวนฺติ, ตาสํ เทวตานํ ชโว,
ตโต สีฆตรํ อายุสงฺขารา ขียนฺตี"ติ ๖- อิมสฺส  สุตฺตสฺส อฏฺฐกถาวเสน เวทิตพฺพา.
ตตฺร หิ โส รูปชีวิตินฺทฺริยสฺส ตาว ปริตฺตโก กาโล วฺตฺโต. ยาว ปจฺจฺปฺปนฺนํ ๗-
@เชิงอรรถ:  ม. สาธารณผลนิปฺผาทกฏฺเฐน          ฉ.ม. ปริวชฺชิโต
@ ฉ.ม. มนุสฺสตฺตพุทฺธุปฺปาทสทฺธมฺมฏฺฐิติอาทิกํ,
@สี. มนุสฺสตฺตพุทฺธุปฺปาทสมฺมาทิฏฺฐิอาทิกํ    ม.อุ. ๑๔/๒๕๒/๒๒๐
@ ฉ.ม. อเนน      สํ.นิ. ๑๖/๒๒๘/๒๕๒      ฉ.ม. ปฏุปฺปนฺนํ, สี. ปนุปฺปนฺนํ
รูปํ ติฏฺฐติ, ตาว โสฬส จิตฺตานิ อุปฺปชฺชิตฺวา ภิชฺชนฺติ. อิติ เตสํ
กาลปริตฺตตาย อุปมาปิ นตฺถิ. เตเนวาห "ยาวญฺจิทํ ภิกฺขเว อุปมาปิ น
สุกรา, ยาว ลหุปริวตฺตํ จิตฺตนฺ"ติ. ๑- เอวเมเตสุ กาลสงฺขาโต สมโย
กุสลจิตฺตปฺปวตฺติกาลสฺส อติปริตฺตตํ ทีเปติ. เอวํ ทีเปนฺเตน ฐาเนน
อติปริตฺตกาลตาย วิชฺชุโตภาเสน ๒- มุตฺตาวุณนํ วิย ทุปฺปฏิวิทฺธมิทํ
จิตฺตํ, ตสฺมา เอตสฺส ปฏิเวเธ มหาอุสฺสาโห จ อาทโร จ
กตฺตพฺโพติ โอวาโท ทินฺโน โหติ. อยํ กาลสงฺขาเตน สมเยน อตฺโถ ทีปิโต.
     สมูหสงฺขาโต ปน สมโย อเนเกสมฺปิ สหุปฺปตฺตึ ทีเปติ. ผสฺสาทีนํ หิ
ธมฺมานํ ปุญฺโช "สมูโห"ติ วุตฺโต. ตสฺมิญฺจ อุปฺปชฺชมานํ จิตฺตํ สห เตหิ ธมฺเมหิ
อุปฺปชฺชตีติ อเนเกสํ สหุปฺปตฺติ ทีปิตา. เอวํ ทีเปนฺเตน ฐาเนน เอกสฺเสว ธมฺมสฺส
อุปฺปตฺติ ปฏิเสธิตา โหติ, อยํ สมูหสงฺขาเตน สมเยน อตฺโถ ทีปิโต.
     เหตุสงฺขาโต ปน สมโย ปรายตฺตวุตฺติตํ ทีเปติ. "ยสฺมึ สมเย"ติ หิ ปทสฺส
ยสฺมา "ยมฺหิ เหตุมฺหิ สติ อุปฺปนฺนํ โหตี"ติ อยมตฺโถ, ตสฺมา เหตุมฺหิ สติ
ปวตฺติโต ปรายตฺตวุตฺติตา ทีปิตา. เอวํ ทีเปนฺเตน ฐาเนน ธมฺมานํ
วสวตฺติตาธิมาโน ๓- ปฏิเสธิโต โหติ, อยํ เหตุสงฺขาเตน สมเยน อตฺโถ ทีปิโต โหติ.
     ตตฺถ ยสฺมึ สมเยติ กาลสงฺขาตสฺส สมยสฺส วเสน ยสฺมึ กาเลติ อตฺโถ,
สมูหสงฺขาตสฺส ยสฺมึ สมูเหติ, ขณสมวายเหตุสงฺขาตานํ ยสฺมึ ขเณ สติ, ยายํ
สามคฺคิยา สติ, ยมฺหิ เหตุมฺหิ สติ กามาวจรํ กุสลํ จิตฺตํ อุปฺปนฺนํ โหติ,
ตสฺมึเยว สติ ผสฺสาทโยปีติ อยมตฺโถ เวทิตพฺโพ. อธิกรณํ หิ กาลสงฺขาโต สมูหสงฺขาโต
จ สมโย ตตฺถ วุตฺตธมฺมานนฺติ อธิกรณวเสเนตฺถ ภุมฺมํ, ขณสมวายเหตุสงฺขาตสฺส จ
สมยสฺส ภาเวน เตสํ ภาโว ลกฺขิยตีติ ภาเวนภาวลกฺขณวเสเนตฺถ ภุมฺมํ.
     กามาวจรนฺติ "กตเม   ธมฺมา กามาวจรา, เหฏฺฐโต อวีจินิรยํ ปริยนฺตํ
กริตฺวา อุปริโต ปรนิมฺมิตวสวตฺตี เทเว อนฺโต กริตฺวาติอาทินา ๔- นเยน วุตฺเตสุ
กามาวจรธมฺเมสุ ปริยาปนฺนํ. ตตฺรายํ วจนตฺโถ:- อุทานโต เทฺว กามา วตฺถุกาโม
จ กิเลสกาโม จ. ตตฺถ กิเลสกาโม อตฺถโต ฉนฺทราโคว, วตฺถุกาโม เตภูมิกวฏฺฏํ.
@เชิงอรรถ:  องฺ. เอกก. ๒๐/๔๘/๙       ฉ.ม. วิชฺชุลโตภาเสน
@ ฉ.ม. สวสวตฺติตาภิมาโน     อภิ. ๓๔/๑๒๘๗/๒๙๔
กิเลสกาโม เจตฺถ กาเมตีติ กาโม, อิตโร ปน กามิยตีติ กาโม. ยสฺมึ ปน ปเทเส
ทุวิโธเปโส กาโม ปวตฺติวเสน อวจรติ, โส จตุนฺนํ อปายานํ มนุสฺสานํ ฉนฺนญฺจ
เทวโลกานํ วเสน เอกาทสวิโธ ปเทโส "กาโม เอตฺถ อวจรตี"ติ กามาวจโร
สสตฺถาวจโร วิย. ยถา หิ ยสฺมึ ปเทเส สสตฺถปุริสา อวจรนฺติ, โส วิชฺชมาเนสุปิ
อญฺเญสุ ทฺวิปฺปทจตุปฺปเทสุ อวจรนฺเตสุ เตสํ อภิลกฺขิตตฺตา "สสตฺถาวจโร"เตฺวว
วุจฺจติ. เอวํ วิชฺชมาเนสุปิ อญฺเญสุ รูปาวจราทีสุ ตตฺถ อวจรนฺเตสุ เตสํ
อภิลกฺขิตตฺตา อยํ ปเทโส "กามาวจโร"เตฺวว วุจฺจติ. สฺวายํ ยถา รูปภโว รูปํ,
เอวํ อุตฺตรปเท โลปํ กตฺวา "กาโม"เตฺวว วุจฺจติ. เอวมิทํ จิตฺตํ อิมสฺมึ
เอกาทสปเทสสงฺขาเต กาเม อวจรตีติ กามาวจรํ.
     กิญฺจาปิ หิ เอตํ รูปารูปภเวสุปิ อวจรติ, ยถา ปน สงฺคาเม อวจรณโต
"สงฺคามาวจโร"ติ ลทฺธนาโม นาโค นคเร จรนฺโตปิ "สงฺคามาวจโร"เตฺวว วุจฺจติ.
ถลชลจรา จ พหู ปาณาทโย อถเล อชเล จ ฐิตาปิ "ถลจฺจรา ชลจฺจรา"เตฺวว
วุจฺจนฺติ. เอวมิทํ อญฺญตฺถ อวจรนฺตมฺปิ กามาวจรเมวาติ เวทิตพฺพํ. อารมฺมณกรณวเสน
วา เอตฺถ กาโม อวจรตีติปิ กามาวจรํ. กามญฺเจส รูปารูปาวจเรสุปิ อวจรติ.
ยถา ปน "วทตีติ วจฺโฉ, มหิยํ เสตีติ มหิโส"ติ วุตฺเต น สตฺตา ยตฺตกา วทนฺติ,
มหิยํ วา เสนฺติ, สพฺเพสํ ตํ นามํ โหติ, เอวํ สมฺปทมิทํ เวทิตพฺพํ. อปิจ
กามภวสงฺขาเต กาเม ปฏิสนฺธึ อวจาเรตีติปิ กามาวจรํ.
     กุสลนฺติ กุจฺฉิตานํ สลนาทีหิ อตฺเถหิ กุสลํ. อปิจ อาโรคฺยฏฺเฐน
อนวชฺชฏฺเฐน โกสลฺยสมฺภูตฏฺเฐน จ กุสลํ, ยเถว หิ "กจฺจิ นุ โภโต กุสลนฺ"ติ ๑-
รูปกาเย อนาตุรตาย อเคลญฺเญน นิพฺยาธิตาย อาโรคฺยฏฺเฐน กุสลํ วุตฺตํ. เอวํ
อรูปธมฺเมว กิเลสาตุรตาย กิเลสเคลญฺญสฺส จ กิเลสพฺยาธิโน จ อภาเวน
อาโรคฺยฏฺเฐน กุสลํ เวทิตพฺพํ. กิเลสวชฺชสฺส ปน กิเลสโทสสฺส กิเลสทรถสฺส จ
อภาวา อนวชฺชฏฺเฐน กุสลํ, โกสลฺลํ วุจฺจติ ปญฺญา, โกสลฺลโต สมฺภูตตฺตา
โกสลฺยสมฺภูตฏฺเฐน กุสลํ.
@เชิงอรรถ:  ขุ.ชา. ๒๗/๑๔๖/๓๔๕, ขุ.ชา. ๒๘/๑๒๙/๕๑
     ญาณสมฺปยุตฺตํ ตาว เอวํ โหตุ, ญาณวิปฺปยุตฺตํ กถนฺติ? ตมฺปิ รุฬฺหิสทฺเทน
กุสลเมว, ยถา หิ ตาลปณฺเณหิ อกตฺวา กิลญฺชาทีหิ กตมฺปิ ตํสริกฺขตฺตา รุฬฺหิสทฺเทน
"ตาลปณฺณนฺ"เตฺวว ๑- วุจฺจติ, เอวํ ญาณวิปฺปยุตฺตมฺปิ "กุสลนฺ"เตฺวว เวทิตพฺพํ.
นิปฺปริยาเยน ปน ญาณสมฺปยุตฺตํ อาโรคฺยฏฺเฐน อนวชฺชฏฺเฐน โกสลฺยสมฺภูตฏฺเฐนาติ
ติวิเธนาปิ "กุสลนฺ"ติ นามํ ลภติ, ญาณวิปฺปยุตฺตํ ทุวิเธเนว. อิติ ยญฺจ
ชาตกปริยาเยน ยญฺจ พาหิรกสุตฺตปริยาเยน ยญฺจ อภิธมฺมปริยาเยน กุสลํ กถิตํ,
สพฺพนฺตนฺตีหิปิ อตฺเถหิ อิมสฺมึ จิตฺเต ลพฺภติ.
     ตเทตํ ลกฺขณาทิวเสน อนวชฺชสุขวิปากลกฺขณํ, อกุสลวิทฺธํสนรสํ,
โวทานปจฺจุปฏฺฐานํ, โยนิโสมนสิการปทฏฺฐานํ. ๒- อนวชฺชปทฏฺฐานํ วา
สาวชฺชปฏิปกฺขตฺตา ๒- วา อนวชฺชลกฺขณเมว กุสลํ, โวทานภาวรสํ,
อิฏฺฐวิปากปุจฺจุปฏฺฐานํ, ยถาวุตฺตปทฏฺฐานเมว. ลกฺขณาทีสุ หิ เตสํ
เตสํ ธมฺมานํ สภาโว วา สามญฺญํ วา ลกฺขณํ นาม, กิจฺจํ วา สมฺปตฺติ
วา รโส นาม, อุปฏฺฐานากาโร วา ผลํ วา ปจฺจุปฏฺฐานํ นาม.
อาสนฺนการณํ ปทฏฺฐานํ นาม. อิติ ยตฺถ ยตฺถ ลกฺขณาทีนิ วกฺขาม,
ตตฺถ ตตฺถ อิมินาว นเยน เตสํ นานตฺตํ เวทิตพฺพํ.
     จิตฺตนฺติ อารมฺมณํ จินฺเตตีติ จิตฺตํ, วิชานาตีติ อตฺโถ, ยสฺมา วา จิตฺตนฺติ
สพฺพจิตฺตสาธารโณ เอส สทฺโท, ตสฺมา ยเทตฺถ โลกิยกุสลากุสลมหากิริยจิตฺตํ, ตํ
ชวนวีถิวเสน อตฺตโน สนฺตานํ จิโนตีติ จิตฺตํ, วิปากํ กมฺมกิเลเสหิ จิตนฺติ
จิตฺตํ, อปิจ สพฺพมฺปิ ยถานุรูปโต จิตฺตตาย จิตฺตํ, จิตฺตกรณตาย จิตฺตนฺติ
เอวมฺเปตฺถ อตฺโถ เวทิตพฺโพ. ตตฺถ ยสฺมา อญฺญเทว สราคํ จิตฺตํ, อญฺญํ สโทสํ,
อญฺญํ สโมหํ, อญฺญํ กามาวจรํ, อญฺญํ รูปาวจราทิเภทํ, อญฺญํ รูปารมฺมณํ, อญฺญํ
สทฺทาทิอารมฺมณํ, รูปารมฺมเณสุ จาปิ อญฺญํ นีลารมฺมณํ, อญฺญํ ปีตาทิอารมฺมณํ,
สทฺทาทิอารมฺเณสุ เอเสว นโย. สพฺเพสุปิ เตสุ อญฺญํ หีนํ, อญฺญํ มชฺฌิมํ, อญฺญํ
ปณีตํ. หีนาทีสุปิ อญฺญํ ฉนฺทาธิปเตยฺยํ, อญฺญํ วิริยาธิปเตยฺยํ, อญฺญํ
จิตฺตาธิปเตยฺยํ, อญฺญํ วีมํสาธิปเตยฺยํ, ตสฺมาสฺส อิเมสํ
สมฺปยุตฺตภูมิอารมฺมณหีนมชฺฌิมปณีตาธิปตีนํ
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. ตาลวณฺฏนฺเตฺวว       ๒-๒ ฉ.ม. อวชฺชปฏิปกฺขตฺตา
วเสน จิตฺตตา เวทิตพฺพา. กามญฺเจตฺถ เอกเมว เอตํ ๑- จิตฺตํ น โหติ, จิตฺตานํ
ปน อนฺโตคธตฺตา เอเตสุ ยงฺกิญฺจิ เอกมฺปิ จิตฺตตาย "จิตฺตนฺ"ติ วตฺตุํ วฏฺฏติ.
เอวํ ตาว จิตฺตตาย จิตฺตํ.
     กถํ จิตฺตกรณตายาติ? โลกสฺมึ หิ จิตฺตกมฺมโต อุตฺตรึ อญฺญํ จิตฺตํ นาม นตฺถิ,
ตสฺมิมฺปิ จรณํ นาม จิตฺตํ อติจิตฺตเมว ๒- โหติ. ตํ กโรนฺตานํ จิตฺตการานํ
"เอวํวิธานิ เอตฺถ รูปานิ กตฺตพฺพานี"ติ ๓- จิตฺตสญฺญา อุปฺปชฺชติ, ตาย
จิตฺตสญฺญาย เลขาคหณรญฺชนอุชฺโชตนวตฺตนาทินิปฺผาทิตา จิตฺตกิริยา อุปฺปชฺชนฺติ.
ตโต จรณสงฺขาเต จิตฺเต อญฺญตรํ วิจิตฺตรูปํ นิปฺผชฺชติ. ตโต "อิมสฺส รูปสฺส อุปริ
อิทํ โหตุ, เหฏฺฐา อิทํ โหตุ, อุภยปสฺเส อิทนฺ"ติ จินฺเตตฺวา ยถาจินฺติเตน
กมฺเมน ๔- เสสจิตฺตรูปนิปฺผาทนํ โหติ. เอวํ ยงฺกิญฺจิ โลเก วิจิตฺตํ สิปฺปชาตํ,
สพฺพนฺตํ จิตฺเตเนว กริยติ. เอวมิมาย กรณวิจิตฺตตาย ตสฺส ตสฺส จิตฺตสฺส นิปฺผาทกํ
จิตฺตมฺปิ ตเถว จิตฺตํ โหติ. ยถาจินฺติตสฺส วา อนวเสสสฺส อภินิปฺผชฺชนโต ๕- ตโตปิ
จิตฺตเมว จิตฺตตรํ. เตนาห ภควา:-
         "ทิฏฺฐํ โว ภิกฺขเว จรณํ นาม จิตฺตนฺติ. เอวมฺภนฺเต. ตมฺปิ โข
     ภิกฺขเว จรณํ นาม จิตฺตํ จิตฺเตเนว จินฺติตํ, เตนปิ โข ภิกฺขเว จรเณน จิตฺเตน
     จิตฺตญฺเญว จิตฺตตรนฺ"ติ. ๖-
     ตถา ยเทตํ เทวมนุสฺสนิรยติรจฺฉานเภทาสุ คตีสุ กมฺมลิงฺคสญฺญาโวหาราทิเภทํ
อชฺฌตฺติกํ จิตฺตํ, ตมฺปิ จิตฺตกตเมว. กายกมฺมาทิเภทํ หิ ทานสีลวิหึสาสาเถยฺยาทิ-
นยปฺปวตฺตํ กุสลากุสลกมฺมํ จิตฺตนิปฺผาทิตํ กมฺมนานตฺตํ กมฺมนานตฺเตเนว
จ ตาสุ ตาสุ คตีสุ หตฺถปาทกณฺณอุทรคีวมุขาทิสณฺฐานภินฺนํ ลิงฺคนานตฺตํ,
ลิงฺคนานตฺตโต ยถาคหิตสณฺฐานวเสน "อยํ อิตฺถี, อยํ ปุริโส"ติ อุปฺปชฺชมานาย
สญฺญาย สญฺญานานตฺตํ, สญฺญานานตฺตโต สญฺญานุรูเปน "อิตฺถี"ติ วา "ปุริโส"ติ วา
โวหรนฺตานํ โวหารนานตฺตํ, โวหารนานตฺตวเสน ปน ยสฺมา "อิตฺถี ภวิสฺสามิ,
ปุริโส ภวิสฺสามิ, ขตฺติโย ภวิสฺสามิ, พฺราหฺมโณ ภวิสฺสามี"ติ เอวํ  ตสฺส ตสฺส
อตฺตภาวสฺส ชนกกมฺมํ กริยติ, ตสฺมา โวหารนานตฺตโต กมฺมนานตฺตํ, ตํ ปเนตํ
@เชิงอรรถ:   ฉ.ม. เอวํ         ม. อธิจิตฺตเมว         ฉ.ม. กาตพฺพานีติ
@ ฉ.ม. กเมน         ฉ.ม. อนิปฺผชฺชนโต      สํ.ข. ๑๗/๑๐๐/๑๑๙
กมฺมนานตฺตํ ยถาปตฺถิตํ ภวํ นิพฺพตฺเตนฺตํ ยสฺมา คติวเสน นิพฺพตฺเตติ, ตสฺมา
กมฺมนานตฺตโต คตินานตฺตํ กมฺมนานตฺเตเนว จ เตสํ เตสํ สตฺตานํ ตสฺสา ตสฺสา คติยา
อปาทกทฺวิปฺปาทกาทิตา, ตสฺสา ตสฺสา อุปปตฺติยา อุจฺจนีจาทิตา, ตสฺมึ ตสฺมึ
อตฺตภาเว สุวณฺณทุพฺพณฺณาทิตา, โลกธมฺเมสุ ลาภาลาภาทิตา จ ปญฺญายติ. ตสฺมา
สพฺพเมว ตํ เทวมนุสฺสนิรยติรจฺฉานเภทาสุ คตีสุ กมฺมลิงฺคสญฺญาโวหาราทิเภทํ
อชฺฌตฺติกํ จิตฺตํ จิตฺเตเนว กตนฺติ เวทิตพฺพํ. โสยมตฺโถ ๑- อิมสฺส สงฺคีตึ
อนารุฬฺหสฺส สุตฺตสฺส วเสน เวทิตพฺโพ. วุตฺตเญฺหตํ:-
     "กมฺมนานตฺตปุถุตฺตปฺปเภทววฏฺฐานวเสน ลิงฺคนานตฺตปุถุตฺตปฺปเภทววฏฺฐานํ
ภวติ, ลิงฺคนานตฺตปุถุตฺตปฺปเภทววฏฺฐานวเสน สญฺญานานตฺตปุถุตฺตปฺปเภทววฏฺฐานํ
ภวติ, สญฺญานานตฺตปุถุตฺตปฺปเภทววฏฺฐานวเสน โวหารนานตฺตปุถุตฺตปฺปเภทววฏฺฐานํ
ภวติ, โวหารนานตฺตปุถุตฺตปฺปเภทววฏฺฐานวเสน กมฺมนานตฺตปุถุตฺตปฺปเภทววฏฺฐานํ
ภวติ, กมฺมนานากรณํ ปฏิจฺจ สตฺตานํ คติยา นานากรณํ ปญฺญายติ อปทา ทุวิปฺปทา
จตุปฺปทา พหุปฺปทา รูปิโน อรูปิโน สญฺญิโน อสญฺญิโน เนวสญฺญีนาสญฺญิโน,
กมฺมนานากรณํ ปฏิจฺจ สตฺตานํ อุปปตฺติยา นานากรณํ ปญฺญายติ อุจฺจนีจตา
หีนปฺปณีตตา สุคตทุคฺคตตา, กมฺมนานากรณํ ปฏิจฺจ สตฺตานํ อตฺตภาเว นานากรณํ
ปญฺญายติ  สุวณฺณทุพฺพณฺณตา สุชาตทุชฺชาตตา สุสณฺฐิตทุสฺสณฺฐิตตา, กมฺมนานากรณํ
ปฏิจฺจ สตฺตานํ โลกธมฺเม นานากรณํ ปญฺญายติ ลาภาลาเภ ยสายเส นินฺทาปสํสาย
สุขทุกฺเข"ติ.
     อปรมฺปิ วุตฺตํ:-
             "กมฺมโต ลิงฺคโต เจว       ลิงฺคสญฺญา ปวตฺตเร
             สญฺญาโต เภทํ คจฺฉนฺติ       อิตฺถายํ ปุริโสติ วา.
             กมฺมุนา ๒- วตฺตตี ๓- โลโก  กมฺมุนา วตฺตตี ปชา
             กมฺมนิพนฺธนา สตฺตา         รถสฺสาณีว ยายโต. ๔-
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. สฺวายมตฺโถ             สี. กมฺมนา
@ ฉ. วตฺตเต. เอวมุปริปิ        ม.ม. ๑๓/๔๖๐/๔๕๒
                    กมฺเมน กิตฺตึ ลภเต ปสํสํ
                    กมฺเมน ชานิญฺจ วธญฺจ พนฺธํ
                    ตํ กมฺมนานากรณํ วิทิตฺวา
                    กสฺมา วเท นตฺถิ กมฺมนฺติ โลเก. ๑-
           กมฺมสฺสกา มาณว สตฺตา กมฺมทายาทา กมฺมโยนี กมฺมพนฺธู
     กมฺมปฏิสรณา, กมฺมํ สตฺเต วิภชติ ยทิทํ หีนปฺปณีตตายา"ติ. ๒-
     เอวํ อิมาย กรณจิตฺตตาย จิตฺตสฺส จิตฺตตา เวทิตพฺพา. สพฺพานิปิ หิ
เอตานิ วิจิตฺรานิ จิตฺเตเนว กตานิ. อลทฺโธกาสสฺส ปน จิตฺตสฺส, ยํ วา ปน
อวเสสปจฺจยวิกลํ, ตสฺส เอกจฺจจิตฺตกรณาภาวโต ยเทตํ จิตฺเตน กตํ อชฺฌตฺติกจิตฺตํ
วุตฺตํ, ตโตปิ จิตฺตเมว จิตฺตตรํ. เตนาห ภควา:-
          "นาหํ ภิกฺขเว อญญํ เอกนิกายมฺปิ สมนุปสฺสามิ เอวํ
     จิตฺตํ, ยถยิทํ ภิกฺขเว ติรจฺฉานคตา ปาณา, เตหิปิ โข ภิกฺขเว
     ติรจฺฉานคเตหิ ปาเณหิ จิตฺตญฺเญว จิตฺตตรนฺ"ติ. ๓-
     อุปฺปนฺนํ โหตีติ เอตฺถ วตฺตมานภูตาปคโตกาสกตภูมิลทฺธวเสน อุปฺปนฺนํ นาม
อเนกปฺปเภทํ, ตตฺถ สพฺพมฺปิ อุปฺปาทชราภงฺคสมงฺคีสงฺขาตํ วตฺตมานุปฺปนฺนํ นาม,
อารมฺมณรสํ อนุภวิตฺวา นิรุทฺธํ อนุภูตาปคตสงฺขาตํ กุสลากุสลํ, อุปฺปาทาทิตฺตยํ
อนุปตฺวา นิรุทฺธํ ภูตาปคตสงฺขาตํ เสสสงฺขตญฺจ ภูตาปคตุปฺปนฺนํ นาม, "ยานิสฺส
ตานิ ปุพฺเพ กตานิ กมฺมานี"ติ ๔- เอวมาทินา นเยน วุตฺตํ กมฺมํ อตีตมฺปิ สมานํ
อญฺญํ วิปากํ ปฏิพาหิตฺวา อตฺตโน วิปากสฺโสกาสํ กตฺวา ฐิตตฺตา, ตถา กโตกาสญฺจ
วิปากํ อนุปฺปนฺนมฺปิ สมานํ เอวํ กโตกาเส เอกนฺเตน อุปฺปชฺชนโต โอกาสกตุปฺปนฺนํ
นาม, ตาสุ ตาสุ ภูมีสุ อสมูหตํ อกุสลํ ภูมิลทฺธุปฺปนฺนํ นาม, เอตฺถ จ ภูมิยา
ภูมิลทฺธสฺส จ นานตฺตํ เวทิตพฺพํ:- ภูมีติ วิปสฺสนาย อารมฺมณภูตา เตภูมิกา ๕-
ปญฺจกฺขนฺธา. ภูมิลทฺธํ นาม เตสุ ขนฺเธสุ อุปฺปตฺติรหํ ๖- กิเลสชาตํ. เตน เหสา
ภูมิ
@เชิงอรรถ:  อภิ. ๓๗/๗๘๕/๔๕๓      ม.อุ. ๑๔/๒๘๙/๒๖๒
@ สํ.ข. ๑๗/๑๐๐/๑๑๙     ม.อุ. ๑๔/๒๔๘/๒๑๕
@ ฉ.ม. เตภูมกา         ฉ.ม. อุปฺปตฺตารหํ
ลทฺธา นาม โหติ. ตสฺมา "ภูมิลทฺธนฺ"ติ วุจฺจติ. เอวเมเตสุ จตูสุ อุปฺปนฺเนสุ อิธ
วตฺตมานุปฺปนฺนํ อธิปฺเปตํ.
     ตตฺรายํ วจนตฺโถ:- ปุพฺพนฺตโต อุทฺธํ อุปฺปาทาทิอภิมุขํ ปนฺนนฺติ อุปฺปนฺนํ.
อุปฺปนฺนสทฺโท ปเนส อตีเต ปฏิลทฺเธ สมุฏฺฐิเต อวิกฺขมฺภิเต อสมุจฺฉินฺเน
ขณตฺตยคเตติ อเนเกสุ อตฺเถสุ ทิสฺสติ. อยญฺหิ "เตน โข ปน ภิกฺขเว สมเยน กกุสนฺโธ
ภควา อรหํ สมฺมาสมฺพุทฺโธ โลเก อุปฺปนฺโน"ติ ๑- เอตฺถ อตีเต อาคโต. "อายสฺมโต
อานนฺทสฺส อติเรกจีวรํ อุปฺปนฺนํ โหตี"ติ ๒- เอตฺถ ปฏิลทฺเธ. "เสยฺยถาปิ ภิกฺขเว
อุปฺปนฺนํ มหาเมฆํ, ตเมนํ มหาวาโต อนฺตราเยว อนฺตรธาเปตี"ติ ๓- เอตฺถ สมุฏฺฐิเต.
"อุปฺปนฺนํ คมิยจิตฺตํ ทุปฺปฏิวิโนทิยญฺจ, ๔- อุปฺปนฺนุปฺปนฺเน ปาปเก อกุสเล
ธมฺเม ฐานโส อนฺตรธาเปตี"ติ ๕- เอตฺถ อวิกฺขมฺภิเต. "อริยํ อฏฺฐงฺคิกํ มคฺคํ
ภาเวนฺโต พหุลีกโรนฺโต อุปฺปนฺนุปฺปนฺเน ปาปเก อกุสเล ธมฺเม ฐานโส อนฺตราเยว
อนฺตรธาเปตี"ติ ๖- เอตฺถ อสมุจฺฉินฺเน. "อุปฺปชฺชมานํ อุปฺปนฺนนฺติ, อามนฺตา"ติ
๗- เอตฺถ ขณตฺตยคเต. สฺวายมิธาปิ ขณตฺตยคเตว ทฏฺฐพฺโพ. ตสฺมา อุปฺปนฺนํ โหตีติ
เอตฺถ ขณตฺตยคตํ โหติ, วตฺตมานํ โหติ, ปจฺจุปฺปนฺนํ โหตีติ อยํ สงฺเขปตฺโถ.
     "จิตฺตํ อุปฺปนฺนํ โหตี"ติ เจตํ เทสนาสีสเมว, น ปน จิตฺตํ เอกกเมว
อุปฺปชฺชติ. ตสฺมา ยถา "ราชา อาคโต"ติ วุตฺเต น ปริสํ ปหาย เอกโกว อาคโต,
ราชปริสาย ปน สทฺธึเยว อาคโตติ ปญฺญายติ, เอวมิทํ จิตฺตมฺปิ ปโรปณฺณาสกุสล-
ธมฺเมหิ สทฺธึเยว อุปฺปนฺนนฺติ เวทิตพฺพํ. ปุพฺพงฺคมฏฺเฐน ปน "จิตฺตํ อุปฺปนฺนํ
โหติ"จฺเจตํ ๘- วุตฺตํ.
     โลกิยธมฺมญฺหิ ปตฺวา จิตฺตํ เชฏฺฐกํ จิตฺตํ ธุรํ จิตฺตํ ปุพฺพงฺคมํ โหติ,
โลกุตฺตรธมฺมํ ปตฺวา ปญฺญา เชฏฺฐิกา ปญฺญา ธุรา ปญฺญา ปุพฺพงฺคมา. เตเนว
ภควา วินยปริยายํ ปตฺวา ปญฺหํ ปุจฺฉนฺโต "กึผสฺโสสิ, กึเวทโนสิ, กึสญฺโญสิ,
@เชิงอรรถ:  สํ.นิ. ๑๖/๑๔๓/๑๗๓       วินย. ๒/๔๖๑/๒      สํ.ม. ๑๙/๑๕๗/๔๗
@ วินย. ๘/๓๒๕/๒๗๙, องฺ. ปญฺจก. ๒๒/๑๖๐ ทุปฺปฏิวิโนทยสุตฺต   วินย. ๑/๑๖๕/๙๕
@ สํ.ม. ๑๙/๑๕๖/๔๗    อภิ. ๓๙/๘๑/๑๘   ฉ.ม. โหติจฺเจว
กึเจตโนสี"ติ อปุจฺฉิตฺวา "กึจิตฺโต ตฺวํ ภิกฺขู"ติ ๑- จิตฺตเมว ธุรํ กตฺวา
ปุจฺฉติ. "อเถยฺยจิตฺโต อหํ ภควา"ติ จ วุตฺเต "อนาปตฺติ อเถยฺยผสฺสสฺสา"ติอาทีนิ
อวตฺวา "อนาปตฺติ ภิกฺขุ อเถยฺยจิตฺตสฺสา"ติ ๒- วทติ.
     น เกวลญฺจ วินยปริยายํ, อญฺญมฺปิ ๓- โลกิยเทสนํ เทเสนฺโต จิตฺตเมว ธุรํ
กตฺวา เทเสติ. ยถาห "เย เกจิ ภิกฺขเว ธมฺมา อกุสลา อกุสลภาคิยา อกุสลปกฺขิกา,
สพฺเพ เต มโนปุพฺพงฺคมา, มโน เตสํ ธมฺมานํ ปฐมํ อุปฺปชฺชติ. ๔-
               มโนปุพฺพงฺคมา ธมฺมา      มโนเสฏฺฐา มโนมยา
               มนสา เจ ปทุฏฺเฐน       ภาสติ วา กโรติ วา
               ตโต นํ ทุกฺขมเนฺวติ       จกฺกํว วหโต ปทํ.
               มโนปุพฺพงฺคมา ธมฺมา      มโนเสฏฺฐา มโนมยา
               มนสา เจ ปสนฺเนน       ภาสติ วา กโรติ วา
               ตโต นํ สุขมเนฺวติ        ฉายาว อนุปายินี. ๕-
               จิตฺเตน นียติ โลโก       จิตฺเตน ปริกสฺสติ
               จิตฺตสฺส เอกธมฺมสฺส       สพฺเพว วสมนฺวคู. ๖-
     จิตฺตสงฺกิเลสา ภิกฺขเว สตฺตา สงฺกิลิสฺสนฺติ, จิตฺตโวทานา วิสุชฺฌนฺติ. ๗-
     ปภสฺสรมิทํ ภิกฺขเว จิตฺตํ, ตญฺจ โข อาคนฺตุเกหิ อุปกฺกิเลเสหิ
     อุปกฺกิลิฏฺฐํ. ๘-
     จิตฺเต คหปติ อรกฺขิเต กายกมฺมมฺปิ อรกฺขิตํ โหติ, วจีกมฺมมฺปิ อรกฺขิตํ
โหติ, มโนกมฺมมฺปิ อรกฺขิตํ โหติ. จิตฺเต คหปติ รกฺขิเต ฯเปฯ จิตฺเต คหปติ
พฺยาปนฺเน ฯเปฯ จิตฺเต คหปติ อพฺยาปนฺเน ฯเปฯ จิตฺเต คหปติ อวสฺสุเต
ฯเปฯ จิตฺเต คหปติ อนวสฺสุเต กายกมฺมมฺปิ อนวสฺสุตํ โหติ. วจีกมฺมมฺปิ อนวสฺสุตํ
โหติ. มโนกมฺมมฺปิ อนวสฺสุตํ โหตี"ติ. ๙-
     เอวํ โลกิยธมฺมํ ปตฺวา จิตฺตํ เชฏฺฐกํ โหติ, จิตฺตํ ธุรํ โหติ, จิตฺตํ
ปุพฺพงฺคมํ โหตีติ เวทิตพฺพํ. อิเมสุ ปน สุตฺเตสุ เอกํ วา เทฺว วา อคฺคเหตฺวา
สุตฺตานุรกฺขนตฺถาย สพฺพานิปิ คหิตานีติ เวทิตพฺพานิ.
@เชิงอรรถ:  วินย. ๑/๑๕๑/๘๔     วินย. ๑/๑๕๓/๘๖       ม. อปรมฺปิ
@ องฺ. เอกก. ๒๐/๕๖/๑๐   ขุ.ธ. ๒๕/๑-๒/๑๕    สํ.ส. ๑๕/๖๒/๔๔
@ สํ.ข. ๑๗/๑๐๐/๑๑๙      องฺ. เอกก. ๒๐/๕๑/๙    องฺ. ติก. ๒๐/๑๑๐/๒๕๕
     โลกุตฺตรธมฺมํ ปุจฺฉนฺโต ปน "กตรํ ผสฺสํ อธิคโตสิ. กตรํ เวทนํ. กตรํ สญฺญํ.
กตรํ เจตนํ. กตรํ จิตฺตนฺ"ติ อปุจฺฉิตฺวา "กตรํ ปญฺญํ ตฺวํ ภิกฺขุ อธิคโตสิ.
กึ ปฐมํ มคฺคปญฺญํ, อุทาหุ ทุติยํ ฯเปฯ ตติยํ ฯเปฯ จตุตฺถํ มคฺคปญฺญํ
อธิคโตสีติ ปญฺญํ เชฏฺฐิกํ ปญฺญํ ธุรํ กตฺวา ปุจฺฉติ. ปญฺญุตฺตรา สพฺเพ กุสลา
ธมฺมา น ปริหายนฺติ. ๑- ปญฺญา ปน กิมตฺถิยา. ๒- ปญฺญวโต ภิกฺขเว อริยสาวกสฺส
ตทนฺวยา สทฺธา สณฺฐาติ, ตทนฺวยํ วิริยํ สณฺฐาติ, ตทนฺวยา สติ สณฺฐาติ,
ตทนฺวโย สมาธิ สณฺฐาตี"ติ ๓- เอวมาทีนิ ปเนตฺถ สุตฺตานิ ทฏฺฐพฺพานิ. อิติ
โลกุตฺตรธมฺมํ ปตฺวา ปญฺญา เชฏฺฐิกา โหติ ปญฺญา ธุรา โหติ ปญฺญา ปุพฺพงฺคมา
โหตีติ เวทิตพฺพา. อยํ ปน โลกิยเทสนา, ตสฺมา จิตฺตํ ธุรํ กตฺวา เทเสนฺโต
"จิตฺตํ อุปฺปนฺนํ โหตี"ติ อาห.
     โสมนสฺสสหคตนฺติ สาตมธุรเวทยิตสงฺขาเตน โสมนสฺเสน สห เอกุปฺปาทาทิภาวํ
คตํ. อยํ ปน สหคตสทฺโท ตพฺภาเว โวกิณฺเณ นิสฺสเย อารมฺมเณ สํสฏฺเฐติ
อิเมสุ อตฺเถสุ ทิสฺสติ. ตตฺถ "ยายํ ตณฺหา โปโนพฺภวิกา ๔- นนฺทิราคสหคตา"ติ ๕-
ตพฺภาเว เวทิตพฺโพ. นนฺทิราคภูตาติ อตฺโถ. "ยา ภิกฺขเว วีมํสา โกสชฺชสหคตา
โกสชฺชสมฺปยุตฺตา"ติ ๖- โวกิณฺเณ เวทิตพฺโพ. อนฺตรนฺตรา อุปฺปชฺชมาเนน โกสชฺเชน
โวกิณฺณาติ อยเมตฺถ อตฺโถ. "อฏฺฐิกสญฺญาสหคตํ สติสมฺโพชฺฌงฺคํ ภาเวตี"ติ ๗-
นิสฺสเย เวทิตพฺโพ. อฏฺฐิกสญฺญํ นิสฺสาย อฏฺฐิกสญฺญํ ภาเวตฺวา ปฏิลทฺธนฺติ อตฺโถ.
"ลาภี โหติ รูปสหคตานํ วา สมาปตฺตีนํ, อรูปสหคตานํ วา"ติ ๘- อารมฺมเณ
เวทิตพฺโพ. รูปารูปารมฺมณานนฺติ อตฺโถ. "อิทํ สุขํ อิมาย ปีติยา สหคตํ โหติ
สหชาตํ สํสฏฺฐํ สมฺปยุตฺตนฺ"ติ ๙- สํสฏฺเฐ. อิมสฺมึ ปเท อยเมว อตฺโถ อธิปฺเปโต.
โสมนสฺสสํสฏฺฐํ หิ อิธ โสมนสฺสสหคตนฺติ วุตฺตํ.
     สํสฏฺฐสทฺโทปิ เจส สทิเส อวสฺสุเต มิตฺตสนฺถเว สหชาเตติ จ ๑๐- พหูสุ
อตฺเถสุ ทิสฺสติ. อยญฺหิ "กิเส ถูเล จ วิวชฺเชตฺวา สํสฏฺฐา โยชิตา หยา"ติ ๑๑-
@เชิงอรรถ:  องฺ. อฏฺฐก. ๒๓/๘๓/๒๘๐, องฺ. ทสก. ๒๔/๕๘/๘๕     ม.มู. ๑๒/๔๕๑/๔๐๓
@ สํ.ม. ๑๙/๕๑๕/๑๙๕       ฉ. โปโนภวิภา         อภิ. ๓๕/๒๐๓/๑๒๐
@ สํ.ม. ๑๙/๘๓๒/๒๔๕       สํ.ม. ๑๙/๒๓๘/๑๔๐     อภิ. ๓๖/๓/๑๑๘
@ อภิ. ๓๕/๕๗๘/๓๑๒   ๑๐ ฉ.ม. อยํ สทฺโท น ทิสฺสติ  ๑๑ ขุ.ชา. ๒๘/๑๐๗๗ เตมิยชาตก
เอตฺถ  สทิเส อาคโต. "สํสฏฺฐาว ตุเมฺห อยฺเย วิหรถา"ติ ๑- อวสฺสุเต. "คิหิสํสฏฺโฐ
วิหรตี"ติ ๒- มิตฺตสนฺถเว. "อิทํ สุขํ อิมาย ปีติยา สหคตํ โหติ สหชาตํ สํสฏฺฐํ
สมฺปยุตฺตนฺ"ติ ๓- สหชาเต. อิธาปิ สหชาเต อธิปฺเปโต. ตตฺถ สหคตํ อสหชาตํ
อสํสฏฺฐํ อสมฺปยุตฺตํ นาม นตฺถิ, สหชาตํ ปน สํสฏฺฐํ สมฺปยุตฺตํ โหติปิ น โหติปิ.
รูปารูปธมฺเมสุ หิ เอกโต ชาเตสุ รูปํ อรูเปน สหชาตํ โหติ, น สํสฏฺฐํ น
สมฺปยุตฺตํ. ตถา อรูปํ รูเปน, รูปญฺจ รูเปน, อรูปํ ปน อรูเปน สทฺธึ นิยมโตว สหคตํ
สหชาตํ สํสฏฺฐํ สมฺปยุตฺตเมว โหตีติ ตํ สนฺธาย วุตฺตํ "โสมนสฺสสหคตนฺ"ติ.
     ญาณสมฺปยุตฺตนฺติ ญาเณน สมฺปยุตฺตํ, สมํ เอกุปฺปาทาทิปกาเรหิ ยุตฺตนฺติ
อตฺโถ. ยํ ปเนตฺถ วตฺตพฺพํ สิยา, ตํ มาติกาวณฺณนาย เวทนาตฺติเก วุตฺตนยเมว.
ตสฺมา เอกุปฺปาทา เอกนิโรธา เอกวตฺถุกา เอการมฺมณาติ อิมินา ลกฺขเณเนว ตํ
สมฺปยุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํ. อุกฺกฏฺฐนิทฺเทโส เจส, อรูเป ปน วินาปิ เอกวตฺถุกภาวํ
สมฺปโยโค ลพฺภติ.
     เอตฺตาวตา กึ กถิตํ? กามาวจรกุสเลสุ โสมนสฺสสหคตํ ติเหตุกํ ญาณสมฺปยุตฺตํ
อสงฺขาริกํ มหาจิตฺตํ กถิตํ. กตเม ธมฺมา กุสลาติ หิ อนิยมิตปุจฺฉาย
จตุภูมิกํ กุสลํ คหิตํ. "กามาวจรํ กุสลํ จิตฺตํ อุปฺปนฺนํ โหตี"ติ วจเนน ปน
เตภูมิกํ กุสลํ ปริจฺจชิตฺวา อฏฺฐวิธํ กามาวจรกุสลเมว คหิตํ. "โสมนสฺสสหคตนฺ"ติ
วจเนน ตโตว จตุพฺพิธํ อุเปกฺขาสหคตํ ปริจฺจชิตฺวา จตุพฺพิธํ โสมนสฺสสหคตเมว
คหิตํ. "ญาณสมฺปยุตฺตนฺ"ติ วจเนน ตโตว ทุวิธํ ญาณวิปฺปยุตฺตํ ปริจฺจชิตฺวา เทฺว
ญาณสมฺปยุตฺตาเนว คหิตานิ. อสงฺขาริกภาโว ปน อนาภฏฺฐตาเยว น คหิโต. กิญฺจาปิ
น คหิโต, ปรโต ปน "สสงฺขาเรนา"ติ วจนโต อิธ "อสงฺขาเรนา"ติ อวุตฺเตปิ
อสงฺขาริกภาโว เวทิตพฺโพ. สมฺมาสมฺพุทฺโธ หิ อาทิโตว อิทํ มหาจิตฺตํ ภาเชตฺวา
ทสฺเสตุํ นิยเมตฺวาว อิมํ เทสนํ อารภีติ เอวเมตฺถ สนฺนิฏฺฐานํ กตนฺติ เวทิตพฺพํ.
     อิทานิ ตเมว จิตฺตํ อารมฺมณโต ทสฺเสตุํ "รูปารมฺมณํ วา"ติอาทิมาห.
ภควา หิ อรูปธมฺเม ๔- ทสฺเสนฺโต วตฺถุนา วา ทสฺเสติ อารมฺมเณน วา วตฺถารมฺมเณหิ
@เชิงอรรถ:  วินย. ๓/๗๓๐/๔๙   สํ.ข. ๑๗/๓/๙   อภิ. ๓๕/๕๗๘/๓๑๒   ฉ.ม. อรูปธมฺมํ
วา สรสภาเวน วา. "จกฺขุสมฺผสฺโส ฯเปฯ มโนสมฺผสฺโส. จกฺขุสมฺผสฺสชา
เวทนา ฯเปฯ มโนสมฺผสฺสชา เวทนา. จกฺขุวิญฺญาณํ ฯเปฯ มโนวิญฺญาณนฺ"ติ-
อาทีสุ หิ วตฺถุนา อรูปธมฺมา ทสฺสิตา. "รูปสญฺญา ฯเปฯ ธมฺมสญฺญา.
รูปสญฺเจตนา ฯเปฯ ธมฺมสญฺเจตนา"ติอาทีสุ อารมฺมเณน. "จกฺขุญฺจ ปฏิจฺจ
รูเป จ อุปฺปชฺชติ จกฺขุวิญฺญาณํ, ติณฺณํ สงฺคติ ผสฺโส ฯเปฯ มนญฺจ ปฏิจฺจ
ธมฺเม จ อุปฺปชฺชติ มโนวิญฺญาณํ, ติณฺณํ สงฺคติ ผสฺโส"ติอาทีสุ ๑-
วตฺถารมฺมเณหิ. "อวิชฺชาปจฺจยา ภิกฺขเว สงฺขารา. สงฺขารปจฺจยา วิญฺญาณนฺ"ติ-
อาทีสุ ๒- สรสภาเวน อรูปธมฺมา ทสฺสิตา. อิทานิ ๓- อิมสฺมึ ฐาเน อารมฺมเณน
ทสฺเสนฺโต "รูปารมฺมณํ วา"ติอาทิมาห.
     ตตฺถ จตุสมุฏฺฐานํ อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนํ รูปเมว รูปารมฺมณํ. ทฺวิสมุฏฺฐาโน
อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺโน สทฺโทว สทฺทารมฺมณํ. จตุสมุฏฺฐาโน อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺโน
คนฺโธว คนฺธารมฺมณํ. จตุสมุฏฺฐาโน อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺโน รโสว รสารมฺมณํ.
จตุสมุฏฺฐานํ อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนํ โผฏฺฐพฺพเมว โผฏฺฐพฺพารมฺมณํ. เอกสมุฏฺฐานา
ทฺวิสมุฏฺฐานา ติสมุฏฺฐานา จตุสมุฏฺฐานา น กุโตปิ สมุฏฺฐิตา ๔- อตีตานาคต-
ปจฺจุปฺปนฺนา จิตฺตเจตสิกา เจว ตถา นวตฺตพฺพา จ วุตฺตาวเสสา จิตฺตโคจรสงฺขาตา
ธมฺมาเยว ธมฺมารมฺมณํ. เย ปน อนาปาถคตา รูปาทโยปิ ธมฺมารมฺมณมิจฺเจว วทนฺติ,
เต อิมินา สุตฺเตน ปฏิกฺขิปิตพฺพา. วุตฺตํ เหตํ:-
         "อิเมสํ โข อาวุโส ปญฺจนฺนํ อินฺทฺริยานํ นานาวิสยานํ นานาโคจรานํ
     น อญฺญมญฺญสฺส โคจรวิสยํ ปจฺจนุโภนฺตานํ มโน ปฏิสรณํ มโนว เนสํ
     โคจรวิสยํ ปจฺจนุโภตี"ติ. ๕-
     เอเตสํ หิ รูปารมฺมณาทีนิ โคจรวิสโย นาม, ตานิ มเนน ปจฺจนุภวิยมานานิ
รูปารมฺมณาทีนิเยวาติ อยมตฺโถ สิทฺโธ โหติ. ทิพฺพจกฺขุญาณาทีนญฺจ
รูปาทิอารมฺมณตฺตาติปิ อยมตฺโถ สิทฺโธเยว โหติ. อนาปาถคตาเนว หิ รูปารมฺมณาทีนิ
@เชิงอรรถ:  สํ.สฬา. ๑๘/๖๐/๓๐     สํ.นิ. ๑๖/๑/๑
@ ฉ.ม. อยํ ปาโฐ น ทิสฺสติ   ฉ.ม. นกุโตจิสมุฏฺฐานา    ม.มู. ๑๒/๔๕๕/๔๐๕
ทิพฺพจกฺขุญาณาทีนํ อารมฺมณานิ, น จ ตานิ  ธมฺมารมฺมณานิ ภวนฺตีติ วุตฺตนเยเนว
อารมฺมณววฏฺฐานํ เวทิตพฺพํ.
     ตตฺถ ๑- เอเกกํ อารมฺมณํ ทฺวีสุ ทฺวีสุ ทฺวาเรสุ อาปาถมาคจฺฉติ. รูปารมฺมณํ
หิ จกฺขุปฺปสาทํ ฆเฏตฺวา ตํขเณเยว มโนทฺวาเร อาปาถมาคจฺฉติ, ภวงฺคจลนสฺส ปจฺจโย
โหตีติ อตฺโถ. สทฺทคนฺธรสโผฏฺฐพฺพารมฺมเณสุปิ เอเสว นโย. ยถา หิ สกุโณ
อากาเสนาคนฺตฺวา รุกฺขคฺเค นิลียมาโนว รุกฺขสาขญฺจ ฆเฏติ, ฉายา จสฺส ปฐวิยํ
ปฏิหญฺญติ, สาขาฆฏนฉายาผรณานิ อปุพฺพํ อจริมํ เอกกฺขเณเยว ภวนฺติ. เอวํ
ปจฺจุปฺปนฺนรูปาทีนํ จกฺขุปฺปสาทาทิฆฏนญฺจ ภวงฺคจลนสมตฺถตาย มโนทฺวาเร
อาปาถคมนญฺจ อปุพฺพํ อจริมํ เอกกฺขเณเยว โหติ. ตโต ภวงฺคํ วิจฺฉินฺทิตฺวา
จกฺขุทฺวาราทีสุ อุปฺปนฺนานํ อาวชฺชนาทีนํ โวฏฺฐวนปริโยสานานํ ๒- อนนฺตรา เตสํ
อารมฺมณานํ อญฺญตรสฺมึ อิทํ มหาจิตฺตํ อุปฺปชฺชติ.
     สุทฺธมโนทฺวาเร ปน ปสาทฆฏนกิจฺจํ นตฺถิ, ปกติยา ทิฏฺฐสุตฆายิตสายิตผุฏฺฐ-
วเสนเอว เอตานิ อารมฺมณานิ อาปาถมาคจฺฉนฺติ. กถํ? อิเธกจฺโจ กตสุธากมฺมํ
หริตาลมโนสิลาทิวณฺณวิจิตฺตํ ปคฺคหิตนานปฺปการธชปฏากํ มาลาทามวินทฺธํ
ทีปมาลาปริกฺขิตฺตํ อติมโนรมาย สิริยา วิโรจมานํ อลงฺกตปฏิยตฺตํ มหาเจติยํ
ปทกฺขิณํ กตฺวา โสฬสสุ ปาทปิฏฺฐิกาสุ ๓- ปญฺจปติฏฺฐิเตน วนฺทิตฺวา อญฺชลึ ปคฺคยฺห
โอโลเกนฺโต ๔- พุทฺธารมฺมณํ ปีตึ คเหตฺวา ติฏฺฐติ. ตสฺส เอวํ เจติยํ ปสฺสิตฺวา
พุทฺธารมฺมณํ ปีตึ นิพฺพตฺเตตฺวา อปรภาเค ยตฺถ กตฺถจิ คตสฺส
รตฺติฏฺฐานทิวาฏฺฐาเนสุ นิสินฺนสฺส อาวชฺชมานสฺส อลงฺกตปฏิยตฺตํ มหาเจติยํ
จกฺขุทฺวาเร อาปาถํ อาคตสทิสเมว โหติ, ปทกฺขิณํ กตฺวา เจติยวนฺทนกาโล
วิย โหติ. เอวํ ตาว ทิฏฺฐวเสน รูปารมฺมณํ อาปาถมาคจฺฉติ.
     มธุเรน ปน สเรน ธมฺมกถิกสฺส วา ธมฺมกถํ กเถนฺตสฺส สรภาณกสฺส วา
สเรน ภณนฺตสฺส สทฺทํ สุตฺวา อปรภาเค ยตฺถ กตฺถจิ นิสีทิตฺวา อาวชฺชมานสฺส
ธมฺมกถา วา สรภญฺญํ วา โสตทฺวาเร อาปาถํ อาคตํ วิย โหติ, สาธุการํ
ทตฺวา สุณนกาโล วิย โหติ. เอวํ สุตวเสน สทฺทารมฺมณํ อาปาถมาคจฺฉติ.
@เชิงอรรถ:  ม. เอตฺถ         ฉ.ม. โวฏฺฐพฺพนปริโยสานานํ, สี. โวตฺถปนปริโยสานานํ
@ สี. ปาทปิฐิกาสุ     ฉ.ม. อุลฺโลเกนฺโต
     สุคนฺธํ ปน คนฺธํ วา มาลํ วา ลภิตฺวา อาสเน วา เจติเย วา คนฺธารมฺมเณน
จิตฺเตน ปูชํ กตฺวา อปรภาเค ยตฺถ กตฺถจิ นิสีทิตฺวา อาวชฺชมานสฺส ตํ คนฺธารมฺมณํ
ฆานทฺวาเร อาปาถํ อาคตํ วิย โหติ, ปูชากรณกาโล วิย โหติ. เอวํ ฆายิตวเสน
คนฺธารมฺมณํ อาปาถมาคจฺฉติ.
     ปณีตํ ปน ขาทนียํ วา โภชนียํ วา สพฺรหฺมจารีหิ สทฺธึ สํวิภชิตฺวา
ปริภุญฺชิตฺวา อปรภาเค ยตฺถ กตฺถจิ กุทฺรูสกาทิโภชนํ ลภิตฺวา "อสุกกาเล
ปณีตโภชนํ สพฺรหฺมจารีหิ สทฺธึ สํวิภชิตฺวา ปริภุตฺตนฺ"ติ อาวชฺชมานสฺส ตํ
รสารมฺมณํ ชิวฺหาทฺวาเร อาปาถํ อาคตํ วิย โหติ, ปริภุญฺชนกาโล วิย โหติ. เอวํ
สายิตวเสน รสารมฺมณํ อาปาถมาคจฺฉติ.
     มุทุกํ ปน สุขสมฺผสฺสํ มญฺจปีฐํ วา อตฺถรณํ วา ปาปุรณํ ๑- วา ปริภุญฺชิตฺวา
อปรภาเค ยตฺถ กตฺถจิ ทุกฺขเสยฺยํ กปฺเปตฺวา "อสุกกาเล เม มุทุกํ มญฺจปีฐํ
อตฺถรณํ ปาปุรณํ ปริภุตฺตนฺ"ติ อาวชฺชมานสฺส ตํ โผฏฺฐพฺพารมฺมณํ กายทฺวาเร
อาปาถํ อาคตํ วิย โหติ, สุขสมฺผสฺสํ เวทิยนกาโล ๒- วิย โหติ. เอวํ ผุฏฺฐวเสน
โผฏฺฐพฺพารมฺมณํ อาปาถมาคจฺฉติ:- เอวํ สุทฺธมโนทฺวาเร ปสาทฆฏนกิจฺจํ นตฺถิ,
ปกติยา ทิฏฺฐสุตฆายิตสายิตผุฏฺฐวเสน เอตานิ อารมฺมณานิ อาปาถมาคจฺฉนฺตีติ
เวทิตพฺพานิ.
     อิทานิ ปกติยา ทิฏฺฐาทีนํ วเสน อาปาถคมเน อยมปโรปิ อฏฺฐกถามุตฺตโก
นโย โหติ:- ทิฏฺฐํ สุตํ อุภยสมฺพนฺธนฺติ อิเม ตาว ทิฏฺฐาทโย เวทิตพฺพา. ตตฺถ
ทิฏฺฐํ นาม ปญฺจทฺวารวเสน คหิตปุพฺพํ. สุตนฺติ ปจฺจกฺขโต อทิสฺวา อนุสฺสววเสน
คหิตา รูปาทโยว. เอเตหิ ทฺวีหิปิ สมฺพนฺธํ อุภยสมฺพนฺธํ นาม. อิติ อิเมสมฺปิ
ทิฏฺฐาทีนํ วเสน เอตานิ มโนทฺวาเร อาปาถมาคจฺฉนฺตีติ เวทิตพฺพานิ. ตตฺถ
ทิฏฺฐวเสน ตาว อาปาถคมนํ เหฏฺฐา ปญฺจหิ นเยหิ วุตฺตเมว.
     เอกจฺโจ ปน สุณาติ "ภควโต ปุญฺญาติสยนิพฺพตฺตํ ๓- เอวรูปํ นาม รูปํ,
อติมธุโร สทฺโท. กสฺมิญฺจิ ปเทเส เกสญฺจิ ปุปฺผานํ อติมนุญฺโญ คนฺโธ. เกสญฺจิ
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. ปาวุรณํ     ฉ.ม. เวทยิตกาโล     สี.,ม. ปุญฺญาติสยผลนิพฺพตฺตํ
ผลานํ อติมธุโร รโส. เกสญฺจิ ปาปุรณาทีนํ อติสุโข สมฺผสฺโส"ติ. ตสฺส
จกฺขุปฺปสาทาทิฆฏนํ วินา สุตมตฺตาเนว ตานิ รูปาทีนิ มโนทฺวาเร อาปาถมาคจฺฉนฺติ.
อถสฺเสตํ จิตฺตํ ตสฺมึ รูเป วา สทฺเท วา ปสาทวเสน คนฺธาทีสุ อริยานํ
ทาตุกามตาวเสน อญฺเญหิ ทินฺเนสุ อนุโมทนาวเสน วา ปวตฺตติ. เอวํ สุตวเสน เอตานิ
มโนทฺวาเร อาปาถมาคจฺฉนฺติ.
     อปเรน ปน ยถาวุตฺตานิ รูปาทีนิ ทิฏฺฐานิ วา สุตานิ วา โหนฺติ, ตสฺส "อีทิสํ
รูปํ อายตึ อุปฺปชฺชนกพุทฺธสฺสาปิ ภวิสฺสตี"ติอาทินา นเยน จกฺขุปฺปสาทาทิฆฏนํ
วินา ทิฏฺฐสุตสมฺพนฺเธเนว ตานิ มโนทฺวาเร อาปาถมาคจฺฉนฺติ. อถสฺส ๑- เหฏฺฐา
วุตฺตนเยเนว เตสุ อญฺญตรารมฺมณํ อิทํ มหาจิตฺตํ ปวตฺตติ. เอวํ อุภยสมฺพนฺธวเสน
เอตานิ มโนทฺวาเร อาปาถมาคจฺฉนฺติ.
     อิทมฺปิ จ มุขมตฺตเมว, สทฺธารุจิอาการปริวิตกฺกทิฏฺฐินิชฺฌานกฺขนฺติอาทีนํ
ปน วเสน วิตฺถารโต เอเตสํ มโนทฺวาเร อาปาถูปคมนํ ๒- เวทิตพฺพเมว. ยสฺมา
ปน เอวํ อาปาถมาคจฺฉนฺตานิ ภูตานิปิ โหนฺติ อภูตานิปิ, ตสฺมา อยํ นโย อฏฺฐกถายํ
น คหิโต. เอวํ เอเกการมฺมณํ ชวนํ ทฺวีสุ ทฺวีสุ ทฺวาเรสุ อุปฺปชฺชตีติ เวทิตพฺพํ.
รูปารมฺมณํ หิ ชวนํ จกฺขุทฺวาเรปิ อุปฺปชฺชติ มโนทฺวาเรปิ. สทฺทาทิอารมฺมเณสุปิ
เอเสว นโย.
     ตตฺถ มโนทฺวาเร อุปฺปชฺชมานํ รูปารมฺมณํ ชวนํ ทานมยํ สีลมยํ ภาวนามยนฺติ
ติวิธํ โหติ. เตสุ เอเกกํ กายกมฺมํ วจีกมฺมํ มโนกมฺมนฺติ ติวิธเมว โหติ.
สทฺทคนฺธรสโผฏฺฐพฺพธมฺมารมฺมเณสุปิ เอเสว นโย.
     ตตฺถ รูปํ ตาว อารมฺมณํ กตฺวา อุปฺปชฺชมานํ เอตํ มหากุสลจิตฺตํ
นีลปีตโลหิตโอทาตวณฺเณสุ ปุปฺผวตฺถุธาตูสุ ๓- อญฺญตรํ สุภนิมิตฺตสงฺขาตํ อิฏฺฐํ
กนฺตํ มนาปํ รชนียํ ๔- วณฺณํ อารมฺมณํ กตฺวา อุปฺปชฺชติ. นนุ เจตํ อิฏฺฐารมฺมณํ
โลภสฺส วตฺถุ,  กถํ เอตํ  จิตฺตํ กุสลํ นาม ชาตนฺติ? นิยมิตวเสน, ปริณามิตวเสน,
สมุทาจารวเสน, อาภุชิตวเสนาติ. ยสฺส หิ "กุสลเมว มยา กตฺตพฺพนฺ"ติ กุสลกรเณ
@เชิงอรรถ:  ม. ตสฺส      ฉ.ม. อาปาถคมนํ    ฉ.ม. ปุปฺผวตฺถธาตูสุ    ม. รชฺชนียํ
จิตฺตํ นิยมิตํ โหติ, อกุสลปวตฺติโต นิวตฺเตตฺวา กุสลกรเณเยว ปริณามิตํ,
อภิณฺหกรเณน กุสลสมุทาจาเรเนว สมุทาจรณํ, ๑- ปฏิรูปเทสวาสสปฺปุริสูป-
นิสฺสยสทฺธมฺมสฺสวนปุพฺเพกตปุญฺญตาทีหิ จ อุปนิสฺสเยหิ โยนิโส จ อาโภโค ปวตฺตติ,
ตสฺส อิมินา นิยมิตวเสน ปริณามิตวเสน สมุทาจารวเสน อาภุชิตวเสน จ กุสลํ นาม
ชาตํ โหติ.
     อารมฺมณวเสน ปเนตฺถ โสมนสฺสสหคตภาโว เวทิตพฺโพ. อิฏฺฐารมฺมณสฺมึ หิ
อุปฺปนฺนตฺตา เอตํ โสมนสฺสสหคตํ ชาตํ, สทฺธาพหุลตาทีนิ เจตฺถ การณานิเยว.
อสฺสทฺธานํ หิ มิจฺฉาทิฏฺฐิกานญฺจ ๒- เอกนฺตํ อิฏฺฐารมฺมณภูตํ ตถาคตรูปมฺปิ
ทิสฺวา โสมนสฺสํ นุปฺปชฺชติ. เย จ กุสลุปฺปตฺติยํ ๓- อานิสํสํ น ปสฺสนฺติ, เตสํ
ปเรหิ อุสฺสาหิตานํ กุสลํ กโรนฺตานมฺปิ โสมนสฺสํ นุปฺปชฺชติ. ตสฺมา สทฺธาพหุลตา
วิสุทฺธทิฏฺฐิตา อานิสํสทสฺสาวิตาติ เอวมฺเปตฺถ โสมนสฺสสหคตภาโว เวทิตพฺโพ. อปิจ
เอกาทสธมฺมา ปีติสมฺโพชฺฌงฺคสฺส อุปฺปาทาย สํวตฺตนฺติ พุทฺธานุสฺสติ ธมฺมานุสฺสติ
สํฆานุสฺสติ สีลานุสฺสติ จาคานุสฺสติ เทวตานุสฺสติ อุปสมานุสฺสติ
ลูขปุคฺคลปริวชฺชนตา สินิทฺธปุคฺคลเสวนตา ปสาทนียสุตฺตนฺตปจฺจเวกฺขณตา
ตทธิมุตฺตตาติ อิเมหิปิ การเณเหตฺถ โสมนสฺสสหคตภาโว เวทิตพฺโพ. อิเมสํ ปน
วิตฺถาโร โพชฺฌงฺควิภงฺเค อาวีภวิสฺสติ.
     กมฺมโต อุปปตฺติโต อินฺทฺริยปริปากโต กิเลสทูรีภาวโตติ อิเมหิ ปเนตฺถ
การเณหิ ญาณสมฺปยุตฺตตา เวทิตพฺพา. โย หิ ปเรสํ ธมฺมํ เทเสติ, อนวชฺชานิ
สิปฺปายตนกมฺมายตนวิชฺชาฏฺฐานานิ สิกฺขาเปติ, ธมฺมกถิกํ สกฺการํ กตฺวา ธมฺมํ
กถาเปติ, "อายตึ ปญฺญวา ภวิสฺสามี"ติ ปตฺถนํ ฐเปตฺวา ๔- นานปฺปการํ ทานํ เทติ,
ตสฺส เอวรูปํ กมฺมํ อุปนิสฺสาย กุสลํ อุปฺปชฺชมานํ ญาณสมฺปยุตฺตํ อุปฺปชฺชติ.
อพฺยาปชฺเฌ ๕- โลเก อุปฺปนฺนสฺส วาปิ ตสฺส ตตฺถ สุขิโน  ธมฺมปทา ปฺลวนฺติ,
"ทนฺโธ ภิกฺขเว สตุปฺปาโท, อถ โส สตฺโต ขิปฺปํเยว วิเสสคามี ๖- โหตี"ติ ๗- อิมินา
นเยน อุปปตฺตึ นิสฺสายปิ อุปฺปชฺชมานํ กุสลํ ญาณสมฺปยุตฺตํ อุปฺปชฺชติ. ตถา
อินฺทฺริยปริปากํ อุปคตานํ ปญฺญาทสกปฺปตฺตานํ อินฺทฺริยปริปากํ นิสฺสายปิ กุสลํ
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. สมุทาจริตํ     ฉ.ม. มิจฺฉาทิฏฺฐีนญฺจ    ฉ.ม. กุสลปฺปวตฺติยํ
@ ฉ.ม. ปฏฺฐเปตฺวา    ฉ.ม. อพฺยาปชฺเช      ก. วิเสสภาคิ
@ องฺ. จตุกฺก. ๒๑/๑๙๑/๒๑๐
อุปฺปชฺชมานํ ญาณสมฺปยุตฺตํ อุปฺปชฺชติ. เยหิ ปน กิเลสา วิกฺขมฺภิตา, เตสํ
กิเลสทูรีภาวํ นิสฺสายปิ อุปฺปชฺชมานํ กุสลํ ญาณสมฺปยุตฺตํ อุปฺปชฺชติ. วุตฺตมฺปิ
เจตํ:-
           "โยคา เว ชายเต ภูริ    อโยคา ภูริสงฺขโย
           เอตํ ทฺวิธา ปถํ ญตฺวา     ภวาย วิภวาย จ
           ตถตฺตานํ นิเวเสยฺย       ยถา ภูริ ปวฑฺฒตี"ติ. ๑-
     เอวํ กมฺมโต อุปปตฺติโต อินฺทฺริยปริปากโต กิเลสทูรีภาวโตติ อิเมหิ
การเณหิ ญาณสมฺปยุตฺตตา เวทิตพฺพา.
     อปิจ สตฺต ธมฺมา ธมฺมวิจยสมฺโพชฺฌงฺคสฺส อุปฺปาทาย สํวตฺตนฺติ ปริปุจฺฉกตา
วตฺถุวิสทกิริยตา อินฺทฺริยสมตฺตปฏิปาทนตา ทุปฺปญฺญปุคฺคลปริวชฺชนตา ปญฺญวนฺต-
ปุคฺคลเสวนตา คมฺภีรญาณจริยปจฺจเวกฺขณตา ตทธิมุตฺตตาติ อิเมหิ การเณเหตฺถ
ญาณสมฺปยุตฺตตา เวทิตพฺพา. อิเมสํ ปน วิตฺถาโร โพชฺฌงฺควิภงฺเค อาวีภวิสฺสติ.
     เอวํ ญาณสมฺปยุตฺตํ หุตฺวา อุปฺปนฺนญฺเจตํ อสงฺขาเรน อปฺปโยเคน
อนุปายจินฺตนาย อุปฺปนฺนตฺตา อสงฺขาริกํ ๒- นาม ชาตํ. ตยิทํ รชนียวณฺณารมฺมณํ
หุตฺวา อุปฺปชฺชมานเมว ติวิเธน นิยเมน อุปฺปชฺชติ ทานมยํ วา โหติ สีลมยํ วา
ภาวนามยํ วา.
     กถํ? ยทา หิ นีลปีตโลหิโตทาเตสุ ปุปฺผาทีสุ อญฺญตรํ ลภิตฺวา วณฺณวเสน
อาภุชิตฺวา "วณฺณทานํ มยฺหนฺ"ติ พุทฺธรตนาทีนิ ปูเชติ, ตทา ทานมยํ โหติ.
ตตฺริทํ วตฺถุ:- ภณฺฑาคาริกสํฆมิตฺโต กิร เอกํ สุวณฺณขจิตํ วตฺถํ ลภิตฺวา
"อิทมฺปิ วตฺถํ สุวณฺณวณฺณํ, สมฺมาสมฺพุทฺโธปิ สุวณฺณวณฺโณ, สุวณฺณวณฺณํ วตฺถํ
สุวณฺณวณฺณสฺเสว อนุจฺฉวิกํ, อมฺหากญฺจ วณฺณทานํ ภวิสฺสตี"ติ มหาเจติเย อาโรเปสิ.
เอวรูเปปิ กาเล ทานมยํ โหตีติ เวทิตพฺพํ. ยทา ปน ตถารูปเมว เทยฺยธมฺมํ ลภิตฺวา
"มยฺหํ กุลวํโส กุลตนฺติ กุลปฺปเวณิ เอสา, กุลวตฺตํ เอตนฺ"ติพุทฺธรตนาทีนิ
ปูเชติ, ตทา สีลมยํ โหติ. ยทา ปน ตาทิเสน วตฺถุนา รตนตฺตยปูชํ กตฺวา "อยํ
วณฺโณ ขยํ คจฺฉิสฺสติ, วยํ คจฺฉิสฺสตี"ติ ขยวยํ ปฏฺฐเปติ, ตทา ภาวนามยํ โหติ.
@เชิงอรรถ:  ขุ.ธ. ๒๕/๒๘๒/๕๖         ฉ.ม. อสงฺขารํ
     ทานมยํ ปน หุตฺวา วตฺตมานมฺปิ ยทา ตีณิ รตนานิ สหตฺเถน ปูเชนฺตสฺส
ปวตฺตติ, ตทา กายกมฺมํ โหติ. ยทา ตีณิ รตนานิ ปูเชนฺโต ปุตฺตทารทาส-
กมฺมกรโปริสาทโยปิ อาณาเปตฺวา ปูชาเปติ, ตทา วจีกมฺมํ โหติ. ยทา ตเมว
วุตฺตปฺปการํ วิชฺชมานกวตฺถุํ อารพฺภ "วณฺณทานํ ทสฺสามี"ติ จินฺเตติ, ตทา มโนกมฺมํ
โหติ. วินยปริยายํ ปตฺวา หิ "ทสฺสามิ กริสฺสามีติ วาจา ภินฺนา โหตี"ติ ๑- อิมินา
ลกฺขเณน ทานํ นาม โหติ. อภิธมฺมปริยายํ ปตฺวา ปน วิชฺชมานกวตฺถุํ อารพฺภ
"ทสฺสามี"ติ มนสา จินฺติตกาลโต ปฏฺฐาย กุสลํ โหติ. อปรภาเค กาเยน วา วาจาย
วา กตฺตพฺพํ กริสฺสตีติ วุตฺตํ. เอวํ ทานมยํ กายวจีมโนกมฺมวเสน ติวิธํ โหติ.
     ยทา ปน ตํ วุตฺตปฺปการํ วตฺถุํ ลภิตฺวา กุลวํสาทิวเสน สหตฺถา รตนตฺตยํ
ปูเชติ, ตทา สีลมยํ กายกมฺมํ โหติ. ยทา กุลวํสาทิวเสเนว ปุตฺตทาราทโย
อาณาเปตฺวา ปูชาเปติ, ตทา วจีกมฺมํ โหติ. ยทา "มยฺหํ กุลวํโส กุลตนฺติ
กุลปฺปเวณิ เอสา, กุลวตฺตํ เอตนฺ"ติ วิชฺชมานกวตฺถุํ อารพฺภ "วณฺณทานํ
ทสฺสามี"ติ จินฺเตติ, ตทา มโนกมฺมํ โหติ. เอวํ สีลมยํ กายวจีมโนกมฺมวเสน
ติวิธํ โหติ.
     ยทา ปน ตํ วุตฺตปฺปการํ วตฺถุํ ลภิตฺวา ตีณิ รตนานิ ปูเชตฺวา จงฺกมนฺโต
ขยวยํ ปฏฺฐเปติ, ตทา ภาวนามยํ กายกมฺมํ โหติ. วาจาย สมฺมสนํ ปฏฺฐเปนฺตสฺส
วจีกมฺมํ โหติ. กายงฺควาจงฺคานิ อโจเปตฺวา มนสาว สมฺมสนํ ปฏฺฐเปนฺตสฺส
มโนกมฺมเมว โหติ. เอวํ  ภาวนามยํ กายวจีมโนกมฺมวเสน ติวิธํ โหติ. เอวเมตฺถ ๒-
รูปารมฺมณํ กุสลํ ติวิธปุญฺญกิริยาวตฺถุวเสน นวหิ กมฺมทฺวาเรหิ ภาเชตฺวา ทสฺเสสิ
ธมฺมราชา. สทฺทารมฺมณาทีสุปิ เอเสว นโย.
     เภริสทฺทาทีสุ หิ รชนียสทฺทํ อารมฺมณํ กตฺวา เหฏฺฐา วุตฺตนเยเนว ตีหิ
นิยเมเหตํ กุสลํ อุปฺปชฺชติ. ตตฺถ สทฺทํ กนฺทมูลํ วิย อุปฺปาเฏตฺวา
นีลุปฺปลหตฺถกํ วิย จ หตฺเถ ฐเปตฺวา ทาตุํ นาม น สกฺกา, สวตฺถุกํ ปน กตฺวา
เทนฺโต สทฺททานํ เทติ นาม. ตสฺมา ยทา "สทฺททานํ ทสฺสามี"ติ
เภริมุทิงฺคาทีสุ อญฺญตรตุริเยน ติณฺณํ รตนานํ
@เชิงอรรถ:  วินย. ๒/๖๕๙/๑๐๐       ฉ.ม, เอวเมตํ. เอวมุปริปิ
อุปหารํ กโรติ, "สทฺททานํ เม"ติ เภริอาทีนิ ฐปาเปติ, ธมฺมกถิกภิกฺขูนํ
สรเภสชฺชเตลผาณิตาทีนิ เทติ, ธมฺมสฺสวนํ โฆเสติ, สรภญฺญํ ภณติ,
ธมฺมกถํ กเถติ, อุปนิสินฺนกกถํ อนุโมทนกถํ กเถติ, ๑- ตทา ทานมยํ
โหติ. ยทา เอตเทว วิธานํ กุลวํสาทิวเสน วตฺตวเสน กโรติ, ตทา
สีลมยํ โหติ. ยทา สพฺพเมตํ กตฺวา "อยํ เอตฺตโก สทฺโท
พฺรหฺมโลกปฺปมาโณปิ หุตฺวา ขยํ คมิสฺสติ, วยํ คมิสฺสตี"ติ สมฺมสนํ
ปฏฺฐเปติ, ตทา ภาวนามยํ โหติ.
     ตตฺถ ทานมยํ ตาว ยทา เภริอาทีนิ คเหตฺวา สหตฺถา อุปหารํ กโรติ,
นิจฺจูปหารตฺถาย ฐเปนฺโตปิ สหตฺถา ฐเปติ, "สทฺททานํ เม"ติ ธมฺมสฺสวนํ
โฆเสตุํ คจฺฉติ, ธมฺมกถํ สรภญฺญํ กาตุํ วา คจฺฉติ, ตทา กายกมฺมํ โหติ.
ยทา "คจฺฉถ ตาตา, อมฺหากํ สทฺททานํ ติณฺณํ รตนานํ อุปหารํ กโรถา"ติ
อาณาเปติ, "สทฺททานํ เม"ติ เจติยงฺคเณ ๒- "อิมํ เภรึ, อิมํ มุทิงฺคํ
ฐเปถา"ติ อาณาเปติ, สยเมว ธมฺมสฺสวนํ โฆเสติ, ธมฺมกถํ กเถติ,
สรภญฺญํ ภณติ, ตทา วจีกมฺมํ โหติ. ยทา กายงฺควาจงฺคานิ อโจเปตฺวา
"สทฺททานํ ทสฺสามี"ติ วิชฺชมานกวตฺถุํ มนสา ปริจฺจชติ, ตทา มโนกมฺมํ โหติ.
     สีลมยมฺปิ "สทฺททานํ นาม มยฺหํ กุลวํโส กุลตนฺติ กุลปฺปเวณี"ติ
เภริอาทีนิ สหตฺถา อุปหารํ กโรนฺตสฺส เภริอาทีนิ สหตฺถา เจติยงฺคณาทีสุ
ฐเปนฺตสฺส ธมฺมกถิกานํ สรเภสชฺชํ สหตฺถา ททนฺตสฺส วตฺตสีเสน
ธมฺมสฺสวนโฆสนธมฺมกถากถนสรภญฺญภณนตฺถาย จ คจฺฉนฺตสฺส กายกมฺมํ
โหติ. "สทฺททานํ นาม อมฺหากํ กุลวํโส กุลตนฺติ กุลปฺปเวณิ, คจฺฉถ
ตาตา, พุทฺธรตนาทีนํ อุปหารํ กโรถา"ติ อาณาเปนฺตสฺส กุลวํสวเสเนว
อตฺตนา ธมฺมกถํ วา สรภญฺญํ วา กโรนฺตสฺส จ วจีกมฺมํ โหติ. "สทฺททานํ
นาม มยฺหํ กุลวํโส, สทฺททานํ ทสฺสามี"ติ กายงฺควาจงฺคานิ
อโจเปตฺวา มนสาว วิชฺชมานกวตฺถุํ ปริจฺจชนฺตสฺส มโนกมฺมํ โหติ.
     ภาวนามยมฺปิ ยทา จงฺกมนฺโต สทฺเท ขยวยํ ปฏฺฐเปติ, ตทา กายกมฺมํ โหติ.
กายงฺคํ วา ปน อโจเปตฺวา วาจาย สมฺมสนฺตสฺส วจีกมฺมํ โหติ. กายงฺควาจงฺคานิ
อโจเปตฺวา มนสาว สทฺทายตนํ สมฺมสนฺตสฺส มโนกมฺมํ โหติ. เอวํ สทฺทารมฺมณมฺปิ
กุสลํ ติวิธปุญฺญกิริยาวตฺถุวเสน นวหิ กมฺมทฺวาเรหิ ภาเชตฺวา ทสฺเสสิ ธมฺมราชา.
@เชิงอรรถ:  ฉ. กโรติ     ฉ.ม. เจติยงฺคเณสุ
     มูลคนฺธาทีสุปิ รชนียคนฺธํ อารมฺมณํ กตฺวา เหฏฺฐา วุตฺตนเยเนว ตีหิ
นิยเมเหตํ กุสลํ อุปฺปชฺชติ. ตตฺถ ยทา มูลคนฺธาทีสุ ยงฺกิญฺจิ คนฺธํ ลภิตฺวา
คนฺธวเสน อาภุชิตฺวา "คนฺธทานํ มยฺหนฺ"ติ พุทฺธรตนาทีนิ ปูเชติ, ตทา ทานมยํ
โหตีติ สพฺพํ วณฺณทาเน วุตฺตนเยเนว วิตฺถารโต เวทิตพฺพํ. เอวํ คนฺธารมฺมณมฺปิ
กุสลํ ติวิธปุญฺญกิริยาวตฺถุวเสน นวหิ กมฺมทฺวาเรหิ ภาเชตฺวา ทสฺเสสิ ธมฺมราชา.
     มูลรสาทีสุ ปน รชนียรสํ อารมฺมณํ กตฺวา เหฏฺฐา วุตฺตนเยเนว ตีหิ
นิยเมเหตํ กุสลํ อุปฺปชฺชติ. ตตฺถ ยทา มูลรสาทีสุ ยงฺกิญฺจิ รชนียํ รสวตฺถุํ
ลภิตฺวา รสวเสน อาภุชิตฺวา "รสทานํ มยฺหนฺ"ติ เทติ ปริจฺจชติ, ตทา ทานมยํ
โหตีติ สพฺพํ วณฺณทาเน วุตฺตนเยเนว วิตฺถารโต เวทิตพฺพํ. สีลมเย ปเนตฺถ
"สํฆสฺส อทตฺวา ปริภุญฺชนํ นาม อมฺหากํ น อาจิณฺณนฺ"ติ ทฺวาทสนฺนํ ภิกฺขุสหสฺสานํ
ทาเปตฺวา สาทุรสํ ปริภุญฺชนฺตสฺส ๑- ทุฏฺฐคามณิอภยรญฺโญ วตฺถุํ อาทึ
กตฺวา มหาอฏฺฐกถาย วตฺถูนิ อาคตานิ, อยเมว วิเสโส. เอวํ  รสารมฺมณมฺปิ กุสลํ
ติวิธปุญฺญกิริยาวตฺถุวเสเนว นวหิ กมฺมทฺวาเรหิ ภาเชตฺวา ทสฺเสสิ ธมฺมราชา.
     โผฏฺฐพฺพารมฺมเณปิ ปฐวีธาตุ เตโชธาตุ วาโยธาตูติ ตีณิ มหาภูตานิ
โผฏฺฐพฺพารมฺมณํ นาม. อิมสฺมึ ฐาเน เอเตสํ วเสน โยชนํ อกตฺวา มญฺจปีฐาทิวเสน
กาตพฺพา, ยทา หิ มญฺจปีฐาทีสุ ยงฺกิญฺจิ รชนียํ โผฏฺฐพฺพวตฺถุํ ลภิตฺวา
โผฏฺฐพฺพวเสน อาภุชิตฺวา "โผฏฺฐพฺพทานํ มยฺหนฺ"ติ เทติ ปริจฺจชติ, ตทา ทานมยํ
โหตีติ สพฺพํ วณฺณทาเน วุตฺตนเยเนว วิตฺถารโต เวทิตพฺพํ. เอวํ โผฏฺฐพฺพารมฺมณมฺปิ
กุสลํ ติวิธปุญฺญกิริยาวตฺถุวเสน นวหิ กมฺมทฺวาเรหิ ภาเชตฺวา ทสฺเสสิ ธมฺมราชา.
     ธมฺมารมฺมเณ ปน ๒- ฉ อชฺฌตฺติกายตนานิ, ตีณิ ลกฺขณานิ, ตโย อรูปิโน
ขนฺธา, ปณฺณรส สุขุมรูปานิ, นิพฺพานปญฺญตฺตีติ อิเม ธมฺมายตเน ปริยาปนฺนา จ
อปริยาปนฺนา จ ธมฺมา ธมฺมารมฺมณํ นาม. อิมสฺมึ ปน ฐาเน เอเตสํ วเสน โยชนํ
อกตฺวา โอชทานปานทานชีวิตทานวเสน กาตพฺพา. โอชาทีสุ หิ รชนียํ ธมฺมารมฺมณํ
อารมฺมณํ กตฺวา เหฏฺฐา วุตฺตนเยเนว ตีหิ นิยเมเหตํ กุสลํ อุปฺปชฺชติ.
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. ปริภุตฺตสฺส      ฉ.ม. อยํ สทฺโท น ทิสฺสติ
     ตตฺถ ยทา "โอชทานํ มยฺหนฺ"ติ สปฺปินวนีตาทีนิ เทติ, "ปานทานนฺ"ติ
อฏฺฐ ปานานิ เทติ, "ชีวิตทานนฺ"ติ สลากภตฺตปกฺขิยภตฺตสํฆภตฺตาทีนิ ๑- เทติ,
อผาสุกภิกฺขูนํ เภสชฺชํ เทติ, เวชฺชํ ปจฺจุปฏฺฐาเปติ, ชาลํ ชาลาเปติ, ๒-
กุมินํ ๓- วิทฺธํสาเปติ, สกุณปญฺชรํ วิทฺธํสาเปติ, พนฺธนโมกฺขํ การาเปติ,
มาฆาตเภรึ จาราเปติ, ๔- อญฺญานิปิ ชีวิตปริตฺตาณตฺถํ เอวรูปานิ กมฺมานิ กโรติ,
ตทา ทานมยํ โหติ. ยทา ปน "โอชทานปานทานชีวิตทานานิ มยฺหํ กุลวํโส กุลตนฺติ
กุลปฺปเวณี"ติ วตฺตสีเสน โอชทานาทีนิ ปวตฺเตติ, ตทา สีลมยํ โหติ. ยทา
ธมฺมารมฺมณสฺมึ ขยวยํ ปฏฺฐเปติ, ตทา ภาวนามยํ โหติ.
     ทานมยํ ปน หุตฺวา วตฺตมานมฺปิ ยทา โอชทานปานทานชีวิตทานานิ สหตฺถา
เทติ, ตทา กายกมฺมํ โหติ. ยทา ปุตฺตทาราทโย อาณาเปตฺวา ทาเปติ, ตทา
วจีกมฺมํ โหติ. ยทา กายงฺควาจงฺคานิ อโจเปตฺวา "โอชทานปานทานชีวิตทานวเสน
วิชฺชมานกวตฺถุํ ทสฺสามี"ติ มนสา จินฺเตติ, ตทา มโนกมฺมํ โหติ.
     ยทา ปน วุตฺตปฺปการํ วิชฺชมานกวตฺถุํ กุลวํสาทิวเสน สหตฺถา เทติ,
ตทา สีลมยํ กายกมฺมํ โหติ. ยทา กุลวํสาทิวเสเนว ปุตฺตทาราทโย อาณาเปตฺวา
ทาเปติ, ตทา วจีกมฺมํ โหติ. ยทา กุลวํสาทิวเสเนว "วุตฺตปฺปการํ วิชฺชมานกวตฺถุํ
ทสฺสามี"ติ มนสาว จินฺเตติ, ตทา มโนกมฺมํ โหติ.
     จงฺกมิตฺวา ธมฺมารมฺมเณ ขยวยํ ปฏฺฐเปนฺตสฺส ปน ภาวนามยํ กายกมฺมํ โหติ,
กายงฺคํ อโจเปตฺวา วาจาย ขยวยํ ปฏฺฐเปนฺตสฺส วจีกมฺมํ โหติ, กายงฺควาจงฺคานิ
อโจเปตฺวา มนสาว ธมฺมารมฺมเณ ขยวยํ ปฏฺฐเปนฺตสฺส มโนกมฺมํ โหติ. เอวํ
ภาวนามยํ กายวจีมโนกมฺมวเสน ติวิธํ โหติ. เอวเมตฺถ ธมฺมารมฺมณมฺปิ กุสลํ
ติวิธปุญฺญกิริยาวตฺถุวเสน นวหิ กมฺมทฺวาเรหิ ภาเชตฺวา ทสฺเสสิ ธมฺมราชา.
     เอวมิทํ จิตฺตํ นานาวตฺถูสุ นานารมฺมณวเสน ทีปิตํ. อิทํ ปน เอกวตฺถุสฺมึ
นานารมฺมณวเสน ลพฺภติเยว. กถํ? จตูสุ หิ ปจฺจเยสุ จีวเร ฉ อารมฺมณานิ
ลพฺภนฺติ. นวรตฺตสฺส หิ จีวรสฺส วณฺโณ มนาโป ทสฺสนีโย โหติ, อิทํ วณฺณารมฺมณํ.
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. สลากภตฺตสํฆภตฺตาทีนิ      ฉ.ม. ผาลาเปติ
@ ฉ.ม. กุมีนํ   ฉ.ม. จราเปติ
ปริโภคกาเล ปน ปฏปฏสทฺทํ กโรติ, อิทํ สทฺทารมฺมณํ. โย ตตฺถ กาฬกจฺฉกาทิคนฺโธ, ๑-
อิทํ คนฺธารมฺมณํ. รสารมฺมณํ ปน ปริโภครสวเสน กถิตํ. ยา ตตฺถ สุขสมฺผสฺสตา,
อิทํ โผฏฺฐพฺพารมฺมณํ. จีวรํ ปฏิจฺจ อุปฺปนฺนา สุขา เวทนา, อิทํ ธมฺมารมฺมณํ.
ปิณฺฑปาเต รสารมฺมณํ นิปฺปริยาเยเนว ลพฺภติ, เอวํ จตูสุ ปจฺจเยสุ นานารมฺมณวเสน
โยชนํ กตฺวา ทานมยาทิเภโท เวทิตพฺโพ.
     อิมสฺส ปน จิตฺตสฺส อารมฺมณเมว นิพนฺธํ ๒- วินา อารมฺมเณน อนุปฺปชฺชนโต.
ทฺวารํ ปน อนิพนฺธํ. กสฺมา? กมฺมสฺส อนิพนฺธตฺตา, กมฺมสฺมิญฺหิ อนิพนฺเธ
ทฺวารมฺปิ อนิพนฺธเมว โหติ.
                        กามาวจรกุสลทฺวารกถา
                         กายกมฺมทฺวารวณฺณนา
     อิมสฺส ปนตฺถสฺส ปกาสนตฺถํ อิมสฺมึ ฐาเน มหาอฏฺฐกถายํ ทฺวารกถา
กถิตา. ตตฺถ ตีณิ กมฺมานิ, ตีณิ กมฺมทฺวารานิ, ปญฺจ วิญฺญาณานิ, ปญฺจ
วิญฺญาณทฺวารานิ, ฉ ผสฺสา, ฉ ผสฺสทฺวารานิ, อฏฺฐ อสํวรา, อฏฺฐ อสํวรทฺวารานิ,
อฏฺฐ สํวรา, อฏฺฐ สํวรทฺวารานิ, ทส กุสลกมฺมปถา, ทส อกุสลกมฺมปถาติ อิทํ
เอตฺตกํ ทฺวารกถาย มาติกาฐปนํ นาม.
     ตตฺถ กิญฺจาปิ ตีณิ กมฺมานิ ปฐมํ วุตฺตานิ, ตานิ ปน ฐเปตฺวา
อาทิโต ตาว ตีณิ กมฺมทฺวารานิ ภาเชตฺวา ทสฺสิตานิ. กตมานิ ตีณิ? กายกมฺมทฺวารํ
วจีกมฺมทฺวารํ มโนกมฺมทฺวารนฺติ.
     ตตฺถ จตุพฺพิโธ กาโย อุปาทินฺนโก อาหารสมุฏฺฐาโน อุตุสมุฏฺฐาโน
จิตฺตสมุฏฺฐาโนติ. ตตฺถ จกฺขายตนาทีนิ ชีวิตินฺทฺริยปริยนฺตานิ อฏฺฐ
กมฺมสมุฏฺฐานรูปานิปิ, กมฺมสมุฏฺฐานาเนว จตสฺโส ธาตุโย วณฺโณ คนฺโธ รโส โอชาติ
อฏฺฐ อุปาทินฺนกกาโย นาม. ตาเนว อฏฺฐ อาหารชานิ อาหารสมุฏฺฐานิกกาโย นาม,
อฏฺฐ อุตุชานิ อุตุสมุฏฺฐานิกกาโย นาม, อฏฺฐ จิตตฺชานิ จิตฺตสมุฏฺฐานิกกาโย นาม.
@เชิงอรรถ:  ม. กาฬคจฺฉกาทิคนฺโธ     ฉ.ม. นิพทฺธํ. เอวมุปริปิ
     เตสุ กายกมฺมทฺวารนฺติ เนว อุปาทินฺนกกายสฺส นามํ, น อิตเรสํ.
จิตฺตสมุฏฺฐาเนสุ ปน อฏฺฐสุ รูเปสุ เอกา วิญฺญตฺติ อตฺถิ, อิทํ กายกมฺมทฺวารํ
นาม, ยํ สนฺธาย วุตฺตํ "กตมนฺตํ รูปํ กายวิญฺญตฺติ? ยา กุสลจิตฺตสฺส วา
อกุสลจิตฺตสฺส วา อพฺยากตจิตฺตสฺส วา อภิกฺกมนฺตสฺส วา ปฏิกฺกมนฺตสฺส วา
อาโลเกนฺตสฺส วา วิโลเกนฺตสฺส วา สมฺมิญฺเชนฺตสฺส ๑- วา ปสาเรนฺตสฺส วา
กายสฺส ถมฺภนา สนฺถมฺภนา สนฺถมฺภิตตฺตํ วิญฺญตฺติ วิญฺญาปนา วิญฺญาปิตตฺตํ,
อิทนฺตํ รูปํ กายวิญฺญตฺตี"ติ. ๒- "อภิกฺกมิสฺสามิ ปฏิกฺกมิสฺสามี"ติ หิ จิตฺตํ
อุปฺปชฺชมานํ รูปํ สมุฏฺฐาเปติ. ตตฺถ ยา ปฐวีธาตุ อาโปธาตุ เตโชธาตุ
วาโยธาตุ ตนฺนิสฺสิโต วณฺโณ คนฺโธ รโส โอชาติ อิเมสํ อฏฺฐนฺนํ รูปกลาปานํ
อพฺภนฺตเร จิตฺตสมุฏฺฐานา วาโยธาตุ, สา อตฺตนา สหชาตํ รูปกายํ
  สนฺถมฺเภติ สณฺฐาเรติ ๓- จาเลติ อภิกฺกมาเปติ ปฏิกฺกมาเปติ.
     ตตฺถ เอกาวชฺชนวีถิยํ สตฺตสุ ชวเนสุ ปฐมจิตฺตสมุฏฺฐิตา วาโยธาตุ อตฺตนา
สหชาตํ รูปกายํ สนฺถมฺเภตุํ สณฺฐาเรตุํ สกฺโกติ, อปราปรํ ปน จาเลตุํ น สกฺโกติ.
ทุติยาทีสุปิ เอเสว นโย. สตฺตมจิตฺเตน ปน สมุฏฺฐิตา วาโยธาตุ เหฏฺฐา ฉหิ
จิตฺเตหิ สมุฏฺฐิตํ วาโยธาตุํ อุปตฺถมฺภนปจฺจยํ ลภิตฺวา อตฺตนา สหชาตํ รูปกายํ
สนฺถมฺเภตุํ สณฺฐาเรตุํ จาเลตุํ อภิกฺกมาเปตุํ ปฏิกฺกมาเปตุํ อาโลกาเปตุํ วิโลกาเปตุํ
สมฺมิญฺชาเปตุํ ปสาราเปตุํ สกฺโกติ, เตน คมนํ นาม ชายติ, อาคมนํ นาม ชายติ,
คมนาคมนํ นาม ชายติ, "โยชนํ คโต, ทสโยชนํ คโต"ติ วตฺตพฺพตํ อาปชฺชาเปติ.
     ยถา หิ สตฺตหิ ยุเคหิ อากฑฺฒิตพฺเพ สกเฏ ปฐมยุเค ยุตฺตโคณา ยุคํ
ตาว สนฺถมฺเภตุํ สณฺฐาเรตุํ สกฺโกนฺติ, จกฺกํ ปน นปฺปวตฺเตนฺติ. ทุติยาทีสุปิ
เอเสว นโย. สตฺตมยุเค ปน โคเณ โยเชตฺวา ยทา เฉโก สารถิ ธุเร นิสีทิตฺวา
โยตฺตานิ อาทาย สพฺพปุริมโต ปฏฺฐาย ปโตทยฏฺฐิยา โคเณ อาโกเฏติ. ตทา
สพฺเพว เอกพลา หุตฺวา ธุรญฺจ สณฺฐาเรนฺติ, จกฺกานิ จ ปวตฺเตนฺติ "สกฏํ
คเหตฺวา ทสโยชนํ คตา วีสติโยชนํ คตา"ติ วตฺตพฺพตํ อาปาเทนฺติ. เอวํ
สมฺปทมิทํ เวทิตพฺพํ.
@เชิงอรรถ:  ฉ. สมิญฺเชนฺตสฺส, ม. สมญฺฉนฺตสฺส, ก. สมฺมิญฺชนฺตสฺส. เอวมุปริปิ
@ อภิ. ๓๔/๖๓๕/๑๙๕      ฉ.ม. สนฺธาเรติ. เอวมุปริปิ
     ตตฺถ โย จิตฺตสมุฏฺฐานิกกาโย, น โส วิญฺญตฺติ. จิตฺตสมุฏฺฐานาย ปน
วาโยธาตุยา สหชาตํ รูปกายํ สนฺถมฺเภตุํ สณฺฐาเรตุํ จาเลตุํ ปจฺจโย ภวิตุํ สมตฺโถ
เอโก อาการวิกาโร อตฺถิ, อยํ วิญฺญตฺติ นาม. สา อฏฺฐ รูปานิ วิย น
จิตฺตสมุฏฺฐานา. ยถา ปน อนิจฺจาทิเภทานํ ธมฺมานํ ชรามรณตฺตา "ชรามรณํ
ภิกฺขเว อนิจฺจํ สงฺขตนฺ"ติอาทิ ๑- วุตฺตํ, เอวํ จิตฺตสมุฏฺฐานานํ รูปานํ
วิญฺญตฺติตาย สาปิ จิตฺตสมุฏฺฐานา นาม โหติ.
     วิญฺญาปนตฺตา ปเนสา วิญฺญตฺตีติ วุจฺจติ. กึ วิญฺญาเปตีติ? เอกํ กายิกกรณํ.
จกฺขุปถสฺมึ หิ ฐิโต หตฺถํ วา ปาทํ วา อุกฺขิปติ, สีสํ วา ภมุกํ วา จาเลติ. อยํ
หตฺถาทีนํ อากาโร จกฺขุวิญฺเญยฺโย โหติ, วิญฺญตฺติ ปน น จกฺขุวิญฺเญยฺยา,
มโนวิญฺเญยฺยาเอว. จกฺขุนา หิ หตฺถวิการาทิวเสน วิปฺผนฺทมานํ วณฺณารมฺมณเมว
ปสฺสติ, วิญฺญตฺตึ ปน มโนทฺวาริกจิตฺเตน จินฺเตตฺวา "อิทญฺจิทญฺจ เอส กาเรติ
มญฺเญ"ติ ชานาติ.
     ยถา หิ อรญฺเญ นิทาฆสมเย อุทกฏฺฐาเน มนุสฺสา "อิมาย สญฺญาย อิธ
อุทกสฺส อตฺถิภาวํ ชานิสฺสนฺตี"ติ รุกฺขคฺเค ตาลปณฺณาทีนิ พนฺธาเปนฺติ,
สุราปานทฺวาเร ธชํ อุสฺสาเปนฺติ, อุจฺจํ วา ปน รุกฺขํ วาโต ปหริตฺวา จาเลติ,
อนฺโตอุทเก มจฺเฉว จลนฺเต อุปริ ปุพฺพุฬกานิ อุฏฺฐหนฺติ, มโหฆสฺส คตมคฺคปริยนฺเต
ติณปณฺณกสฏํ ๒- อุสฺสาทิตํ ๓-  โหติ. ตตฺถ ตาลปณฺณธชสาขาจลนปุพฺพุฬกติณปณฺณกสเฏ
ทิสฺวา ยถา จกฺขุนา อทิฏฺฐมฺปิ "เอตฺถ อุทกํ ภวิสฺสติ, สุรา ภวิสฺสติ, อยํ รุกฺโข
วาเตน ปหโต ภวิสฺสติ, อนฺโตอุทเก มจฺโฉ ภวิสฺสติ, เอตฺตกํ ฐานํ อชฺโฌตฺถริตฺวา
โอโฆ คโต ภวิสฺสตี"ติ มโนวิญฺญาเณน ชานาติ, เอวเมว วิญฺญตฺติปิ น
จกฺขุวิญฺเญยฺยา, มโนวิญฺเญยฺยาว. จกฺขุนา หิ หตฺถวิการาทิวเสน วิปฺผนฺทมานํ
วณฺณารมฺมณเมว ปสฺสติ, วิญฺญตฺตึ ปน มโนทฺวาริกจิตฺเตน จินฺเตตฺวา "อิทญฺจิทญฺจ
เอส กาเรติ มญฺเญ"ติ ชานาติ.
     น เกวลญฺเจสา วิญฺญาปนโตว วิญฺญตฺติ นาม, วิญฺเญยฺยโตปิ ปน วิญฺญตฺติเยว
นาม. อยญฺหิ ปเรสํ อนฺตมโส ติรจฺฉานคตานมฺปิ ปากฏา โหติ, ตตฺถ ตตฺถ
@เชิงอรรถ:  สํ.นิ. ๑๖/๒๐/๒๖     สี. ติณปณฺณสฏํ      ฉ.ม. อุสฺสาริตํ
สนฺนิปติตา หิ โสณสิงฺคาลกากโคณาทโย ทณฺฑํ วา เลฑฺฑุํ วา คเหตฺวา ปหรณากาเร
ทสฺสิเต "อยํ โน ปหริตุกาโม"ติ ญตฺวา เยน วา เตน วา ปลายนฺติ.
ปาการกุฑฺฑาทิอนฺตริกสฺส ๑- ปน ปรสฺส อปากฏกาโลปิ อตฺถิ, กิญฺจาปิ ตสฺมึ ขเณ
อปากฏา, สมฺมุขีภูตานํ ปน ปากฏตฺตา วิญฺญตฺติเยว นาม โหติ.
     จิตฺตสมุฏฺฐานิกกาเย จลนฺเต ติสมุฏฺฐานิโก จลติ น จลตีติ. โสปิ ตเถว
จลติ, ตํคติโก ตทนุวตฺติโกว โหติ. ยถา หิ อุทเก คจฺฉนฺเต อุทเก ปติตานิ
สุกฺขทณฺฑกติณปณฺณาทีนิปิ อุทกคติกาเนว ภวนฺติ, ตสฺมึ คจฺฉนฺเต คจฺฉนฺติ,
ติฏฺฐนฺเต ติฏฺฐนฺติ. เอวํ สมฺปทมิทํ เวทิตพฺพํ. เอวเมสาปิ จิตฺตสมุฏฺฐาเนสุ
รูเปสุ วิญฺญตฺติ กายกมฺมทฺวารํ นามาติ เวทิตพฺพา.
     ยา ปน ตสฺมึ ทฺวาเร สิทฺธา เจตนา, ยาย ปาณํ หนติ, ๒- อทินฺนํ อาทิยติ,
มิจฺฉาจารํ จรติ, ปาณาติปาตาทีหิ วิรมติ. อิทํ กายกมฺมํ นาม. เอวํ ปรวาทิมฺหิ
สติ กาโย ทฺวารํ, ตมฺหิ ทฺวาเร สิทฺธา เจตนา กายกมฺมํ กุสลํ วา อกุสลํ วาติ
ฐเปตพฺพํ. ปรวาทิมฺหิ ปน อสติ กุสลํ วา อกุสลํ วา อพฺยากตํ วาติ ติกํ
ปูเรตฺวาว ฐเปตพฺพํ. ตตฺถ ยถา นครทฺวารํ กตฏฺฐาเนเยว ติฏฺฐติ, องฺคุลิมตฺตมฺปิ ๓-
อปราปรํ น สงฺกมติ, เตน เตน ปน ทฺวาเรน มหาชโน สญฺจรติ, เอวเมว
ทฺวาเร ทฺวารํ น จรติ, ๔- กมฺมํ ปน ตสฺมึ ตสฺมึ ทฺวาเร อุปฺปชฺชนโต จรติ.
เตนาหุ โปราณา:-
           "ทฺวาเร จรนฺติ กมฺมานิ      น ทฺวารา ทฺวารจาริโน
            ตสฺมา ทฺวาเรหิ กมฺมานิ     อญฺญมญฺญํ ววฏฺฐิตา"ติ.
     ตตฺถ กมฺเมนปิ ทฺวารํ นามํ ลภติ, ทฺวาเรนปิ กมฺมํ. ยถา หิ วิญฺญาณาทีนํ
อุปฺปชฺชนฏฺฐานานิ วิญฺญาณทฺวารํ ผสฺสทฺวารํ อสํวรทฺวารํ สํวรทฺวารนฺติ นามํ
ลภนฺติ, เอวํ กายกมฺมสฺส อุปฺปชฺชนฏฺฐานํ "กายกมฺมทฺวารนฺ"ติ นามํ ลภติ.
วจีกมฺมมโนกมฺมทฺวาเรสุปิ เอเสว นโย. ยถา ปน ตสฺมึ ตสฺมึ รุกฺเข อธิวตฺถา
เทวตา สิมฺพลิเทวตา ปลาสเทวตา ปุจิมนฺทเทวตา ผนฺทนเทวตาติ เตน เตน รุกฺเขน
@เชิงอรรถ:  สี. ปาการกุฑฺฑาทิอนฺตริตสฺส, ฉ.ม. ปาการกุฏฺฏาทิอนฺตริกสฺส   ม. หนฺติ
@ ฉ.ม. องฺคุลมตฺตมฺปิ       ฉ.ม. สญฺจรติ
นามํ ลภติ, เอวเมว กายทฺวาเรน กตํ กมฺมํ กายกมฺมนฺติ ทฺวาเรน นามํ ลภติ,
วจีกมฺมมโนกมฺเมสุปิ เอเสว นโย. ตตฺถ อญฺโญ กาโย อญฺญํ กมฺมํ, กาเยน ปน
กตตฺตาตํ "กายกมฺมนฺ"ติ วุจฺจติ. เตนาหุ อฏฺฐกถาจริยา:-
             "กาเยน เจ กตํ กมฺมํ      กายกมฺมนฺติ วุจฺจติ
              กาโย จ กายกมฺมญฺจ      อญฺญมญฺญํ ววฏฺฐิตา.
              สูจิยา เจ กตํ กมฺมํ       สูจิกมฺมนฺติ วุจฺจติ
              สูจิ จ สูจิกมฺมญฺจ         อญฺญมญฺญํ ววฏฺฐิตา.
              วาสิยา เจ กตํ กมฺมํ      วาสิกมฺมนฺติ วุจฺจติ
              วาสิ จ วาสิกมฺมญฺจ       อญฺญมญฺญํ ววฏฺฐิตา.
              ปุริเสน เจ กตํ กมฺมํ      ปุริสกมฺมนฺติ วุจฺจติ
              ปุริโส จ ปุริสกมฺมญฺจ      อญฺญมญฺญํ ววฏฺฐิตา.
                            เอวเมวํ.
              กาเยน  เจ กตํ กมฺมํ     กายกมฺมนติ วุจฺจติ
              กาโย จ กายกมฺมญฺจ      อญฺญมญฺญํ ววฏฺฐิตา"ติ.
     เอวํ สนฺเต เนว ทฺวารววฏฺฐานํ ยุชฺชติ, น กมฺมววฏฐานํ. กถํ? กายวิญฺญตฺติยํ
หิ "ทฺวาเร จรนฺติ กมฺมานี"ติ วจนโต วจีกมฺมมฺปิ ปวตฺตติ, เตนสฺสา
"กายกมฺมทฺวารนฺ"ติ ววฏฺฐานํ น ยุตฺตํ. กายกมฺมญฺจ วจีวิญฺญตฺติยมฺปิ ปวตฺตติ,
เตนสฺส "กายกมฺมนฺ"ติ ววฏฺฐานํ น ยุชฺชตีติ. โน น ยุชฺชติ. กสฺมา?
เยภุยฺยวุตฺติตาย เจว ตพฺพหุลวุตฺติตาย จ. กายกมฺมเมว หิ เยภุยฺเยน
กายวิญฺญตฺติยํ ปวตฺตติ, น อิตรานีติ. ๑- ตสฺมา กายกมฺมสฺส เยภุยฺเยน ปวตฺติโต
ตสฺสา กายกมฺมทฺวารภาโว สิทฺโธ, พฺราหฺมณคามอมฺพวนนาควนาทีนํ พฺราหฺมณคามาทิภาโว
วิยาติ ทฺวารววฏฺฐานํ ยุชฺชติ. กายกมฺมํ ปน กายทฺวาเรเยว พหุลํ ปวตฺตติ, อปฺปํ
วจีทฺวาเร. ตสฺมา กายทฺวาเร พหุลํ ปวตฺติโต เอตสฺส กายกมฺมภาโว สิทฺโธ,
วนจรกถูลกุมาริกาทิโคจรานํ วนจรกาทิภาโว วิยาติ เอวํ กมฺมววฏฺฐานมฺปิ ยุชฺชตีติ.
                       กายกมฺมทฺวารกถา นิฏฺฐิตา
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. อิติ-สทฺโท น ทิสฺสติ
                         วจีกมฺมทฺวารกถา
     วจีกมฺมทฺวารกถายํ ปน เจตนาวิรติสทฺทวเสน ติวิธา วาจา นาม. ตตฺถ
"จตูหิ ภิกฺขเว องฺเคหิ สมนฺนาคตา วาจา สุภาสิตา โหติ, โน ทุพฺภาสิตา,
อนวชฺชา จ อนนุวชฺชา จ วิญฺญูนนฺ"ติ ๑- อยํ เจตนาวาจา นาม. "ยา จตูหิ
วจีทุจฺจริเตหิ อารติ วิรติ ฯเปฯ อยํ วุจฺจติ สมฺมาวาจา"ติ ๒- อยํ วิรติวาจา นาม.
"วาจา คิรา พฺยปฺปโถ อุทีรณํ โฆโส โฆสกมฺมํ วาจา วจีเภโท"ติ ๓- อยํ สทฺทวาจา
นาม. ตาสุ วจีกมฺมทฺวารนฺติ เนว เจตนาย นามํ, น วิรติยา. สหสทฺทา ปน
เอกา วิญฺญตฺติ อตฺถิ, อิทํ วจีกมฺมทฺวารํ นาม. ยํ สนฺธาย วุตฺตํ "กตมนฺตํ รูปํ
วจีวิญฺญตฺติ? ยา กุสลจิตฺตสฺส วา อกุสลจิตฺตสฺส วา อพฺยากตจิตฺตสฺส วา วาจา
คิรา พฺยปฺปโถ อุทีรณํ โฆโส โฆสกมฺมํ วาจา วจีเภโท, อยํ วุจฺจติ วาจา. ยา
ตาย วาจาย วิญฺญตฺติ วิญฺญาปนา วิญฺญาปิตตฺตํ, อิทนฺตํ รูปํ วจีวิญฺญตฺตี"ติ. ๔-
     "อิทํ วกฺขามิ, เอตํ วกฺขามี"ติ หิ วิตกฺกยโต วิตกฺกวิปฺผารสทฺโท นาม
อุปฺปชฺชติ. อยํ น โสตวิญฺเญยฺโย, มโนวิญฺเญยฺโยติ มหาอฏฺฐกถายํ อาคโต.
อาคมฏฺฐกถาสุ ปน "วิตกฺกวิปฺผารสทฺทนฺติ วิตกฺกวิปฺผารวเสน อุปฺปนฺนํ
วิปฺปลปนฺตานํ ๕- สุตฺตปฺปมตฺตาทีนํ สทฺทํ. สุตฺวาติ ตํ สุตฺวา, ยํ วิตกฺกยโต
ตสฺส โส สทฺโท อุปฺปนฺโน, ตสฺส วเสน `เอวมฺปิ เต มโน, อิตฺถมฺปิ เต มโน'ติ
อาทิสตี"ติ วตฺวา วตฺถูนิปิ กถิตานิ. ปฏฺฐาเนปิ "จิตฺตสมุฏฺฐานํ สทฺทายตนํ
โสตวิญฺญาณสฺส อารมฺมณปจฺจเยน ปจฺจโย"ติ อาคตํ. ตสฺมา วินา วิญฺญตฺติฆฏนาย
อุปฺปชฺชมาโน อโสตวิญฺเญยฺโย วิตกฺกวิปฺผารสทฺโท นาม นตฺถิ. "อิทํ วกฺขามิ, เอตํ
วกฺขามี"ติ อุปฺปชฺชมานํ ปน จิตฺตํ ปฐวีธาตุ อาโปธาตุ เตโชธาตุ วาโยธาตุ วณฺโณ
คนฺโธ รโส โอชาติ อฏฺฐ รูปานิ สมุฏฺฐาเปติ. เตสํ อพฺภนฺตเร จิตฺตสมุฏฺฐานา
ปฐวีธาตุ อุปาทินฺนกํ ฆฏิยมานาว อุปฺปชฺชติ. เตน ปฐวีธาตุสงฺฆฏเนน ๑- สเหว สทฺโท
อุปฺปชฺชตีติ อยํ จิตฺตสมุฏฺฐาโน สทฺโท นาม. อยํ น วิญฺญตฺติ, ตสฺสา ปน
@เชิงอรรถ:  สํ.ส. ๑๕/๒๑๓/๒๒๘     อภิ. ๓๕/๒๐๖/๑๒๗        อภิ. ๓๔/๗๒๒/๒๐๖
@ อภิ. ๓๔/๖๓๖/๑๙๕      ม. วิลปนฺตานํ          ฉ.ม. ธาตุสงฺฆฏฺฏเนน
จิตฺตสมุฏฺฐานาย ปฐวีธาตุยา อุปาทินฺนกฆฏนสฺส ปจฺจยภูโต เอโก อาการวิกาโร
อตฺถิ. อยํ วจีวิญฺญตฺติ นาม. อิโต ปรํ "สา อฏฺฐ รูปานิ วิย น จิตฺตสมุฏฺฐานา"ติ-
อาทิ สพฺพํ เหฏฺฐา วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํ.
     อิธาปิ หิ "ติสฺส, ทตฺต, มิตฺตา"ติ ปกฺโกสนฺตสฺส สทฺทํ สุตฺวา วิญฺญตฺตึ
มโนทฺวาริกจิตฺเตน จินฺเตตฺวา "อิทญฺจิทญฺจ เอส กาเรติ มญฺเญ"ติ ชานาติ.
กายวิญฺญตฺติ วิย จ อยมฺปิ ติรจฺฉานคตานมฺปิ ปากฏา โหติ. "เอหิ ยาหี"ติ หิ
สทฺทํ สุตฺวา ติรจฺฉานคตาปิ "อิทํ นาเมส กาเรติ มญฺเญ"ติ ญตฺวา อาคจฺฉนฺติ
เจว คจฺฉนฺติ จ. "ติสมุฏฺฐานิกกายํ ๑- จาเลติ น จาเลตี"ติ อยํ ปน วาโร อิธ
น ลพฺภติ. ปุริมจิตฺตสมุฏฺฐานาย อุปตฺถมฺภนกิจฺจมฺปิ นตฺถิ. ยา ปน ตสฺมึ
วจีทฺวาเรปิ สิทฺธา เจตนา, ยาย มุสา กเถติ, เปสุญฺญํ กเถติ, ผรุสํ กเถติ, สมฺผํ
ปลปติ, ๒- มุสาวาทาทีหิ วิรมติ. อิทํ วจีกมฺมํ นาม. อิโต ปรํ สพฺพํ กมฺมววฏฺฐานํ
ทฺวาร ววฏฺฐานญฺจ เหฏฺฐา วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพนฺติ.
                       วจีกมฺมทฺวารกถา นิฏฺฐิตา.
                         --------------
                          มโนกมฺมทฺวารกถา
     มโนกมฺมทฺวารกถายํ ปน กามาวจรา ทิวเสน จตุพฺพิโธ มโน มโน นาม. ตตฺถ
กามาวจโร จตุปญฺญาสวิโธ โหติ, รูปาวจโร ปณฺณรสวิโธ, อรูปาวจโร ทฺวาทสวิโธ,
โลกุตฺตโร อฏฺฐวิโธติ สพฺโพปิ เอกูนนวุติวิโธ โหติ. ตตฺถ "อยํ นาม มโน
มโนทฺวารํ น โหตี"ติ น วตฺตพฺโพ. ยถา หิ อยํ นาม เจตนา กมฺมํ น โหตีติ น
วตฺตพฺพา, อนฺตมโส ปญฺจวิญฺญาณสมฺปยุตฺตาปิ หิ เจตนา มหาปกรเณ "กมฺมนฺ"เตฺวว
นิทฺทิฏฺฐา, เอวเมว อยํ นาม มโน มโนทฺวารํ น โหตีติ น วตฺตพฺโพติ. ๓-
     เอตฺถาห:- กมฺมํ นาเมตํ กึ กโรตีติ? อายูหติ อภิสงฺขโรติ, ปิณฺฑํ
กโรติ, เจเตติ กปฺเปติ ปกปฺเปตีติ, เอวํ สนฺเต ปญฺจวิญฺญาณเจตนา กึ อายูหติ
@เชิงอรรถ:  ก. เตสมุฏฺฐานิกกายํ     ก. สมฺผปฺปลาปํ ลปติ     ฉ.ม. อิติ-สทฺโท น ทิสฺสติ
อภิสงฺขโรติ, ปิณฺฑํ กโรติ, เจเตติ กปฺเปติ ปกปฺเปตีติ? สหชาตธมฺเม. สาปิ หิ
สหชาเต สมฺปยุตฺตกฺขนฺเธ อายูหติ อภิสงฺขโรติ, ปิณฺฑํ กโรติ, เจเตติ กปฺเปติ
ปกปฺเปตีติ. กึ วา อิมินา วาเทน, ๑- สพฺพสงฺคาหิกวเสน เหตํ วุตฺตํ. อิทํ
ปเนตฺถ สนฺนิฏฺฐานํ:- เตภูมิกกุสลากุสลวเสน ๒- เอกูนตึสติวิโธ มโน มโนกมฺมทฺวารํ
นาม. ยา ปน ตสฺมึ มโนทฺวาเร สิทฺธา เจตนา, ยาย อภิชฺฌาพฺยาปาทมิจฺฉาทสฺสนานิ
เจว อนภิชฺฌาอพฺยาปาทสมฺมาทสฺสนานิ จ คณฺหาติ. อิทํ มโนกมฺมํ นาม. อิโต
ปรํ สพฺพํ กมฺมววฏฺฐานํ ทฺวารววฏฺฐานญฺจ เหฏฺฐา วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพนฺติ.
อิมานิ ตีณิ กมฺมทฺวารานิ นาม.
                       มโนกมฺมทฺวารกถา นิฏฺฐิตา.
                          ------------
                             กมฺมกถา
     อิทานิ ยานิ ตีณิ กมฺมานิ ฐเปตฺวา อิมานิ กมฺมทฺวารานิ ทสฺสิตานิ, ตานิ
อาทึ กตฺวา อวเสสสฺส ทฺวารกถาย มาติกาฐปนสฺส วิตฺถารกถา โหติ, ตีณิ หิ
กมฺมานิ กายกมฺมํ วจีกมฺมํ มโนกมฺมนฺติ, กึ ปเนตํ กมฺมํ นามาติ?
เจตนา เจว เอกจฺเจ จ เจตนาสมฺปยุตฺตกา ธมฺมา. ตตฺถ เจตนาย กมฺมภาเว
อิมานิ สุตฺตานิ:-
         "เจตนาหํ ภิกฺขเว กมฺมํ วทามิ, เจตยิตฺวา กมฺมํ กโรติ กาเยน
    วาจาย มนสา. ๓- กาเย วา หานนฺท สติ กายสญฺเจตนาเหตุ อุปฺปชฺชติ
    อชฺฌตฺตํ สุขทุกฺขํ. วาจาย วา อานนฺท สติ วจีสญฺเจตนาเหตุ อุปฺปชฺชติ
    อชฺฌตฺตํ สุขทุกฺขํ. มเน วา อานนฺท สติ มโนสญฺเจตนาเหตุ อุปฺปชฺชติ
    อชฺฌตฺตํ สุขทุกฺขํ. ๔- ติวิธา ภิกฺขเว กายสญฺเจตนา อกุสลํ กายกมฺมํ
    ทุกฺขุทฺรยํ ทุกฺขวิปากํ, จตุพฺพิธา ภิกฺขเว วจีสญฺเจตนา อกุสลํ ฯเปฯ ติวิธา
    ภิกฺขเว มโนสญฺเจตนา กุสลํ มโนกมฺมํ สุขุทฺรยํ สุขวิปากํ. ๕- สจายํ อานนฺท
@เชิงอรรถ:  ม. วาเรน     ฉ.ม. เตภูมกกุสลากุสโล
@ องฺ. ฉกฺก. ๒๒/๖๓ นิพฺเพธิกสุตฺต, อภิ. ๓๗/๕๓๙/๓๒๘
@ สํ.นิ. ๑๖/๒๕/๓๙, องฺ. จตุกฺก. ๒๑/๑๗๑/๑๘๑
@ องฺ. ทสก. ๒๔/๒๑๗/๒๔๔, อภิ. ๓๗/๕๓๙/๓๒๙
    สมิทฺธิ โมฆปุริโส โปตลิปุตฺตสฺส ๑- ปริพฺพาชกสฺส เอวํ ปุฏฺโฐ เอวํ
    พฺยากเรยฺย `สญฺเจตนิยํ อาวุโส โปตลิปุตฺต กมฺมํ กตฺวา กาเยน วาจาย
    มนสา สุขเวทนียํ สุขํ โส เวทิยติ ฯเปฯ อทุกฺขมสุขเวทนียํ อทุกฺขมสุขํ
    โส เวทิยตี'ติ. เอวํ พฺยากรมาโน โข อานนฺท สมิทฺธิ โมฆปุริโส โปตลิปุตฺตสฺส
    ปริพฺพาชกสฺส สมฺมาพฺยากรมาโน พฺยากเรยฺยา"ติ. ๒-
    อิมานิ ตาว เจตนาย กมฺมภาเว สุตฺตานิ, เจตนาสมฺปยุตฺตธมฺมานํ ปน
กมฺมภาโว กมฺมจตุกฺเกน ทีปิโต. วุตฺตํ เหตํ:-
         "จตฺตาริมานิ ภิกฺขเว กมฺมานิ ยานิ มยา สยํ อภิญฺญา สจฺฉิกตฺวา
    ปเวทิตานิ. กตมานิ จตฺตาริ? อตฺถิ ภิกฺขเว กมฺมํ กณฺหํ กณฺหวิปากํ. อตฺถิ
    ภิกฺขเว กมฺมํ สุกฺกํ สุกฺกวิปากํ. อตฺถิ ภิกฺขเว กมฺมํ กณฺหสุกฺกํ
    กณฺหสุกฺกวิปากํ. อตฺถิ ภิกฺขเว กมฺมํ อกณฺหํ อสุกฺกํ อกณฺหอสุกฺกวิปากํ กมฺมํ
    กมฺมกฺขยาย สํวตฺตติ. ๓- กตมญฺจ ภิกฺขเว กมฺมํ อกณฺหํ อสุกฺกํ
    อกณฺหอสุกฺกวิปากํ กมฺมํ กมฺมกฺขยาย  สํวตฺตติ? ยทิทํ สตฺต โพชฺฌงฺคา
    สติสมฺโพชฺฌงฺโค ฯเปฯ อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺโค. อิทํ วุจฺจติ ภิกฺขเว กมฺมํ
    อกณฺหํ อสุกฺกํ อกณฺหอสุกฺกวิปากํ กมฺมํ กมฺมกฺขยาย สํวตฺตติ. ๔- กตมญฺจ
    ภิกฺขเว กมฺมํ อกณฺหํ อสุกฺกํ อกณฺหอสุกฺกวิปากํ กมฺมํ กมฺมกฺขยาย สํวตฺตติ?
    อยเมว อริโย อฏฺฐงฺคิโก มคฺโค. เสยฺยถีทํ, สมฺมาทิฏฺฐิ ฯเปฯ สมฺมาสมาธิ. อิทํ
    วุจฺจติ ภิกฺขเว กมฺมํ อกณฺหํ อสุกฺกํ อกณฺหอสุกฺกวิปากํ กมฺมํ กมฺมกฺขยาย
    สํวตฺตตี"ติ. ๔-
   เอวมิเม โพชฺฌงฺคมคฺคงฺคปฺปเภทโต ปณฺณรส ธมฺมา กมฺมจตุกฺเกน ทีปิตา.
อภิชฺฌา พฺยาปาโท มิจฺฉาทิฏฺฐิ อนภิชฺฌา อพฺยาปาโท สมฺมาทิฏฺฐีติ อิเมหิ ปน
ฉหิ สทฺธึ เอกวีสติ เจตนาสมฺปยุตฺตกา ธมฺมา เวทิตพฺพา.
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. ปาฏลิปุตฺตสฺส, ม. โปฏลิปุตฺตสฺส     ม.อ. ๑๔/๓๐๐/๒๗๑, อภิ. ๓๗/๕๓๙/๓๒๙
@ องฺ. จตุกฺก. ๒๑/๒๓๒/๒๕๘             องฺ. จตุกฺก. ๒๑/๒๓๗/๒๖๔
     ตตฺถ โลกุตฺตรมคฺโค ภชาปิยมาโน กายกมฺมาทีนิ ตีณิ กมฺมานิ ภชติ. ยํ
หิ กาเยน ทุสฺสีลฺยํ อชฺฌาจรติ, ตมฺหา สํวโร กายิโกติ เวทิตพฺโพ. ยํ วาจาย
ทุสฺสีลฺยํ อชฺฌาจรติ, ตมฺหา สํวโร วาจสิโกติ เวทิตพฺโพ. อิติ สมฺมากมฺมนฺโต
กายกมฺมํ, สมฺมาวาจา วจีกมฺมํ. เอตสฺมึ ทฺวเย คหิเต สมฺมาอาชีโว ตปฺปกฺขกตฺตา
คหิโตว โหติ. ยํ ปน มเนน ทุสฺสีลฺยํ อชฺฌาจรติ, ตมฺหา สํวโร มานสิโกติ
เวทิตพฺโพ. โส ทิฏฺฐิสงฺกปฺปวายามสติสมาธิวเสน ปญฺจวิโธ โหติ. อยํ ปญฺจวิโธปิ
มโนกมฺมํ นาม. เอวํ โลกุตฺตรมคฺโค ภชาปิยมาโน ตีณิ กมฺมานิ ภชติ.
     อิมสฺมึ ฐาเน ทฺวารสํสนฺทนํ นาม โหติ. กายวจีทฺวาเรสุ หิ โจปนํ ปตฺวา
กมฺมปถํ อปฺปตฺตมฺปิ อตฺถิ, มโนทฺวาเร จ สมุทาจารํ ปตฺวา กมฺมปถํ อปฺปตฺตมฺปิ
อตฺถิ, ตํ คเหตฺวา ตํตํทฺวารปกฺขิกเมว อกํสุ.
     ตตฺรายํ นโย:- โย "มิควํ คมิสฺสามี"ติ ธนุํ สชฺเชติ, ชิยํ วฏฺเฏติ, สตฺตึ
นิเสติ, ภตฺตํ ภุญฺชติ, วตฺถํ ปริทหติ. เอตฺตาวตา กายทฺวาเร โจปนํ ปตฺตํ โหติ.
โส อรญฺเญ ทิวสํ จริตฺวา อนฺตมโส สสวิฬารมตฺตมฺปิ น ลภติ. อิทํ อกุสลํ
กายกมฺมํ นาม โหติ น โหตีติ? น โหติ. กสฺมา? กมฺมปถํ อปฺปตฺตตาย, เกวลํ
ปน กายทุจฺจริตํ นาม โหตีติ เวทิตพฺพํ. มจฺฉคฺคหณาทิปโยเคสุปิ เอเสว นโย.
     วจีทฺวาเรปิ "มิควํ คมิสฺสามิ, เวเคน ธนุอาทีนิ สชฺเชถา"ติ อาณาเปตฺวา
ปุริมนเยเนว อรญฺเญ กิญฺจิ อลภนฺตสฺส กิญฺจาปิ วจีทฺวาเร โจปนํ ปตฺตํ, กมฺมปถํ
อปฺปตฺตตาย ปน กายกมฺมํ ๑- น โหติ, เกวลํ วจีทุจฺจริตํ นาม โหตีติ เวทิตพฺพํ.
     มโนทฺวาเร ปน วธกเจตนาย อุปฺปนฺนมตฺตายเอว กมฺมปถเภโทว โหติ, โส
จ โข พฺยาปาทวเสน, น ปาณาติปาตวเสน. อกุสลญฺหิ กายกมฺมํ กายวจีทฺวาเรสุ
สมุฏฺฐาติ, น มโนทฺวาเร. ตถา อกุสลํ วจีกมฺมํ. อกุสลํ มโนกมฺมํ ปน ตีสุปิ
ทฺวาเรสุ สมุฏฺฐาติ. ตถา กุสลานิ กายวจีมโนกมฺมานิ.
     กถํ? สหตฺถาปิ หิ ปาณํ หนนฺตสฺส อทินฺนํ อาทิยนฺตสฺส มิจฺฉาจารํ จรนฺตสฺส
กมฺมํ กายกมฺมเมว โหติ, ทฺวารมฺปิ กายทฺวารเมว โหติ. เอวํ ตาว อกุสลํ กายกมฺมํ
@เชิงอรรถ:  สี., ก. วจีกมฺมํ
กายทฺวาเร สมุฏฺฐาติ. เตหิ ปน จิตฺเตหิ สหชาตา อภิชฺฌาพฺยาปาทมิจฺฉาทิฏฺฐิโย
เจตนาปกฺขิกา วา ภวนฺติ อพฺโพหาริกา วา. "คจฺฉ, อิตฺถนฺนามํ ชีวิตา โวโรเปหิ,
อิตฺถนฺนามํ ภณฺฑํ อวหรา"ติ อาณาเปนฺตสฺส ปน กมฺมํ กายกมฺมํ โหติ, ทฺวารํ
ปน วจีทฺวารํ. เอวํ อกุสลํ กายกมฺมํ วจีทฺวาเร สมุฏฺฐาติ. เตหิ ปน จิตฺเตหิ
สหชาตา อภิชฺฌาพฺยาปาทมิจฺฉาทิฏฺฐิโย เจตนาปกฺขิกา วา ภวนฺติ อพฺโพหาริกา วา.
เอตฺตกา ๑- อาจริยานํ สมานฏฺฐกถา นาม.
     วิตณฺฑวาที ปนาห "อกุสลํ กายกมฺมํ มโนทฺวาเรปิ สมุฏฺฐาตี"ติ. โส
"ตโย สงฺคเห อารุฬฺหสุตฺตํ อาหราหี"ติ วุตฺโต อิทํ กุลุมฺพสุตฺตํ ๒- นาม อาหริ:-
          "ปุน จปรํ ภิกฺขเว อิเธกจฺโจ สมโณ วา พฺราหฺมโณ วา
     อิทฺธิมา เจโตวสิปฺปตฺโต อญฺญิสฺสา กุจฺฉิคตํ คพฺภํ ปาปเกน มนสานุเปกฺขโก ๓-
     โหติ `อโห  วตายํ ๔- กุจฺฉิคโต คพฺโภ น โสตฺถินา อภินิกฺขเมยฺยา'ติ,
     เอวํ ภิกฺขเว กุลุมฺพสฺส อุปฆาโต โหตี"ติ.
     อิทํ สุตฺตํ อาหริตฺวา อาห "เอวํ จินฺติตมตฺเตเยว ปนสฺสา ๕- กุจฺฉิคโต
คพฺโภ เผณปิณฺโฑ วิย วิลียติ, เอตฺถ กุโต กายงฺคโจปนํ วา วาจงฺคโจปนํ วา,
มโนทฺวารสฺมึเยว ปน อิทํ อกุสลํ กายกมฺมํ สมุฏฺฐาตี"ติ.
     ตเมนํ "ตว สุตฺตสฺส อตฺถํ ตุลยิสฺสามา"ติ วตฺวา เอวํ ตุลยึสุ:- ตฺวํ
อิทฺธิยา ปรูปฆาตํ วเทสิ, อิทฺธิ นาม เจสา อธิฏฺฐานา อิทฺธิ วิกุพฺพนา อิทฺธิ
มโนมยา อิทฺธิ ญาณวิปฺผารา อิทฺธิ สมาธิวิปฺผารา อิทฺธิ อริยา อิทฺธิ กมฺมวิปากชา
อิทฺธิ ปุญฺญวโต อิทฺธิ วิชฺชามยา อิทฺธิ ตตฺถ ตตฺถ สมฺมาปโยคปจฺจยา
อิชฺฌนฏฺเฐน อิทฺธีติ ทสวิธา. ๖- ตตฺถ กตรํ อิทฺธึ วเทสีติ? ภาวนามยนฺติ.
กึ ปน ภาวนามยาย อิทฺธิยา ปรูปฆาตกมฺมํ โหตีติ? อามนฺตา, ๗- เอกจฺเจ
อาจริยา "เอกวารํ โหตี"ติ วทนฺติ. ยถา หิ ปรํ ปหริตุกาเมน อุทกภริเต ฆเฏ
@เชิงอรรถ:  สี. เอตฺติกา     ม. กุลุมฺปสุตฺตํ        ฉ.ม. มนสา อนุเปกฺขโก
@ ม. วตสฺสายํ     ฉ.ม. มนสา, สี. ปรสฺส
@ ขุ.ปฏิ. ๓๑/๙/๔๑๗    ฉ.ม. อาม
ขิตฺเต ฆโฏปิ ภิชฺชติ, อุทกมฺปิ นสฺสติ, เอวเมว ภาวนามยาย อิทฺธิยา เอกวารํ
ปรูปฆาตกมฺมํ โหติ, ตโต ปฏฺฐาย ปน สา นสฺสตีติ. อถ นํ "ภาวนามยาย อิทฺธิยา
เนว เอกวารํ, น เทฺว วาเร ปรูปฆาตกมฺมํ โหตี"ติ วตฺวา วาจาสญฺญตฺตึ ๑-
อคจฺฉนฺตํ ๒- ปุจฺฉึสุ "ภาวนามยา อิทฺธิ กึ กุสลา วา อกุสลา วา อพฺยากตา วา.
สุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตา, ทุกฺขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตา, อทุกฺขมสุขาย เวทนาย
สมฺปยุตฺตา. สวิตกฺกสวิจารา อวิตกฺกวิจารมตฺตา อวิตกฺกอวิจารา. กามาวจรา
รูปาวจรา อรูปาวจรา"ติ.
     อิมํ ปน ปญฺหํ โย ชานาติ, โส เอวํ วกฺขติ "ภาวนามยา อิทฺธิ กุสลา
วา โหติ อพฺยากตา วา, อทุกฺขมสุขเวทนียาเอว, อวิตกฺกอวิจาราเอว,
รูปาวจราเอวา"ติ. โส วตฺตพฺโพ "ปาณาติปาตเจตนา กุสลาทีสุ กตรํ โกฏฺฐาสํ ภชตี"ติ.
ชานนฺโต วกฺขติ "ปาณาติปาตเจตนา อกุสลา จ ทุกฺขเวทนียา จ สวิตกฺกสวิจารา จ
กามาวจราเอวา"ติ. เอวํ สนฺเต ตว ปโญฺห เนว กุสลตฺติเกน สเมติ, น
เวทนาตฺติเกน, น วิตกฺกตฺติเกน, น ภุมฺมนฺตเรนาติ.
     กึ ปน เอวํ มหนฺตํ สุตฺตํ นิรตฺถกนฺติ? โน นิรตฺถกํ. ตฺวํ ปนสฺส
อตฺถํ น ชานาสิ, อิทฺธิมา เจโตวสิปฺปตฺโตติ เอตฺถ หิ น ภาวนามยา อิทฺธิ
อธิปฺเปตา, อาถพฺพนิทฺธิ ๓- จ ปน อธิปฺเปตา. สา หิ เอตฺถ ลพฺภมานา ลพฺภติ.
สา ปน กายวจีทฺวารานิ มุญฺจิตฺวา กาตุํ น สกฺกา, อาถพฺพนิทฺธิกา หิ สตฺตาหํ
อโลณกํ ภุญฺชิตฺวา ทพฺเพ อตฺถริตฺวา ปฐวิยํ สยมานา ตปํ จริตฺวา ๔- สตฺตเม ทิวเส
สุสานภูมึ สชฺเชตฺวา สตฺตเม ปเท ฐตฺวา หตฺถํ วฏฺเฏตฺวา มุเขน วิชฺชํ ปริชปฺปนฺติ,
อถ เนสํ กมฺมํ สมิชฺฌติ. เอวํ อยมฺปิ อิทฺธิ กายวจีทฺวารานิ มุญฺจิตฺวา
กาตุํ น สกฺกาติ "น กายกมฺมํ มโนทฺวาเร สมุฏฺฐาตี"ติ นิฏฺฐเมตฺถ คนฺตพฺพํ.
     หตฺถมุทฺธาย ปน มุสาวาทาทีนิ กเถนฺตสฺส กมฺมํ วจีกมฺมํ, ทฺวารํ  ปน
กายทฺวารํ โหติ. เอวํ อกุสลํ วจีกมฺมมฺปิ กายทฺวาเร สมุฏฺฐาติ. เตหิ ปน จิตฺเตหิ
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. ตํ สญฺญตฺตึ       ฉ. อาคจฺฉนฺตํ
@ สี. อถพฺพณิทฺธิ, ฉ. อาถพฺพณิทฺธิ   ม. ปจฺจริตฺวา
สหชาตา อภิชฺฌาพฺยาปาทมิจฺฉาทิฏฺฐิโย เจตนาปกฺขิกา วา ภวนฺติ อพฺโพหาริกา วา.
วจีเภทํ ปน กตฺวา มุสาวาทาทีนิ กเถนฺตสฺส กมฺมมฺปิ วจีกมฺมํ, ทฺวารมฺปิ
วจีทฺวารเมว. เอวํ อกุสลํ วจีกมฺมํ วจีทฺวาเร สมุฏฺฐาติ. เตหิ ปน จิตฺเตหิ สหชาตา
อภิชฺฌาพฺยาปาทมิจฺฉาทิฏฺฐิโย เจตนาปกฺขิกา วา ภวนฺติ อพฺโพหาริกา วา. เอตฺตกา
อาจริยานํ สมานฏฺฐกถา นาม.
     วิตณฺฑวาที ปนาห "อกุสลํ วจีกมฺมํ มโนทฺวาเรปิ สมุฏฺฐาตี"ติ. โส "ตโย
สงฺคเห อารุฬฺหสุตฺตํ อาหราหี"ติ วุตฺโต อิทํ อุโปสถกฺขนฺธกโต สุตฺตํ อาหริ:-
"โย ปน ภิกฺขุ ยาวตติยํ อนุสฺสาวิยมาเน สรมาโน สนฺตึ อาปตฺตึ นาวิกเรยฺย,
สมฺปชานมุสาวาทสฺส โหตี"ติ. ๑-
     อิทํ สุตฺตํ อาหริตฺวา อาห "เอวํ อาปตฺตึ อนาวิกโรนฺโต ตุณฺหีภูโตว
อญฺญํ อาปตฺตึ อาปชฺชติ, เอตฺถ กุโต กายงฺคโจปนํ วา วาจงฺคโจปนํ วา,
มโนทฺวารสฺมึเยว ปน อิทํ อกุสลํ วจีกมฺมํ สมุฏฺฐาตี"ติ.
    โส วตฺตพฺโพ "กึ ปเนตํ สุตฺตํ เนยฺยตฺถํ, อุทาหุ นีตตฺถนฺ"ติ.
นีตตฺถเมว มยฺหํ สุตฺตนฺติ. โส "มา เอวํ อวจ, ตุลยิสฺสามสฺส อตฺถนฺ"ติ
วตฺวา เอวํ ปุจฺฉิตพฺโพ "สมฺปชานมุสาวาเท กึ โหตี"ติ. ชานนฺโต
"สมฺปชานมุสาวาเท ทุกฺกฏํ โหตี"ติ วกฺขติ. ตโต วตฺตพฺโพ "วินยสฺส
เทฺว มูลานิ กาโย จ วาจา จ, สมฺมาสมฺพุทฺเธน หิ สพฺพาปตฺติโย
อิเมสุเยว ทฺวีสุ ทฺวาเรสุ ปญฺญตฺตา, มโนทฺวาเร อาปตฺติปญฺญปนํ
นาม นตฺถิ, ตฺวํ อติวิย วินเย ปกตญฺญู, โย สตฺถารา อปญฺญตฺเต
ฐาเน อาปตฺตึ ปญฺญเปสิ, สมฺมาสมฺพุทฺธํ อพฺภาจิกฺขสิ, ชินจกฺกํ
ปหรสี"ติอาทิวจเนหิ นิคฺคณฺหิตฺวา อุตฺตรึ ปญฺหํ โส เอวํ ปุจฺฉิตพฺโพ
"สมฺปชานมุสาวาโท กึ กิริยโต สมุฏฺฐาติ, อุทาหุ อกิริยโต"ติ.
ชานนฺโต "กิริยโต "ติ วกฺขติ, ตโต วตฺตพฺโพ "อนาวิกโรนฺโต กตรํ
กิริยํ กโรตี"ติ. อทฺธา หิ กิริยํ อปสฺสนฺโต วิฆาตํ อาปชฺชิสฺสติ, ตโต
อิมสฺส สุตฺตสฺส อตฺเถน สญฺญาเปตพฺโพ. อยเญฺหตฺถ อตฺโถ:- ยฺวายํ
"สมฺปชานมุสาวาโท โหตี"ติ วุตฺโต, โส อาปตฺติโต กึ โหติ, กตราปตฺติ โหตีติ อตฺโถ.
@เชิงอรรถ:  วินย. ๔/๑๓๔/๑๔๘
ทุกฺกฏาปตฺติ โหติ, สา จ โข น มุสาวาทลกฺขเณน, ภควโต ปน วจเนน
วจีทฺวาเร อกิริยสมุฏฺฐานา อาปตฺติ โหตีติ เวทิตพฺพา. วุตฺตมฺปิ เจตํ:-
                 "อนาลปนฺโต มนุเชน เกนจิ
                  วาจา คิรํ โน จ ปเร ภเณยฺย
                  อาปชฺเชยฺย วาจสิกํ น กายิกํ
                  ปญฺหา เมสา กุสเลหิ จินฺติตา"ติ. ๑-
     เอวํ "อกุสลํ วจีกมฺมํ น มโนทฺวาเร สมุฏฺฐาตี"ติ นิฏฺฐเมตฺถ คนฺตพฺพํ.
     ยทา ปน อภิชฺฌาสหคเตน เจตสาว กายงฺคํ โจเปนฺโต หตฺถคฺคาหาทีนิ กโรติ,
พฺยาปาทสหคเตน เจตสา ทณฺฑปรามาสาทีนิ, มิจฺฉาทิฏฺฐิสหคเตน เจตสา
"ขนฺธสิวาทโย เสฏฺฐา"ติ เตสํ อภิวาทนอญฺชลิกมฺมภูตปีฐกปริภณฺฑาทีนิ ๒- กโรติ,
ตทา กมฺมํ มโนกมฺมํ โหติ, ทฺวารํ ปน กายทฺวารํ. เอวํ อกุสลํ มโนกมฺมํ
กายทฺวาเร สมุฏฺฐาติ, เจตนา ปเนตฺถ อพฺโพหาริกา.
     ยทา ปน อภิชฺฌาสหคเตน เจตสา วาจงฺคํ โจเปนฺโต "อโห วต ยํ ปรสฺส,
ตํ มมสฺสา"ติ ปรวิตฺตูปกรณํ อภิชฺฌายติ, พฺยาปาทสหคเตน เจตสา "อิเม สตฺตา
หญฺญนฺตุ วา วชฺฌนฺตุ ๓- วา อุจฺฉิชฺชนฺตุ วา, มา วา อเหสุนฺ"ติ วทติ,
มิจฺฉาทิฏฺฐิสหคเตน เจตสา "นตฺถิ ทินฺนํ, นตฺถิ ยิฏฺฐนฺ"ติอาทีนิ วทติ, ตทา
กมฺมํ มโนกมฺมํ โหติ, ทฺวารํ ปน วจีทฺวารํ. เอวํ อกุสลํ มโนกมฺมํ วจีทฺวาเร
สมุฏฺฐาติ, เจตนา ปเนตฺถ อพฺโพหาริกา.
     ยทา ปน กายงฺควาจงฺคานิ อโจเปตฺวา รโห นิสนฺโน อภิชฺฌาพฺยาปาทมิจฺฉา-
ทิฏฺฐิสหคตานิ จิตฺตานิ อุปฺปาเทติ, ตทา กมฺมํ มโนกมฺมํ, ทฺวารมฺปิ มโนทฺวารเมว.
เอวํ อกุสลํ มโนกมฺมํ มโนทฺวาเร สมุฏฺฐาติ. อิมสฺมึ ปน ฐาเน เจตนาปิ
เจตนาสมฺปยุตฺตกา ธมฺมาปิ มโนทฺวาเรเยว สมุฏฺฐหนฺติ. เอวํ อกุสลํ มโนกมฺมํ
ตีสุปิ ทฺวาเรสุ สมุฏฺฐาตีติ เวทิตพฺพํ.
@เชิงอรรถ:  วินย. ๘/๔๗๙/๔๔๑     สี...ภูตปิณฺฑิก...     ฉ.ม. พชฺฌนฺตุ
     ยํ ปน วุตฺตํ "ตถา กุสลานิ กายวจีมโนกมฺมานี"ติ, ตตฺรายํ นโย:- ยทา
หิ เกนจิ การเณน วตฺตุํ อสกฺโกนฺโต "ปาณาติปาตา อทินฺนาทานา กาเมสุมิจฺฉาจารา
ปฏิวิรมามี"ติ อิมานิ สิกฺขาปทานิ หตฺถมุทฺธาย คณฺหาติ, ตทา กมฺมํ กายกมฺมํ,
ทฺวารมฺปิ กายทฺวารเมว. เอวํ กุสลํ กายกมฺมํ กายทฺวาเร สมุฏฺฐาติ, เตหิ จิตฺเตหิ
สหคตา อนภิชฺฌาทโย เจตนาปกฺขิกา วา โหนฺติ อพฺโพหาริกา วา.
     ยทา ปน ตาเนว สิกฺขาปทานิ วจีเภทํ กตฺวา คณฺหาติ, ตทา กมฺมํ
กายกมฺมํ, ทฺวารํ ปน วจีทฺวารํ โหติ. เอวํ กุสลํ กายกมฺมํ วจีทฺวาเร สมุฏฺฐาติ,
เตหิ จิตฺเตหิ สหคตา อนภิชฺฌาทโย เจตนาปกฺขิกา วา โหนฺติ อพฺโพหาริกา วา.
     ยทา ปน เตสุ สิกฺขาปเทสุ ทียมาเนสุ กายงฺควาจงฺคานิ อโจเปตฺวา มนสาว
"ปาณาติปาตา อทินฺนาทานา กาเมสุมิจฺฉาจารา ปฏิวิรมามี"ติ คณฺหาติ, ตทา กมฺมํ
กายกมฺมํ, ทฺวารํ ปน มโนทฺวารํ โหติ. เอวํ กุสลํ กายกมฺมํ มโนทฺวาเร สมุฏฺฐาติ,
เตหิ จิตฺเตหิ สหคตา อนภิชฺฌาทโย เจตนาปกฺขิกา วา โหนฺติ อพฺโพหาริกา วา.
     มุสาวาทา เวรมณีอาทีนิ ปน จตฺตาริ สิกฺขาปทานิ วุตฺตนเยเนว กายาทีหิ
คณฺหนฺตสฺส กุสลํ วจีกมฺมํ ตีสุ ทฺวาเรสุ สมุฏฺฐาตีติ เวทิตพฺพํ. อิธาปิ
อนภิชฺฌาทโย เจตนาปกฺขิกา วา โหนฺติ อพฺโพหาริกา วา.
     อนภิชฺฌาทิสหคเตหิ ปน จิตฺเตหิ กายงฺคํ โจเปตฺวา เจติยงฺคณสมฺมชฺชนคนฺธมาลา-
ทิปูชนเจติยวนฺทนาทีนิ กโรนฺตสฺส กมฺมํ มโนกมฺมํ โหติ, ทฺวารํ ปน กายทฺวารํ.
เอวํ กุสลํ มโนกมฺมํ กายทฺวาเร สมุฏฺฐาติ, เจตนา ปเนตฺถ อพฺโพหาริกา.
อนภิชฺฌาสหคเตน จิตฺเตน วาจงฺคํ โจเปตฺวา "อโห วต ยํ ปรสฺส วิตฺตูปกรณํ,
น ๑- ตํ มมสฺสา"ติ อนภิชฺฌายโต อพฺยาปาทสหคเตน จิตฺเตน "สพฺเพ สตฺตา
อเวรา อพฺยาปชฺฌา ๒- อนีฆา สุขี อตฺตานํ ปริหรนฺตู"ติ วทนฺตสฺส สมฺมาทิฏฺฐิสหคเตน
จิตฺเตน "อตฺถิ ทินฺนนฺ"ติอาทีนิ อุทาหรนฺตสฺส กมฺมํ มโนกมฺมํ โหติ, ทฺวารํ ปน
วจีทฺวารํ. เอวํ กุสลํ มโนกมฺมํ วจีทฺวาเร สมุฏฺฐาติ, เจตนา ปเนตฺถ อพฺโพหาริกา.
กายงฺควาจงฺคานิ ปน อโจเปตฺวา รโห นิสินฺนสฺส มนสาว อนภิชฺฌาทิสหคตานิ
@เชิงอรรถ:  สี.,ม. น-สทฺโท น ทิสฺสติ      ฉ. อพฺยาปชฺชา, ม. อพฺยาพชฺฌา
จิตฺตานิ อุปฺปาเทนฺตสฺส กมฺมํ มโนกมฺมํ, ทฺวารมฺปิ มโนทฺวารเมว. เอวํ กุสลํ
มโนกมฺมํ มโนทฺวาเร สมุฏฺฐาติ. อิมสฺมึ ปน ฐาเน เจตนาปิ เจตนาสมฺปยุตฺต-
ธมฺมาปิ มโนทฺวาเรเยว สมุฏฺฐหนฺติ.
     ตตฺถ อาณตฺติสมุฏฺฐิเตสุ ปาณาติปาตอทินฺนาทาเนสุ กมฺมมฺปิ กายกมฺมํ,
ทฺวารมฺปิ กมฺมวเสเนว "กายทฺวารนฺ"ติ วทนฺโต กมฺมํ รกฺขติ, ทฺวารํ ภินฺทติ นาม.
หตฺถมุทฺธาสมุฏฺฐิเตสุ มุสาวาทาทีสุ ทฺวารมฺปิ กายทฺวารํ, กมฺมมฺปิ ทฺวารวเสเนว
"กายกมฺมนฺ"ติ วทนฺโต ทฺวารํ รกฺขติ, กมฺมํ ภินฺทติ นาม. ตสฺมา "กมฺมํ รกฺขามี"ติ
ทฺวารํ น ภินฺทิตพฺพํ. "ทฺวารํ รกฺขามี"ติ กมฺมํ น ภินฺทิตพฺพํ, ยถาวุตฺเตเนว
ปน นเยน กมฺมญฺจ ทฺวารญฺจ เวทิตพฺพํ, เอวํ กเถนฺโต หิ เนว กมฺมํ น
ทฺวารํ ภินฺทตีติ.
                          กมฺมกถา นิฏฺฐิตา.
                           ----------
     อิทานิ ปญฺจ วิญฺญาณานิ, ปญฺจ วิญฺญาณทฺวารานีติอาทีสุ จกฺขุวิญฺญาณํ
โสตวิญฺญาณํ ฆานวิญฺญาณํ ชิวฺหาวิญฺญาณํ กายวิญฺญาณนฺติ อิมานิ ปญฺจ
วิญฺญาณานิ นาม. จกฺขุวิญฺญาณทฺวารํ โสตฆานชิวฺหากายวิญฺญาณทฺวารนฺติ
อิมานิ ปญฺจ วิญฺญาณทฺวารานิ นาม. อิเมสํ ปญฺจนฺนํ ทฺวารานํ วเสน อุปฺปนฺนา
เจตนา เนว กายกมฺมํ โหติ, น วจีกมฺมํ, มโนกมฺมเมว โหตีติ เวทิตพฺพา. ๑-
จกฺขุสมฺผสฺโส โสตฆานชิวฺหากายมโนสมฺผสฺโสติ อิเม ปน ฉ สมฺผสฺสา นาม.
จกฺขุสมฺผสฺสทฺวารํ โสตฆานชิวฺหากายมโนสมฺผสฺสทฺวารนฺติ อิมานิ ฉ สมฺผสฺสทฺวารานิ
นาม.
     จกฺขุอสํวโร โสตฆานชิวฺหาปสาทกายโจปนกายอสํวโร วาจาอสํวโร มโนอสํวโรติ
อิเม อฏฺฐ อสํวรา นาม. เต อตฺถโต ทุสฺสีลฺยํ มุฏฺฐสฺสจฺจํ อญฺญาณํ อกฺขนฺติ
โกสชฺชนฺติ อิเม ปญฺจ ธมฺมา โหนฺติ. เตสุ เอกธมฺโมปิ ปญฺจทฺวาเร
โวฏฺฐพฺพนปริโยสาเนสุ จิตฺเตสุ นุปฺปชฺชติ, ชวนกฺขเณเยว อุปฺปชฺชติ. ชวเน
อุปฺปนฺโนปิ ปญฺจทฺวาเร "อสํวโร"ติ วุจฺจติ.
@เชิงอรรถ:  ก. เวทิตพฺพํ
     จกฺขุวิญฺญาณสหชาโต หิ ผสฺโส จกฺขุสมฺผสฺโส นาม, เจตนา มโนกมฺมํ นาม, ตํ
จิตฺตํ มโนกมฺมทฺวารํ นาม. เอตฺถ ปญฺจวิโธ อสํวโร นตฺถิ. สมฺปฏิจฺฉนฺนสหชาโต
ผสฺโส มโนสมฺผสฺโส นาม, เจตนา มโนกมฺมํ นาม, ตํ จิตฺตํ มโนกมฺมทฺวารํ นาม.
เอตฺถาปิ อสํวโร นตฺถิ. สนฺตีรณโวฏฺฐพฺพเนสุปิ เอเสว นโย. ชวนสหชาโต ปน
ผสฺโส มโนสมฺผสฺโส นาม, เจตนา มโนกมฺมํ นาม, ตํ จิตฺตํ มโนกมฺมทฺวารํ นาม.
เอตฺถ อสํวโร จกฺขุอสํวโร นาม โหติ. โสตฆานชิวฺหาปสาทกายทฺวาเรสุปิ เอเสว
นโย. ยทา ปน รูปาทีสุ อญฺญตรารมฺมณํ มโนทฺวาริกชวนํ วินา วจีทฺวาเรน
สุทฺธํ กายทฺวารสงฺขาตํ โจปนํ ปาปยมานํ อุปฺปชฺชติ, ตทา เตน จิตฺเตน สหชาโต
ผสฺโส มโนสมฺผสฺโส นาม, เจตนา กายกมฺมํ นาม, ตํ ปน จิตฺตํ อพฺโพหาริกํ,
โจปนสฺส อุปฺปนฺนตฺตา "มโนทฺวารนฺ"ติ สงฺขฺยํ น คจฺฉติ. เอตฺถ อสํวโร
โจปนกายอสํวโร นาม. ยทา ตาทิสํเยว ชวนํ วินา กายทฺวาเรน สุทฺธํ วจีทฺวารสงฺขาตํ
โจปนํ ปาปยมานํ อุปฺปชฺชติ, ตทา เตน จิตฺเตน สหชาโต ผสฺโส มโนสมฺผสฺโส
นาม, เจตนา วจีกมฺมํ นาม, ตํ ปน จิตฺตํ อพฺโพหาริกํ, โจปนสฺส อุปฺปนฺนตฺตา
"มโนทฺวารนฺ"ติ สงฺขฺยํ น คจฺฉติ. เอตฺถ อสํวโร วาจาอสํวโร นาม. ยทา ปน
ตาทิสํ ชวนจิตฺตํ วินา กายวจีทฺวาเรหิ สุทฺธํ มโนทฺวารเมว หุตฺวา อุปฺปชฺชติ,
ตทา เตน จิตฺเตน สหชาโต ผสฺโส มโนสมฺผสฺโส นาม, เจตนา มโนกมฺมํ นาม,
ตํ ปน จิตฺตํ มโนกมฺมทฺวารํ นาม. เอตฺถ อสํวโร มโนอสํวโร นาม. อิติ อิเมสํ
อฏฺฐนฺนํ อสํวรานํ วเสน จกฺขุอสํวรทฺวารํ โสตฆานชิวฺหาปสาทกายโจปนกายวาจา-
มโนอสํวรทฺวารนฺติ อิมานิ อฏฺฐ อสํวรทฺวารานิ เวทิตพฺพานิ.
     จกฺขุสํวโร โสตฆานชิวฺหาปสาทกายโจปนกายวาจามโนสํวโรติ อิเม ปน อฏฺฐ
สํวรา นาม. เต อตฺถโต สีลํ สติ ญาณํ ขนฺติ วิริยนฺติ อิเม ปญฺจ ธมฺมา โหนฺติ.
เตสุปิ เอกธมฺโมปิ ปญฺจทฺวาเร โวฏฺฐพฺพนปริโยสาเนสุ จิตฺเตสุ นุปฺปชฺชติ,
ชวนกฺขเณเอว อุปฺปชฺชติ. ชวเน อุปฺปนฺโนปิ ปญฺจทฺวาเร "สํวโร"ติ วุจฺจติ.
ตสฺส สพฺพสฺสาปิ "จกฺขุวิญฺญาณสหชาโต หิ ผสฺโส จกฺขุสมฺผสฺโส"ติ อาทินา อสํวเร
วุตฺตนเยเนว อุปฺปตฺติ เวทิตพฺพา. อิติ อิเมสํ อฏฺฐนฺนํ สํวรานํ วเสน
จกฺขุสํวรทฺวารํ ฯเปฯ มโนสํวรทฺวารนฺติ อิมานิ อฏฺฐ สํวรทฺวารานิ เวทิตพฺพานิ.
                          อกุสลกมฺมปถกถา
     ปาณาติปาโต อทินฺนาทานํ กาเมสุมิจฺฉาจาโร มุสาวาโท ปิสุณวาจา ผรุสวาจา
สมฺผปฺปลาโป อภิชฺฌา พฺยาปาโท มิจฺฉาทิฏฺฐีติ อิเม ปน ทส อกุสลกมฺมปถา นาม.
     ตตฺถ ปาณสฺส อติปาโต ๑- ปาณาติปาโต นาม, ปาณวโธ ปาณฆาโตติ
วุตฺตํ โหติ. ปาโณติ เจตฺถ โวหารโต สตฺโต, ปรมตฺถโต ชีวิตินฺทฺริยํ. ตสฺมึ
ปน ปาเณ ปาณสญฺญิโน ชีวิตินฺทฺริยูปจฺเฉทกอุปกฺกมสมุฏฺฐาปิกา กายวจีทฺวารานํ
อญฺญตรทฺวารปฺปวตฺตา วธกเจตนา ปาณาติปาโต. โส คุณวิรหิเตสุ ติรจฺฉานคตาทีสุ
ปาเณสุ ขุทฺทเก ปาเณ อปฺปสาวชฺโช, มหาสรีเร มหาสาวชฺโช. กสฺมา?
ปโยคมหนฺตตาย. ปโยคสมตฺเตปิ วตฺถุมหนฺตตาย. คุณวนฺเตสุ มนุสฺสาทีสุ อปฺปคุเณ
ปาเณ อปฺปสาวชฺโช, มหาคุเณ มหาสาวชฺโช. สรีรคุณานํ ปน สมภาเว สติ
กิเลสานํ อุปกฺกมานญฺจ มุทุตาย อปฺปสาวชฺโช, ติพฺพตาย มหาสาวชฺโชติ เวทิตพฺโพ.
     ตสฺส ปญฺจ สมฺภารา โหนฺติ ปาโณ, ปาณสญฺญิตา, วธกจิตฺตํ, อุปกฺกโม,
เตน มรณนฺติ. ฉ ปโยคา สาหตฺถิโก, อาณตฺติโก, นิสฺสคฺคิโย, ถาวโร, วิชฺชามโย,
อิทฺธิมโยติ. อิมสฺมึ ปน อตฺเถ วิตฺถาริยมาเน อติปปญฺโจ โหติ. ตสฺมา ตํ น
วิตฺถารยาม อญฺญํ จ เอวรูปํ, อตฺถิเกหิ ปน สมนฺตปาสาทิกวินยฏฺฐกถํ ๒- โอโลเกตฺวา
คเหตพฺพํ.
     อทินฺนสฺส อาทานํ อทินฺนาทานํ, ปรสฺส ภณฺฑหรณํ ๓- เถยฺยํ โจริกาติ
วุตฺตํ โหติ. ตตฺถ อทินฺนนฺติ ปรปริคฺคหิตํ, ยตฺถ ปโร ยถากามํ การิตํ อาปชฺชนฺโต
อทณฺฑารโห อนนุวชฺโช ๔- จ โหติ, ตสฺมึ ปน ปรปริคฺคหิเต ปรปริคฺคหิตสญฺญิโน
ตทาทายกอุปกฺกมสมุฏฺฐาปิกา เถยฺยเจตนา อทินฺนาทานํ. ตํ หีเน ปรสนฺตเก
@เชิงอรรถ:  ม. อตีว ปาโต     วินย. อ. ๑/๕๓๖ (สฺยา)
@ ฉ.ม. ปรสฺสหรณํ    ฉ.ม. อนุปวชฺโช
อปฺปสาวชฺชํ, ปณีเต มหาสาวชฺชํ. กสฺมา? วตฺถุปฺปณีตตาย. วตฺถุสมตฺเต สติ
คุณาธิกานํ สนฺตเก วตฺถุสฺมึ มหาสาวชฺชํ. ตํตํคุณาธิกํ อุปาทาย ตโต ตโต หีนคุณสฺส
สนฺตเก วตฺถุสฺมึ อปฺปสาวชฺชํ.
     ตสฺส ปญฺจ สมฺภารา โหนฺติ ปรปริคฺคหิตํ, ปรปริคฺคหิตสญฺญิตา, เถยฺยจิตฺตํ,
อุปกฺกโม, เตน หรณนฺติ. ฉ ปโยคา สาหตฺถิกาทโยว. เต จ โข ยถานุรูปํ
เถยฺยาวหาโร ปสยฺหาวหาโร ปฏิจฺฉนฺนาวหาโร ปริกปฺปาวหาโร กุสาวหาโรติ อิเมสํ
ปญฺจนฺนํ อวหารานํ วเสน ปวตฺตนฺติ อยเมตฺถ สงฺเขโป, วิตฺถาโร ปน
สมนฺตปาสาทิกายํ ๑- วุตฺโต.
     กาเมสุมิจฺฉาจาโรติ เอตฺถ ปน กาเมสูติ เมถุนสมาจาเรสุ. มิจฺฉาจาโรติ
เอกนฺตนินฺทิโต ลามกาจาโร. ลกฺขณโต ปน อสทฺธมฺมาธิปฺปาเยน กายทฺวารปฺปวตฺตา
อคมนียฏฺฐานวีติกฺกมเจตนา กาเมสุมิจฺฉาจาโร.
     ตตฺถ อคมนียฏฺฐานํ นาม ปุริสานํ ตาว มาตุรกฺขิตา ปิตุรกฺขิตา มาตาปิตุรกฺขิตา
ภาตุรกฺขิตา ภคินีรกฺขิตา ญาติรกฺขิตา โคตฺตรกฺขิตา ธมฺมรกฺขิตา สารกฺขา
สปริทณฺฑาติ มาตุรกฺขิตาทโย ทส, ธนกฺกีตา ฉนฺทวาสินี โภควาสินี ปฏวาสินี
โอทปตฺตกินี โอภฏจุมฺพฏา, ทาสี จ ภริยา, กมฺมการี จ ภริยา, ธชาหฏา,
มุหุตฺติกาติ เอตา ธนกฺกีตาทโย ทสาติ วีสติ อิตฺถิโย. อิตฺถีสุ ปน ทฺวินฺนํ
สารกฺขาสปริทณฺฑานํ ทสนฺนญฺจ ธนกฺกีตาทีนนฺติ ทฺวาทสนฺนํ อิตฺถีนํ อญฺเญ ปุริสา,
อิทํ อคมนียฏฺฐานํ นาม.
     โส ปเนส มิจฺฉาจาโร สีลาทิคุณวิรหิเต อคมนียฏฺฐาเน อปฺปสาวชฺโช,
สีลาทิคุณสมฺปนฺเน มหาสาวชฺโช. ตสฺส จตฺตาโร สมฺภารา อคมนียวตฺถุ, ตสฺมึ
เสวนจิตฺตํ, เสวนปฺปโยโค, มคฺเคน มคฺคปฏิปตฺติอธิวาสนนฺติ. เอโก ปโยโค
สาหตฺถิโกเอว.
     มุสาติ วิสํวาทนปุเรกฺขารสฺส อตฺถภญฺชโก วจีปโยโค กายปโยโค วา. วิสํวาทนา-
ธิปฺปาเยน ปน ปรสฺส ปรวิสํวาทกกายวจีปโยคสมุฏฺฐาปิกา ๒- เจตนา มุสาวาโท.
อปโร นโย, มุสาติ อภูตํ อตจฺฉํ วตฺถุ. วาโทติ ตสฺส ภูตโต ตจฺฉโต วิญฺญาปนํ.
@เชิงอรรถ:  วินย. อ. ๑/๔๕๘ (สฺยา)
@ สี. ปรสฺส ปรํ วิสํวาทกา กายวจีปโยคสมุฏฺฐาปิกา, ฉ.ม. ปนสฺส ปรวิสํวาทก...
ลกฺขณโต ปน อตถํ วตฺถุํ ตถโต ปรํ วิญฺญาเปตุกามสฺส ตถาวิญฺญตฺติสมุฏฺฐาปิกา
เจตนา มุสาวาโทติ. ๑- โส ยมตฺถํ ภญฺชติ, ตสฺส อปฺปตาย อปฺปสาวชฺโช, มหนฺตตาย
มหาสาวชฺโช. อปิจ คหฏฺฐานํ อตฺตโน สนฺตกํ อทาตุกามตาย นตฺถีติอาทินยปฺปวตฺโต
อปฺปสาวชฺโช, สกฺขินา หุตฺวา อตฺถภญฺชนตฺถํ วุตฺโต มหาสาวชฺโช. ปพฺพชิตานํ
อปฺปกมฺปิ เตลํ วา สปฺปึ วา ลภิตฺวา หสฺสาธิปฺปาเยน ๒- "อชฺช คาเม เตลํ นที
มญฺเญ สนฺทตี"ติ ปูรณกถานเยน ปวตฺโต อปฺปสาวชฺโช, อทิฏฺฐํเยว ปน
ทิฏฺฐนฺติอาทินา นเยน วทนฺตานํ มหาสาวชฺโช.
     ตสฺส จตฺตาโร สมฺภารา โหนฺติ อตถํ วตฺถุํ, ๓- วิสํวาทนจิตฺตํ, ตชฺโช
วายาโม, ปรสฺส ตทตฺถวิชานนนฺติ. เอโก ปโยโค สาหตฺถิโกว. โส จ กาเยน วา
กายปฏิพทฺเธน วา วาจาย วา ปรวิสํวาทกกิริยากรเณน ทฏฺฐพฺโพ. ตาย เจ
กิริยาย ปโร ตมตฺถํ ชานาติ, อยํ กิริยสมุฏฺฐาปิกเจตนากฺขเณเยว มุสาวาทกมฺมุนา
พชฺฌติ. ยสฺมา จ ยถา กายกายปฏิพทฺธวาจาหิ ปรํ วิสํวาเทติ, ตถา "อิมสฺส อิมํ
ภณาหี"ติ อาณาเปนฺโตปิ ปณฺณํ ลิขิตฺวา ปุรโต นิสฺสชฺชนฺโตปิ ๔- "อยมตฺโถ เอวํ
ทฏฺฐพฺโพ"ติ กุฏฺฏาทีสุ ลิขิตฺวา ฐเปนฺโตปิ, ตสฺมา เอตฺถ
อาณตฺติกนิสฺสคฺคิยถาวราปิ ปโยคา ยุชฺชนฺติ.  อฏฺฐกถาสุ ปน อนาคตตฺตา
วีมํสิตฺวา คเหตพฺพา.
     ปิสุณวาจาติอาทีสุ ยาย วาจาย ยสฺส ตํ วาจํ ภาสติ, ตสฺส หทเย อตฺตโน
ปิยภาวํ ปรสฺส จ เปสุญฺญภาวํ ๕- กโรติ, สา ปิสุณวาจา. ยาย ปน อตฺตานมฺปิ
ปรมฺปิ ผรุสํ กโรติ, ยา วาจา สยมฺปิ ผรุสา เนว กณฺณสุขา น หทยงฺคมา,
อยํ ผรุสวาจา. เยน สมฺผํ ปลปติ นิรตฺถกํ, โส สมฺผปฺปลาโป. เตสํ มูลภูตา
เจตนาปิ ปิสุณวาจาทินามเมว ลภติ, สาเอว จ อิธ อธิปฺเปตาติ.
     ตตฺถ สงฺกิลิฏฺฐจิตฺตสฺส ปเรสํ วา เภทาย อตฺตโน ปิยกมฺยตาย วา
กายวจีปโยคสมุฏฺฐาปิกา เจตนา ปิสุณวาจา. สา ยสฺส เภทํ กโรติ, ตสฺส อปฺปคุณตาย
อปฺปสาวชฺชา, มหาคุณตาย มหาสาวชฺชา.
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. อิติ-สทฺโท น ทิสฺสติ      ฉ.ม. หสาธิปฺปาเยน
@ ฉ.ม. วตฺถุ   สี. นิสฺสชนฺโตปิ    ฉ.ม. สุญฺญภาวํ, สี. ปิยสุญฺญภาวํ
     ตสฺสา จตฺตาโร สมฺภารา ภินฺทิตพฺโพ ปโร, "อิติ อิเม นานา ๑- ภวิสฺสนฺตี"ติ
เภทปุเรกฺขารตา วา "อิติ อหํ ปิโย ภวิสฺสามิ วิสฺสาสิโก"ติ ปิยกมฺยตา วา, ตชฺโช
วายาโม, ตสฺส ตทตฺถวิชานนนฺติ. ปเร ปน อภินฺเน กมฺมปถเภโท นตฺถิ, ภินฺเนเอว
โหติ.
     ปรสฺส มมฺมจฺเฉทกกายวจีปโยคสมุฏฺฐาปิกา เอกนฺตผรุสเจตนา ผรุสวาจา.
ตสฺสา อาวีภาวตฺถมิทํ วตฺถุ:- เอโก กิร ทารโก มาตุวจนํ อนาทิยิตฺวา อรญฺญํ
คจฺฉติ, ตํ มาตา นิวตฺเตตุํ อสกฺโกนฺตี "จณฺฑา ตํ มหิสี ๒- อนุพนฺธตู"ติ อกฺโกสิ.
อถสฺส ตเถว อรญฺเญ มหิสี อุฏฺฐาสิ, ทารโก "ยํ มม มาตา มุเขน กเถสิ, ตํ
มา โหตุ, ยํ จิตฺเตน จินฺเตสิ, ตํ โหตู"ติ สจฺจกิริยํ อกาสิ. มหิสี ตตฺเถว พทฺธา
วิย อฏฺฐาสิ.
     เอวํ มมฺมจฺเฉทโกปิ ปโยโค จิตฺตสณฺหตาย ผรุสวาจา น โหติ. มาตาปิตโร
หิ กทาจิ ปุตฺตเก เอวมฺปิ วทนฺติ "โจรา โว ขณฺฑาขณฺฑิกํ กโรนฺตู"ติ,
อุปฺปลปตฺตมฺปิ จ เนสํ อุปริ ปตนฺตํ น อิจฺฉนฺติ. อาจริยุปชฺฌายา จ กทาจิ
นิสฺสิตเก เอวํ วทนฺติ "กึ อิเม อหิริกา อโนตฺตปฺปิโน วทนฺติ, ๓- นิกฺกฑฺฒถ ๔-
เน"ติ, อถ จ เนสํ อาคมาธิคมสมฺปตฺตึ อิจฺฉนฺติ. ยถา จ จิตฺตสณฺหตาย ผรุสวาจา
น โหติ, เอวํ วจนสณฺหตาย อผรุสวาจาปิ น โหติ. น หิ มาราเปตุกามสฺส "อิมํ
สุขํ สยาเปถา"ติ วจนํ อผรุสวาจา โหติ, จิตฺตผรุสตาย ปเนสา ผรุสวาจาว. สา
ยํ สนฺธาย ปวตฺติตา, ตสฺส อปฺปคุณตาย อปฺปสาวชฺชา, มหาคุณตาย มหาสาวชฺชา.
ตสฺสา ตโย สมฺภารา อกฺโกสิตพฺโพ ปโร, กุปิตจิตฺตํ, อกฺโกสนาติ. ๕-
     อนตฺถวิญฺญาปิกา กายวจีปโยคสมุฏฺฐาปิกา อกุสลเจตนา สมฺผปฺปลาโป. โส
อาเสวนมนฺทตาย อปฺปสาวชฺโช, อาเสวนมหนฺตตาย มหาสาวชฺโช. ตสฺส เทฺว
สมฺภารา ภารตยุทฺธสีตาหรณาทินิรตฺถกกถาปุเรกฺขารตา, ตถารูปีกถากถนญฺจาติ. ปเร
ปน ตํ กถํ อคฺคณฺหนฺเต กมฺมปถเภโท นตฺถิ, ปเรน สมฺผปฺปลาเป คหิเตเยว โหติ.
@เชิงอรรถ:  สี. วินา      ฉ.ม. มหึสี. เอวมุปริปิ
@ ฉ.ม. จรนฺติ   ฉ.ม. นิทฺธมถ       ฉ.ม. อกฺโกสนนฺติ
     อภิชฺฌายตีติ อภิชฺฌา, ปรภณฺฑาภิมุขี หุตฺวา ตนฺนินฺนตาย ปวตฺตตีติ
อตฺโถ. สา "อโห วต อิทํ มมสฺสา"ติ เอวํ ปรภณฺฑาภิชฺฌายนลกฺขณา.
อทินฺนาทานํ วิย อปฺปสาวชฺชา มหาสาวชฺชา จ. ตสฺสา เทฺว สมฺภารา ปรภณฺฑํ, อตฺตโน
ปริณามนญฺจาติ. ปรภณฺฑวตฺถุเก หิ โลเภ อุปฺปนฺเนปิ น ตาว กมฺมปถเภโท
โหติ, ยาว "อโห วต อิทํ มมสฺสา"ติ อตฺตโน น ปริณาเมติ.
     หิตสุขํ พฺยาปาทยตีติ พฺยาปาโท, โส ปรวินาสาย มโนปโทสลกฺขโณ.
ผรุสวาจา วิย อปฺปสาวชฺโช มหาสาวชฺโช จ. ตสฺส เทฺว สมฺภารา ปรสตฺโต จ ตสฺส
จ วินาสจินฺตาติ. ปรสตฺตวตฺถุเก หิ โกเธ อุปฺปนฺเนปิ น ตาว กมฺมปถเภโท โหติ,
ยาว "อโห วตายํ อุจฺฉิชฺเชยฺย วินสฺเสยฺยา"ติ ตสฺส วินาสํ ๒- น จินฺเตติ. ๓-
     ยถาภุจฺจคฺคหณาภาเวน มิจฺฉา ปสฺสตีติ มิจฺฉาทิฏฺฐิ, สา "นตฺถิ ทินฺนนฺ"ติ
อาทินา นเยน วิปรีตทสฺสนลกฺขณา. สมฺผปฺปลาโป วิย อปฺปสาวชฺชา มหาสาวชฺชา
จ. อปิจ อนิยตา อปฺปสาวชฺชา, นิยตา มหาสาวชฺชา. ตสฺสา เทฺว สมฺภารา วตฺถุโน
จ คหิตาการวิปรีตตา, ยถา จ ตํ คณฺหาติ, ตถาภาเวน ตสฺสุปฏฺฐานนฺติ. ตตฺถ
นตฺถิกาเหตุกอกิริยทิฏฺฐีหิเอว กมฺมปถเภโท โหติ, น อญฺญทิฏฺฐีหิ.
     อิเมสมฺปิ ทสนฺนํ อกุสลกมฺมปถานํ ธมฺมโต โกฏฺฐาสโต อารมฺมณโต
เวทนาโต มูลโต จาติ ปญฺจหากาเรหิ วินิจฺฉโย เวทิตพฺโพ.
     ตตฺถ ธมฺมโตติ เอเตสุ หิ ปฏิปาฏิยา สตฺต เจตนาธมฺมาว โหนฺติ,
อภิชฺฌาทโย ตโย เจตนาสมฺปยุตฺตา.
     โกฏฺฐาสโตติ ปฏิปาฏิยา สตฺต มิจฺฉาทิฏฺฐิ จาติ อิเม อฏฺฐ กมฺมปถาเอว
โหนฺติ, โน มูลานิ. อภิชฺฌาพฺยาปาทา กมฺมปถา เจว มูลานิ จ. อภิชฺฌา หิ มูลํ
ปตฺวา โลโภ อกุสลมูลํ โหติ, พฺยาปาโท โทโส อกุสลมูลํ โหติ.
     อารมฺมณโตติ ปาณาติปาโต ชีวิตินฺทฺริยารมฺมณโต สงฺขารารมฺมโณ โหติ.
อทินฺนาทานํ สตฺตารมฺมณํ วา โหติ สงฺขารารมฺมณํ วา. มิจฺฉาจาโร โผฏฺฐพฺพวเสน
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. อกฺโกสนนฺติ      ฉ.ม. วินาสนํ      ฉ.ม. จินฺเตสิ
สงฺขารารมฺมโณ โหติ, สตฺตารมฺมโณติปิ เอเก. มุสาวาโท สตฺตารมฺมโณ วา
สงฺขารารมฺมโณ วา. ตถา ปิสุณวาจา. ผรุสวาจา สตฺตารมฺมณาว. สมฺผปฺปลาโป
ทิฏฺฐสุตมุตวิญฺญาตวเสน สตฺตารมฺมโณ วา สงฺขารารมฺมโณ วา. ตถา อภิชฺฌา. พฺยาปาโท
สตฺตารมฺมโณว. มิจฺฉาทิฏฺฐิ เตภูมิกธมฺมวเสน สงฺขารารมฺมณาว.
     เวทนาโตติ ปาณาติปาโต ทุกฺขเวทโน โหติ. กิญฺจาปิ หิ ราชาโน โจรํ
ทิสฺวา หสมานาปิ "คจฺฉถ นํ ฆาเตถา"ติ วทนฺติ, สนฺนิฏฺฐาปกเจตนา ปน เนสํ
ทุกฺขสมฺปยุตฺตาว โหติ. อทินฺนาทานํ ติเวทนํ, ตญฺหิ ปรภณฺฑํ ทิสฺวา หฏฺฐตุฏฺฐสฺส
คณฺหโต สุขเวทนํ โหติ, ภีตภีตสฺส ๑- คณฺหโต ทุกฺขเวทนํ. ตถา วิปากนิสฺสนฺทผลานิ
ปจฺจเวกฺขนฺตสฺส, คหณกาเล มชฺฌตฺตภาเว ฐิตสฺส ปน คณฺหโต อทุกฺขมสุขเวทนํ
โหตีติ. มิจฺฉาจาโร สุขมชฺฌตฺตวเสน ทฺวิเวทโน, สนฺนิฏฺฐาปกจิตฺเต ปน มชฺฌตฺตเวทโน
น โหติ. มุสาวาโท อทินฺนาทาเน วุตฺตนเยเนว ติเวทโน. ตถา ปิสุณวาจา. ผรุสวาจา
ทุกฺขเวทนา. สมฺผปฺปลาโป ติเวทโน. ปเรสุ หิ สาธุการํ ททนฺเตสุ ๒- ๓- เจลาทีนิ
อุกฺขิปนฺเตสุ ๓- หฏฺฐตุฏฺฐสฺส สีตาหรณภารตยุทฺธาทีนิ กถนกาเล โส สุขเวทโน โหติ,
ปฐมทินฺนเวตเนน เอเกน ปจฺฉา อาคนฺตฺวา "อาทิโต ปฏฺฐาย กเถหี"ติ วุตฺเต
"อนนุสนฺธิกํ ปกิณฺณกกถํ กเถสฺสามิ นุโข, โน"ติ โทมนสฺสิตสฺส กถนกาเล
ทุกฺขเวทโน โหติ, มชฺฌตฺตสฺส กถยโต อทุกฺขมสุขเวทโน โหติ. อภิชฺฌา
สุขมชฺฌตฺตวเสน ทฺวิเวทนา. ตถา มิจฺฉาทิฏฺฐิ. พฺยาปาโท ทุกฺขเวทโน.
     มูลโตติ ปาณาติปาโต โทสโมหวเสน ทฺวิมูลโก โหติ. อทินฺนาทานํ
โทสโมหวเสน วา โลภโมหวเสน วา. มิจฺฉาจาโร โลภโมหวเสเนว. มุสาวาโท
โทสโมหวเสน วา โลภโมหวเสน วา. ตถา ปิสุณวาจา สมฺผปฺปลาโป จ. ผรุสวาจา
โทสโมหวเสน. อภิชฺฌา โมหวเสน เอกมูลา. ตถา พฺยาปาโท. มิจฺฉาทิฏฺฐิ
โลภโมหวเสน ทฺวิมูลาติ.
                       อกุสลกมฺมปถกถา นิฏฺฐิตา.
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. ภีตตสิตสฺส    ฉ.ม. เทนฺเตสุ   ๓-๓ ฉ.ม. เจลุกฺเขปาทีนิ ขิปนฺเตสุ
                           กุสลกมฺมปถกถา
     ปาณาติปาตาทีหิ ปน วิรติโย อนภิชฺฌาอพฺยาปาทสมฺมาทิฏฺฐิโย จาติ อิเม
ทส กุสลกมฺมปถา นาม. ตตฺถ ปาณาติปาตาทโย วุตฺตตฺถาเอว. ปาณาติปาตาทีหิ
เอตาย วิรมนฺติ, สยํ วา วิรมติ, วิรมณมตฺตเมว วา เอตนฺติ วิรติ. ยา
ปาณาติปาตา วิรมนฺตสฺส "ยา ตสฺมึ สมเย ปาณาติปาตา อารติ วิรตี"ติ ๑- เอวํ วุตฺตา
กุสลจิตฺตสมฺปยุตฺตา วิรติ, สา ปเภทโต ติวิธา โหติ สมฺปตฺตวิรติ สมาทานวิรติ
สมุจฺเฉทวิรตีติ.
     ตตฺถ อสมาทินฺนสิกฺขาปทานํ อตฺตโน ชาติวยพาหุสจฺจาทีนิ ปจฺจเวกฺขิตฺวา
"อยุตฺตํ อมฺหากํ เอวรูปํ ปาปํ กาตุนฺ"ติ สมฺปตฺตวตฺถุํ อวีติกฺกมนฺตานํ
อุปฺปชฺชมานา วิรติ "สมฺปตฺตวิรตี"ติ เวทิตพฺพา. ตตฺริทํ วตฺถุํ:- สีหลทีเป
จกฺกนสฺส อุปาสกสฺส ๒- วิย. ตสฺส กิร ทหรกาเลเยว มาตุยา โรโค อุปฺปชฺชิ.
เวชฺเชน จ "อลฺลสสมํสํ ลทฺธุํ วฏฺฏตี"ติ วุตฺตํ. ตโต จกฺกนสฺส ภาตา "คจฺฉ ตาต,
เขตฺตํ อาหิณฺฑาหี"ติ จกฺกนํ เปเสสิ. โส ตตฺถ คโต, ตสฺมึ ปน สมเย เอโก สโส
ตรุณสสฺสํ ขาทิตุํ อาคโต โหติ. โส ตํ ทิสฺวา เวเคน ธาวนฺโต วลฺลิยา พทฺโธ
"กิริ กิรี"ติ สทฺทมกาสิ. จกฺกโน เตน สทฺเทน คนฺตฺวา ตํ คเหตฺวา จินฺเตสิ "มาตุ
เภสชฺชํ กโรมี"ติ, ปุน จินฺเตสิ "น เมตํ ปฏิรูปํ, ยฺวาหํ ๓- มาตุ ชีวิตการณา ปรํ
ชีวิตา โวโรเปยฺยนฺ"ติ. อถ นํ "คจฺฉ อรญฺเญ สเสหิ สทฺธึ ติโณทกํ ปริภุญฺชา"ติ
มุญฺจิ. ภาตรา จ "กึ ตาต สโส ลทฺโธ"ติ ปุจฺฉิโต ตํ ปวตฺตึ อาโรเจสิ. ๔- ตโต นํ
ภาตา ปริภาสิ. โส มาตุ สนฺติกํ คนฺตฺวา "ยโตหํ ชาโต, นาภิชานามิ สญฺจิจฺจ
ปาณํ ชีวิตา โวโรเปตา"ติ สจฺจํ วตฺวา อฏฺฐาสิ, ตาวเทวสฺส มาตา อโรคา อโหสิ.
     สมาทินฺนสิกฺขาปทานํ ปน สิกฺขาปทสมาทาเน จ ตทุตฺตริญฺจ อตฺตโน ชีวิตํ ปริจฺ-
จชิตฺวา วตฺถุํ อวีติกฺกมนฺตานํ อุปฺปชฺชมานา วิรติ "สมาทานวิรตี"ติ เวทิตพฺพา,
ทนฺตรวฑฺฒมานปพฺพตวาสิอุปาสกสฺส ๕- วิย. โส กิร อมฺพริยวิหารวาสิโน ๖- ปิงฺคลสฺส
@เชิงอรรถ:  อภิ. ๓๔/๓๐๐/๘๙      ม. ชคฺคนอุปาสกสฺส        สี. ยมหํ
@ ฉ.ม. อาจิกฺขิ         ฉ.ม. อุตฺตรวฑฺฒมาน........
@ ม. อมฺพติสฺสวิหารวาสิโน
พุทฺธรกฺขิตตฺเถรสฺส สนฺติเก สิกฺขาปทานิ คเหตฺวา เขตฺตํ กสติ. อถสฺส โคโณ
นฏฺโฐ, โส ตํ คเวสนฺโต ทนฺตรวฑฺฒมานปพฺพตํ อารุหิ. ตตฺร นํ มหาสปฺโป
อคฺคเหสิ. โส จินฺเตสิ "อิมายสฺส ติขิณวาสิยา สีสํ ฉินฺทามี"ติ, ปุน จินฺเตสิ "น
เมตํ ปฏิรูปํ, ยฺวาหํ ภาวนียสฺส ครุโน สนฺติเก สิกฺขาปทานิ คเหตฺวา
ภินฺเทยฺยนฺ"ติ. เอวํ ยาวตติยํ จินฺเตตฺวา "ชีวิตํ ปริจฺจชามิ, น สิกฺขาปทนฺ"ติ
อํเส ฐปิตํ ติขิณทณฺฑวาสึ อรญฺเญ ฉฑฺเฑสิ, ตาวเทว นํ มหาสปฺโป ๑- มุญฺจิตฺวา
อคมาสีติ.
     อริยมคฺคสมฺปยุตฺตา วิรติ สมุจฺเฉทวิรตีติ เวทิตพฺพา, ยสฺสา ๒- อุปฺปตฺติโต
ปภูติ "ปาณํ ฆาเตสฺสามา"ติ ๓- อริยปุคฺคลานํ จิตฺตมฺปิ น อุปฺปชฺชตีติ.
     อิทานิ ยถา อกุสลานํ, เอวํ อิเมสมฺปิ กุสลกมฺมปถานํ ธมฺมโต โกฏฺฐาสโต
อารมฺมณโต เวทนาโต มูลโตติ ปญฺจหากาเรหิ วินิจฺฉโย เวทิตพฺโพ.
     ตตฺถ ธมฺมโตติ เอเตสุ หิ ปฏิปาฏิยา สตฺต เจตนาปิ วฏฺฏนฺติ วิรติโยปิ,
อนฺเต ตโย เจตนาสมฺปยุตฺตาว.
     โกฏฺฐาสโตติ ปฏิปาฏิยา สตฺต กมฺมปถาเอว, โน มูลานิ, อนฺเต ตโย
กมฺมปถา เจว มูลานิ จ. อนภิชฺฌา หิ มูลํ ปตฺวา อโลโภ กุสลมูลํ โหติ,
อพฺยาปาโท อโทโส กุสลมูลํ, สมฺมาทิฏฺฐิ อโมโห กุสลมูลํ.
     อารมฺมณโตติ ปาณาติปาตาทีนํ อารมฺมณาเนว เอเตสํ อารมฺมณานิ, วีติกฺ
กมิตพฺพโตเยว หิ วิรติ ๔- เวรมณี นาม โหติ. ยถา ปน นิพฺพานารมฺมโณ
อริยมคฺโค กิเลเส ปชหติ, เอวํ ชีวิตินฺทฺริยาทิอารมฺมณาเปเต กมฺมปถา
ปาณาติปาตาทีนิ ทุสฺสีลฺยานิ ปชหนฺตีติ เวทิตพฺพา.
     เวทนาโตติ สพฺเพ สุขเวทนา วา โหนฺติ มชฺฌตฺตเวทนา วา, กุสลํ ปตฺวา
หิ ทุกฺขเวทนา นาม นตฺถิ.
     มูลโตติ ปฏิปาฏิยา สตฺต กมฺมปถา ญาณสมฺปยุตฺตจิตฺเตน วิรมนฺตสฺส
อโลภอโทสอโมหวเสน ติมูลา โหนฺติ, ญาณวิปฺปยุตฺตจิตฺเตน วิรมนฺตสฺส ทฺวิมูลา.
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. มหาวาโฬ     สี. ตสฺสา
@ ฉ.ม. ฆาเตสฺสามีติ   ฉ.ม. อยํ ปาโฐ น ทิสฺสติ
อนภิชฺฌา ญาณสมฺปยุตฺตจิตฺเตน วิรมนฺตสฺส ทฺวิมูลา โหติ, ญาณวิปฺปยุตฺตจิตฺเตน
วิรมนฺตสฺส เอกมูลา. อโลโภ ปน อตฺตนาว อตฺตโน มูลํ น โหติ. อพฺยาปาเทปิ
เอเสว นโย. สมฺมาทิฏฺฐิ อโลภาโทสวเสน ทฺวิมูลาวาติ อิเม ทส กุสลกมฺมปถา
นาม.
                          กมฺมปถสํสนฺทนกถา
     อิทานิ อิมสฺมึ ฐาเน กมฺมปถสํสนฺทนํ นาม เวทิตพฺพํ. ปญฺจสมฺผสฺสทฺวารวเสน
หิ อุปฺปนฺโน อสํวโร อกุสลํ มโนกมฺมเมว โหติ. มโนสมฺผสฺสทฺวารวเสน อุปฺปนฺโน
ตีณิปิ กมฺมานิ โหนฺติ. โส หิ กายทฺวาเร โจปนํ ปตฺโต อกุสลํ กายกมฺมํ โหติ,
วจีทฺวาเร อกุสลํ วจีกมฺมํ, อุภยตฺถ โจปนํ อปฺปตฺโต อกุสลํ มโนกมฺมํ โหติ.
ปญฺจอสํวรทฺวารวเสน อุปฺปนฺโน อกุสลํ มโนกมฺมเมว โหติ. โจปนกายอสํวรทฺวารวเสน
อุปฺปนฺโน อกุสลํ กายกมฺมเมว โหติ. วาจาอสํวรทฺวารวเสน อุปฺปนฺโน อกุสลํ
วจีกมฺมเมว โหติ. มโนอสํวรทฺวารวเสน อุปฺปนฺโน อกุสลํ มโนกมฺมเมว โหติ.
ติวิธํ กายทุจฺจริตํ อกุสลํ กายกมฺมเมว โหติ. จตุพฺพิธํ วจีทุจฺจริตํ อกุสลํ
วจีกมฺมเมว โหติ. ติวิธํ มโนทุจฺจริตํ อกุสลํ มโนกมฺมเมว โหติ.
     ปญฺจสมฺผสฺสทฺวารวเสน อุปฺปนฺโน สํวโรปิ กุสลํ มโนกมฺมเมว โหติ.
มโนสมฺผสฺสทฺวารวเสน อุปฺปนฺโน ปน อยมฺปิ อสํวโร วิย ตีณิปิ กมฺมานิ โหนฺติ.
ปญฺจสํวรทฺวารวเสน อุปฺปนฺโนปิ กุสลํ มโนกมฺมเมว โหติ. โจปนกายสํวรทฺวารวเสน
อุปฺปนฺโน กุสลํ กายกมฺมเมว โหติ. วาจาสํวรทฺวารวเสน อุปฺปนฺโน กุสลํ วจีกมฺมเมว
โหติ. มโนสํวรทฺวารวเสน อุปฺปนฺโน กุสลํ มโนกมฺมเมว โหติ. ติวิธํ กายสุจริตํ
กุสลํ กายกมฺมเมว โหติ. จตุพฺพิธํ วจีสุจริตํ กุสลํ วจีกมฺมเมว โหติ. ติวิธํ
มโนสุจริตํ กุสลํ มโนกมฺมเมว โหติ.
     อกุสลํ กายกมฺมํ ปญฺจสมฺผสฺสทฺวารวเสน นุปฺปชฺชติ, มโนสมฺผสฺสทฺวารวเสเนว
อุปฺปชฺชติ. ตถา อกุสลํ วจีกมฺมํ. อกุสลํ มโนกมฺมํ ปน ฉสมฺผสฺสทฺวารวเสเนว
อุปฺปชฺชติ, ตํ กายวจีทฺวาเรสุ โจปนํ ปตฺตํ อกุสลํ กายกมฺมวจีกมฺมํ โหติ, โจปนํ
อปฺปตฺตํ อกุสลํ มโนกมฺมเมว โหติ. ยถา จ ปญฺจสมฺผสฺสทฺวารวเสน, เอวํ
ปญฺจอสํวรทฺวารวเสนปิ อกุสลํ กายกมฺมํ นุปฺปชฺชติ. โจปนกายอสํวรทฺวารวเสน ปน
วาจาอสํวรทฺวารวเสน จ อุปฺปชฺชติ, มโนอสํวรทฺวารวเสน นุปฺปชฺชติ. อกุสลํ
วจีกมฺมมฺปิ ปญฺจอสํวรทฺวารวเสน นุปฺปชฺชติ, โจปนกายวาจาอสํวรทฺวารวเสน
อุปฺปชฺชติ, มโนอสํวรทฺวารวเสน นุปฺปชฺชติ. อกุสลํ มโนกมฺมํ อฏฺฐอสํวรทฺวารวเสนปิ
อุปฺปชฺชเตว. กุสลกายกมฺมาทีสุปิ เอเสว นโย.
     อยํ ปน วิเสโส, ยถา อกุสลกายกมฺมวจีกมฺมานิ มโนอสํวรทฺวารวเสน
นุปฺปชฺชนฺติ, น ตถา เอตานิ. เอตานิ ปน กายงฺควาจงฺคํ อโจเปตฺวา สิกฺขาปทานิ
คณฺหนฺตสฺส มโนสํวรทฺวาเรปิ อุปฺปชฺชนฺติ. เอวํ ตตฺถ กามาวจรกุสลจิตฺตํ
ติวิธกมฺมทฺวารวเสน อุปฺปชฺชติ, ปญฺจวิญฺญาณทฺวารวเสน นุปฺปชฺชติ, "ยมฺปิทํ
จกฺขุสมฺผสฺสปจฺจยา อุปฺปชฺชติ เวทยิตํ สุขํ วา ทุกฺขํ วา อทุกฺขมสุขํ วา"ติ
อิมินา ปน นเยน ฉสมฺผสฺสทฺวารวเสน อุปฺปชฺชติ, อฏฺฐอสํวรทฺวารวเสน นุปฺปชฺชติ,
อฏฺฐสํวรทฺวารวเสน อุปฺปชฺชติ, ทสอกุสลกมฺมปถวเสน นุปฺปชฺชติ, ทสกุสลกมฺมปถวเสน
อุปฺปชฺชติ. ตสฺมา อิทํ จิตฺตํ ติวิธกมฺมทฺวารวเสน วา อุปฺปนฺนํ โหติ ๑-
ฉสมฺผสฺสทฺวารวเสน วา อฏฺฐสํวรทฺวารวเสน วา ทสกุสลกมฺมปถวเสน วา,
"กามาวจรํ กุสลํ จิตฺตํ อุปฺปนฺนํ โหติ ฯเปฯ รูปารมฺมณํ วา ฯเปฯ ธมฺมารมฺมณํ
วา"ติ วุตฺเต สพฺพํ วุตฺตเมว โหตีติ.
                         ทฺวารกถา นิฏฺฐิตา.
                          ----------
     ยํ ยํ วา ปนารพฺภาติ เอตฺถ อยํ โยชนา, เหฏฺฐา วุตฺเตสุ
รูปารมฺมณาทีสุ รูปารมฺมณํ วา อารพฺภ, อารมฺมณํ กตฺวาติ อตฺโถ. สทฺทารมฺมณํ
วา ฯเปฯ ธมฺมารมฺมณํ วา อารพฺภ อุปฺปนฺนํ โหติ. เอตฺตาวตา เอตสฺส ๒-
จิตฺตสฺส เอเตสุ อารมฺมเณสุ ยงฺกิญฺจิ เอกเมว อารมฺมณํ อนุญฺญาตสทิสํ
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. โหตุ           สี. เอกสฺส
โหติ. อิทญฺจ เอกสฺมึ สมเย เอกสฺส วา ปุคฺคลสฺส รูปารมฺมณํ อารพฺภ
อุปฺปนฺนํ, ปุน อญฺญสฺมึ สมเย อญฺญสฺส วา ปุคฺคลสฺส สทฺทาทีสุปิ อญฺญตรํ
อารมฺมณํ อารพฺภ อุปฺปชฺชติเอว. เอวํ อุปฺปชฺชมานสฺส จสฺส เอกสฺมึ ภเว ปฐมํ
รูปารมฺมณํ อารพฺภ ปวตฺติ โหติ, ปจฺฉา สทฺทารมฺมณนฺติ อยมฺปิ กโม นตฺถิ.
รูปาทีสุ จาปิ ปฐมํ นีลารมฺมณํ, ปจฺฉา ปีตารมฺมณนฺติ อยมฺปิ นิยโม นตฺถิ. อิติ
อิมํ สพฺพารมฺมณตญฺเจว กมาภาวญฺจ กมาภาเวปิ จ นีลปีตาทีสุ นิยมาภาวํ ทสฺเสตุํ
"ยํ ยํ วา ปนารพฺภา"ติ อาห. อิทํ วุตฺตํ โหติ:- อิเมสุ รูปาทีสุ น ยงฺกิญฺจิ
เอกเมว, อถโข ยํ ยํ วา ปนารพฺภ อุปฺปนฺนํ โหติ, เอวํ อุปฺปชฺชมานมฺปิ จ
"ปฐมํ รูปารมฺมณํ, ปจฺฉา สทฺทารมฺมณํ อารพฺภา"ติ เอวมฺปิ อนุปฺปชฺชิตฺวา ยํ ยํ
วา ปนารพฺภ อุปฺปนฺนํ โหติ, ปฏิโลมโต วา อนุโลมโต วา
เอกนฺตริกทฺวิกนฺตริกาทินเยน วา รูปารมฺมณาทีสุ ยํ วา ตํ วา อารมฺมณํ กตฺวา
อุปฺปนฺนํ โหตีติ อตฺโถ. รูปารมฺมเณสุปิ ๑- จ "ปฐมํ นีลารมฺมณํ, ปจฺฉา
ปีตารมฺมณนฺ"ติ อิมินาปิ นิยเมน อนุปฺปชฺชิตฺวา ยํ ยํ วา ปนารพฺภ นีลปีตกาทีสุ
รูปารมฺมเณสุ ยํ วา ตํ วา รูปารมฺมณํ อารพฺภ อุปฺปนฺนํ โหตีติ อตฺโถ.
สทฺทารมฺมณาทีสุปิ เอเสว นโย. อยํ ตาว เอกา โยชนา.
     อยํ ปน อปรา:- รูปํ อารมฺมณํ เอตสฺสาติ รูปารมฺมณํ ฯเปฯ ธมฺโม
อารมฺมณํ เอตสฺสาติ ธมฺมารมฺมณํ. อิติ รูปารมฺมณํ วา ฯเปฯ ธมฺมารมฺมณํ วา
จิตฺตํ อุปฺปนฺนํ โหตีติ วตฺวา ปุน "ยํ ยํ วา ปนารพฺภา"ติ อาห. ตสฺสตฺโถ:-
เอเตสุ รูปาทีสุ เหฏฺฐา วุตฺตนเยเนว ยํ วา ตํ วา ปนารพฺภ อุปฺปนฺนํ โหตติ.
มหาอฏฺฐกถายํ ปน "เยวาปนเก ๒- อภินวํ นตฺถิ, เหฏฺฐา คหิตเมว คหิตนฺ"ติ วตฺวา
"รูปํ วา อารพฺภ ฯเปฯ ธมฺมํ วา อารพฺภ อิทํ วา อิทํ วา อารพฺภาติ กเถตุํ อิทํ
วุตฺตนฺ"ติ เอตฺตกเมว อาคตํ.
@เชิงอรรถ:  สี. รูปารมฺมเณปิ        สี.,ม. ยํวาปนเก
                      กามาวจรกุสลธมฺมุทฺเทสกถา
                   ธมฺมุทฺเทสวารผสฺสปญฺจมกราสิวณฺณนา
     ตสฺมึ สมเยติ อิทํ อนิยมนิทฺทิฏฺฐสฺส สมยสฺส นิยมโต ปฏินิทฺเทสวจนํ. ตสฺมา
"ยสฺมึ สมเย กามาวจรํ กุสลํ จิตฺตํ อุปฺปนฺนํ โหติ, ตสฺมึเยว สมเย ผสฺโส โหติ
ฯเปฯ อวิกฺเขโป โหตี"ติ อยมตฺโถ เวทิตพฺโพ. ตตฺถ ยเถว จิตฺตํ, เอวํ ผสฺสาทีสุปิ
"ผสฺโส โหติ. กึ โหติ? กามาวจโร โหติ, กุสโล โหติ, อุปฺปนฺโน โหติ,
โสมนสฺสสหคโต โหตี"ติอาทินา นเยน ลพฺภมานปทวเสน โยชนา กาตพฺพา. เวทนาย หิ
"โสมนสฺสสหคตา"ติ ปญฺญินฺทฺริเย จ "ญาณสมฺปยุตฺตนฺ"ติ น ลพฺภติ, ตสฺมา
"ลพฺภมานปทวเสนา"ติ วุตฺตํ. อิทํ อฏฺฐกถามุตฺตกํ อาจริยานํ มตํ, น ปเนตํ
สารโต ทฏฺฐพฺพํ.
     กสฺมา ปเนตฺถ ผสฺโสว ปฐมํ วุตฺโตติ? จิตฺตสฺส ปฐมาภินิปาตตฺตา. อารมฺมณสฺมึ
หิ จิตฺตสฺส ปฐมาภินิปาโต หุตฺวา ผสฺโส อารมฺมณํ ผุสมาโน อุปฺปชฺชติ, ตสฺมา ปฐมํ
วุตฺโต. ผสฺเสน ปน ผุสิตฺวา เวทนาย เวทิยติ,   ๑- สญฺญาย สญฺชานาติ, เจตนาย
เจเตติ, เตน วุตฺตํ "ผุฏฺโฐ ภิกฺขเว เวเทติ, ผุฏฺโฐ สญฺชานาติ, ผุฏฺโฐ
เจเตตี"ติ. ๒-
     อปิจ อยํ ผสฺโส นาม ยถา ปาสาทํ ปตฺวา ถมฺโภ นาม เสสทพฺพสมฺภารานํ
พลวปจฺจโย, ตุลาสงฺฆาฏภิตฺติปาทกูฏโคปานสีสิงฺฆาฏกปกฺขปาสกมุขวฏฺฏิโย
ถมฺภาพทฺธา ๓- ถมฺเภ ปติฏฺฐิตา, เอวเมว สหชาตสมฺปยุตฺตธมฺมานํ พลวปจฺจโย
โหติ. ถมฺภสทิโส หิ เอส, อวเสสา ทพฺพสมฺภารสทิสาติ ตสฺมาปิ ปฐมํ วุตฺโต. อิทํ
ปน อการณํ, เอกจิตฺตสฺมึ หิ อุปฺปนฺนธมฺมานํ ๔- "อยํ ปฐมํ อุปฺปนฺโน, อยํ
ปจฺฉา"ติ อิทํ วตฺตุํ น ลพฺภา, พลวปจฺจยภาเวปิ ผสฺสสฺส การณํ น ทิสฺสติ,
เทสนาวาเรเนว ผสฺโส ปฐมํ วุตฺโต. "เวทนา โหติ, ผสฺโส โหติ.
สญฺญา โหติ, ผสฺโส โหติ. เจตนา โหติ, ผสฺโส โหติ. จิตฺตํ โหติ,
ผสฺโส โหติ. เวทนา โหติ, สญฺญา โหติ, เจตนา โหติ, วิตกฺโก โหตี"ติ
อาหริตุมฺปิ หิ วฏฺเฏยฺย, เทสนาวาเรน ปน ผสฺโสว ปฐมํ วุตฺโตติ
เวทิตพฺโพ. ยถา เจตฺถ, เอวํ เสสธมฺเมสุปิ ปุพฺพาปรกฺกโม นาม น
ปริเยสิตพฺโพ. วจนตฺถลกฺขณรสาทีหิ ปน ธมฺมาเอว ปริเยสิตพฺพา.
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. เวทยติ        สํ. สฬา. ๑๘/๙๓/๔๖
@ สี. ถมฺเภ พทฺธา, ม.ถมฺภพทฺธา,      สี. อุปฺปนฺนธมฺมา
     เสยฺยถีทํ:- ผุสตีติ ผสฺโส, โส อยํ ผุสนลกฺขโณ, สงฺฆฏนรโส,
สนฺนิปาตปจฺจุปฏฺฐาโน, อาปาถคตวิสยปทฏฺฐาโน.
     อยํ หิ อรูปธมฺโมปิ สมาโน อารมฺมเณ ผุสนากาเรเนว ปวตฺตตีติ ผุสนลกฺขโณ.
เอกเทเสน จ อนลฺลียมาโนปิ รูปํ วิย จกฺขุํ สทฺโท วิย จ โสตํ จิตฺตํ อารมฺมณญฺจ
สงฺฆเฏตีติ สงฺฆฏนรโส, วตฺถารมฺมณสงฺฆฏนโต วา อุปฺปนฺนตฺตา สมฺปตฺติอตฺเถนปิ
รเสน สงฺฆฏนรโสติ เวทิตพฺโพ. วุตฺตํ เหตํ อฏฺฐกถายํ "จตุภูมิกผสฺโส หิ
โนผุสนลกฺขโณ นาม นตฺถิ. สงฺฆฏนรโส ปน ปญฺจทฺวาริโกว โหติ, ปญฺจทฺวาริกสฺส
หิ ผุสนลกฺขโณติปิ สงฺฆฏนรโสติปิ นามํ. มโนทฺวาริกสฺส ผุสนลกฺขโณเตฺวว นามํ,
น สงฺฆฏนรโส"ติ.
     อิทญฺจ วตฺวา อิทํ สุตฺตํ อาภฏํ "ยถา มหาราช เทฺว เมณฺฑา ยุชฺเฌยฺยุํ,
เตสุ ยถา เอโก เมณฺโฑ, เอวํ จกฺขุ ทฏฺฐพฺพํ. ยถา ทุติโย เมณฺโฑ, เอวํ รูปํ
ทฏฺฐพฺพํ. ยถา เตสํ สนฺนิปาโต, เอวํ ผสฺโส ทฏฺฐพฺโพ. เอวํ ผุสนลกฺขโณ จ
ผสฺโส สงฺฆฏนรโส จ. ยถา มหาราช เทฺว ปาณี สมฺมา วฏฺเฏยฺยุํ ๑- ฯเปฯ เทฺว
ปาณี วฏฺเฏยฺยุํ. ยถา เอโก ปาณิ, เอวํ จกฺขุ ทฏฺฐพฺพํ. ยถา ทุติโย ปาณิ, เอวํ รูปํ
ทฏฺฐพฺพํ. ยถา เตสํ สนฺนิปาโต, เอวํ ผสฺโส ทฏฺฐพฺโพ. เอวํ ผุสนลกฺขโณ จ
ผสฺโส สงฺฆฏนรโส จา"ติ ๒- วิตฺถาโร.
     ยถา วา "จกฺขุนา รูปํ ทิสฺวา"ติอาทีสุ ๓- จกฺขุวิญฺญาณาทีนิ จกฺขุอาทินาเมน
วุตฺตานิ, เอวมิธาปิ ตานิ จกฺขุอาทินาเมเนว วุตฺตานีติ เวทิตพฺพานิ. ตสฺมา "เอวํ
จกฺขุ ทฏฺฐพฺพนฺ"ติอาทีสุ "เอวํ จกฺขุวิญฺญาณํ ทฏฺฐพฺพนฺ"ติ อิมินา นเยน อตฺโถ
เวทิตพฺโพ. เอวํ สนฺเต จิตฺตารมฺมณสงฺฆฏนโต อิมสฺมิมฺปิ สุตฺเต กิจฺจฏฺเฐเนว รเสน
สงฺฆฏนรโสติ สิทฺโธ โหติ.
     ติกสนฺนิปาตสงฺขาตสฺส ๔- ปน อตฺตโน การณสฺส วเสน ปเวทิตตฺตา
สนฺนิปาตปจฺจุปฏฺฐาโน. อยญฺหิ ตตฺถ ตตฺถ "ติณฺณํ สงฺคติ ผสฺโส"ติ ๕- เอวํ การณสฺส
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. วชฺเชยฺยุํ. เอวมุปริปิ       มิลินฺท ๘/๖๑       อภิ. ๓๔/๑๓๕๒/๓๐๒
@ ม. ติณฺณํ สนฺนิปาตสงฺขาตสฺส       สํ.นิ. ๑๖/๔๓/๖๙
วเสน ปเวทิโตติ. อิมสฺส จ สุตฺตปทสฺส ติณฺณํ สงฺคติยา ผสฺโสติ อยมตฺโถ, น
สงฺคติมตฺตเมว ผสฺโสติ.
     เอวํ ปเวทิตตฺตา ปน เตเนวากาเรน ปจฺจุปฏฺฐาตีติ สนฺนิปาตปจฺจุปฏฺฐาโนติ
วุตฺโต, ผลฏฺเฐน ปน ปจฺจุปฏฺฐาเนเนส เวทนาปจฺจุปฏฺฐาโน นาม โหติ. เวทนํ
เหส ปจฺจุปฏฺฐาเปติ, อุปฺปาเทตีติ อตฺโถ. อุปฺปาทิยมาโน จ ยถา พหิทฺธา
อุณฺหปจฺจยาปิ ลาขาสงฺขาตธาตุนิสฺสิตา อุสฺมา อตฺตโน นิสฺสเย มุทุภาวการี โหติ,
น อตฺตโน ปจฺจยภูเตปิ พหิทฺธา วีตจฺฉิตงฺคารสงฺขาเต อุณฺหภาเว. เอวํ
วตฺถารมฺมณสงฺขาโต อญฺโญ ปจฺจโยปิ สมาโน จิตฺตนิสฺสิตตฺตา อตฺตโน นิสฺสยภูเต
จิตฺเตเยว เอส เวทนุปฺปาทโก โหติ, น อตฺตโน ปจฺจยภูเตปิ วตฺถุมฺหิ อารมฺมเณ
วาติ เวทิตพฺโพ. ตชฺชาสมนฺนาหาเรน ปน อินฺทฺริเยน จ ปริกฺขิตฺเต ๑- วิสเย
อนนฺตราเยน อุปฺปชฺชนโต เอส "อาปาถคตวิสยปทฏฺฐาโน"ติ วุจฺจติ.
     เวทิยตีติ เวทนา, สา เวทยิตลกฺขณา, อนุภวนรสา อิฏฺฐาการสมฺโภครสา
วา, เจตสิกอสฺสาทปจฺจุปฏฺฐานา, ปสฺสทฺธิปทฏฺฐานา.
     จตุภูมิกเวทนา หิ โนเวทยิตลกฺขณา นาม นตฺถิ. "อนุภวนรสตา ปน
สุขเวทนายเมว ลพฺภตี"ติ วตฺวา ปุน ตํ วาทํ ปฏิกฺขิปิตฺวา "สุขเวทนา วา โหตุ
ทุกฺขเวทนา วา อทุกฺขมสุขเวทนา วา, สพฺพา อนุภวนรสา"ติ วตฺวา อยมตฺโถ
ทีปิโต. อารมฺมณรสานุภวนฏฺฐานํ ปตฺวา เสสสมฺปยุตฺตธมฺมา เอกเทสมตฺตกเมว
อนุภวนฺติ. ผสฺสสฺส หิ ผุสนมตฺตกเมว โหติ, สญฺญาย สญฺชานนมตฺตกเมว. เจตนาย
เจตนามตฺตกเมว, วิญฺญาณสฺส วิชานนมตฺตกเมว. เอกํสโต ปน อิสฺสรวตาย วิสวิตาย ๒-
สามิภาเวน เวทนาว อารมฺมณรสํ อนุภวติ.
     ราชา วิย หิ เวทนา, สูโท วิย เสสธมฺมา. ยถา สูโท นานคฺครสโภชนํ
สมฺปาเทตฺวา เปฬาย ปกฺขิปิตฺวา ลญฺฉนํ ทตฺวา รญฺโญ สนฺติเก โอตาเรตฺวา ลญฺฉนํ
ภินฺทิตฺวา เปฬํ วิวริตฺวา สพฺพสูปพฺยญฺชเนหิ อคฺคํ ๓- อาทาย ภาชเน ปกฺขิปิตฺวา
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. ปริกฺขเต       ฉ.ม. วิสฺสวิตาย. เอวมุปริปิ      ฉ.ม. อคฺคคฺคํ
สโทสนิทฺโทสภาววีมํสนตฺถํ อชฺโฌหรติ, ตโต รญฺโญ นานารสโภชนํ อุปเนติ. ๑-
ราชา อิสฺสรวตายวิสวิตาย สามี หุตฺวา อิจฺฉิติจฺฉิตํ ภุญฺชติ. ตตฺถ หิ สูทสฺส
ภตฺตวีมํสนมตฺตมิว อวเสสธมฺมานํ อารมฺมณรสสฺส เอกเทสานุภวนํ. ยถา หิ สูโท
ภตฺเตกเทสมตฺตเมว วีมํสติ, เอวํ เสสธมฺมาปิ อารมฺมณรเสกเทสเมว อนุภวนฺติ.
ยถา ปน ราชา อิสฺสรวตาย วิสวิตาย สามี หุตฺวา ยทิจฺฉิตํ ภุญฺชติ, เอวํ เวทนาปิ
อิสฺสรวตาย วิสวิตาย สามิภาเวน อารมฺมณรสํ อนุภวติ, ตสฺมา "อนุภวนรสา"ติ วุจฺจติ.
     ทุติเย อตฺถวิกปฺเป อยํ อิธ อธิปฺเปตา เวทนา ยถา วา ตถา วา
อารมฺมณสฺส อิฏฺฐาการเมว สมฺภุญฺชตีติ "อิฏฺฐาการสมฺโภครสา"ติ วุตฺตา.
เจตสิกอสฺสาทโต ปเนสา อตฺตโน สภาเวเนว อุปฏฺฐานํ สนฺธาย
"เจตสิกอสฺสาทปจฺจุปฏฐานา"ติ วุตฺตา. ยสฺมา ปน ปสฺสทฺธกาโย สุขํ เวเทติ, ตสฺมา
"ปสฺสทฺธิปทฏฺฐานา"ติ เวทิตพฺพา.
     นีลาทิเภทํ อารมฺมณํ สญฺชานาตีติ สญฺญา, สา สญฺชานนลกฺขณา,
ปจฺจาภิญฺญาณรสา. จตุภูมิกสญฺญา หิ โนสญฺชานนลกฺขณา นาม นตฺถิ, สพฺพา
สญฺชานนลกฺขณาว. ยา ปเนตฺถ อภิญฺญาเณน สญฺชานาติ, สา ปจฺจาภิญฺญาณรสา
นาม โหติ.
     ตสฺสา วฑฺฒกิสฺส ทารุมฺหิ อภิญฺญาณํ กตฺวา ปุน เตน อภิญฺญาเณน ตํ
ปจฺจาภิญฺญาณกาเล ๒- ปุริสสฺส กาฬติลกาทีหิ อภิญฺญาณํ สลฺลกฺเขตฺวา ปุน เตน
อภิญฺญาเณน "อสุโก นาม เอโส"ติ ตสฺส ปจฺจาภิญฺญาณกาเล รญฺโญ
ปิลนฺธนโคปายิกภณฺฑาคาริกสฺส ๓- ตสฺมึ ตสฺมึ ปิลนฺธเน นามปณฺณกํ พนฺธิตฺวา
"อสุกปิลนฺธนํ นาม อาหรา"ติ วุตฺเต ทีปํ ชาเลตฺวา รตนคพฺภํ ปวิสิตฺวา ปณฺณกํ
วาเจตฺวา ตสฺส ตสฺเสว ปิลนฺธนสฺส อาหรณกาเล จ ปวตฺติ เวทิตพฺพา.
     อปโร นโย:- สพฺพสงฺคาหิกวเสน หิ สญฺชานนลกฺขณา สญฺญา, ปุน
สญฺชานนปจฺจยนิมิตฺตกรณรสา ทารุอาทีสุ ตจฺฉกาทโย วิย, ยถาคหิตนิมิตฺตวเสน
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. อุปนาเมติ    ฉ.ม. ปจฺจาภิชานนกาเล. เอวมุปริปิ
@ ฉ.ม. ปิฬนฺธนโคปกภณฺฑาคาริกสฺส
อภินิเวสกรณปจฺจุปฏฺฐานา หตฺถิทสฺสกอนฺธา วิย, อารมฺมเณ อโนคาฬฺหวุตฺติตาย
อจิรฏฺฐานปจฺจุปฏฺฐานา วา วิชฺชุ วิย, ยถาอุปฏฺฐิตวิสยปทฏฺฐานา, ติณปุริสเกสุ
มิคโปตกานํ "ปุริสา"ติ อุปฺปนฺนสญฺญา วิย. ยา ปเนตฺถ ญาณสมฺปยุตฺตา โหติ,
สา สญฺญา ญาณเมว อนุวตฺตติ สสมฺภารปฐวีอาทีสุ เสสธมฺมา ปฐวีอาทีนิ วิยาติ
เวทิตพฺพา.
     เจตยตีติ เจตนา, สทฺธึ อตฺตนา สมฺปยุตฺตธมฺเม อารมฺมเณ อภิสนฺทหตีติ
อตฺโถ. สา เจตยิตลกฺขณา, เจตนาภาวลกฺขณาติ อตฺโถ. อายูหนรสา, จตุภูมิกเจตนา
หิ โนเจตยิตลกฺขณา นาม นตฺถิ, สพฺพา เจตยิตลกฺขณาว. อายูหนรสตา ปน
กุสลากุสเลสุเอว โหติ. กุสลากุสลกมฺมายูหนฏฺฐานํ หิ ปตฺวา เสสสมฺปยุตฺตธมฺมานํ
เอกเทสมตฺตกเมว กิจฺจํ โหติ, เจตนา ปน อติเรกอุสฺสาหา อติเรกวายามา
ทิคุณอุสฺสาหา ทิคุณวายามา. เตนาหุ โปราณา "ถาวริยสภาวสณฺฐิตา จ ปเนสา
เจตนา"ติ. ถาวริโยติ เขตฺตสามี วุจฺจติ. ยถา หิ เขตฺตสามิปุริโส
ปญฺจปณฺณาสพลิปุริเส คเหตฺวา "ลายิสฺสามี"ติ เอกโต เขตฺตํ โอตรติ. ตสฺส
อติเรโก อุสฺสาโห อติเรโก วายาโม ทิคุโณ อุสฺสาโห ทิคุโณ วายาโม โหติ,
นิรนฺตรํ "คณฺหถา"ติอาทีนิ วทติ, สีมํ อาจิกฺขติ, เตสํ สุราภตฺตคนฺธมาลาทีนิ
ชานาติ, มคฺคํ สมกํ หรติ. เอวํ สมฺปทมิทํ เวทิตพฺพํ. เขตฺตสามิปุริโส วิย หิ
เจตนา, ปญฺจปณฺณาสพลิปุริสา วิย จิตฺตงฺควเสน อุปฺปนฺนา ปญฺจปณฺณาส กุสลา
ธมฺมา, เขตฺตสามิปุริสสฺส ทิคุณุสฺสาหทิคุณวายามกรณกาโล วิย
กุสลากุสลกมฺมายูหนฏฺฐานํ ปตฺวาว เจตนาย ทิคุณุสฺสาโห ทิคุณวายาโม โหติ.
เอวมสฺสา อายูหนรสตา เวทิตพฺพา.
     สา ปเนสา สํวิทหนปจฺจุปฏฺฐานา. สํวิทหมานา หิ อยํ อุปฏฺฐหติ, ๑-
สกิจฺจปรกิจฺจสาธกา เชฏฺฐสิสฺสมหาวฑฺฒกิอาทโย วิย. ยถา หิ เชฏฺฐสิสฺโส อุปชฺฌายํ
ทูรโตว อาคจฺฉนฺตํ ทิสฺวา สยํ อธียมาโน อิตเรปิ ทารเก อตฺตโน อตฺตโน
อชฺฌยนกมฺเม ๒- ปวตฺตยติ, ตสฺมึ อธียิตุํ อารทฺเธ เตปิ อธียนฺติ ตทนุวตฺติตาย.
@เชิงอรรถ:  ฉ. อุปฏฺฐาติ         ม. อชฺเฌน กมฺเม
ยถา จ มหาวฑฺฒกี สยํ ตจฺฉนฺโต อิตเรปิ ตจฺฉเก อตฺตโน อตฺตโน ตจฺฉนกมฺเม
ปวตฺตยติ, ตสฺมึ หิ ตจฺฉิตุํ อารทฺเธ เต ตจฺฉนฺติ ตทนุวตฺติตาย. ยถา จ โยธนายโก
สยํ ยุชฺฌมาโน อิตเรปิ โยเธ สมฺปหารวุตฺติยํ ปวตฺตยติ, ตสฺมึ หิ ยุชฺฌิตุํ อารทฺเธ
เตปิ อนุวตฺตมานา ยุชฺฌนฺติ ตทนุวตฺติตาย, เอวเมสาปิ อตฺตโน กิจฺเจน อารมฺมเณ
ปวตฺตมานา อญฺเญปิ สมฺปยุตฺตธมฺเม อตฺตโน อตฺตโน กิริยาย ปวตฺเตติ, ตสฺสา หิ
อตฺตโน กิจฺจํ อารทฺธาย ตํสมฺปยุตฺตาปิ อารภนฺติ. เตน วุตฺตํ "สกิจฺจปรกิจฺจสาธกา
เชฏฺฐสิสฺสมหาวฑฺฒกิอาทโย วิยา"ติ. อจฺจายิกกมฺมานุสฺสรณาทีสุ จ ปนายํ
สมฺปยุตฺตธมฺมานํ อุสฺสาหนภาเวน ปวตฺตมานา ปากฏา โหตีติ เวทิตพฺพา.
     "อารมฺมณํ จินฺเตตีติ จิตฺตนฺ"ติอาทินา นเยน จิตฺตสฺส วจนตฺโถ วุตฺโตเอว.
ลกฺขณาทิโต ปน วิชานนลกฺขณํ จิตฺตํ, ปุพฺพงฺคมรสํ, สนฺธานปจฺจุปฏฺฐานํ ๑-,
นามรูปปทฏฺฐานํ. จตุภูมิกจิตฺตํ หิ โนวิชานนลกฺขณํ นาม นตฺถิ, สพฺพํ
วิชานนลกฺขณเมว. ทฺวารํ ปน ปตฺวา อารมฺมณวิภาวนฏฺฐาเน จิตฺตํ ปุพฺพงฺคมํ
ปุเรจาริกํ โหติ. จกฺขุนา หิ ทิฏฺฐํ รูปารมฺมณํ จิตฺเตเนว วิชานาติ ฯเปฯ มเนน
วิญฺญาตํ ธมฺมารมฺมณํ จิตฺเตเนว วิชานาติ. ยถา หิ นครคุตฺติโก นาม นครมชฺเฌ
สิงฺฆาฏเก นิสีทิตฺวา "อยํ เนวาสิโก, อยํ อาคนฺตุโก"ติ อาคตาคตํ ชนํ อุปธาเรติ
ววฏฺฐเปติ, เอวํ สมฺปทมิทํ ทฏฺฐพฺพํ. วุตฺตมฺปิ เจตํ มหาเถเรน ๒-:- "ยถา มหาราช
นครคุตฺติโก นาม มชฺเฌ นคเร สิงฺฆาฏเก นิสินฺโน ปุรตฺถิมโต ทิสโต ปุริสํ
อาคจฺฉนฺตํ ปสฺเสยฺย, ปจฺฉิมโต. ทกฺขิณโต. อุตฺตรโต ทิสโต ปุริสํ อาคจฺฉนฺตํ
ปสฺเสยฺย, เอวเมว โข มหาราช ยํ จกฺขุนา รูปํ ปสฺสติ, ตํ วิญฺญาเณน วิชานาติ. ยํ
โสเตน สทฺทํ สุณาติ. ฆาเนน คนฺธํ ฆายติ. ชิวฺหาย รสํ สายติ. กาเยน โผฏฺฐพฺพํ
ผุสติ. มนสา ธมฺมํ วิชานาติ, ตํ วิญฺญาเณน วิชานาตี"ติ. ๓- เอวํ ทฺวารํ ปตฺวา
อารมฺมณวิภาวนฏฺฐาเน จิตฺตเมว ปุพฺพงฺคมํ ปุเรจาริกํ, ตสฺมา "ปุพฺพงฺคมรสนฺ"ติ
วุจฺจติ.
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. สนฺทหนปจฺจุปฏฺฐานํ. เอวมุปริปิ    สี. นาคเสนตฺเถเรน
@ มิลินฺท. ๑๕/๖๓
     ตเทตํ ปจฺฉิมํ ปจฺฉิมํ อุปฺปชฺชมานํ ปุริมํ ปุริมํ นิรนฺตรํ กตฺวา สนฺธานเมว
อุปฏฺฐาตีติ สนฺธานปจฺจุปฏฺฐานํ. ปญฺจโวการภเว ปนสฺส นิยมโต นามรูปํ,
จตุโวการภเว นามเมว ปทฏฺฐานํ. ตสฺมา "นามรูปปทฏฺฐานนฺ"ติ วุตฺตํ.
     กึ ปเนตํ จิตฺตํ ปุริมนิทฺทิฏฺฐจิตฺเตน สทฺธึ เอกเมว, อุทาหุ อญฺญนฺติ?
เอกเมว. อถ กสฺมา ปุริมนิทฺทิฏฺฐํ ปุน วุตฺตนฺติ? อวิจาริตํ เอตํ อฏฺฐกถายํ.
อยํ ปเนตฺถ ยุตฺติ:- ยถา หิ รูปาทีนิ อุปาทาย ปญฺญตฺตา สุริยาทโย น อตฺถโต
รูปาทีหิ อญฺเญ โหนฺติ. เตเนว "ยสฺมึ สมเย สุริโย อุเทติ, ตสฺมึ สมเย ตสฺส
เตชสงฺขาตํ รูปํ ปญฺญายตี"ติ เอวํ วุจฺจมาเนปิ น รูปาทีหิ อญฺโญ สุริโย นาม
อตฺถิ, น ๑- ตถา จิตฺตํ, ผสฺสาทโย ธมฺเม อุปาทาย ปญฺญาปิยติ, อตฺถโต ปเนตํ
เตหิ อญฺญเมว. เตน "ยสฺมึ สมเย จิตฺตํ อุปฺปนฺนํ โหติ, เอกํเสเนว ตสฺมึ สมเย
ผสฺสาทีหิ อตฺถโต อญฺญเมว ตํ โหตี"ติ อิมสฺส อตฺถสฺส ทีปนตฺถาย เอตํ
ปุน วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํ.
     ยถา จ "ยสฺมึ สมเย รูปูปปตฺติยา มคฺคํ ภาเวติ ฯเปฯ ปฐวีกสิณํ. ตสฺมึ
สมเย ผสฺโส โหติ, เวทนา โหตี"ติอาทีสุ ๒- ปน ภาเวนฺเตน ววฏฺฐาปิเต สมเย
โย ภาเวติ, น โส อตฺถโต อุปฺปชฺชติ นาม. เตเนว ตตฺถ ยถา "ผสฺโส โหติ,
เวทนา โหตี"ติ วุตฺตํ, น เอวํ "โย ภาเวติ, โส โหตี"ติ วุตฺตํ. "ยสฺมึ สมเย
กามาวจรํ กุสลํ จิตฺตํ อุปฺปนฺนํ โหตี"ติอาทีสุ ปน จิตฺเตน ววฏฺฐาปิเต สมเย
สมยววฏฺฐาปิตํ จิตฺตํ น ตถา อตฺถโต นุปฺปชฺชติ. ยเถว ปน ตทา ผสฺโส โหติ,
เวทนา โหติ, ตถา จิตฺตมฺปิ โหตีติ อิมสฺสาปิ อตฺถสฺส ทีปนตฺถมิทํ ปุน วุตฺตนฺติ
เวทิตพฺพํ. อิทํ ปเนตฺถ สนฺนิฏฺฐานํ, อุทฺเทสวาเร สงฺคณฺหนตฺถํ นิทฺเทสวาเร จ
วิภชนตฺถํ. ปุริเมน หิ จิตฺตสทฺเทน เกวลํ สมโย ววฏฺฐาปิโต. ตสฺมึ ปน จิตฺเตน
ววฏฺฐาปิตสมเย เย ธมฺมา โหนฺติ, เตสํ ทสฺสนตฺถํ "ผสฺโส โหตี"ติอาทิ อารทฺธํ.
จิตฺตญฺจาปิ ตสฺมึ สมเย โหติเยว. ตสฺมา ตสฺสาปิ สงฺคณฺหนตฺถเมตํ ปุน วุตฺตํ.
อิมสฺมึ ปน ฐาเน เอตสฺมึ อวุจฺจมาเน "กตมํ ตสฺมึ สมเย จิตฺตนฺ"ติ น สกฺกา
@เชิงอรรถ:  สี. น-สทฺโท น ทิสฺสติ       อภิ. ๓๔/๑๖๐/๕๐
ภเวยฺย นิทฺเทสวาเร วิภชิตุํ, เอวมสฺส วิภชนํเอว ปริหาเยถ. ตสฺมาเยว ตสฺส
นิทฺเทสวาเร วิภชนตฺถมฺปิ เอตํ ปุน วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํ.
     ยสฺมา วา "อุปฺปนฺนํ โหตีติ เอตฺถ จิตฺตํ อุปฺปนฺนนฺติ เอตํ เทสนาสีสเมว,
น ปน จิตฺตํ เอกเมว อุปฺปชฺชตี"ติ อฏฺฐกถายํ วิจาริตํ. ตสฺมา "จิตฺตํ
อุปฺปนฺนนฺ"ติ เอตฺถาปิ จิตฺตเมว อคฺคเหตฺวา ปโรปณฺณาสกุสลธมฺเมหิ สทฺธึเยว
จิตฺตํ คหิตํ. เอวํ ตตฺถ สงฺเขปโต สพฺเพปิ จิตฺตเจตสิกธมฺเม คเหตฺวา อิธ สรูเปเนว
ปเภทโต ทสฺเสตุํ "ผสฺโส โหตี"ติอาทิ อารทฺธํ. อิติ ผสฺสาทโย วิย จิตฺตมฺปิ
วุตฺตเมวาติ ๑- เวทิตพฺพํ.
                     ธมฺมุทฺเทสวารฌานงฺคราสิวณฺณนา
     วิตกฺเกตีติ วิตกฺโก, วิตกฺกนํ วา วิตกฺโก, อูหนนฺติ วุตฺตํ โหติ. สฺวายํ
อารมฺมเณ จิตฺตสฺส อภินิโรปนลกฺขโณ. โส หิ อารมฺมเณ จิตฺตํ อาโรเปติ.
ยถา หิ โกจิ ราชวลฺลภํ ญาตึ วา มิตฺตํ วา นิสฺสาย ราชเคหํ อาโรหติ, เอวํ
วิตกฺกํ นิสฺสาย จิตฺตํ อารมฺมณํ อาโรหติ. ตสฺมา โส อารมฺมเณ จิตฺตสฺส
อภินิโรปนลกฺขโณติ วุตฺโต. นาคเสนตฺเถโร ปนาห "อาโกฏนลกฺขโณ วิตกฺโก. ยถา
มหาราช เภรี อาโกฏิตา อถ ปจฺฉา อนุรวติ อนุสทฺทายติ, เอวเมว โข มหาราช
ยถา อาโกฏนา, เอวํ วิตกฺโก ทฏฺฐพฺโพ. ยถา ปจฺฉา อนุรวนา อนุสทฺทายนา,
เอวํ วิจาโร ทฏฺฐพฺโพ"ติ. ๒- สฺวายํ อาหนนปริยาหนนรโส. ตถา หิ เตน โยคาวจโร
อารมฺมณํ วิตกฺกาหตํ วิตกฺกปริยาหตํ กโรตีติ วุจฺจติ. อารมฺมเณ จิตฺตสฺส
อานยนปจฺจุปฏฺฐาโน.
     อารมฺมเณ เตน จิตฺตํ วิจรตีติ วิจาโร, วิจารณํ วา วิจาโร, อนุสญฺจรณนฺติ
วุตฺตํ โหติ. สฺวายํ อารมฺมณานุมชฺชนลกฺขโณ. ตตฺถ สหชาตานุโยชนรโส, จิตฺตสฺส
อนุปฺปพนฺธปจฺจุปฏฺฐาโน. สนฺเตปิ จ เนสํ กตฺถจิ อวิโยเค โอฬาริกฏฺเฐน
ปุพฺพงฺคมฏฺเฐน จ ฆณฺฑาภิฆาโต ๓- วิย อภินิโรปนฏฺเฐน เจตโส ปฐมาภินิปาโต
วิตกฺโก, สุขุมฏฺเฐน อนุมชฺชนสภาวฏฺเฐน จ ฆณฺฑานุรโว วิย อนุปฺปพนฺโธ
@เชิงอรรถ:  ก. วตฺตพฺพเมวาติ    มิลินฺท. ๑๓-๑๔/๖๔ (โถกํ วิสทิสํ)    ฉ. ฆณฺฏาภิฆาโต
วิจาโร. วิปฺผารวา เจตฺถ วิตกฺโก ปฐมุปฺปตฺติกาเล ปริปฺผนฺทนภูโต จิตฺตสฺส อากาเส
อุปฺปติตุกามสฺส ปกฺขิโน ปกฺขวิกฺเขโป วิย ปทุมาภิมุขปาโต วิย จ คนฺธานุพนฺธเจตโส
๑- ภมรสฺส. สนฺตวุตฺติ วิจาโร นาติปริปฺผนฺทนภาโว จิตฺตสฺส อากาเส
อุปฺปติตสฺส ปกฺขิโน ปกฺขปฺปสารณํ วิย ปริพฺภมนํ วิย จ ปทุมาภิมุขปติตสฺส ภมรสฺส
ปทุมสฺส อุปริภาเค.
     ทุกนิปาตฏฺฐกถายํ ๒- ปน "อากาเส คจฺฉโต มหาสกุณสฺส อุโภหิ
ปกฺเขหิ วาตํ คเหตฺวา ปกฺเข สนฺนิสีทาเปตฺวา คมนํ วิย อารมฺมเณ เจตโส
อภินิโรปนภาเวน ปวตฺโต วิตกฺโก. โส หิ เอกคฺโค หุตฺวา อปฺเปติ. วาตคฺคหณตฺถํ
ปกฺเข ผนฺทาปยมานสฺส คมนํ วิย อนุมชฺชนภาเวน ปวตฺโต วิจาโร. โส หิ อารมฺมณํ
อนุมชฺชตี"ติ วุตฺตํ. ตํ อนุปฺปพนฺเธน ๓- ปวตฺติยํ อติวิย ยุชฺชติ. โส ปน
เนสํ วิเสโส ปฐมทุติยชฺฌาเนสุ ปากโฏ โหติ. อปิจ มลคฺคหิตํ กํสภาชนํ เอเกน
หตฺเถน ทฬฺหํ คเหตฺวา อิตเรน หตฺเถน จุณฺณเตลวาลณฺฑุปเกน ปริมชฺชนฺตสฺส ทฬฺหํ
คหณหตฺโถ วิย วิตกฺโก, ปริมชฺชนหตฺโถ วิย วิจาโร. ตถา กุมฺภการสฺส ทณฺฑปฺปหาเรน
จกฺกํ ภมยิตฺวา ภาชนํ กโรนฺตสฺส อุปฺปีฬนหตฺโถ วิย วิตกฺโก, อิโต จิโต จ
สญฺจรณหตฺโถ วิย วิจาโร. ตถา มณฺฑลํ กโรนฺตสฺส มชฺเฌ สนฺนิรุฬฺหิตฺวา ๔-
ฐิตกณฺฏโก วิย อภินิโรปโน วิตกฺโก, พหิ ปริพฺภมนกณฺฏโก วิย อนุมชฺชนฺโต ๕-
วิจาโร.
     ปินยตีติ ปีติ, สา สมฺปิยายนลกฺขณา, กายจิตฺตปีนนรสา ผรณรสา วา,
โอทคฺยปจฺจุปฏฺฐานา. สา ปเนสา ขุทฺทกาปีติ ๖- ขณิกาปีติ โอกฺกนฺติกาปีติ
อุพฺเพงฺคาปีติ ๗- ผรณาปีตีติ ปญฺจวิธา โหติ.
     ตตฺถ ขุทฺทกาปีติ สรีเร โลมหํสมตฺตเมว กาตุํ สกฺโกติ. ขณิกาปีติ ขเณ ขเณ
วิชฺชุปฺปาทสทิสา โหติ. โอกฺกนฺติกาปีติ สมุทฺทตีรํ วีจิ วิย กายํ โอกฺกมิตฺวา
โอกฺกมิตฺวา ภิชฺชติ. อุพฺเพงฺคาปีติ พลวตี โหติ, กายํ อุทฺธคฺคํ กตฺวา อากาเส
ลงฺฆาปนปฺปมาณปฺปตฺตา. ตถา หิ ปุณฺณวลฺลิกวาสี มหาติสฺสตฺเถโร ปุณฺณมีทิวเส ๘-
@เชิงอรรถ:  ฉ. คนฺธานุพทฺธเจตโส     ฉ.ม. อฏฺฐกถายํ
@ ฉ.ม. อนุปฺปพนฺธเนน    ฉ. สนฺนิรุมฺภิตฺวา, ม. สนฺนิรุชฺฌิตฺวา
@ สี. อนุมชฺชโน, ฉ.ม. อนุมชฺชมาโน    ฉ. ขุทฺทิกาปีติ. เอวมุปริปิ
@ ฉ.ม. อุพฺเพคาปีติ. เอวมุปริปิ    ฉ.ม. ปุณฺณมทิวเส
สายํ เจติยงฺคณํ คนฺตฺวา จนฺทาโลกํ ทิสฺวา มหาเจติยาภิมุโข หุตฺวา "อิมาย วต
เวลาย จตสฺโส ปริสา มหาเจติยํ วนฺทนฺตี"ติ ปกติยา ทิฏฺฐารมฺมณวเสน
พุทฺธารมฺมณํ อุพฺเพงฺคาปีตึ อุปฺปาเทตฺวา สุธาตเล ปหตจิตฺรเคณฺฑุโก ๑- วิย
อากาเส อุปฺปติตฺวา มหาเจติยงฺคเณเยว ปติฏฺฐาสิ. ๒-
     ตถา คิริกณฺฑกวิหารสฺส อุปนิสฺสเย วตฺตกาลกคาเม ๓- เอกา กุลธีตาปิ
พลวพุทฺธารมฺมณาย อุพฺเพงฺคาปีติยา อากาเส ลงฺเฆสิ. ตสฺสา กิร มาตาปิตโร สายํ
ธมฺมสฺสวนตฺถาย วิหารํ คจฺฉนฺตา "อมฺม ตฺวํ ครุภารา, อเมฺหหิ สทฺธึ ๔- อกาเล
วิจริตุํ น สกฺโกสิ, มยํ ตุยฺหํ ปตฺตึ กตฺวา ธมฺมํ โสสฺสามา"ติ อคมํสุ. สา
คนฺตุกามาปิ เตสํ วจนํ ปฏิพาหิตุํ อสกฺโกนฺตี ฆเร โอหียิตฺวา ฆรทฺวาเร ฐตฺวา
จนฺทาโลเกน คิริกณฺฑเก อากาสเจติยงฺคณํ โอโลเกนฺตี เจติยสฺส ทีปปูชํ อทฺทส
จตสฺโส จ ปริสา มาลาคนฺธาทีหิ เจติยปูชํ กตฺวา ปทกฺขิณํ กโรนฺติโย. ภิกฺขุสํฆสฺส
จ คณสชฺฌายสทฺทํ อสฺโสสิ. อถสฺสา "ธญฺญา วติเม มนุสฺสา, เย วิหารํ  คนฺตฺวา
เอวรูเป เจติยงฺคเณ อนุสญฺจริตุํ เอวรูปญฺจ มธุรํ ธมฺมกถํ โสตุํ ลภนฺตี"ติ
มุตฺตราสิสทิสํ เจติยํ ปสฺสนฺติยาเอว อุพฺเพงฺคาปีติ อุทปาทิ, สา อากาเส
ลงฺฆิตฺวา มาตาปิตูนํ ปุริมตรํเยว อากาเสน ๔- เจติยงฺคเณ โอรุยฺห เจติยํ
วนฺทิตฺวา ธมฺมํ สุณมานา อฏฺฐาสิ. อถ นํ มาตาปิตโร อาคนฺตฺวา "อมฺม ตฺวํ กตเรน
มคฺเคน อาคตาสี"ติ ปุจฺฉึสุ. สา "อากาเสน อาคตามฺหิ, น มคฺเคนา"ติ วตฺวา "อมฺม
อากาเสน นาม ขีณาสวา สญฺจรนฺติ, ตฺวํ กถํ อาคตาสี"ติ วุตฺตา ๖- อาห "มยฺหํ
จนฺทาโลเกน เจติยํ โอโลเกนฺติยา ฐิตาย พุทฺธารมฺมณา พลวปีติ อุปฺปชฺชติ, อถาหํ
เนว อตฺตโน ฐิตภาวํ วา นิสินฺนภาวํ วา อญฺญาสึ, คหิตนิมิตฺเตเนว ปน อากาสํ
ลงฺฆิตฺวา เจติยงฺคเณ ปติฏฺฐิตามฺหี"ติ. เอวํ อุพฺเพงฺคาปีติ อากาเส
ลงฺฆาปนปฺปมาณา โหติ.
@เชิงอรรถ:  สี. ปหฏจิตฺรเภณฺฑุโก            ฉ.ม. อฏฺฐาสิ       ม. วตฺตคาลกคาเม
@ ฉ.ม. อเมฺหหิ สทฺธินฺติ ปาโฐ น ทิสฺสติ      ฉ.ม. อากาสโต    ฉ.ม. ปุฏฺฐา
     ผรณาปีติยา ปน อุปฺปนฺนาย สกลสรีรํ ผริตฺวา ๑- ปูริตวตฺถิ วิย มหตา
อุทโกเฆน ปกฺขนฺทปพฺพตกุจฺฉิ วิย จ อนุปริปฺผุฏํ โหติ. สา ปเนสา ปญฺจวิธา
ปีติ คพฺภํ คณฺหนฺตี ปริปากํ คจฺฉนฺตี ทุวิธํ ปสฺสทฺธึ ปริปูเรติ กายปสฺสทฺธิญฺจ
จิตฺตปสฺสทฺธิญฺจ, ปสฺสทฺธิ คพฺภํ คณฺหนฺตี ปริปากํ คจฺฉนฺตี ทุวิธมฺปิ สุขํ
ปริปูเรติ กายิกญฺจ เจตสิกญฺจ, สุขํ คพฺภํ คณฺหนฺตํ ปริปากํ คจฺฉนฺตํ ติวิธํ
สมาธึ ปริปูเรติ ขณิกสมาธึ อุปจารสมาธึ อปฺปนาสมาธินฺติ. ตาสุ ฐเปตฺวา
อปฺปนาสมาธิปูริกํ อิตรา เทฺวปิ อิธ ยุชฺชนฺติ.
     สุขยตีติ สุขํ, ยสฺสุปฺปชฺชติ, ตํ สุขิตํ กโรตีติ อตฺโถ. สุฏฺฐุ วา ขาทติ,
ขนติ จ กายจิตฺตาพาธนฺติ สุขํ, โสมนสฺสเวทนาเยตํ นามํ. ตสฺส ลกฺขณาทีนิ เวทนาปเท
วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพานิ.
     อปโร นโย:- สาตลกฺขณํ สุขํ, สมฺปยุตฺตานํ อุปพฺรูหนรสํ,
อนุคฺคหณปจฺจุปฏฺฐานํ. สติปิ จ เนสํ ปีติสุขานํ กตฺถจิ อวิปฺปโยเค ๒-
อิฏฺฐารมฺมณปฏิลาภตุฏฺฐิ ปีติ, ปฏิลทฺธรสานุภวนํ สุขํ. ยตฺถ ปีติ, ตตฺถ สุขํ,
ยตฺถ สุขํ, ตตฺถ น นิยมโต ปีติ. สงฺขารกฺขนฺธสงฺคหิตา ปีติ, เวทนากฺขนฺธสงฺคหิตํ
สุขํ. กนฺตารขินฺนสฺส วนนฺตูทกนฺตทสฺสนสวเน ๓- วิย ปีติ,
วนจฺฉายาปเวสนอุทกปริโภเคสุ วิย สุขํ.
     ยถา หิ ปุริโส มหากนฺตารมคฺคํ ปฏิปนฺโน ฆมฺมปเรโต ตสิโต
ปิปาสิโต ปฏิปเถ ปุริสํ ทิสฺวา "กตฺถ ปานียํ อตฺถี"ติ ปุจฺเฉยฺย, โส
"อฏวึ อุตฺตริตฺวาว ชาตสฺสรวนสณฺโฑ อตฺถิ, ตตฺถ คนฺตฺวา ลภิสฺสสี"ติ
วเทยฺย. โส ตสฺส กถํ สุตฺวา หฏฺฐปหฏฺโฐ ภเวยฺย, ตโต คจฺฉนฺโต
ภูมิยํ ปติตานิ อุปฺปลทลนาลปตฺตาทีนิ ๔- ทิสฺวา สุฏฺฐุตรํ หฏฺฐปหฏฺโฐ
หุตฺวา คจฺฉนฺโต อลฺลวตฺเถ อลฺลเกเส ปุริเส ปสฺเสยฺย,
วนกุกฺกุฏวนโมราทีนํ ๕- สทฺทํ สุเณยฺย, ชาตสฺสรปริยนฺเต ชาตํ
มณิชาลสทิสํ นีลวนสณฺฑํ ปสฺเสยฺย. สเร ชาตานิ อุปฺปลปทุมกุมุทาทีนิ
ปสฺเสยฺย, อจฺฉํ วิปฺปสนฺนํ อุทกํ ปสฺเสยฺย. โส ภิยฺโย ภิยฺโย
หฏฺฐปหฏฺโฐ หุตฺวา ชาตสฺสรํ โอตริตฺวา ยถารุจึ
@เชิงอรรถ:  ฉ. ธมิตฺวา       ก. อวิโยเค
@ ฉ.ม. วนนฺโตทกทสฺสนสวเนสุ   ม....นาฬิปตฺตาทีนิ    ฉ.ม. วนกุกฺกุฏโมราทีนํ
นฺหาตฺวา ๑- จ ปิวิตฺวา ๒- จ ปฏิปฺปสฺสทฺธทรโถ ภิสมุฬาลโปกฺขราทีนิ ขาทิตฺวา
นีลุปฺปลาทีนิ ปิลนฺธิตวา มนฺทาลกมูลานิ ขนฺเธ ขิปิตฺวา ๓- อุตฺตริตฺวา สาฏกํ
นิวาเสตฺวา อุทกสาฏกํ อาตเป กตฺวา สีตจฺฉายาย มนฺทมนฺเท วาเต ปหรนฺเต
นิปนฺโน "อโห สุขํ อโห สุขนฺ"ติ วเทยฺย. เอวํ สมฺปทมิทํ ทฏฺฐพฺพํ.
     ตสฺส หิ ปุริสสฺส ชาตสฺสรวนสณฺฑสวนโต ปฏฺฐาย ยาว อุทกทสฺสนา
หฏฺฐปหฏฺฐกาโล วิย ปุพฺพภาคารมฺมเณ หฏฺฐปหฏฺฐาการา ปีติ. นฺหาตฺวา จ ปิวิตฺวา
จ สีตจฺฉายาย มนฺทมนฺเท วาเต ปหรนฺเต "อโห สุขํ อโห สุขนฺ"ติ วทโต
นิปนฺนกาโล วิย พลวปฺปตฺตํ อารมฺมณรสานุภวนาการสณฺฐิตํ สุขํ. ตสฺมึ ตสฺมึ สมเย
ปากฏภาวโต เจตํ วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํ, ยตฺถ ปน ปีติ, สุขมฺปิ ตตฺถ อตฺถีติ
วุตฺตเมเวตํ.
     จิตฺตสฺเสกคฺคตาติ จิตฺตสฺส เอกคฺคภาโว, สมาธิสฺเสตํ นามํ. ลกฺขณาทีสุ
ปนสฺส อฏฺฐกถายํ ตาว วุตฺตํ:- "ปาโมกฺขลกฺขโณ จ สมาธิ อวิกฺเขปลกฺขโณ จ.
ยถา หิ กูฏาคารกณฺณิกา เสสทพฺพสมฺภารานํ อาพนฺธนโต ปมุขา โหติ, เอวเมว
สพฺพกุสลธมฺมานํ สมาธิจิตฺเตน อิชฺฌนโต สพฺเพสมฺปิ เตสํ ธมฺมานํ สมาธิ ปาโมกฺโข
โหติ. เตน วุตฺตํ:-
     "เสยฺยถาปิ ๔- มหาราช กูฏาคารสฺส ยา กาจิ โคปานสิโย, สพฺพา ตา กูฏงฺคมา
โหนฺติ กูฏนินฺนา กูฏสโมสรณา กูฏปพฺภารา, ๕- กูฏํ ตาสํ อคฺคมกฺขายติ, เอวเมว
โข มหาราช เย เกจิ กุสลา ธมฺมา, สพฺเพ เต สมาธินินฺนา โหนฺติ สมาธิโปณา
สมาธิปพฺภารา, สมาธิ เตสํ อคฺคมกฺขายตี"ติ. ๖-
     ยถา จ เสนงฺคํ ปตฺวา ราชา นาม ยตฺถ ยตฺถ เสนา โอสีทติ, ตํ ตํ ฐานํ
คจฺฉติ, ตสฺส คตคตฏฺฐาเน เสนา ปริปูรติ, ปรเสนา ภิชฺชิตฺวา ราชานเมว
อนุวตฺตติ, เอวเมว สหชาตธมฺมานํ วิกฺขิปิตุํ วิปฺปกิริตุํ อปฺปทานโต สมาธิ
อวิกฺเขปลกฺขโณ นาม โหตี"ติ.
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. ยถารุจิ นฺหตฺวา      สี. ปิตฺวา       ฉ. กริตฺวา
@ ฉ.ม. ยถา   ฉ.ม. อยํ ปาโฐ น ทิสฺสติ    มิลินฺท.๑๔/๓๘
     อปโร ปน นโย:- อยํ จิตฺตสฺเสกคฺคตาสงฺขาโต สมาธิ นาม
อวิสารณลกฺขโณ วา อวิกฺเขปลกฺขโณ วา, สหชาตธมฺมานํ สมฺปิณฺฑนรโส นฺหานิยจุณฺณานํ
อุทกํ วิย. อุปสมปจฺจุปฏฺฐาโน ญาณปจฺจุปฏฺฐาโน วา. "สมาหิโต ยถาภูตํ ปชานาติ
ปสฺสตี"ติ ๑- วุตฺตํ. วิเสสโต สุขปทฏฺฐาโน. นิวาเต ทีปจฺจีนํ ฐิติ วิย เจตโส
ฐิตีติ ทฏฺฐพฺโพ.
                          อินฺทฺริยราสิวณฺณนา
     สทฺทหนฺติ เอตาย, สยํ วา สทฺทหติ, สทฺทหนมตฺตเมว วา เอสาติ สทฺธา, สาว
อสฺสทฺธิยสฺส อภิภวนโต อธิปติยฏฺเฐน อินฺทฺริยํ, อธิโมกฺขลกฺขเณ วา อินฺทตฺตํ ๒-
กาเรตีติ อินฺทฺริยํ, สทฺธาเอว อินฺทฺริยํ สทฺธินฺทฺริยํ. สา ปเนสา
สมฺปสาทนลกฺขณา จ สทฺธา ปกฺขนฺทนลกฺขณา ๓- จ.
     ยถา หิ รญฺโญ จกฺกวตฺติสฺส อุทกปฺปสาทโก มณิ อุทเก ปกฺขิตฺโต
ปงฺกเสวาลปณกกทฺทมํ สนฺนิสีทาเปติ, อุทกํ อจฺฉํ กโรติ วิปฺปสนฺนํ อนาวิลํ,
เอวเมว สทฺธา อุปฺปชฺชมานา นีวรเณ วิกฺขมฺเภติ, กิเลเส สนฺนิสีทาเปติ, จิตฺตํ
ปสาเทติ, อนาวิลํ กโรติ, ปสนฺเนน จิตฺเตน โยคาวจโร กุลปุตฺโต ทานํ เทติ,
สีลํ สมาทิยติ, อุโปสถกมฺมํ กโรติ, ภาวนํ อารภติ. เอวํ ตาว สทฺธา
สมฺปสาทนลกฺขณาติ เวทิตพฺพา. เตนาห อายสฺมา นาคเสโน:-
     ยถา มหาราช ราชา จกฺกวตฺตี จตุรงฺคินิยา เสนาย สทฺธึ อทฺธานมคฺคปฺ-
ปฏิปนฺโน ปริตฺตํ อุทกํ ตเรยฺย, ตํ อุทกํ หตฺถีหิ จ อสฺเสหิ จ รเถหิ จ ปตฺตีหิ
จ ขุภิตํ ๔- ภเวยฺย อาวิลํ ลุฬิตํ กลลีภูตํ. อุตฺติณฺโณ จ ราชา จกฺกวตฺตี มนุสฺเส
อาณาเปยฺย "ปานียํ ภเณ อาหรถ, ตํ ปิวิสฺสามี"ติ. รญฺโญ จ อุทกปฺปสาทโก
มณิ ภเวยฺย. "เอวํ เทวา"ติ โข เต มนุสฺสา รญฺโญ จกฺกวตฺติสฺส ปฏิสุณิตฺวา
ตํ อุทกปฺปสาทกมณึ อุทเก ปกฺขิเปยฺยุํ. ๕- สหสา อุทเก อุทเก ปกฺขิตฺตมตฺเตน
ปงฺกเสวาลปณกกทฺทโม จ สนฺนิสีเทยฺย, ๕- อจฺฉํ ภเวยฺย อุทกํ วิปฺปสนฺนํ อนาวิลํ,
ตโต รญฺโญ จกฺกวตฺติสฺส ปานียํ อุปนาเมยฺยุํ "ปิวตุ เทโว ปานียนฺ"ติ.
@เชิงอรรถ:  สํ. สฬา. ๑๘/๙๙/๗๖, สํ. ม. ๑๙/๑๐๗๑/๓๖๑
@ ฉ.ม. อินฺทฏฺฐํ. เอวมุปริปิ    ฉ. สมฺปกฺขนฺทนลกฺขณา. เอวมุปริปิ
@ ฉ. สงฺขุภิตํ, ม. สงฺขุพฺภิตํ   ๕-๕ ฉ.ม. ตสฺมึ อุทเก ปกฺขิตฺตมตฺเต
@ปงฺกเสวาลปณกํ วิคจฺเฉยฺย, กทฺทโม จ สนฺนิสีเทยฺย
     ยถา มหาราช อุทกํ, เอวํ จิตฺตํ ทฏฺฐพฺพํ, ยถา เต มนุสฺสา, เอวํ
โยคาวจโร ทฏฺฐพฺโพ, ยถา ปงฺกเสวาลปณกกทฺทโม, เอวํ กิเลสา ทฏฺฐพฺพา, ยถา
อุทกปฺปสาทกมณิ, เอวํ สทฺธา ทฏฺฐพฺพา, ยถา อุทกปฺปสาทกมณิมฺหิ ปกฺขิตฺตมตฺเต
ปงฺกเสวาลปณกกทฺทโม สนฺนิสีทติ, อจฺฉํ ภวติ อุทกํ วิปฺปสนฺนํ อนาวิลํ, เอวเมว
โข มหาราช สทฺธา อุปฺปชฺชมานา นีวรเณ วิกฺขมฺเภติ, วินีวรณํ จิตฺตํ โหติ อจฺฉํ
วิปฺปสนฺนํ อนาวิลนฺติ.
     ยถา ปน กุมฺภิลมกรคาหรกฺขสาทิกิณฺณํ ปูรํ มหานทึ อาคมฺม ภีรุกชนา
อุโภสุ ตีเรสุ ติฏฺฐนฺติ, สงฺคามสูโร ปน มหาโยโธ อาคนฺตฺวา "กสฺมา ติฏฺฐถา"ติ ๑-
ปุจฺฉิตฺวา "สปฺปฏิภยภาเวน โอตริตุํ น วิสหามา"ติ วุตฺเต สุนิสิตํ อสึ คเหตฺวา
"มม ปจฺฉโต เอถ, มา ภายิตฺถา"ติ วตฺวา นทึ โอตริตฺวา อาคตาคเต กุมฺภิลาทโย
ปฏิพาหิตฺวา โอริมตีรโต มนุสฺสานํ โสตฺถิภาวํ กโรนฺโต ปาริมตีรํ เนติ,
ปาริมตีรโตปิ โสตฺถินา โอริมตีรํ อาเนติ, เอวเมว ทานํ ททโต สีลํ รกฺขโต
อุโปสถกมฺมํ กโรโต ภาวนํ อารภโต สทฺธา ปุพฺพงฺคมา ปุเรจาริกา โหติ. เตน วุตฺตํ
"ปกฺขนฺทนลกฺขณา จ สทฺธา"ติ.
     อปโร นโย:- สทฺทหนลกฺขณา สทฺธา โอกปฺปนลกฺขณา วา, ปสาทนรสา
อุทกปฺปสาทกมณิ วิย. ปกฺขนฺทนรสา วา โอฆุตฺตรโณ วิย. อกาลุสฺสิยปจฺจุปฏฺฐานา
อธิมุตฺติปจฺจุปฏฺฐานา วา, สทฺเธยฺยวตฺถุปทฏฺฐานา โสตาปตฺติยงฺคปทฏฺฐานา วา,
สา หตฺถวิตฺตวีชานิ วิย ทฏฺฐพฺพา.
     วีรานํ ๒- ภาโว วิริยํ, วีรานํ วา กมฺมํ วิริยํ, วิธินา วา นเยน อุปาเยน
อีริยิตพฺพํ ๓- ปวตฺตยิตพฺพนฺติ วิริยํ, ตเทว โกสชฺชสฺส อภิภวนโต อธิปติยฏฺเฐน
อินฺทฺริยํ, ปคฺคหณลกฺขเณ วา อินฺทตฺตํ กาเรตีติ อินฺทฺริยํ. วิริยเมว อินฺทฺริยํ
วิริยินฺทฺริยํ. ตํ ปเนตํ อุปตฺถมฺภนลกฺขณญฺจ วิริยํ ปคฺคหณลกฺขณญฺจ. ยถา หิ
ชิณฺณฆรํ อาคนฺตุเกน ถูณุปตฺถมฺเภน ติฏฺฐติ, เอวเมว โยคาวจโร วิริยุปตฺถมฺเภน
อุปตฺถมฺภิโต หุตฺวา สพฺพกุสลธมฺเมหิ น หายติ น ปริหายติ. เอวํ ตาวสฺส
อุปตฺถมฺภนลกฺขณตา เวทิตพฺพา. เตนาห เถโร นาคเสโน:-
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. ฐิตตฺถาติ          ฉ.ม. วีรสฺส        ฉ.ม. อีรยิตพฺพํ
     "ยถา มหาราช ปุริโส เคเหปิ ปตนฺเต ตมญฺเญน ทารุนา อุปตฺถมฺเภยฺย,
อุปตฺถมฺภิตํ สนฺตํ เอวํ ตํ เคหํ น ปเตยฺย, เอวเมว โข มหาราช อุปตฺถมฺภนลกฺขณํ
วิริยํ, วิริยุปตฺถมฺภิตา สพฺเพ กุสลธมฺมา น หายนฺติ น ปริหายนฺตี"ติ. ๑-
     ยถา ปน ขุทฺทกาย จ มหติกาย จ เสนาย สงฺคาเม ปวตฺเต ขุทฺทกา ๒-
เสนา โอลีเยยฺย, ตโต รญฺโญ อาโรเจยฺย, ราชา พลวาหนํ เปเสยฺย, เตน ปคฺคหิตา
สกเสนา ปรเสนํ ปราเชยฺย, เอวเมว วิริยํ สหชาตสมฺปยุตฺตธมฺมานํ โอลียิตุํ โอสกฺกิตุํ
น เทติ, อุกฺขิปติ ปคฺคณฺหาติ. เตน วุตฺตํ "ปคฺคหณลกฺขณญฺจ วิริยนฺ"ติ.
     อปโร นโย:- อุสฺสาหลกฺขณํ วิริยํ, สหชาตธมฺมานํ อุปตฺถมฺภนรสํ,
อสํสีทนภาวปจฺจุปฏฺฐานํ, "สํวิคฺโค โยนิโส ปทหตี"ติ ๓- วจนโต สํเวคปทฏฺฐานํ
วิริยารมฺภวตฺถุปทฏฺฐานํ วา, สมฺมา อารทฺธํ สพฺพาสํ สมฺปตฺตีนํ มูลํ โหตีติ
ทฏฺฐพฺพํ.
     สรนฺติ เอตาย, สยํ วา สรติ, สรณมตฺตเมว วา เอสาติ สติ. สา จ
มุฏฺฐสฺสจฺจสฺส อวิภวนโต อธิปติยฏฺเฐน อินฺทฺริยํ, อุปฏฺฐานลกฺขเณ วา อินฺทตฺตํ
กาเรตีติ อินฺทฺริยํ, สติเอว อินฺทฺริยํ สตินฺทฺริยํ. สา ปเนสา อปิลาปนลกฺขณา จ
สติ อุปคฺคณฺหนลกฺขณา จ. ยถา หิ รญฺโญ ภณฺฑาคาริโก ทสวิธํ รตนํ โคปยนฺโต
สายํ ปาโต ๔- ราชานํ อิสฺสริยสมฺปตฺตึ สลฺลกฺขาเปติ สาเรติ, เอวเมว สติ กุสลกมฺมํ
สมฺมา ๕- สลฺลกฺขาเปติ สาเรติ. ๖- เตนาห เถโร:-
     "ยถา  มหาราช รญฺโญ จกฺกวตฺติสฺส ภณฺฑาคาริโก ราชานํ
จกฺกวตฺตึ สายํ ปาโต อิสฺสริยสมฺปตฺตึ ๗- สราเปติ `เอตฺตกา เทว
หตฺถี, เอตฺตกา อสฺสา, เอตฺตกา รถา, เอตฺตกา ปตฺตี, เอตฺตกํ หิรญฺญํ,
เอตฺตกํ สุวณฺณํ, เอตฺตกํ สพฺพํ สาปเตยฺยํ, ตํ เทโว สรตู'ติ, เอวเมว โข
มหาราช สติ กุสลธมฺเม อปิลาเปติ `อิเม จตฺตาโร สติปฏฺฐานา, อิเม จตฺตาโร
สมฺมปฺปธานา, อิเม จตฺตาโร อิทฺธิปาทา, อิมานิ ปญฺจินฺทฺริยานิ, อิมานิ ปญฺจ
พลานิ, อิเม สตฺต โพชฺฌงฺคา, อยํ อริโย อฏฺฐงฺคิโก มคฺโค, อยํ
@เชิงอรรถ:  มิลินฺท. ๑๒/๓๕             ฉ.ม. ขุทฺทิกา          องฺ. จตุกฺก. ๒๑/๑๑๓/๑๓๑
@ ฉ.ม. ปาตํ. เอวมุปริปิ       ฉ.ม. อยํ ปาโฐ น ทิสฺสติ      ฉ.ม. สราเปติ
@ ฉ.ม. ยสํ
สมโถ, อยํ วิปสฺสนา, ๑- อิมานิ อริยสจฺจานิ, ๑- อยํ วิชฺชา, อยํ วิมุตฺติ, อิเม
โลกุตฺตรา ธมฺมาติ. เอวํ โข มหาราช อปิลาปนลกฺขณา สตี"ติ. ๒-
     ยถา ปน รญฺโญ จกฺกวตฺติสฺส ปริณายกรตนํ รญฺโญ อหิเต จ หิเต จ
ญตฺวา อหิเต อปยาเปติ, หิเต อุปยาเปติ, เอวเมว สติ หิตาหิตานํ ธมฺมานํ
คติโย สมเนฺวสิตฺวา ๓- "อิเม กายทุจฺจริตาทโย ธมฺมา อหิตา"ติ อหิเต ธมฺเม
อปนุเทติ, ๔- "อิเม กายสุจริตาทโย ธมฺมา หิตา"ติ หิเต ธมฺเม อุปคฺคณฺหาติ.
เตนาห เถโร:-
     "ยถา มหาราช รญฺโญ จกฺกวตฺติสฺส ปริณายกรตนํ รญฺโญ หิตาหิเต
ชานาติ `อิเม รญฺโญ หิตา, อิเม อหิตา, อิเม อุปการา, อิเม อนูปการา'ติ.
ตโต อหิเต อปนุเทติ, หิเต อุปคฺคณฺหาติ, เอวเมว โข มหาราช สติ อุปฺปชฺชมานา
หิตาหิตานํ ธมฺมานํ คติโย สมเนฺวสติ `อิเม ธมฺมา หิตา, อิเม ธมฺมา
อหิตา, อิเม ธมฺมา อุปการา, อิเม ธมฺมา อนูปการา'ติ. ตโต อหิเต ธมฺเม
อปนุเทติ, หิเต ธมฺเม อุปคฺคณฺหาติ, เอวํ โข มหาราช อุปคฺคณฺหนลกฺขณา สตี"ติ.
     อปโร นโย:- อปิลาปนลกฺขณา สติ, อสมฺโมสนรสา, อารกฺขปจฺจุปฏฺฐานา
วิสยาภิมุขีภาวปจฺจุปฏฺฐานา วา. ถิรสญฺญาปทฏฺฐานา กายาทิสติปฏฺฐานปทฏฺฐานา วา.
อารมฺมเณ ทฬฺหํ ปติฏฺฐิตตฺตา ปน เอสิกา วิย จกฺขุทฺวาราทิรกฺขนโต โทวาริโก
วิย จ ทฏฺฐพฺพา.
     อารมฺมเณ จิตฺตํ สมฺมา อาธิยติ ฐเปตีติ สมาธิ, โส จ วิกฺเขปสฺส อภิภวนโต
อธิปติยฏฺเฐน อินฺทฺริยํ, อวิกฺเขปลกฺขเณ วา อินฺทตฺตํ กาเรตีติ อินฺทฺริยํ,
สมาธิเยว อินฺทฺริยํ สมาธินฺทฺริยํ. ลกฺขณาทีนิ ปนสฺส เหฏฺฐา วุตฺตนเยเนว
เวทิตพฺพานิ.
     ปชานาตีติ ปญฺญา. กึ ปชานาตีติ? "อิทํ ทุกฺขนฺ"ติอาทินา นเยน
อริยสจฺจานิ. อฏฺฐกถายํ ปน "ปญฺญาเปตีติ ปญฺญา"ติ วุตฺตํ. กินฺติ ปญฺญาเปตีติ?
"อนิจฺจํ ทุกฺขํ อนตฺตา"ติ ปญฺญาเปติ. สา จ อวิชฺชาย อภิภวนโต อธิปติยฏฺเฐน
@เชิงอรรถ: ๑-๑ ฉ.ม. อิเม ปาฐา น ทิสฺสนฺติ      มิลินฺท. ๑๓/๓๖
@ สี.,ม. สมนฺเนสิตฺวา              ม. อปนุทติ
อินฺทฺริยํ, ทสฺสนลกฺขเณ วา อินฺทตฺตํ กาเรตีติ อินฺทฺริยํ, ปญฺญาเอว อินฺทฺริยํ
ปญฺญินฺทฺริยํ. สา ปเนสา โอภาสนลกฺขณา จ ปญฺญา ปชานนลกฺขณา จ. ยถา หิ
จตุภิตฺติเก เคเห รตฺติภาเค ทีเป ชลิเต อนฺธกาโร นิรุชฺฌติ, อาโลโก ปาตุภวติ,
เอวเมว โอภาสนลกฺขณา ปญฺญา ปญฺโญภาสสโม โอภาโส นาม นตฺถิ. ปญฺญวโต
หิ เอกปลฺลงฺเกน นิสินฺนสฺส ทสสหสฺสิโลกธาตุ เอกาโลกา โหติ. เตนาห เถโร:-
     "ยถา มหาราช ปุริโส อนฺธกาเร เคเห เตลปทีปํ ๑- ปเวเสยฺย. ปวิฏฺโฐ
ปทีโป อนฺธการํ วิทฺธํเสติ โอภาสํ ชเนติ, อาโลกํ วิทสฺเสติ, ๒- ปากฏานิ จ รูปานิ
กโรติ, เอวเมว โข มหาราช ปญฺญา อุปฺปชฺชมานา อวิชฺชนฺธการํ วิทฺธํเสติ
วิชฺโชภาสํ ชเนติ, ญาณาโลกํ วิทสฺเสติ, ปากฏานิ จ อริยสจฺจานิ กโรติ. เอวํ โข
มหาราช โอภาสนลกฺขณา ปญฺญา"ติ. ๓-
     ยถา วา ปน เฉโก ภิสกฺโก อาตุรานํ สปฺปายาสปฺปายานิ เภสชฺชาทีนิ ๔-
ชานาติ, เอวํ ปญฺญา อุปฺปชฺชมานา กุสลากุสเล เสวิตพฺพาเสวิตพฺเพ หีนปฺปณีเต
กณฺหสุกฺเก สปฺปฏิภาคาปฏิภาเค ธมฺเม ปชานาติ. วุตฺตมฺปิ เจตํ ธมฺมเสนาปตินา
"ปชานาติ ปชานาตีติ โข อาวุโส ตสฺมา ปญฺญาติ ๕- วุจฺจติ. กิญฺจิ ปชานาติ?
`อิทํ ทุกฺขนฺ'ติ ปชานาตี"ติ ๖- วิตฺถาเรตพฺพํ. เอวมสฺสา ปชานนลกฺขณตา เวทิตพฺพา.
     อปโร นโย:- ยถาสภาวปฏิเวธลกฺขณา ปญฺญา, อกฺขลิตปฏิเวธลกฺขณา วา
กุสลิสฺสาสขิตฺตอุสุปฏิเวโธ วิย. วิสโยภาสนรสา ๗- ปทีโป วิย. อสมฺโมหปจฺจุปฏฺฐานา
อรญฺญคตสุเทสโก วิย.
     มนตีติ มโน, วิชานาตีติ อตฺโถ. อฏฺฐกถาจริยา ปนาหุ "นาฬิยา มินมาโน
วิย มหาตุลาย ธารยมาโน วิย จ อารมฺมณํ มินติ ชานาตีติ ๘- มโน"ติ. ตเทว
มนนลกฺขเณ อินฺทตฺตํ กาเรตีติ อินฺทฺริยํ, มโนเอว อินฺทฺริยํ มนินฺทฺริยํ. เหฏฺฐา
วุตฺตจิตฺตสฺเสเวตํ เววจนํ.
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. ปทีปํ      ฉ.ม. วิทํเสติ. เอวมุปริปิ      มิลินฺท. ๑๕/๓๘
@ ฉ.ม. โภชนานิ   ฉ.ม. ปญฺญวาติ
@ ม.มู. ๑๒/๔๔๙/๔๐๑    ฉ.ม. วิสโยภาสรสา     ฉ.ม. ปชานาตีติ
     ปีติโสมนสฺสสมฺปโยคโต โสภนํ มโน อสฺสาติ สุมโน, สุมนสฺส ภาโว
โสมนสฺสํ, สาตลกฺขเณ อินฺทตฺตํ กาเรตีติ อินฺทฺริยํ, โสมนสฺสเมว อินฺทฺริยํ
โสมนสฺสินฺทฺริยํ. เหฏฺฐา วุตฺตเวทนาเยเวตํ เววจนํ.
     ชีวนฺติ เตน ตํสมฺปยุตฺตธมฺมาติ ชีวิตํ, อนุปาลนลกฺขเณ อินฺทตฺตํ กาเรตีติ
อินฺทฺริยํ, ชีวิตเมว อินฺทฺริยํ ชีวิตินฺทฺริยํ. ตํ ปวตฺตสนฺตตาธิปเตยฺยํ โหติ.
ลกฺขณาทีหิ ปน อตฺตนา อวินา ภูตานํ ๑- ธมฺมานํ อนุปาลนลกฺขณํ ชีวิตินฺทฺริยํ,
เตสํ ปวตฺตนรสํ, เตสํเยว ฐปนปจฺจุปฏฺฐานํ, ยาปยิตพฺพธมฺมปทฏฺฐานํ. สนฺเตปิ จ
อนุปาลนลกฺขณาทิมฺหิ วิธาเน อตฺถิกฺขเณเยว ตํ เต ธมฺเม อนุปาเลติ อุทกํ วิย
อุปฺปลาทีนิ. ยถาสกํ ปจฺจยุปฺปนฺเนปิ จ ธมฺเม ปาเลติ ธาตี วิย. กุมารํ สยํ
ปวตฺติตธมฺมสมฺพนฺเธเนว จ ปวตฺตติ นิยามโก วิย นาวํ. ๒- น ภงฺคโต อุทฺธํ
ปวตฺตยติ อตฺตโน จ ปวตฺตยิตพฺพานญฺจ อภาวา. น ภงฺคกฺขเณ ฐเปติ สยํ ภิชฺชมานตฺตา
ขียมาโน วิย วฏฺฏิเสฺนโห ปทีปสิขํ. ๓- น จ อนุปาลนปวตฺตนฐปนานุภาววิรหิตํ
ยถาวุตฺตกฺขเณ ตสฺส ตสฺส สาธนโตติ ทฏฺฐพฺพํ.
                          มคฺคงฺคราสิวณฺณนา
     สมฺมาทิฏฺฐีติอาทีสุ ทสฺสนฏฺเฐน สมฺมาทิฏฺฐิ, อภินิโรปนฏฺเฐน สมฺมาสงฺกปฺโป,
ปคฺคหนฏฺเฐน สมฺมาวายาโม, อุปฏฺฐานฏฺเฐน สมฺมาสติ, อวิกฺเขปนฏฺเฐน สมฺมาสมาธีติ
เวทิตพฺโพ. วจนตฺถโต ปน สมฺมา ปสฺสติ, สมฺมา วา ตาย ปสฺสนฺตีติ สมฺมาทิฏฺฐิ.
สมฺมา สงฺกปฺเปติ, สมฺมา วา เตน สงฺกปฺเปนฺตีติ สมฺมาสงฺกปฺโป. สมฺมา วายมติ, ๔-
สมฺมา วา เตน วายมนฺตีติ สมฺมาวายาโม. สมฺมา สรติ, สมฺมา วา ตาย สรนฺตีติ
สมฺมาสติ. สมฺมา สมาธิยติ, สมฺมา วา เตน สมาธิยนฺตีติ สมฺมาสมาธิ. อปิจ
ปสฏฺฐา สุนฺทรา วา ทิฏฺฐิ สมฺมาทิฏฺฐีติ อิมินาปิ นเยน เตสํ วจนตฺโถ เวทิตพฺโพ,
ลกฺขณาทีนิ ปน เหฏฺฐา วุตฺตาเนว.
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. อวินิภุตฺตานํ        ฉ.ม. อยํ ปาโฐ น ทิสฺสติ
@ ฉ.ม. ทีปสิขํ    ฉ.ม. วายาเมติ
                           พลราสิวณฺณนา
     สทฺธาพลาทีสุปิ สทฺธาทีนิ วุตฺตตฺถาเนว. อกมฺปิยฏฺเฐน ปน พลนฺติ เวทิตพฺพํ.
เอวเมเตสุ อสฺสทฺธิเย น กมฺปตีติ น กมฺปตีติ สทฺธาพลํ. โกสชฺเช น กมฺปตีติ
วิริยพลํ. มุฏฺฐสฺสจฺเจ น กมฺปตีติ สติพลํ. อุทฺธจฺเจ น กมฺปตีติ สมาธิพลํ.
อวิชฺชาย น กมฺปตีติ ปญฺญาพลํ. อหิริเก น กมฺปตีติ หิริพลํ. อโนตฺตปฺเป น
กมฺปตีติ โอตฺตปฺปพลนฺติ อยํ อุภยปทวเสน อตฺถวณฺณนา โหติ.
     ตตฺถ ปุริมานิ ปญฺจ เหฏฺฐา ลกฺขณาทีหิ ปกาสิตาเนว. ปจฺฉิมทฺวเย
กายทุจฺจริตาทีหิ หิริยตีติ หิริ, ลชฺชาเยตํ อธิวจนํ. เตหิเยว โอตฺตปฺปตีติ ๑-
โอตฺตปฺปํ, ปาปโต อุพฺเพคสฺเสตํ อธิวจนํ. เตสํ นานากรณทีปนตฺถํ "สมุฏฺฐานํ
อธิปติลชฺชาภยลกฺขเณน จา"ติ อิมํ มาติกํ ฐเปตฺวา อยํ วิตฺถารกถา วุตฺตา.
     อชฺฌตฺตสมุฏฺฐานา หิริ นาม, พหิทฺธาสมุฏฺฐานํ โอตฺตปฺปํ นาม. อตฺตาธิปติ
หิริ นาม, โลกาธิปติ โอตฺตปฺปํ นาม. ลชฺชาสภาวสณฺฐิตา หิริ นาม, ภยสภาวสณฺฐิตํ
โอตฺตปฺปํ นาม. สปฺปติสฺสวลกฺขณา หิริ นาม, วชฺชภีรุกภยทสฺสาวิลกฺขณํ โอตฺตปฺปํ
นาม.
     ตตฺถ อชฺฌตฺตสมุฏฺฐานหิรึ จตูหิ การเณหิ สมุฏฺฐาเปติ ชาตึ ปจฺจเวกฺขิตฺวา,
วยํ ปจฺจเวกฺขิตฺวา, สูรภาวํ ปจฺจเวกฺขิตฺวา, พาหุสจฺจํ ปจฺจเวกฺขิตฺวา. กถํ?
"ปาปกรณนฺนาเมตํ น ชาติสมฺปนฺนานํ กมฺมํ, หีนชจฺจานํ เกวฏฺฏาทีนํ อิทํ กมฺมํ,
มาทิสสฺส ชาติสมฺปนฺนสฺส อิทํ กมฺมํ กาตุํ น ยุตฺตนฺ"ติ เอวํ ตาว ชาตึ
ปจฺจเวกฺขิตฺวา ปาณาติปาตาทิปาปํ อกโรนฺโต หิรึ สมุฏฺฐาเปติ. ตถา "ปาปกรณนฺนาเมตํ
ทหเรหิ กตฺตพฺพกมฺมํ, มาทิสสฺส วเย ฐิตสฺส อิทํ กมฺมํ กาตุํ น ยุตฺตนฺ"ติ เอวํ
วยํ ปจฺจเวกฺขิตฺวา ปาณาติปาตาทิปาปํ อกโรนฺโต หิรึ สมุฏฺฐาเปติ. ตถา
"ปาปกรณนฺนาเมตํ ๒- ทุพฺพลชาติกานํ กมฺมํ, น สูรภาวานํ. มาทิสสฺส
สูรภาวสมฺปนฺนสฺส อิทํ กมฺมํ กาตุํ น ยุตฺตนฺ"ติ เอวํ สูรภาวํ ปจฺจเวกฺขิตฺวา
ปาณาติปาตาทิปาปํ อกโรนฺโต หิรึ สมุฏฺฐาเปติ. ตถา "ปาปกรณนฺนาเมตํ อนฺธพาลานํ
@เชิงอรรถ:  สี. โอตฺตปตีติ      ฉ.ม. ปาปกมฺมํ นาเมตํ. เอวมุปริปิ
กมฺมํ, น ปณฺฑิตานํ. มาทิสสฺส ปณฺฑิตสฺส พหุสฺสุตสฺส อิทํ กมฺมํ กาตุํ น
ยุตฺตนฺ"ติ เอวํ พาหุสจฺจํ ปจฺจเวกฺขิตฺวา ปาณาติปาตาทิปาปํ อกโรนฺโต หิรึ
สมุฏฺฐาเปติ. เอวํ อชฺฌตฺตสมุฏฺฐานหิรึ จตูหิ การเณหิ สมุฏฺฐาเปติ. สมุฏฺฐาเปตฺวา
จ ปน อตฺตโน จิตฺเต หิรึ ปเวเสตฺวา ปาปกมฺมํ น กโรติ, เอวํ อชฺฌตฺตสมุฏฺฐานา
หิริ นาม โหติ.
     กถํ พหิทฺธาสมุฏฺฐานํ โอตฺตปฺปํ นาม? สเจ ตฺวํ ปาปกมฺมํ กริสฺสสิ, จตูสุ
ปริสาสุ ครหปฺปตฺโต ภวิสฺสสิ.
              "ครหิสฺสนฺติ ตํ วิญฺญู       อสุจึ นาคริโก ยถา
               วิวชฺชิโต สีลวนฺเตหิ      กถํ ภิกฺขุ กริสฺสสี"ติ
เอวํ ปจฺจเวกฺขนฺโต หิ พหิทฺธาสมุฏฺฐิเตน โอตฺตปฺเปน ปาปกมฺมํ น กโรติ, เอวํ
พหิทฺธาสมุฏฺฐานํ โอตฺตปฺปํ นาม โหติ.
     กถํ อตฺตาธิปติ หิริ นาม? อิเธกจฺโจ กุลปุตฺโต อตฺตานํ อธิปตึ เชฏฺฐกํ
กตฺวา "มาทิสสฺส สทฺธาปพฺพชิตสฺส พหุสฺสุตสฺส ธุตวาทสฺส ๑- น ยุตฺตํ ปาปกมฺมํ
กาตุนฺ"ติ ปาปกมฺมํ น กโรติ. เอวํ อตฺตาธิปติ หิริ นาม โหติ. เตนาห ภควา
"โส อตฺตานํเยว อธิปตึ เชฏฺฐกํ กริตฺวา อกุสลํ ปชหติ, กุสลํ ภาเวติ, สาวชฺชํ
ปชหติ อนวชฺชํ ภาเวติ, สุทฺธํ อตฺตานํ ปริหรตี"ติ. ๒-
     กถํ โลกาธิปติ โอตฺตปฺปํ นาม? อิเธกจฺโจ กุลปุตฺโต โลกํ อธิปตึ เชฏฺฐกํ
กตฺวา ปาปกมฺมํ น กโรติ. ยถาห:- "มหา โข ปนายํ โลกสนฺนิวาโส, มหนฺตสฺมึ โข
ปน โลกสนฺนิวาเส สนฺติ สมณพฺราหฺมณา อิทฺธิมนฺโต ทิพฺพจกฺขุกา ปรจิตฺตวิทุโน, เต
ทูรโตปิ ปสฺสนฺติ, อาสนฺนาปิ น ทิสฺสนฺติ, เจตสาปิ จิตฺตํ ปชานนฺติ, เตปิ มํ เอวํ
ชานิสสนฺติ `ปสฺสถ โภ อิมํ กุลปุตฺตํ, สทฺธา อคารสฺมา อนคาริยํ ปพฺพชิโต สมาโน
โวกิณฺโณ วิหรติ ปาปเกหิ อกุสเลหิ ธมฺเมหี'ติ. สนฺติ เทวตา อิทฺธิมนฺติโย ๓-
ทิพฺพจกฺขุกา ปรจิตฺตวิทุนิโย, ตา ทูรโตปิ ปสฺสนฺติ, อาสนฺนาปิ น ทิสฺสนฺติ,
เจตสาปิ จิตฺตํ ปชานนฺติ, ตาปิ มํ เอวํ ชานิสฺสนฺติ `ปสฺสถ โภ อิมํ กุลปุตฺตํ,
สทฺธา อคารสฺมา อนคาริยํ ปพฺพชิโต สมาโน โวกิณฺโณ วิหรติ ปาปเกหิ อกุสเลหิ
@เชิงอรรถ:  ฉ. ธุตงฺคธรสฺส, ม. ธุตงฺคธาริสฺส    องฺ. ติก. ๒๐/๔๐/๑๔๒
@ ฉ. อิทฺธิมนฺตินิโย
ธมฺเมหี'ติ. โส โลกํเยว อธิปตึ เชฏฺฐกํ กตฺวา อกุสลํ ปชหติ, กุสลํ ภาเวติ,
สาวชฺชํ ปชหติ อนวชฺชํ ภาเวติ, สุทฺธํ อตฺตานํ ปริหรตี"ติ. ๑- เอวํ โลกาธิปติ
โอตฺตปฺปํ นาม โหติ.
     ลชฺชาสภาวสณฺฐิตา หิริ, ภยสภาวสณฺฐิตํ โอตฺตปฺปนฺติ เอตฺถ ปน ลชฺชาติ
ลชฺชนากาโร, เตน สภาเวน สณฺฐิตา หิริ. ภยนฺติ อปายภยํ, เตน สภาเวน สณฺฐิตํ
โอตฺตปฺปํ. ตทุภยมฺปิ ปาปปริวชฺชเน ปากฏํ โหติ. เอกจฺโจ หิ ยถา นาม เอโก
กุลปุตฺโต อุจฺจารปสฺสาวาทีนิ กโรนฺโต ลชฺชิตพฺพยุตฺตกํ เอกํ ทิสฺวา
ลชฺชนาการปฺปตฺโต ภเวยฺย ๒- นิลีโน ลชฺชิโต, ๒- เอวเมว อชฺฌตฺตํ ลชฺชิธมฺมํ
โอกฺกมิตฺวา ปาปกมฺมํ น กโรติ. เอกจฺโจ อปายภยภีโต หุตฺวา ปาปกมฺมํ น กโรติ.
     ตตฺริทํ โอปมฺมํ:- ยถา หิ ทฺวีสุ อโยคุเฬสุ เอโก สีตโล ภเวยฺย คูถมกฺขิโต,
เอโก อุโณฺห อาทิตฺโต. ตตฺถ ปณฺฑิโต สีตลํ คูถมกฺขิตตฺตา ชิคุจฺฉนฺโต น คณฺหาติ,
อิตรํ ทาหภเยน. ตตฺถ สีตลสฺส คูถมกฺขิตสฺส ชิคุจฺฉาย ๓- อคณฺหนํ วิย อชฺฌตฺตํ
ลชฺชิธมฺมํ โอกฺกมิตฺวา ปาปสฺส อกรณํ, อุณฺหสฺส ทาหภเยน อคณฺหนํ วิย อปายภเยน
ปาปสฺส อกรณํ เวทิตพฺพํ.
     สปฺปติสฺสวลกฺขณา หิริ, วชฺชภีรุกภยทสฺสาวิลกฺขณํ โอตฺตปฺปนฺติ อิทมฺปิ
ทฺวยํ ปาปปริวชฺชเนเอว ปากฏํ โหติ. เอกจฺโจ หิ ชาติมหตฺตปจฺจเวกฺขณา
สตฺถุมหตฺตปจฺจเวกฺขณา ทายชฺชมหตฺตปจฺจเวกฺขณา สพฺรหฺมจาริมหตฺตปจฺจเวกฺขณาติ
จตูหิ การเณหิ สปฺปติสฺสวลกฺขณํ หิรึ สมุฏฺฐาเปตฺวา ปาปํ น กโรติ. เอกจฺโจ
อตฺตานุวาทภยํ ปรานุวาทภยํ ทณฺฑภยํ ทุคฺคติภยนฺติ จตูหิ การเณหิ
วชฺชภีรุกภยทสฺสาวิลกฺขณํ โอตฺตปฺปํ สมุฏฺฐาเปตฺวา ปาปํ น กโรติ. ตตฺถ
ชาติมหตฺตปจฺจเวกฺขณาทีนิ เจว อตฺตานุวาทภยาทีนิ จ วิตฺถาเรตฺวา กเถตพฺพานีติ. ๔-
                           มูลราสิวณฺณนา
     น ลุพฺภนฺติ เอเตน, สยํ วา น ลุพฺภติ, น ลุพฺภนมตฺตเมว วา เอตนฺติ
อโลโภ. อโทสาโมเหสุปิ เอเสว นโย. เตสุ อโลโภ อารมฺมเณ จิตฺตสฺส อเคธลกฺขโณ
@เชิงอรรถ:  องฺ. ติก. ๒๐/๔๐/๑๔๒,          ๒-๒ ฉ.ม. หีฬิโต
@ ฉ.ม. คูถมกฺขนชิคุจฺฉาย            ฉ.ม. อิติ-สทฺโท น ทิสฺสติ
อลคฺคภาวลกฺขโณ วา กมลทเล ๑- ชลพินฺทุ วิย. อปริคฺคหณรโส มุตฺตภิกฺขุ วิย.
อนลฺลีนภาวปจฺจุปฏฺฐาโน อสุจิมฺหิ ปติตปุริโส วิย. อโทโส อจณฺฑิกฺกลกฺขโณ
อวิโรธลกฺขโณ วา อนุกูลมิตฺโต วิย. อาฆาตวินยรโส ปริฬาหวินยรโส วา จนฺทนํ
วิย. โสมฺมภาวปจฺจุปฏฺฐาโน ปุณฺณจนฺโท วิย. อโมโห ลกฺขณาทีหิ ๒- เหฏฺฐา
ปญฺญินฺทฺริยปเท วิภาวิโตเอว.
     อิเมสุ ปน ตีสุ อโลโภ มจฺเฉรมลสฺส ปฏิปกฺโข, อโทโส ทุสฺลีลฺยมลสฺส,
อโมโห กุสเลสุ ธมฺเมสุ อภาวนาย ปฏิปกฺโข. อโลโภ เจตฺถ ทานเหตุ, อโทโส
สีลเหตุ, อโมโห ภาวนาเหตุ. เตสุ จ อโลเภน อนธิกํ คณฺหาติ ลุทฺธสฺส อธิกคหณโต.
อโทเสน อนูนํ ทุฏฺฐสฺส โอนคหณโต. ๓- อโมเหน อวิปรีตํ มุฬฺหสฺส วิปรีตคหณโต.
     อโลเภน เจตฺถ วิชฺชมานํ โทสํ โทสโต ธาเรนฺโต โทเส ปวตฺตติ, ลุทฺโธ
หิ โทสํ ปฏิจฺฉาเทติ. อโทเสน วิชฺชมานํ คุณํ คุณโต ธาเรนฺโต คุเณ ปวตฺตติ,
ทุฏฺโฐ หิ คุณํ มกฺเขติ. อโมเหน ยาถาวสภาวํ ๔- ยาถาวสภาวโต ธาเรนฺโต
ยาถาวสภาเว ปวตฺตติ, มุโฬฺห หิ ตจฺฉํ "อตจฺฉนฺ"ติ อตจฺฉํ จ "ตจฺฉนฺ"ติ คณฺหาติ.
อโลเภน จ ปิยวิปฺปโยคทุกฺขํ น โหติ, ลุทฺธสฺส ปิยสภาวโต ปิยวิปฺปโยคาสหนโต
จ. อโทเสน  อปฺปิยสมฺปโยคทุกฺขํ น โหติ, ทุฏฺฐสฺส หิ อปฺปิยสภาวโต
อปฺปิยสมฺปโยคาสหนโต จ. อโมเหน อิจฺฉิตาลาภทุกฺขํ น โหติ, อมุฬฺหสฺส หิ "ตํ
กุเตตฺถ ลพฺภา"ติ ๕- เอวมาทิ ปจฺจเวกฺขณสมฺภวโต.
     อโลเภน เจตฺถ ชาติทุกฺขํ น โหติ อโลภสฺส ตณฺหาปฏิปกฺขตฺตา ๖- ตณฺหามูลกตฺตา
จ ชาติทุกฺขสฺส. อโทเสน ชราทุกฺขํ น โหติ ติกฺขโทสสฺส ขิปฺปํ ชราสมฺภวโต.
อโมเหน มรณทุกฺขํ น โหติ, สมฺโมหมรณํ หิ ทุกฺขํ, น จ ตํ อมุฬฺหสฺส โหติ. อโลเภน
จ คหฏฺฐานํ, อโมเหน ปพฺพชิตานํ, อโทเสน ปน สพฺเพสมฺปิ สุขสํวาสตา โหติ.
     วิเสสโต เจตฺถ อโลเภน ปิตฺติวิสเย อุปปตฺติ น โหติ, เยภุยฺเยน หิ สตฺตา
ตณฺหาย ปิตฺติวิสยํ อุปปชฺชนฺติ, ตณฺหาย จ ปฏิปกฺโข อโลโภ. อโทเสน นิรเย
@เชิงอรรถ:  ม. กมลตเล       สี. อโมหลกฺขณาทิ หิ       ฉ.ม. อูนคฺคหณโต
@ สี. ยถาสภาวํ      ที. ปา. ๑๑/๓๔๐/๒๓๒, องฺ. นวก. ๒๓/๓๐/๓๓๕
@ ฉ.ม. ตณฺหาปฏิปกฺขโต
อุปปตฺติ น โหติ, โทเสน หิ จณฺฑชาติตาย โทสสทิสํ นิรยํ อุปปชฺชนฺติ, โทสสฺส
จ ปฏิปกฺโข อโทโส. อโมเหน ติรจฺฉานโยนิยํ นิพฺพตฺติ น โหติ, โมเหน หิ
นิจฺจสมฺมุฬฺหา ๑- ติรจฺฉานโยนิยํ อุปปชฺชนฺติ, โมหสฺส ปฏิปกฺโข จ อโมโห. เอเตสุ
อโลโภ ราควเสน อุปคมนสฺส อภาวํ กโรติ, ๒- อโทโส โทสวเสน อปคมนสฺส,
อโมโห โมหวเสน อมชฺฌตฺตภาวสฺส.
     ตีหิปิ เจเตหิ ยถาปฏิปาฏิยา เนกฺขมฺมสญฺญา อพฺยาปาทสญฺญา อวิหึสาสญฺญาติ
อิมา ติสฺโส สญฺญา โหนฺติ, อสุภสญฺญา อปฺปมาณสญฺญา ธาตุสญฺญาติ อิมา จ
ติสฺโส สญฺญา โหนฺติ. อโลเภน ปน กามสุขลฺลิกานุโยคนฺตสฺส ปริวชฺชนํ, อโทเสน
อตฺตกิลมถานุโยคนฺตสฺส ปริวชฺชนํ โหติ, อโมเหน มชฺฌิมาย ปฏิปตฺติยา ปฏิปชฺชนํ.
ตถา อโลเภน อภิชฺฌากายคนฺถสฺส ปเภทนํ โหติ, อโทเสน พฺยาปาทกายคนฺถสฺส,
อโมเหน เสสคนฺถทฺวยสฺส. ปุริมานิ จ เทฺว สติปฏฺฐานานิ ปุริมานํ ทฺวินฺนํ
อานุภาเวน, ปจฺฉิมานิ ปจฺฉิมสฺเสว อานุภาเวน อิชฺฌนฺติ.
     อโลโภ เจตฺถ อาโรคฺยสฺส ปจฺจโย โหติ, อลุทฺโธ หิ โลภนียมฺปิ อสปฺปายํ น
เสวติ, เตน อโรโค โหติ. อโทโส โยพฺพนสฺส, ๓- อทุฏฺโฐ หิ วลิตฺตจปลิตาวเหน ๔-
โทสคฺคินา อฑยฺหมาโน ทีฆรตฺตํ ยุวา โหติ. อโมโห ทีฆายุกตาย, อมุโฬฺห หิ
หิตาหิตํ ญตฺวา อหิตํ ปริวชฺชมาโน หิตญฺจ ปฏิเสวมาโน ทีฆายุโก โหติ.
     อโลโภ เจตฺถ โภคสมฺปตฺติยา ปจฺจโย โหติ, อลุทฺธสฺส หิ จาเคน โภคปฏิลาโภ.
อโทโส มิตฺตสมฺปตฺติยา อทุฏฺฐสฺส ๕- เมตฺตาย มิตฺตานํ ปฏิลาภโต เจว อปริหานโต ๖-
จ. อโมโห อตฺตสมฺปตฺติยา, อมุโฬฺห หิ อตฺตโน หิตเมว กโรนฺโต อตฺตานํ
สมฺปาเทติ. อโลโภ จ ทิพฺพวิหารสฺส ปจฺจโย โหติ, อโทโส พฺรหฺมวิหารสฺส,
อโมโห อริยวิหารสฺส.
     อโลเภน เจตฺถ สกปกฺเขสุ สตฺตสงฺขาเรสุ นิพฺพุโต โหติ เตสํ วินาเสน
อภิสงฺคเหตุกสฺส ทุกฺขสฺส อภาวา. อโทเสน ปรปกฺเขสุ อทุฏฺฐสฺส เวรีสุปิ เวริสญฺญาย
อภาวโต. อโมเหน อุทาสีนปกฺเขสุ อมุฬฺหสฺส สพฺพาภิสงฺคตาย อภาวโต.
@เชิงอรรถ:  ฉ. นิจฺจสมฺมูฬฺหํ, ม. นิจฺจํ สมฺมุฬฺหํ      ฉ.ม. อภาวกโร
@ สี. โยพฺพญฺญสฺส                    ฉ.ม. วลิปลิตาวเหน
@ ฉ.ม. อยํ  ปาโฐ น ทิสฺสติ           สี. อปริหานิโต
     อโลเภน จ อนิจฺจทสฺสนํ โหติ, ลุทฺโธ หิ อุปโภคาสาย อนิจฺเจปิ สงฺขาเร
อนิจฺจโต น ปสฺสติ. อโทเสน ทุกฺขทสฺสนํ, อโทสชฺฌาสโย หิ ปริจฺจตฺตอาฆาต-
วตฺถุปริคฺคโห สงฺขาเรเยว ทุกฺขโต ปสฺสติ. อโมเหน อนตฺตทสฺสนํ, อมุโฬฺห หิ
ยถาสภาวคหณกุสโล ๑- อปริณายกํ ขนฺธปญฺจกํ อปริณายกโต พุชฺฌติ. ยถา จ
เอเตหิ อนิจฺจทสฺสนาทีนิ, เอวเมว เตปิ อนิจฺจทสฺสนาทีหิ โหนฺติ. อนิจฺจทสฺสเนน
หิ อโลโภ โหติ, ทุกฺขทสฺสเนน อโทโส, อนตฺตทสฺสเนน อโมโห โหติ. โก หิ นาม
"อนิจฺจมิทนฺ"ติ สมฺมา ญตฺวา ตสฺสตฺถาย ปิหํ อุปฺปาเทยฺย, สงฺขาเร วา "ทุกฺขนฺ"ติ
ชานนฺโต อปรมฺปิ อจฺจนฺตติขิณํ โกธทุกฺขํ อุปฺปาเทยฺย, อตฺตสุญฺญตญฺจ พุชฺฌิตฺวา
ปุน สมฺโมหํ อาปชฺเชยฺยาติ.
                          กมฺมปถราสิวณฺณนา
     น อภิชฺฌายตีติ อนภิชฺฌา. กายิกเจตสิกสุขํ อิธโลกปรโลกหิตํ
คุณานุภาวปฏิลทฺธํ กิตฺติสทฺทญฺจ น พฺยาปาเทตีติ อพฺยาปาโท. สมฺมา ปสฺสติ, โสภนา
วา ทิฏฺฐีติ สมฺมาทิฏฺฐิ, อโลภาทีนํเยว ตานิ นามานิ. เหฏฺฐา ปเนเต ธมฺมา มูลวเสน
คหิตา, อิธ กมฺมปถวเสนาติ เวทิตพฺพา.
                          โลกปาลทุกวณฺณนา
     หิโรตฺตปฺปานิปิ เหฏฺฐา พลวเสน คหิตานิ, อิธ โลกปาลวเสน. โลกํ หิ
อิเม เทฺว ธมฺมา ปาเลนฺติ. ๒- ยถาห:-
         "เทฺวเม ภิกฺขเว สุกฺกา ธมฺมา โลกํ ปาเลนฺติ. กตเม เทฺว? หิริ จ
     โอตฺตปฺปญฺจ, อิเม โข ภิกฺขเว เทฺว สุกฺกา ธมฺมา โลกํ ปาเลนฺติ. สเจ
     ภิกฺขเว เทฺว สุกฺกา ธมฺมา โลกํ น ปาเลยฺยุํ, นยิธ ปญฺญาเยถ `มาตา'ติ วา
     `มาตุจฺฉา'ติ วา `มาตุลานี'ติ วา `อาจริยภริยา'ติ วา `ครูนํ ทารา'ติ วา,
     สมฺเภทํ โลโก อคมิสฺส, ๓- ยถา อเชฬกา กุกฺกุฏสุกรา โสณสิงฺคาลา. ยสฺมา
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. ยาถาวคหณกุสโล      ฉ.ม. ปาลยนฺติ       ม. อาคมิสฺสติ
     จ โข ภิกฺขเว อิเม เทฺว สุกฺกา ธมฺมา โลกํ ปาเลนฺติ, ตสฺมา ปญฺญายติ
     `มาตา'ติ วา `มาตุจฺฉา'ติ `มาตุลานี'ติ วา `อาจริยภริยา'ติ วา `ครูนํ
     ทารา'ติ วา"ติ. ๑-
                         ปสฺสทฺธาทิยุคลวณฺณนา
     กายสฺส ปสฺสมฺภนํ กายปสฺสทฺธิ. จิตฺตสฺส ปสฺสมฺภนํ จิตฺตปสฺสทฺธิ. กาโยติ
เจตฺถ เวทนาทโย ตโย ขนฺธา. อุโภปิ ปเนตา เอกโต กตฺวา
กายจิตฺตทรถวูปสมลกฺขณา กายจิตฺตปสฺสทฺธิโย, กายจิตฺตทรถนิมฺมทนรสา, กายจิตฺตานํ
อปริปฺผนฺทนสีติภาวปจฺจุปฏฺฐานา, กายจิตฺตปทฏฺฐานา, กายจิตฺตานํ
อวูปสมกรอุทฺธจฺจาทิกิเลสปฏิปกฺขภูตาติ ทฏฺฐพฺพา.
     กายสฺส ลหุภาโว กายลหุตา. จิตฺตสฺส ลหุภาโว จิตฺตลหุตา. ตา กายจิตฺตครุภาว-
วูปสมลกฺขณา, กายจิตฺตครุภาวนิมฺมทนรสา, กายจิตฺตานํ อทนฺธตาปจฺจุปฏฺฐานา,
กายจิตฺตปทฏฺฐานา, กายจิตฺตานํ ครุภาวกรถีนมิทฺธาทิกิเลสปฏิปกฺขภูตาติ ทฏฺฐพฺพา.
     กายสฺส มุทุภาโว กายมุทุตา. จิตฺตสฺส มุทุภาโว จิตฺตมุทุตา. ตา
กายจิตฺตถทฺธภาววูปสมลกฺขณา, กายจิตฺตถทฺธภาวนิมฺมทนรสา, อปฺปฏิฆาตปจฺจุปฏฺฐานา,
กายจิตฺตปทฏฺฐานา, กายจิตฺตานํ ถทฺธภาวกรทิฏฺฐิมานาทิกิเลสปฏิปกฺขภูตาติ
ทฏฺฐพฺพา.
     กายสฺส กมฺมญฺญภาโว กายกมฺมญฺญตา. จิตฺตสฺส กมฺมญฺญภาโว จิตฺตกมฺมญฺญตา.
ตา กายจิตฺตอกมฺมญฺญภาววูปสมลกฺขณา, กายจิตฺตอกมฺมญฺญภาวนิมฺมทนรสา,
กายจิตฺตานํ อารมฺมณกรณสมฺปตฺติปจฺจุปฏฺฐานา, กายจิตฺตปทฏฺฐานา, กายจิตฺตานํ
อกมฺมญฺญภาวกราวเสสนีวรณปฏิปกฺขภูตาติ ทฏฺฐพฺพา. ตา ปสาทนียวตฺถูสุ ปสาทาวหา,
หิตกิริยาสุ วินิโยคกฺเขมภาวาวหา สุวณฺณวิสุทฺธิ วิยาติ ทฏฺฐพฺพา.
     กายสฺส ปาคุญฺญภาโว กายปาคุญฺญตา. จิตฺตสฺส ปาคุญฺญภาโว จิตฺตปาคุญฺญตา.
ตา กายจิตฺตอเคลญฺญภาวลกฺขณา, กายจิตฺตเคลญฺญนิมฺมทนรสา, นิราทีนวปจฺจุปฏฺฐานา,
กายจิตฺตปทฏฺฐานา, กายจิตฺตเคลญฺญกรอสฺสทฺธิยาทิกิเลสปฏิปกฺขภูตาติ ทฏฺฐพฺพา.
@เชิงอรรถ:  องฺ. ทุก. ๒๐/๙/๕๑-๕๒
     กายสฺส อุชุกภาโว กายุชุกตา. จิตฺตสฺส อุชุกภาโว จิตฺตุชุกตา. ตา กายจิตฺต-
อาชฺชวลกฺขณา, กายจิตฺตกุฏิลภาวนิมฺมทนรสา, กายจิตฺตานํ อชิมฺหตาปจฺจุปฏฺฐานา,
กายจิตฺตปทฏฺฐานา, กายจิตฺตานํ กุฏิลภาวกรมายาสาเฐยฺยาทิกิเลสปฏิปกฺขภูตาติ
ทฏฺฐพฺพา.
     สรตีติ สติ. สมฺปชานาตีติ สมฺปชญฺญํ. สมนฺตโต ปกาเรหิ ชานาตีติ อตฺโถ.
สาตฺถกสมฺปชญฺญํ สปฺปายสมฺปชญฺญํ โคจรสมฺปชญฺญํ อสมฺโมหสมฺปชญฺญนฺติ อิเมสํ
จตุนฺนํ ปนสฺส วเสน เภโท เวทิตพฺโพ. ลกฺขณาทีนิ เจเตสํ สตินฺทฺริยปญฺญินฺทฺริเยสุ
วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพานิ. อิติ เหฏฺฐา วุตฺตเมเวตํ ธมฺมทฺวยํ ปุน อิมสฺมึ ฐาเน
อุปการวเสน คหิตํ.
     กามจฺฉนฺทาทโย ปจฺจนีกธมฺเม สเมตีติ สมโถ. อนิจฺจาทิวเสน วิวิเธหิ
อากาเรหิ ธมฺเม ปสฺสตีติ วิปสฺสนา, ปญฺญาเวสา อตฺถโต. อิเมสมฺปิ ทฺวินฺนํ
ลกฺขณาทีนิ เหฏฺฐา วุตฺตาเนว. อิธ ปเนเต ยุคนทฺธวเสน ๑- คหิตา.
     สหชาตธมฺเม ปคฺคณฺหาตีติ ปคฺคาโห. อุทฺธจฺจสงฺขาตสฺส วิกฺเขปสฺส
ปฏิปกฺขภาวโต น วิกฺเขโปติ อวิกฺเขโป. เอเตสมฺปิ ลกฺขณาทีนิ เหฏฺฐา วุตฺตาเนว.
อิธ ปเนตํ ปททฺวยํ วิริยสมาธิโยชนตฺถาย คหิตนฺติ เวทิตพฺพํ.
                          เยวาปนกวณฺณนา
     เย วา ปน ตสฺมึ สมเย อญฺเญปิ อตฺถิ ปฏิจฺจสมุปฺปนฺนา อรูปิโน
ธมฺมา, อิเม ธมฺมา กุสลาติ "ผสฺโส โหติ ฯเปฯ อวิกฺเขโป โหตี"ติ น เกวลํ
ปทปฏิปาฏิยา อุทฺทิฏฺฐา อิเม ปโรปณฺณาสธมฺมาเอว, อถโข ยสฺมึ สมเย กามาวจรํ
ติเหตุกํ โสมนสฺสสหคตํ ปฐมํ อสงฺขาริกํ มหาจิตฺตํ อุปฺปนฺนํ โหติ, ตสฺมึ สมเย
เยวาปนกา ๒- อญฺเญปิ เตหิเยว ผสฺสาทีหิ สมฺปยุตฺตา หุตฺวา ปวตฺตมานา อตฺถิ
อตฺตโน อตฺตโน อนุรูปํ ปจฺจยํ ปฏิจฺจ สมุปฺปนฺนา รูปาภาเวน อรูปิโน สภาวโต
อุปลพฺภมานา ธมฺมา, สพฺเพปิ อิเม ธมฺมา กุสลาติ. ๓-
     เอตฺตาวตา จิตฺตงฺควเสน ปาลิยํ อารุเฬฺห ปโรปณฺณาสธมฺเม ทีเปตฺวา
เยวาปนกวเสน อปเรปิ นว ธมฺเม ธมฺมราชา ทีเปติ. เตสุ เตสุ หิ สุตฺตปเทสุ
@เชิงอรรถ:  สี.,ม. ยุคนนฺธวเสน      ฉ.ม. เย วา ปน    ฉ.ม. อิติ-สทฺโท น ทิสฺสติ
ฉนฺโท อธิโมกฺโข มนสิกาโร ตตฺรมชฺฌตฺตตา กรุณา มุทิตา กายทุจฺจริตวิรติ
วจีทุจฺจริตวิรติ มิจฺฉาชีววิรตีติ อิเม นว ธมฺมา ปญฺญายนฺติ. อิมสฺมึ จาปิ
มหาจิตฺเต กตฺตุกมฺยตากุสลธมฺมจฺฉนฺโท อตฺถิ, จิตฺตงฺควเสน ปน ปาลึ อนารุโฬฺห, ๑-
โส อิธ เยวาปนกวเสน คหิโต.
     อธิโมกฺโข อตฺถิ, มนสิกาโร อตฺถิ, ตตฺรมชฺฌตฺตตา อตฺถิ, เมตฺตาปุพฺพภาโค
อตฺถิ, โส อโทเส คหิเต คหิโตเอว โหติ. กรุณาปุพฺพภาโค อตฺถิ, มุทิตาปุพฺพภาโค
อตฺถิ, อุเปกฺขาปุพฺพภาโค อตฺถิ, โส ปน ตตฺรมชฺฌตฺตตาย คหิตาย คหิโตเอว โหติ.
สมฺมาวาจา อตฺถิ, สมฺมากมฺมนฺโต อตฺถิ, สมฺมาอาชีโว อตฺถิ, จิตฺตงฺควเสน ปน
ปาลึ อนารุโฬฺห, โสปิ อิธ เยวาปนกวเสน คหิโต.
     อิเมสุ ปน นวสุ ฉนฺโท อธิโมกฺโข มนสิกาโร ตตฺรมชฺฌตฺตตาติ อิเม
จตฺตาโรว เอกกฺขเณ ลพฺภนฺติ, เสสา นานากฺขเณ. ยทา หิ อิมินา จิตฺเตน มิจฺฉาวาจํ
ปชหติ, วิรติวเสน สมฺมาวาจํ ปูเรติ, ตทา ฉนฺทาทโย จตฺตาโร สมฺมาวาจา จาติ อิเม
ปญฺจ เอกกฺขเณ ลพฺภนฺติ. ยทา มิจฺฉากมฺมนฺตํ ปชหติ, วิรติวเสน สมฺมากมฺมนฺตํ
ปูเรติ ฯเปฯ มิจฺฉาอาชีวํ  ปชหติ, วิรติวเสน สมฺมาอาชีวํ ปูเรติ ฯเปฯ ยทา
กรุณาย ปริกมฺมํ กโรติ ฯเปฯ ยทา มุทิตาย ปริกมฺมํ กโรติ, ตทา ฉนฺทาทโย จตฺตาโร
มุทิตาปุพฺพภาโค จาติ อิเม ปญฺจ เอกกฺขเณ ลพฺภนฺติ. อิโต ปน มุญฺจิตฺวา ทานํ
เทนฺตสฺส สีลํ ปูเรนฺตสฺส โยเคน ๒- กมฺมํ กโรนฺตสฺส จตฺตาริ อปณฺณกงฺคาเนว
ลพฺภนฺติ.
     เอวเมเตสุ นวสุ เยวาปนกธมฺเมสุ ฉนฺโทติ กตฺตุกมฺยตาเยตํ อธิวจนํ. ตสฺมา
โส กตฺตุกมฺยตาลกฺขโณ ฉนฺโท, อารมฺมณปริเยสนรโส, อารมฺมเณน
อตฺถิกตาปจฺจุปฏฺฐาโน, ตเทวสฺส ปทฏฺฐานํ, อารมฺมณคหเณ จายํ เจตโส หตฺถปฺปสารณํ
วิย ทฏฺฐพฺโพ.
     อธิมุจฺจนํ อธิโมกฺโข. โส สนฺนิฏฺฐานลกฺขโณ, อสํสปฺปนรโส,
นิจฺฉยปจฺจุปฏฺฐาโน, สนฺนิฏฺฐาตพฺพธมฺมปทฏฺฐาโน, อารมฺมเณ นิจฺจลภาเวน
อินฺทขีโล วิย ทฏฺฐพฺโพ.
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. ปาฬิยํ น อารุโฬฺห. เอวมุปริปิ        ฉ.ม. โยเค
     กิริยา กาโร, มนสฺมึ ๑- กาโร มนสิกาโร, ปุริมมนโต วิสทิสํ มนํ กโรตีติปิ
มนสิกาโร. สฺวายํ อารมฺมณปฏิปาทโก วีถิปฏิปาทโก ชวนปฏิปาทโกติ ติปฺปกาโร.
ตตฺถ อารมฺมณปฏิปาทโก มนสฺมึ กาโรติ มนสิกาโร. โส สารมฺมณลกฺขโณ, ๒-
สมฺปยุตฺตานํ อารมฺมเณน สํโยชนรโส, ๓- อารมฺมณาภิมุขภาวปจฺจุปฏฺฐาโน,
สงฺขารกฺขนฺธปริยาปนฺโน, อารมฺมณปฏิปาทกตฺเตน สมฺปยุตฺตานํ สารถิ วิย ทฏฺฐพฺโพ.
วีถิปฏิปาทโกติ ปน ปญฺจทฺวาราวชฺชนสฺเสตํ อธิวจนํ. ชวนปฏิปาทโกติ
มโนทฺวาราวชฺชนสฺเสตํ อธิวจนํ, น เต อิธ อธิปฺเปตา.
     เตสุ ธมฺเมสุ มชฺฌตฺตตา ตตฺรมชฺฌตฺตตา. สา จิตฺตเจตสิกานํ สมวาหิตลกฺขณา,
โอนาธิกนิวารณรสา ปกฺขปาตุปจฺเฉทนรสา วา, มชฺฌตฺตภาวปจฺจุปฏฺฐานา,
จิตฺตเจตสิกานํ อชฺฌุเปกฺขนวเสน สมปฺปวตฺตานํ อาชาเนยฺยานํ อชฺฌุเปกฺขนสารถิ
วิย ทฏฺฐพฺพา.
     กรุณามุทิตา พฺรหฺมวิหารนิทฺเทเส อาวีภวิสฺสนฺติ. เกวลํ หิ ตา อปฺปนาปฺปตฺตา
รูปาวจรา, อิธ กามาวจราติ อยเมว วิเสโส.
     กายทุจฺจริตโต วิรติ กายทุจฺจริตวิรติ. เสสทฺวเยปิ ๔- เอเสว นโย. ลกฺขณาทิโต
ปเนตา ติสฺโสปิ กายทุจฺจริตาทิวตฺถูนํ อวีติกฺกมลกฺขณา, อมทฺทนลกฺขณาติ วุตฺตํ
โหติ. กายทุจฺจริตาทิวตฺถุโต สงฺโกจนรสา, อกิริยปจฺจุปฏฺฐานา, สทฺธาหิโรตฺตปฺป-
อปฺปิจฺฉตาทิคุณปทฏฺฐานา, ปาปกิริยโตปิ จิตฺตสฺส วิมุขีภาวภูตาติ ทฏฺฐพฺพา.
     อิติ ผสฺสาทีนิ ฉปญฺญาส, เยวาปนกวเสน วุตฺตานิ นวาติ สพฺพานิปิ
อิมสฺมึ ธมฺมุทฺเทสวาเร ปญฺจสฏฺฐี ธมฺมปทานิ ภวนฺติ. เตสุ เอกกฺขเณ กทาจิ
เอกสฏฺฐี ภวนฺติ, กทาจิ สมสฏฺฐี. ตานิ หิ สมฺมาวาจาปูรณาทิวเสน วุตฺตานิ ๕-
อุปฺปตฺติยํ ปญฺจสุ ฐาเนสุ เอกสฏฺฐี ภวนฺติ. เตหิ มุตฺเต เอกสฺมึ ฐาเน สมสฏฺฐี
ภวนฺติ. ฐเปตฺวา ปน เยวาปนเก ปาลิยํ ยถารุฬฺหิวเสน ๖- คยฺหมานานิ ฉปญฺญาส
โหนฺติ, อคฺคหิตคฺคหเณน ปเนตฺถ ผสฺสปญฺจกํ, วิตกฺโก วิจาโร ปีติ จิตฺเตกคฺคตา
@เชิงอรรถ:  ม. มนสิ       ฉ.ม. สารณลกฺขโณ        ฉ.ม. อารมฺมเณ สมฺปโยชนรโส
@ ฉ.ม. เสสปททฺวเยปิ     ฉ.ม. อยํ ปาโฐ น ทิสฺสติ     ฉ.ม. ยถารุตวเสน
ปญฺจินฺทฺริยานิ หิริพลํ โอตฺตปฺปพลนฺติ เทฺว พลานิ, อโลโภ อโทโสติ เทฺว มูลานิ,
กายปสฺสทฺธิ จิตฺตปสฺสทฺธีติอาทโย ทฺวาทส ธมฺมาติ สมตึส ธมฺมา โหนฺติ.
     เตสุ สมตึสาย ธมฺเมสุ อฏฺฐารส ธมฺมา อวิภตฺติกา โหนฺติ, ทฺวาทส ธมฺมา
สวิภตฺติกา. กตเม อฏฺฐารส? ผสฺโส สญฺญา เจตนา วิจาโร ปีติ ชีวิตินฺทฺริยํ
กายปสฺสทฺธิอาทโย ทฺวาทส ธมฺมาติ อิเม อฏฺฐารส อวิภตฺติกา. เวทนา จิตฺตํ วิตกฺโก
จิตฺเตกคฺคตา สทฺธินฺทฺริยํ วิริยินฺทฺริยํ สตินฺทฺริยํ ปญฺญินฺทฺริยํ หิริพลํ
โอตฺตปฺปพลํ อโลโภ อโทโสติ อิเม ทฺวาทส ธมฺมา สวิภตฺติกา. เตสุ สตฺต
ธมฺมา ทฺวีสุ ฐาเนสุ วิภตฺตา, เอโก ตีสุ, เทฺว จตูสุ, เอโก ฉสุ, เอโก สตฺตสุ
ฐาเนสุ วิภตฺโต.
     กถํ? จิตฺตํ วิตกฺโก สทฺธา หิริ โอตฺตปฺปํ อโลโภ อโทโสติ อิเม สตฺต
ทฺวีสุ ฐาเนสุ วิภตฺตา.
     เอเตสุ หิ จิตฺตํ ตาว ผสฺสปญฺจกํ ปตฺวา "จิตฺตํ โหตี"ติ วุตฺตํ, อินฺทฺริยานิ
ปตฺวา "มนินฺทฺริยนฺ"ติ. วิตกฺโก ฌานงฺคานิ ปตฺวา "วิตกฺโก โหตี"ติ วุตฺโต,
มคฺคงฺคานิ ปตฺวา  "สมฺมาสงฺกปฺโป"ติ. สทฺธา อินฺทฺริยานิ ปตฺวา "สทฺธินฺทฺริยํ
โหตี"ติ วุตฺตา, พลานิ ปตฺวา "สทฺธาพลนฺ"ติ. หิริ พลานิ ปตฺวา "หิริพลํ
โหตี"ติ วุตฺตา, โลกปาลทุกํ ปตฺวา "หิรี"ติ. โอตฺตปฺเปปิ เอเสว นโย. อโลโภ
มูลํ ปตฺวา "อโลโภ โหตี"ติ วุตฺโต, กมฺมปถํ ปตฺวา "อนภิชฺฌา"ติ. อโทโส
มูลํ ปตฺวา "อโทโส โหตี"ติ วุตฺโต, กมฺมปถํ ปตฺวา "อพฺยาปาโท"ติ. อิเม
สตฺต ทฺวีสุ ฐาเนสุ วิภตฺตา.
     เวทนา ปน ผสฺสปญฺจกํ ปตฺวา "เวทนา โหตี"ติ วุตฺตา, ฌานงฺคานิ
ปตฺวา "สุขนฺ"ติ, อินฺทฺริยานิ ปตฺวา "โสมนสฺสินฺทฺริยนฺ"ติ. เอวมยํ เอโก ธมฺโม
ตีสุ ฐาเนสุ วิภตฺโต.
     วิริยํ ปน อินฺทฺริยานิ ปตฺวา "วิริยินฺทฺริยํ โหตี"ติ วุตฺตํ, มคฺคงฺคานิ
ปตฺวา "สมฺมาวายาโม"ติ, พลานิ ปตฺวา "วิริยพลนฺ"ติ, ปิฏฺฐิทุกํ ปตฺวา
"ปคฺคาโห"ติ.
สติปิ อินฺทฺริยานิ ปตฺวา "สตินฺทฺริยํ โหตี"ติ วุตฺตา, มคฺคงฺคานิ ปตฺวา
"สมฺมาสตี"ติ, พลานิ ปตฺวา "สติพลนฺ"ติ, ปิฏฺฐิทุกํ ๑- ปตฺวา "สติ โหตี"ติ
วุตฺตา. เอวํ อิเม เทฺว ธมฺมา จตูสุ ฐาเนสุ วิภตฺตา.
     สมาธิ ปน ฌานงฺคานิ ปตฺวา "จิตฺเตกคฺคตา โหตี"ติ วุตฺโต, อินฺทฺริยานิ
ปตฺวา "สมาธินฺทฺริยนฺ"ติ, มคฺคงฺคานิ ปตฺวา "สมฺมาสมาธี"ติ, พลานิ ปตฺวา
"สมาธิพลนฺ"ติ, ปิฏฺฐิทุกํ ปตฺวา "สมโถ, อวิกฺเขโป"ติ. เอวมยํ เอโก ธมฺโม
ฉสุ ฐาเนสุ วิภตฺโต.
     ปญฺญา ปน อินฺทฺริยานิ ปตฺวา "ปญฺญินฺทฺริยํ โหตี"ติ วุตฺตา, มคฺคงฺคานิ
ปตฺวา "สมฺมาทิฏฺฐี"ติ, พลานิ ปตฺวา "ปญฺญาพลนฺ"ติ, มูลานิ ปตฺวา "อโมโห"ติ,
กมฺมปถํ ปตฺวา "สมฺมาทิฏฺฐี"ติ, ปิฏฺฐิทุกํ ปตฺวา "สมฺปชญฺญํ, วิปสฺสนา"ติ.
เอวมยํ เอโก ธมฺโม สตฺตสุ ฐาเนสุ วิภตฺโต.
     สเจ ปน โกจิ วเทยฺย "เอตฺถ อปุพฺพํ นาม นตฺถิ, เหฏฺฐา คหิตเมว
คณฺหิตฺวา ตสฺมึ ตสฺมึ ฐาเน ๒- ปทํ ปูริตํ, อนนุสนฺธิกา กถา, อุปฺปฏิปาฏิยา
โจเรหิ อาภฏภณฺฑสทิสา, โคยูเถน คตมคฺเค อาลุฬิตติณสทิสา, อชานิตฺวา กถิตา"ติ.
โส "มาเหวนฺ"ติ ปฏิเสเธตฺวา วตฺตพฺโพ:- พุทฺธานํ เทสนา อนนุสนฺธิกา นาม
นตฺถิ, สานุสนฺธิกาว โหติ. อชานิตฺวา กถิตาปิ นตฺถิ, สพฺพา ชานิตฺวา กถิตาว.
สมฺมาสมฺพุทฺโธ หิ เตสํ เตสํ ธมฺมานํ กิจฺจํ ชานาติ, ตํ ญตฺวา กิจฺจวเสน
วิภตฺตึ อาโรเปนฺโต "อฏฺฐารส ธมฺมา เอเกกกิจฺจา"ติ ญตฺวา เอเกกสฺมึ ฐาเน
วิภตฺตึ อาโรเปสิ. "สตฺต ธมฺมา เทฺวเทฺวกิจฺจา"ติ ญตฺวา ทฺวีสุ ทฺวีสุ ฐาเนสุ
วิภตฺตึ อาโรเปสิ. "เวทนา ติกิจฺจา"ติ ญตฺวา ตีสุ ฐาเนสุ วิภตฺตึ อาโรเปสิ.
๓- "วิริยสตีนํ จตฺตาริ จตฺตาริ กิจฺจานี"ติ ๓- ญตฺวา จตูสุ จตูสุ ฐาเนสุ วิภตฺตึ
อาโรเปสิ. "สมาธิ ฉกิจฺโจ"ติ ญตฺวา ฉสุ ฐาเนสุ วิภตฺตึ อาโรเปสิ. "ปญฺญา
สตฺตกิจฺจา"ติ ญตฺวา สตฺตสุ ฐาเนสุ วิภตฺตึ อาโรเปสิ.
@เชิงอรรถ:  ม. อุปการทุกํ       สี., ม. ฐาเน ปน   ๓-๓ สี. "วิริยํ สติ จตุกิจฺจา"ติ
     ตตฺริทํ โอปมฺมํ:- เอโก กิร ปณฺฑิโต ราชา รโหคโต จินฺเตสิ  "อิทํ
ราชกุลสนฺตกํ น ยถา วา ตถา วา ขาทิตพฺพํ, สิปฺปานุจฺฉวิกํ เวตนํ วฑฺเฒสฺสามี"ติ.
โส สพฺเพ สิปฺปเก ๑- สนฺนิปาตาเปตฺวา "เอเกกสิปฺปชานนเก ปกฺโกสถา"ติ อาห.
เอวํ ปกฺโกสิยมานา อฏฺฐารส ชนา อุฏฺฐหึสุ, เตสํ เอเกกํ ปฏิวึสํ ๒- ทาเปตฺวา
วิสฺสชฺเชสิ. "เทฺว เทฺว สิปฺปานิ ชานนฺตา อาคจฺฉนฺตู"ติ วุตฺเต ปน สตฺต ชนา
อาคจฺฉึสุ, ๓- เตสํ เทฺว เทฺว ปฏิวึเส ทาเปสิ. "ตีณิ สิปฺปานิ ชานนฺตา
อาคจฺฉนฺตู"ติ วุตฺเต เอโกว อาคจฺฉิ, ตสฺส ตโย ปฏิวึเส ทาเปสิ. "จตฺตาริ สิปฺปานิ
ชานนฺตา อาคจฺฉนฺตู"ติ วุตฺเต เทฺว ชนา อาคมึสุ, เตสํ จตฺตาโร จตฺตาโร ปฏิวึเส
ทาเปสิ. "ปญฺจ สิปฺปานิ ชานนฺตา อาคจฺฉนฺตู"ติ วุตฺเต เอโกปิ นาคจฺฉิ. "ฉ
สิปฺปานิ ชานนฺตา อาคจฺฉนฺตู"ติ วุตฺเต เอโกว อาคจฺฉิ, ตสฺส ฉ ปฏิวึเส ทาเปสิ.
"สตฺต สิปฺปานิ ชานนฺตา อาคจฺฉนฺตู"ติ วุตฺเต เอโกว อาคจฺฉิ, ตสฺส สตฺต ปฏิวึเส
ทาเปสิ.
     ตตฺถ ปณฺฑิโต ราชา วิย อนุตฺตโร ธมฺมราชา, สิปฺปชานนกา วิย
จิตฺตงฺควเสน ๔- อุปฺปนฺนา ธมฺมา, สิปฺปานุจฺฉวิกํ เวตนวฑฺฒนํ วิย กิจฺจวเสน เตสํ
เตสํ ธมฺมานํ วิภตฺติอาโรปนํ.
     สพฺเพปิ ปเนเต ธมฺมา ผสฺสปญฺจกวเสน ฌานงฺควเสน อินฺทฺริยวเสน
มคฺคงฺควเสน ๕- พลวเสน มูลวเสน กมฺมปถวเสน โลกปาลวเสน ปสฺสทฺธิวเสน
ลหุตาวเสน มุทุตาวเสน กมฺมญฺญตาวเสน ปาคุญฺญตาวเสน อุชุกตาวเสน
สติสมฺปชญฺญวเสน สมถวิปสฺสนาวเสน ปคฺคาหาวิกฺเขปวเสนาติ สตฺตรส ราสโย
โหนฺตีติ.
                      ธมฺมุทฺเทสวารกถา นิฏฺฐิตา.
                          ------------
                      กามาวจรกุสลนิทฺเทสวารกถา
     [๒] อิทานิ ตาเนว ธมฺมุทฺเทสวาเร ปาลิอารุฬฺหานิ ฉปญฺญาส ปทานิ
วิภชิตฺวา ทสฺเสตุํ "กตโม ตสฺมึ สมเย ผสฺโส โหตี"ติอาทินา นเยน นิทฺเทสวาโร
อารทฺโธ.
@เชิงอรรถ:  ฉ. สิปฺปิเก        ฉ.ม. ปฏิวีสํ       ฉ.ม. อาคมํสุ. เอวมุปริปิ
@ ฉ.ม. จิตฺตจิตฺตงฺควเสน                ฉ.ม. มคฺควเสน
     ตตฺถ ปุจฺฉาย ตาว อยมตฺโถ:- ยสฺมึ สมเย กามาวจรํ กุสลํ โสมนสฺสสหคตํ
ติเหตุกํ อสงฺขาริกํ มหาจิตฺตํ อุปฺปชฺชติ, ตสฺมึ สมเย ผสฺโส โหตีติ วุตฺโต, กตโม
โส ผสฺโสติ อิมินา นเยน สพฺพปุจฺฉาสุ อตฺโถ เวทิตพฺโพ.
     โย ตสฺมึ สมเย ผสฺโสติ ตสฺมึ สมเย โย ผุสนกวเสน อุปฺปนฺโน ผสฺโส,
โส. "ผสฺโส"ติ อิทํ ผสฺสสฺส สภาวทีปนโต สภาวปทนฺนาม. ผุสนาติ ผุสนากาโร.
สมฺผุสนาติ ผุสนากาโรว อุปสคฺควเสน ปทํ วฑฺเฒตฺวา วุตฺโต. สมฺผุสิตตฺตนฺติ
สมฺผุสิตภาโว. อยํ ปเนตฺถ โยชนา:- โย ตสฺมึ สมเย ผุสนกวเสน ผสฺโส, ยา
ตสฺมึ สมเย ผุสนา, ยา ตสฺมึ สมเย สมฺผุสนา, ยํ ตสฺมึ สมเย สมฺผุสิตตฺตํ.
อถวา โย ตสฺมึ สมเย ผุสนกวเสน ๑- ผสฺโส อญฺเญนาปิ ปริยาเยน ผุสนา สมฺผุสนา
สมฺผุสิตตฺตนฺติ วุจฺจติ, อยํ ตสฺมึ สมเย ผสฺโส โหตีติ. เวทนาทีนมฺปิ นิทฺเทเสสุ
อิมินา นเยน ปทโยชนา เวทิตพฺพา.
     อยํ ปเนตฺถ สพฺพสาธารโณ วิภตฺติวินิจฺฉโย:- ยานิมานิ ภควตา ปฐมํ
กามาวจรํ กุสลํ มหาจิตฺตํ ภาเชตฺวา ทสฺเสนฺเตน อติเรกปณฺณาสปทานิ มาติกาวเสน
ฐเปตฺวา ปุน เอเกกปทํ คเหตฺวา วิภตฺตึ อาโรปิตานิ, ตานิ วิภตฺตึ คจฺฉนฺตานิ
ตีหิ การเณหิ วิภตฺตึ คจฺฉนฺติ, นานา โหนฺตานิ จตูหิ การเณหิ นานา ภวนฺติ.
อปรทีปนา ปเนตฺถ เทฺว ฐานานิ คจฺฉนฺติ. กถํ? เอตานิ หิ พฺยญฺชนวเสน
อุปสคฺควเสน อตฺถวเสนาติ อิเมหิ ตีหิ การเณหิ วิภตฺตึ คจฺฉนฺติ. ตตฺถ "โกโธ
กุชฺฌนา กุชฺฌิตตฺตํ, โทโส ทุสฺสนา ทุสฺสิตตฺตนฺ"ติ เอวํ พฺยญฺชนวเสน วิภตฺติคมนํ
เวทิตพฺพํ, เอตฺถ หิ เอโกว โกโธ พฺยญฺชนวเสน เอวํ วิภตฺตึ คโต. "จาโร
วิจาโร อนุวิจาโร อุปวิจาโร"ติ เอวํ ปน อุปสคฺควเสน วิภตฺติคมนํ เวทิตพฺพํ.
"ปณฺฑิจฺจํ โกสลฺลํ เนปุญฺญํ เวภพฺยา จินฺตา อุปปริกฺขา"ติ เอวํ อตฺถวเสน
วิภตฺติคมนํ เวทิตพฺพํ. เตสุ ผสฺสปทนิทฺเทเส ตาว อิมา ติสฺโสปิ วิภตฺติโย
ลพฺภนฺติ. "ผสฺโส ผุสนา"ติ หิ พฺยญฺชนวเสน วิภตฺติคมนํ โหติ, "สมฺผุสนา"ติ
อุปสคฺควเสน, "สมฺผุสิตตฺตนฺ"ติ อตฺถวเสน. อิมินา นเยน สพฺพปทนิทฺเทเสสุ
วิภตฺติคมนํ เวทิตพฺพํ.
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. ผุสนวเสน
     นานา โหนฺตานิปิ ปน นามนานตฺเตน ลกฺขณนานตฺเตน กิจฺจนานตฺเตน
ปฏิกฺเขปนานตฺเตนาติ อิเมหิ จตูหิ การเณหิ นานา โหนฺติ. ตตฺถ "กตโม ตสฺมึ
สมเย พฺยาปาโท โหติ? โย ตสฺมึ สมเย โทโส ทุสฺสนา"ติ ๑- เอตฺถ พฺยาปาโทติ
วา โทโสติ วา เทฺวปิ เอเต โกโธเอว นาเมน นานตฺตํ คตาติ. เอวํ นามนานตฺเตน
นานตฺตํ เวทิตพฺพํ.
     ราสฏฺเฐน จ ปญฺจปิ ขนฺธา เอโกว ขนฺโธ โหติ. เอตฺถ ปน รูปํ
รุปฺปนลกฺขณํ, เวทนา เวทยิตลกฺขณา, สญฺญา สญฺชานนลกฺขณา, เจตนา
เจตยิตลกฺขณา, วิญฺญาณํ วิชานนลกฺขณนฺติ อิมินา ลกฺขณนานตฺเตน ปญฺจกฺขนฺธา
โหนฺติ. เอวํ ลกฺขณนานตฺเตน นานตฺตํ เวทิตพฺพํ.
     จตฺตาโร สมฺมปฺปธานา:- อิธ ภิกฺขุ อนุปฺปนฺนานํ ปาปกานํ อกุสลานํ
ธมฺมานํ อนุปฺปาทาย ฯเปฯ จิตฺตํ ปคฺคณฺหาติ ปทหตีติ ๒- เอวํ เอกเมว วิริยํ
กิจฺจนานตฺเตน จตูสุ ฐาเนสุ อาคตํ. เอวํ กิจฺจนานตฺเตน นานตฺตํ  เวทิตพฺพํ.
     จตฺตาโร อสทฺธมฺมา:- โกธครุตา, น สทฺธมฺมครุตา, มกฺขครุตา, น
สทฺธมฺมครุตา, ลาภครุตา, น สทฺธมฺมครุตา, สกฺการครุตา, น สทฺธมฺมครุตาติ ๓-
เอวมาทีสุ ปน ปฏิกฺเขปนานตฺเตน นานตฺตํ เวทิตพฺพํ.
     อิมานิ ปน จตฺตาริ นานตฺตานิ น ผสฺเสเยว ลพฺภนฺติ, สพฺเพสุปิ
ผสฺสปญฺจกาทีสุ ลพฺภนฺติ. ผสฺสสฺส หิ "ผสฺโส"ติ นามํ ฯเปฯ จิตฺตสฺส "จิตฺตนฺ"ติ.
ผสฺโส จ ผุสนลกฺขโณ, เวทนา เวทยิตลกฺขณา, สญฺญา สญฺชานนลกฺขณา, เจตนา
เจตยิตลกฺขณา, วิญฺญาณํ วิชานนลกฺขณํ. ตถา ผสฺโส ผุสนกิจฺโจ, เวทนา อนุภวนกิจฺจา,
สญฺญา สญฺชานนกิจฺจา, เจตนา เจตนกิจฺจา, ๔- วิญฺญาณํ วิชานนกิจฺจนฺติ เอวํ
กิจฺจนานตฺเตน นานตฺตํ เวทิตพฺพํ.
     ปฏิกฺเขปนานตฺตํ ผสฺสปญฺจเก นตฺถิ. อโลภาทินิทฺเทเส ปน "อโลโภ
อลุพฺภนา อลุพฺภิตตฺตนฺ"ติอาทินา นเยน ลพฺภตีติ เอวํ ปฏิกฺเขปนานตฺเตน นานตฺตํ
เวทิตพฺพํ. เอวํ สพฺพปทนิทฺเทเสสุ ลพฺภมานวเสน จตุพฺพิธมฺปิ นานตฺตํ เวทิตพฺพํ.
@เชิงอรรถ:  อภิ. ๓๔/๔๑๙/๑๑๖      ที.ม. ๑๐/๔๐๒/๒๖๗, อภิ ๓๕/๓๙๐/๒๔๙
@ องฺ. จตุกฺก. ๒๑/๔๔/๕๒       ฉ.ม. เจตยิตกิจฺจา
     อปรทีปนา ปน ปทตฺถุติ วา โหติ ทฬฺหีกมฺมํ วาติ เอวํ เทฺว ฐานานิ คจฺฉติ.
ยฏฺฐิโกฏิยา อุปฺปีเฬนฺเตน วิย หิ สกิเมว "ผสฺโส"ติ วุตฺเต เอตํ ปทํ
ผุสิตมณฺฑิตวิภูสิตํ ๑- นาม น โหติ, ปุนปฺปุนํ พฺยญฺชนวเสน อุปสคฺควเสน อตฺถวเสน
"ผสฺโส ผุสนา สมฺผุสนา สมฺผุสิตตฺตนฺ"ติ วุตฺเต ผุสิตมณฺฑิตวิภูสิตํ นาม โหติ.
ยถา หิ ทหรกุมารํ นฺหาเปตฺวา มโนรมวตฺถํ ปริทหาเปตฺวา ปุปฺผานิ ปิลนฺธาเปตฺวา
อกฺขีนิ อญฺชาเปตฺวา ๒- อถสฺส นลาเฏ เอกเมว มโนสิลาย พินฺทุํ กเรยฺย, ๓- ตสฺส น
เอตฺตาวตา จิตฺตติลโก นาม โหติ, นานาวณฺเณหิ ปน ปริวาเรตฺวา พินฺทูสุ กเตสุ
จิตฺตติลโก นาม โหติ. เอวํ สมฺปทมิทํ เวทิตพฺพํ. อยํ ปทตฺถุติ นาม.
     พฺยญฺชนวเสน ปน อุปสคฺควเสน อตฺถวเสน จ ปุนปฺปุนํ ภณนเมว ทฬฺหีกมฺมํ นาม.
ยถา หิ "อาวุโส"ติ วา "ภนฺเต"ติ วา "ยกฺโข"ติ วา "สปฺโป"ติ วา วุตฺเต ทฬฺหีกมฺมํ
นาม น โหติ, "อาวุโส อาวุโส, ภนฺเต ภนฺเต, ยกฺโข ยกฺโข, สปฺโป สปฺโป"ติ
วุตฺเต ปน ทฬฺหีกมฺมํ นาม โหติ, เอวเมว ๔- สกิเทว ยฏฺฐิโกฏิยา อุปฺปีเฬนฺเตน
วิย "ผสฺโส"ติ วุตฺเต ปทํ ทฬฺหีกมฺมํ นาม น โหติ, ปุนปฺปุนํ พฺยญฺชนวเสน อุปสคฺค-
วเสน อตฺถวเสน "ผสฺโส ผุสนา สมฺผุสนา สมฺผุสิตตฺตนฺ"ติ วุตฺเตเยว ทฬฺหีกมฺมํ
นาม โหตีติ เอวํ อปรทีปนา เทฺว ฐานานิ คจฺฉติ. เอตสฺสาปิ วเสน
ลพฺภมานกปทนิทฺเทเสสุ สพฺพตฺถ อตฺโถ เวทิตพฺโพ.
     อยํ ตสฺมึ สมเย ผสฺโส โหตีติ ยสฺมึ สมเย ปฐมํ กามาวจรํ มหากุสลจิตฺตํ
อุปฺปชฺชติ, ตสฺมึ สมเย อยํ ผสฺโส นาม โหตีติ อตฺโถ. อยํ ตาว ผสฺสปทนิทฺเทสสฺส
วณฺณนา. อิโต ปเรสุ ปน เวทนาทิปทานํ นิทฺเทเสสุ วิเสสมตฺตเมว วณฺณยิสฺสาม.
เสสํ อิธ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํ.
     [๓] ยํ ตสฺมึ สมเยติ เอตฺถ กิญฺจาปิ "กตมา ตสฺมึ สมเย เวทนา โหตี"ติ
อารทฺธํ, สาตปทวเสน ปน "ยนฺ"ติ วุตฺตํ. ตชฺชามโนวิญฺญาณธาตุสมฺผสฺสชนฺติ
เอตฺถ ตชฺชา วุจฺจติ ตสฺส สาตสฺส สุขสฺส อนุจฺฉวิกา สารุปฺปา, อนุจฺฉวิกตฺโถปิ
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. ผุลฺลิต.... เอวมุปริปิ      ฉ.ม. อญฺเชตฺวา
@ ฉ.ม. มโนสิลา พินฺทุํ กเรยฺยุํ       สี. เอวเมวํ
หิ อยํ ตชฺชาสทฺโท โหติ. ยถาห "ตชฺชํ ตสฺสารุปฺปํ กถํ มนฺเตตี"ติ. ๑- เตหิ วา
รูปาทีหิ อารมฺมเณหิ อิมสฺส จ สุขสฺส ปจฺจเยหิ ชาตาติปิ ตชฺชา. มโนวิญฺญาณเมว
นิสฺสตฺตฏฺเฐน ธาตูติ มโนวิญฺญาณธาตุ. สมฺผสฺสโต ชาตํ, สมฺผสฺเส วา ชาตนฺติ
สมฺผสฺสชํ. จิตฺตนิสฺสิตตฺตา เจตสิกํ. มธุรฏฺเฐน สาตํ. อิทํ วุตฺตํ โหติ "ยํ
ตสฺมึ สมเย ยถา วุตฺเตน อตฺเถน ตชฺชาย มโนวิญฺญาณธาตุยา สมฺผสฺสชํ เจตสิกํ สาตํ,
อยํ ตสฺมึ สมเย เวทนา โหตี"ติ. เอวํ สพฺพปเทหิ สทฺธึ โยชนา เวทิตพฺพา.
     อิทานิ เจตสิกํ สุขนฺติอาทีสุ เจตสิกปเทน กายิกสุขํ ปฏิกฺขิปติ. สุขปเทน
เจตสิกํ ทุกฺขํ. เจโตสมฺผสฺสชนฺติ จิตฺตสมฺผสฺเส ชาตํ. สาตํ สุขํ เวทยิตนฺติ สาตํ
เวทยิตํ, น อสาตํ เวทยิตํ. สุขํ เวทยิตํ, น ทุกฺขํ เวทยิตํ. ปรโต ปน ตีณิ ปทานิ
อิตฺถีลิงฺควเสน วุตฺตานิ. สาตา เวทนา, น อสาตา. สุขา เวทนา, น ทุกฺขาติ
อยเมว ปเนตฺถ อตฺโถ.
     [๔] สญฺญานิทฺเทเส ตชฺชามโนวิญฺญาณธาตุสมฺผสฺสชาติ ตสฺสา กุสลสญฺญาย
อนุจฺฉวิกาย มโนวิญฺญาณธาตุยา สมฺผสฺสมฺหิ ชาตา. สญฺญาติ สภาวนามํ. สญฺชานนาติ
สญฺชานนากาโร. สญฺชานิตตฺตนฺติ สญฺชานิตภาโว.
     [๕] เจตนานิทฺเทโสปิ ๒- อิมินา นเยน เวทิตพฺโพ.
     จิตฺตนิทฺเทเส จิตฺตวิจิตฺตตาย จิตฺตํ. อารมฺมณํ มินมานํ ชานาตีติ มโน.
มานสนฺติ มโนเอว. "อนฺตลิกฺขจโร ปาโส, ยฺวายํ จรติ มานโส"ติ ๓- หิ เอตฺถ
มนสา ๔- สมฺปยุตฺตกธมฺโม "มานโส"ติ วุตฺโต.
              "กถญฺหิ ภควา ตุยฺหํ      สาวโก สาสเน รโต
               อปฺปตฺตมานโส เสโข    กาลํ กยิรา ชเนสุตา"ติ. ๕-
เอตฺถ อรหตฺตํ "มานสนฺ"ติ วุตฺตํ. อิธ ปน มโนว มานสํ, พฺยญฺชนวเสน เหตํ
ปทํ วฑฺฒิตํ.
@เชิงอรรถ:  ม.อุ. ๑๔/๒๕๓/๒๒๑     ฉ.ม. เจตนานิทฺเทเสปิ     สํ.ส. ๑๕/๑๕๑/๑๓๕
@ ฉ.ม. อยํ ปาโฐ น ทิสฺสติ                        สํ.ส. ๑๕/๑๕๙/๑๔๖
     หทยนฺติ จิตฺตํ. "จิตฺตํ วา เต ขิปิสฺสามิ, หทยํ วา เต ผาเลสฺสามี"ติ ๑-
เอตฺถ อุโร หทยนฺติ วุตฺตํ. "หทยา หทยํ มญฺเญ อญฺญาย ตจฺฉตี"ติ ๒- เอตฺถ
จิตฺตํ. "วกฺกํ หทยนฺ"ติ ๓- เอตฺถ หทยวตฺถุ. อิธ ปน จิตฺตเมว อพฺภนฺตรฏฺเฐน
หทยนฺติ วุตฺตํ. ตเมว ปริสุทฺธฏฺเฐน ปณฺฑรํ, ภวงฺคํ สนฺธาเยตํ วุตฺตํ. ยถาห
"ปภสฺสรมิทํ ภิกฺขเว จิตฺตํ, ตญฺจ โข อาคนฺตุเกหิ อุปกฺกิเลเสหิ
อุปกฺกิลิฏฺฐนฺ"ติ. ๔- ตโต นิกฺขนฺตตฺตา ปน อกุสลมฺปิ คงฺคาย นิกฺขนฺตา นทีคงฺคา
วิย โคธาวริโต นิกฺขนฺตา โคธาวรี วิย จ "ปณฺฑรนฺ"เตฺวว วุตฺตํ.
     มโน มนายตนนฺติ อิธ ปน มโนคฺคหณํ มนสฺเสว อายตนภาวทีปนตฺถํ.
เตเนตํ ทีเปติ "นยิทํ เทวายตนํ วิย มนสฺส อายตนตฺตา มนายตนํ, อถโข มโนเอว
อายตนํ มนายตนนฺ"ติ. ตตฺถ นิวาสนฏฺฐานฏฺเฐน ๕- อากรฏฺเฐน สโมสรณฏฺฐานฏฺเฐน ๖-
สญฺชาติเทสฏฺเฐน การณฏฺเฐน จ อายตนํ  เวทิตพฺพํ. ตถา หิ โลเก "อิสฺสรายตนํ
วาสุเทวายตนนฺ"ติอาทีสุ นิวาสนฏฺฐานํ "อายตนนฺ"ติ วุจฺจติ. "สุวณฺณายตนํ
รตนายตนนฺ"ติอาทีสุ ๗- อากโร. สาสเน ปน "มโนรมฺเม อายตเน, เสวนฺติ นํ
วิหงฺคมา"ติอาทีสุ ๘- สโมสรณฏฺฐานํ. "ทกฺขิณาปโถ คุนฺนํ อายตนนฺ"ติอาทีสุ
สญฺชาติเทโส. "ตตฺร ตเตฺรว สกฺขิพฺยตํ ๙- ปาปุณาติ สติ สติอายตเน"ติอาทีสุ ๑๐-
การณํ. อิธ ปน สญฺชาติเทสฏฺเฐน สโมสรณฏฺฐานฏฺเฐน การณฏฺเฐนาติ ติธาปิ
วฏฺฏติ. ๑๑-
     ผสฺสาทโย หิ ธมฺมา เอตฺถ สญฺชายนฺตีติ สญฺชาติเทสฏฺเฐนาปิ เอตํ อายตนํ.
พหิทฺธา รูปสทฺทคนฺธรสโผฏฺฐพฺพา อารมฺมณภาเวเนตฺถ โอสรนฺตีติ
สโมสรณฏฺฐานฏฺเฐนาปิ อายตนํ. ผสฺสาทีนํ ปน สหชาตาทิปจฺจยฏฺเฐน การณตฺตา
การณฏฺเฐนาปิ อายตนนฺติ เวทิตพฺพํ. มนินฺทฺริยํ วุตฺตตฺถเมว.
@เชิงอรรถ:  สํ.ส. ๑๕/๒๓๗/๒๔๙, ขุ.สุ. ๒๕/๑๘๒/๓๖๙          ม.มู. ๑๒/๖๓/๔๑
@ ที.ม. ๑๐/๓๗๗/๒๕๑, ม.มู. ๑๒/๑๑๐/๗๙           องฺ. เอกก. ๒๐/๔๙/๙
@ ฉ. นิวาสฐานฏฺเฐน, ม. นิวาสนฏฺเฐน              ม. สโมสรณฏฺเฐน
@ ฉ.ม. รชตายตนนฺติอาทีสุ               องฺ. ปญฺจก. ๒๒/๓๘ (สทฺธสุตฺต)
@ ฉ.ม. สกฺขิภพฺพตํ     ๑๐ ม.อุ. ๑๔/๑๕๘/๑๔๔
@๑๑ สี. ติวิโธปิ วฏฺฏติ, ม. ติวิธาปิ วฏฺฏนฺติ
     วิชานาตีติ วิญฺญาณํ, วิญฺญาณเมว ขนฺโธ วิญฺญาณกฺขนฺโธ. ตสฺส ราสิอาทิวเสน
อตฺโถ เวทิตพฺโพ. "มหาอุทกกฺขนฺโธเตฺวว สงฺขํ ๑- คจฺฉตี"ติ ๒- เอตฺถ หิ ราสฏฺเฐน
ขนฺโธ วุตฺโต. "สีลกฺขนฺโธ สมาธิกฺขนฺโธ"ติอาทีสุ ๓- คุณฏฺเฐน. "อทฺทสา โข ภควา
มหนฺตํ ทารุกฺขนฺธนฺ"ติ ๔- เอตฺถ ปณฺณตฺติมตฺตฏฺเฐน. อิธ ปน รุฬฺหิโต ขนฺโธ
วุตฺโต. ราสฏฺเฐน หิ วิญฺญาณกฺขนฺธสฺส เอกเทโส เอกํ วิญฺญาณํ. ตสฺมา ยถา
รุกฺขสฺส เอกเทสํ ฉินฺทนฺโต รุกฺขํ ฉินฺทตีติ วุจฺจติ, เอวเมว วิญฺญาณกฺขนฺธสฺส
เอกเทสภูตํ เอกมฺปิ วิญฺญาณํ รุฬฺหิโต วิญฺญาณกฺขนฺโธติ วุตฺตํ.
     ตชฺชามโนวิญฺญาณธาตูติ เตสํ ผสฺสาทีนํ ธมฺมานํ อนุจฺฉวิกา มโนวิญฺญาณธาตุ.
อิมสฺมึ หิ ปเท เอกเมว จิตฺตํ มินนฏฺเฐน มโน, วิชานนฏฺเฐน วิญฺญาณํ, สภาวฏฺเฐน
วา นิสฺสตฺตฏฺเฐน วา ธาตูติ ตีหิ นาเมหิ วุตฺตํ. อิติ อิมสฺมึ ผสฺสปญฺจเก
ผสฺโส ตาว ยสฺมา ผสฺโสเอว, น ตชฺชามโนวิญฺญาณธาตุสมฺผสฺสโช. จิตฺตญฺจ ยสฺมา
ตชฺชามโนวิญฺญาณธาตุเอว, ตสฺมา อิมสฺมึ ปททฺวเย "ตชฺชามโนวิญฺญาณธาตุ-
สมฺผสฺสชา"ติ ปญฺญตฺติ น อาโรปิตา. วิตกฺกปทาทีสุ ปน ลพฺภมานาปิ อิธ ปจฺฉินฺนตฺตา
น อุทฺธฏา.
     อิเมสญฺจ ปน ผสฺสปญฺจกานํ ธมฺมานํ ปาฏิเยกฺกํ ปาฏิเยกฺกํ วินิพฺโภคํ
กตฺวา ปญฺญตฺตึ อุทฺธรมาเนน ภควตา ทุกฺกรํ กตํ. นานาอุทกานํ หิ นานาเตลานํ
วา เอกภาชเน ปกฺขิปิตฺวา ทิวสํ นิมฺมถิตานํ วณฺณคนฺธรสานํ นานตาย ทิสฺวา วา
ฆายิตฺวา วา สายิตฺวา วา นานากรณํ สกฺกา ภเวยฺย ญาตุํ, เอวํ สนฺเตปิ ตํ
ทุกฺกรนฺติ วุตฺตํ. สมฺมาสมฺพุทฺเธน ปน อิเมสํ อรูปีนํ จิตฺตเจตสิกานํ ธมฺมานํ
เอการมฺมเณ วตฺตมานานํ ๕- ปาฏิเยกฺกํ ปาฏิเยกฺกํ วินิพฺโภคํ กตฺวา ปญฺญตฺตึ
อุทฺธรมาเนน อติทุกฺกรํ กตํ. เตนาห อายสฺมา นาคเสนตฺเถโร:-
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. สงฺขฺยํ       องฺ. จตุกฺก. ๒๑/๕๑/๖๓
@ ที.ปา. ๑๑/๓๑๑/๒๐๔   สํ. สฬา. ๑๘/๒๔๒/๑๖๗
@ ฉ.ม. ปวตฺตมานานํ
           ทุกฺกรํ มหาราช ภควตา กตนฺติ. กึ ปน ภนฺเต นาคเสน
     ภควตา ทุกฺกรํ กตนฺติ? ทุกฺกรํ มหาราช ภควตา กตํ, ยํ อิเมสํ
     อรูปีนํ จิตฺตเจตสิกานํ ธมฺมานํ เอการมฺมเณ วตฺตมานานํ ววฏฺฐานํ
     อกฺขาตํ "อยํ ผสฺโส, อยํ เวทนา, อยํ สญฺญา, อยํ เจตนา, อิทํ
     จิตฺตนฺ"ติ. โอปมฺมํ ภนฺเต กโรหีติ. ยถา มหาราช โกจิเทว ปุริโส
     นาวาย สมุทฺทํ อชฺโฌคาเหตฺวา หตฺถปุเฏน อุทกํ คเหตฺวา ชิวฺหาย
     สายิตฺวา ชาเนยฺย นุ โข มหาราช โส ปุริโส "อิทํ คงฺคาย อุทกํ,
     อิทํ ยมุนาย อุทกํ, อิทํ อจิรวติยา อุทกํ, อิทํ สรภุยา อุทกํ, อิทํ
     มหิยา อุทกนฺ"ติ. ทุกฺกรํ ภนฺเต นาคเสน ชานิตุนฺติ. ตโต ทุกฺกรตรํ
     โข มหาราช ภควตา กตํ, ยํ อิเมสํ อรูปีนํ จิตฺตเจตสิกานํ ธมฺมานํ
     เอการมฺมเณ วตฺตมานานํ ฯเปฯ อิทํ จิตฺตนฺติ. ๑-
     [๗] วิตกฺกนิทฺเทเส ตกฺกนวเสน ตกฺโก, ตสฺส "กิตฺตกํ ตกฺเกสิ? กุมฺภํ
ตกฺเกสิ, สกฏํ ตกฺเกสิ, โยชนํ ตกฺเกสิ, อฑฺฒโยชนํ ตกฺเกสี"ติ เอวํ ตกฺกนวเสน
ปวตฺติ เวทิตพฺพา. อิทํ ตกฺกสฺส สภาวปทํ. วิตกฺกนวเสน วิตกฺโก. พลวตรตกฺกสฺเสตํ
นามํ. สุฏฺฐุ กปฺปนวเสน สงฺกปฺโป, เอกคฺคจิตฺตํ อารมฺมเณ อปฺเปตีติ อปฺปนา.
ทุติยปทํ อุปสคฺควเสน วฑฺฒิตํ, พลวตรา วา อปฺปนา พฺยปฺปนา. อารมฺมเณ
จิตฺตํ อภินิโรเปติ ปติฏฺฐาเปตีติ เจตโส อภินิโรปนา. ยาถาวตาย นิยฺยานิกตาย จ
กุสลภาวปฺปตฺโต ปสฏฺโฐ สงฺกปฺโปติ สมฺมาสงฺกปฺโป.
     [๘] วิจารนิทฺเทเส อารมฺมเณ จรณวเสน จาโร. อิทมสฺส สภาวปทํ.
วิจรณวเสน วิจาโร. อนุคนฺตฺวา วิจรณวเสน อนุวิจาโร, อุปคนฺตฺวา วิจรณวเสน
อุปวิจาโรติ. อุปสคฺควเสน วา ปทานิ วฑฺฒิตานิ. อารมฺมเณ จิตฺตํ สรํ วิย
ชิยาย อนุสนฺทหิตฺวา ฐปนโต จิตฺตสฺส อนุสนฺธนตา. ๒- อารมฺมณํ อนุเปกฺขมาโน วิย
ติฏฺฐตีติ อนุเปกฺขนตา. จิตฺตสฺส ๓- วิจรณวเสน วา อุเปกฺขนตาติ อนุเปกฺขนตา.
@เชิงอรรถ:  มิลินฺท. ๑๖/๙๔      ฉ. อนุสนฺธานตา      ฉ.ม. อยํ ปาโฐ น ทิสฺสติ
     [๙] ปีตินิทฺเทเส ปีตีติ สภาวปทํ, ปมุทิตสฺส ภาโว ปาโมชฺชํ. อาโมทนากาโร
อาโมทนา. ปโมทนากาโร ปโมทนา. ยถา เภสชฺชานํ วา เตลานํ วา
อุโณฺหทกสีโตทกานํ วา เอกโต กรณํ "โมทนา"ติ วุจฺจติ, เอวมยมฺปิ ปีติ ธมฺมานํ
เอกโต กรเณน โมทนา, อุปสคฺควเสน ปน มณฺเฑตฺวา "อาโมทนา ปโมทนา"ติ
วุตฺตา. หาเสตีติ หาโส. ปหาเสตีติ ปหาโส, หฏฺฐปหฏฺฐาการานํ เอตํ อธิวจนํ.
วิตฺตีติ วิตฺตํ, ธนสฺเสตํ นามํ. อยํ ปน โสมนสฺสปจฺจยตฺตา วิตฺติสริกฺขตฺตา
วิตฺติ. ยถา หิ ธนิโน ธนํ ปฏิจฺจ โสมนสฺสํ อุปฺปชฺชติ, เอวํ ปีติมโต ปีตึ ปฏิจฺจ
โสมนสฺสํ อุปฺปชฺชติ. ตสฺมา "วิตฺตี"ติ วุตฺตา, ตุฏฺฐิสภาวสณฺฐิตาย ปีติยา เอตํ
นามํ. ปีติมา ปน ปุคฺคโล กายจิตฺตานํ อุคฺคตตฺตา อพฺภุคฺคตตฺตา "อุทคฺโค"ติ
วุจฺจติ, อุทคฺคสฺส ภาโว โอทคฺยํ. อตฺตโน มนตา อตฺตมนตา. อนภิรทฺธสฺส หิ
มโน ทุกฺขปทฏฺฐานตฺตา น อตฺตโน มโน นาม โหติ, อภิรทฺธสฺส สุขปทฏฺฐานตฺตา
อตฺตโน มโน นาม โหติ. อิติ อตฺตโน มนตา อตฺตมนตา, สกมนตา, สกมนสฺส
ภาโวติ อตฺโถ. สา ปน ยสฺมา น อญฺญสฺส กสฺสจิ อตฺตโน มนตา, จิตฺตสฺเสว
ปเนโส ภาโว เจตสิโก ธมฺโม, ตสฺมา "อตฺตมนตา จิตฺตสฺสา"ติ วุตฺตา.
     [๑๑] จิตฺตสฺเสกคฺคตานิทฺเทเส อจลภาเวน อารมฺมเณ ติฏฺฐตีติ ฐิติ.
ปรโต ปททฺวยํ อุปสคฺควเสน วฑฺฒิตํ. อปิจ สมฺปยุตฺตธมฺเม อารมฺมณมฺหิ
สมฺปิณฺเฑตฺวา ติฏฺฐตีติ สณฺฐิติ. อารมฺมณํ โอคาเหตฺวา อนุปวิสิตฺวา ติฏฺฐตีติ
อวฏฺฐิติ. กุสลปกฺขสฺมึ หิ จตฺตาโร ธมฺมา อารมฺมณํ โอคาหนฺติ สทฺธา สติ
สมาธิ ปญฺญาติ. เตเนว สทฺธา "โอกปฺปนา"ติ วุตฺตา, สติ "อปิลาปนตา"ติ,
สมาธิ "อวฏฺฐิตี"ติ, ปญฺญา "ปริโยคาหนา"ติ. อกุสลปกฺเข ปน ตโย ธมฺมา
อารมฺมณํ โอคาหนฺติ ตณฺหา ทิฏฺฐิ อวิชฺชาติ. เตเนว เต "โอฆา"ติ วุตฺตา.
จิตฺเตกคฺคตา ปเนตฺถ น พลวตี โหติ. ยถา หิ รชุฏฺฐานฏฺฐาเน อุทเกน สิญฺจิตฺวา
สมฺมฏฺเฐ โถกเมว กาลํ รโช สนฺนิสีทติ, สุกฺขนฺเต ปุน ปกติภาเวเนว วุฏฺฐาติ,
เอวเมว อกุสลปกฺเข จิตฺเตกคฺคตา น พลวตี โหติ. ยถา ปน ตสฺมึ ฐาเน ฆเฏหิ
อุทกํ อาสิญฺจิตฺวา กุทฺทาเลน ขนิตฺวา อาโกฏฺฏนมทฺทนฆฏฺฏนานิ กตฺวา อุปลิตฺเต
อาทาเส วิย ฉายา ปญฺญายติ, วสฺสสตาติกฺกเม ตํมุหุตฺตกตํ วิย โหติ, เอวเมว
กุสลปกฺเข จิตฺเตกคฺคตา พลวตี โหติ.
    อุทฺธจฺจวิจิกิจฺฉาวเสน ปวตฺตสฺส ๑- วิสาหารสฺส ปฏิปกฺขโต อวิสาหาโร,
อุทฺธจฺจวิจิกิจฺฉาวเสเนว คจฺฉนฺตํ จิตฺตํ วิกฺขิปติ นาม, อยํ ปน ตถาวิโธ
วิกฺเขโป น โหตีติ อวิกฺเขโป. อุทฺธจฺจวิจิกิจฺฉาวเสเนว จิตฺตํ วิสาหฏํ นาม โหติ,
อิโต จิโต จ หริยติ, ๒- อยํ ปน เอวํ อวิสาหฏสฺส มานสสฺส ภาโวติ อวิสาหฏมานสตา.
     สมโถติ ติวิโธ สมโถ จิตฺตสมโถ อธิกรณสมโถ สพฺพสงฺขารสมโถติ. ตตฺถ
อฏฺฐสุ สมาปตฺตีสุ จิตฺเตกคฺคตา จิตฺตสมโถ นาม. ตญฺหิ อาคมฺม จิตฺตจลนํ
จิตฺตวิปฺผนฺทนํ ๓- สมฺมติ วูปสมฺมติ. ตสฺมา โส จิตฺตสมโถติ วุจฺจติ.
สมฺมุขาวินยาทิ สตฺตวิโธ สมโถ อธิกรณสมโถ นาม. ตญฺหิ อาคมฺม ตานิ อธิกรณานิ
สมฺมนฺติ วูปสมฺมนฺติ, ตสฺมา โส อธิกรณสมโถติ วุจฺจติ. ยสฺมา ปน สพฺเพ สงฺขารา
นิพฺพานํ อาคมฺม สมฺมนฺติ วูปสมฺมนฺติ, ตสฺมา ตํ สพฺพสงฺขารสมโถติ วุจฺจติ.
อิมสฺมึ อตฺเถ จิตฺตสมโถ อธิปฺเปโต. สมาธิลกฺขเณ อินฺทตฺตํ กาเรตีติ
สมาธินฺทฺริยํ. อุทฺธจฺเจ น กมฺปตีติ สมาธิพลํ. สมฺมาสมาธีติ ยาถาวสมาธิ
นิยฺยานิกสมาธิ กุสลสมาธีติ.
     [๑๒] สทฺธินฺทฺริยนิทฺเทเส พุทฺธาทิคุณานํ สทฺทหนวเสน สทฺธา, พุทฺธาทีนิ
วา รตนานิ สทฺทหติ ปติยายตีติ ๔- สทฺธา. สทฺทหนาติ สทฺทหนากาโร. พุทฺธาทิคุเณ
โอคาหติ ภินฺทิตฺวา วิย อนุปวิสตีติ โอกปฺปนา. พุทฺธาทิคุเณสุ เอตาย สตฺตา อติวิย
ปสีทนฺติ, สยํ วา อภิปฺปสีทตีติ อภิปฺปสาโท. อิทานิ ยสฺมา สทฺธินฺทฺริยาทีนํ
สมาสปทานํ วเสน อญฺญสฺมึ ปริยาเย อารทฺเธ อาทิปทํ คเหตฺวาว ปทภาชนํ
กริยติ, อยํ อภิธมฺเม ธมฺมตา, ตสฺมา ปุน สทฺธาติ วุตฺตํ. ยถา วา อิตฺถิยา
อินฺทฺริยํ อิตฺถินฺทฺริยํ, น ตถา อิทํ. อิทํ ปน สทฺธาว อินฺทฺริยํ
สทฺธินฺทฺริยนฺติ เอวํ สมานาธิกรณภาวญาปนตฺถมฺปิ ปุน "สทฺธา"ติ วุตฺตํ. เอวํ
สพฺพปทนิทฺเทเสสุ อาทิปทสฺส ปุน วจนปโยชนํ เวทิตพฺพํ. อธิโมกฺขลกฺขเณ
อินฺทตฺตํ กาเรตีติ สทฺธินฺทฺริยํ อสฺสทฺธิเย น กมฺปตีติ สทฺธาพลํ.
@เชิงอรรถ:  ม. ปวตฺติตสฺส        ม. ปสาริยติ
@ ฉ.ม. จิตฺตวิปฺผนฺทิตํ    ฉ.ม. ปตฺติยายตีติ
     [๑๓] วิริยินฺทฺริยนิทฺเทเส เจตสิโกติ อิทํ วิริยสฺส นิยมโต
เจตสิกภาวทีปนตฺถํ วุตฺตํ, อิทํ หิ วิริยํ "ยทปิ ภิกฺขเว กายิกํ วิริยํ, ตทปิ
วิริยสมฺโพชฺฌงฺโค, ยทปิ เจตสิกํ วิริยํ, ตทปิ วิริยสมฺโพชฺฌงฺโคติ อิติ หิทํ
อุทฺเทสํ คจฺฉตี"ติ ๑- เอวมาทีสุ สุตฺเตสุ จงฺกมาทีนิ กโรนฺตสฺส อุปฺปนฺนตาย
"กายิกนฺ"ติ วุจฺจมานมฺปิ กายวิญฺญาณํ วิย กายิกํ นาม นตฺถิ, เจตสิกเมว ปเนตนฺติ
ทีเปตุํ ๒- "เจตสิโก"ติ วุตฺตํ. วิริยารมฺโภติ วิริยสงฺขาโต อารมฺโภ. อิมินา
เสสารมฺเภ ปฏิกฺขิปติ. อยํ หิ อารมฺภสทฺโท กมฺเม อาปตฺติยํ กิริยายํ วิริเย หึสาย
วิโกปเนติ อเนเกสุ อตฺเถสุ อาคโต.
           "ยงฺกิญฺจิ ทุกฺขํ สมฺโภติ       สพฺพํ อารมฺภปจฺจยา
            อารมฺภานํ นิโรเธน        นตฺถิ ทุกฺขสฺส สมฺภโว"ติ ๓-
เอตฺถ หิ กมฺมํ "อารมฺโภ"ติ อาคตํ. "อารมฺภติ จ วิปฺปฏิสารี จ โหตี"ติ ๔-
เอตฺถ อาปตฺติ. "มหายญฺญา มหารมฺภา, น เต โหนฺติ มหปฺผลา"ติ ๕- เอตฺถ
ยูปุสฺสาปนาทิกิริยา. "อารมฺภถ นิกฺกมถ, ยุญฺชถ พุทฺธสาสเน"ติ ๖- เอตฺถ วิริยํ.
"สมณํ โคตมํ อุทฺทิสฺส ปาณํ อารภนฺตี"ติ ๗- เอตฺถ หึสา. "พีชคามภูตคามสมารมฺภา
ปฏิวิรโต โหตี"ติ ๘- เอตฺถ เฉทนภญฺชนาทิกํ วิโกปนํ. อิธ ปน วิริยเมว อธิปฺเปตํ,
เตนาห "วิริยารมฺโภติ วิริยสงฺขาโต อารมฺโภ"ติ. วิริยํ หิ อารมฺภนวเสน
"อารมฺโภ"ติ วุจฺจติ. อิทมสฺส สภาวปทํ. โกสชฺชโต นิกฺขมนวเสน นิกฺกโม. ๙-
ปรํ ปรํ ฐานํ อกฺกมนวเสน ปรกฺกโม. อุคฺคนฺตฺวา ยมนวเสน อุยฺยาโม.
วายมนวเสน ๑๐- วายาโม. อุสฺสาหนวเสน อุสฺสาโห. อธิมตฺตุสฺสาหนวเสน
อุสฺโสฬฺหี, ๑๑- ถิรภาวฏฺเฐน ถาโม. จิตฺตเจตสิกานํ ธารณวเสน อวิจฺเฉทโต วา
ปวตฺตนวเสน กุสลสนฺตานํ ธาเรตีติ ธิติ.
@เชิงอรรถ:  สี. ม. ๑๙/๒๓๓/๙๙    ฉ.ม. ทสฺเสตุํ
@ ขุ. สุ. ๒๕/๗๕๐/๔๘๑   องฺ. ปญฺจก. ๒๒/๑๔๒ (อารภติสุตฺต), อภิ. ๓๖/๑๑/๑๑๔
@ สํ. ส. ๑๕/๑๒๐/๙๒, องฺ. จตุกฺก. ๒๑/๓๙/๔๗     สํ. ส. ๑๕/๑๘๕/๑๘๘
@ ม.ม. ๑๓/๕๑/๓๔      ที.สี. ๙/๑๐/๕, ม.มู. ๑๒/๒๙๓/๒๕๗
@ สี. นิกฺขมฺโม         ๑๐ ฉ.ม. พฺยายมนวเสน     ๑๑ สี. อุสฺโสฬฺหิ
     อปโร นโย:- นิกฺกโม เจโส กามานํ ปนุทนาย. ปรกฺกโม เจโส
พนฺธนจฺเฉทาย, อุยฺยาโม เจโส โอฆสฺส นิตฺถรณาย, วายาโม เจโส
ปารงฺคมนฏฺเฐน, อุสฺสาโห เจโส ปุพฺพงฺคมฏฺเฐน, อุสฺโสฬฺหี เจโส อธิมตฺตฏฺเฐน,
ถาโม เจโส ปลิฆุคฺฆาตนตาย, ธิติ เจสา ๑- อวฏฺฐิติการิตายาติ.
     "กามํ ตโจ จ นหารุ จ, อฏฺฐิ จ อวสุสฺสตู"ติ ๒- เอวํ ปวตฺติกาเล
อสิถิลปรกฺกมนวเสน อสิถิลปรกฺกมตา, ถิรปรกฺกโม ทฬฺหปรกฺกโมติ อตฺโถ. ยสฺมา
ปเนตํ วิริยํ กุสลกมฺมกรณฏฺฐาเน ฉนฺทํ น นิกฺขิปติ, ธุรํ น นิกฺขิปติ, น
โอตาเรติ น วิสฺสชฺเชติ, อโนสกฺกิตมานสตํ อาวหติ, ตสฺมา อนิกฺขิตฺตฉนฺทตา
อนิกฺขิตฺตธุรตาติ วุตฺตํ. ยถา ปน ตชฺชาติเก อุทกสมฺภินฺนฏฺฐาเน ธุรวาหโคณํ
คณฺหถาติ วทนฺติ, โส ชนฺนุเกหิ ภูมิยํ ๓- อุปฺปีเฬตฺวาปิ ธุรํ วหติ, ภูมิยํ ปติตุํ
น เทติ, เอวเมว วิริยํ กุสลกมฺมกรณฏฺฐาเน ธุรํ อุกฺขิปติ ปคฺคณฺหาติ, ตสฺมา
ธุรสมฺปคฺคาโหติ วุตฺตํ. ปคฺคาหลกฺขเณ ๔- อินฺทตฺตํ กาเรตีติ วิริยินฺทฺริยํ.
โกสชฺเช น กมฺปตีติ วิริยพลํ. ยาถาวนิยฺยานิกกุสลวายามตาย สมฺมาวายาโม.
     [๑๔] สตินฺทฺริยนิทฺเทเส สรณวเสน ๕- สติ. อิทํ สติยา สภาวปทํ. ปุนปฺปุนํ
สรณโต อนุสฺสรณวเสน อนุสฺสติ. อภิมุขํ คนฺตฺวา วิย สรณโต ปฏิสรณวเสน
ปฏิสฺสติ. อุปสคฺควเสน วา วฑฺฒิตมตฺตเมตํ. สรณากาโร สรณตา. ยสฺมา ปน
"สรณตา"ติ ติณฺณํ สรณานมฺปิ นามํ, ตสฺมา ตํ ปฏิเสเธตุํ ปุน สติคฺคหณํ กตํ.
สติสงฺขาตา สรณตาติ อยญฺเหตฺถ อตฺโถ. สุตปริยตฺตสฺส ธารณภาวโต ธารณตา.
อนุปวิสนสงฺขาเตน โอคาหนฏฺเฐน อปิลาปนภาโว อปิลาปนตา. ยถา หิ ลาพุกฏาหาทีนิ
อุทเก ปฺลวนฺติ น อนุปวิสนฺติ, น ตถา อารมฺมเณ สติ, อารมฺมเณ ๖- หิ เอสา
อนุปวิสติ, ตสฺมา อปิลาปนตาติ วุตฺตา. จิรกตจิรภาสิตานํ น สมฺมุสนภาวโต
อสมฺมุสนตา. อุปฏฺฐานลกฺขเณ โชตนลกฺขเณ จ อินฺทตฺตํ กาเรตีติ อินฺทฺริยํ,
สติสงฺขาตํ อินฺทฺริยํ สตินฺทฺริยํ. ปมาเท น กมฺปตีติ สติพลํ. ยาถาวสติ
นิยฺยานิกสติ กุสลสตีติ สมฺมาสติ.
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. เจโส     ม.ม. ๑๓/๑๘๔/๑๕๙, สํ.นิ. ๑๖/๒๒/๒๙    ฉ.ม. ชณฺณุนา ภูมึ
@ ฉ.ม. ปคฺคหลกฺขเณ        ฉ.ม. สรณกวเสน        ฉ.ม. อารมฺมณํ
     [๑๖] ปญฺญินฺทฺริยนิทฺเทเส ตสฺส ตสฺส อตฺถสฺส ปากฏกรณสงฺขาเตน
ปญฺญาปนฏฺเฐน ปญฺญา. เตน เตน วา อนิจฺจาทินา ปกาเรน ธมฺเม ชานาตีติปิ
ปญฺญา. อิทมสฺสา สภาวปทํ. ปชานนากาโร ปชานนา. อนิจฺจาทีนิ วิจินาตีติ วิจโย.
ปวิจโยติ อุปสคฺเคน ปทํ วฑฺฒิตํ. จตุสจฺจธมฺเม วิจินาตีติ ธมฺมวิจโย. อนิจฺจาทีนํ
สลฺลกฺขณวเสน สลฺลกฺขณา. สาเยว อุปสคฺคนานตฺเตน อุปลกฺขณา ปจฺจุปลกฺขณาติ วุตฺตา.
ปณฺฑิตสฺส ภาโว ปณฺฑิจฺจํ. กุสลสฺส ภาโว โกสลฺลํ. นิปุณสฺส ภาโว เนปุญฺญํ.
อนิจฺจาทีนํ วิภาวนวเสน เวภพฺยา. อนิจฺจาทีนํ จินฺตนกวเสน จินฺตา. ยสฺส วา
อุปฺปชฺชติ, ตํ อนิจฺจาทีนิ จินฺตายตีติปิ ๑- จินฺตา. อนิจฺจาทีนิ อุปปริกฺขตีติ
อุปปริกฺขา. ภูรีติ ปฐวิยา นามํ, อยํ หิ สณฺหฏฺเฐน วิตฺถตฏฺเฐน จ ภูรี วิยาติ
ภูรี. เตน วุตฺตํ "ภูรีติ วุจฺจติ ปฐวี, ตาย ปฐวีสมาย วิตฺถตาย วิปุลาย ปญฺญาย
สมนฺนาคโตติ ภูริปญฺโญ"ติ. ๒- อปิจ ปญฺญาเยตํ อธิวจนํ ภูรีติ, ภูเต อตฺเถ
รมตีติ ภูรี. อสนิ วิย สิลุจฺจเย กิเลเส เมธติ หึสตีติ เมธา, ขิปฺปํ คหณธารณฏฺเฐน
วา เมธา. ยสฺส อุปฺปชฺชติ, ตํ อตฺตหิตปฏิปตฺติยํ สมฺปยุตฺตธมฺเม จ ยาถาวลกฺขณ-
ปฏิเวเธ ปริเนตีติ ๓- ปริณายิกา. อนิจฺจาทิวเสน ธมฺเม วิปสฺสตีติ วิปสฺสนา.
สมฺมา ปกาเรหิ อนิจฺจาทีนิ ชานาตีติ สมฺปชญฺญํ. อุปฺปถํ ปฏิปนฺเน สินฺธเว วีถึ
อาโรปนตฺถํ ปโตโท วิย อุปฺปเถ ธาวนกกูฏจิตฺตํ วีถึ อาโรปนตฺถํ วิชฺฌตีติ
ปโตโท วิย ปโตโท. ๔- ปญฺญาว ปโตโท ปญฺญาปโตโท. ๔- ทสฺสนลกฺขเณ
อินฺทตฺตํ กาเรตีติ อินฺทฺริยํ, ปญฺญาสงฺขาตํ อินฺทฺริยํ ปญฺญินฺทฺริยํ. อวิชฺชาย
น กมฺปตีติ ปญฺญาพลํ. กิเลสจฺเฉทนฏฺเฐน ปญฺญาว สตฺถํ ปญฺญาสตฺถํ. อจฺจุคฺคตฏฺเฐน
ปญฺญาว ปาสาโท ปญฺญาปาสาโท.
     อาโลกนฏฺเฐน ปญฺญาว อาโลโก ปญฺญาอาโลโก. โอภาสนฏฺเฐน ปญฺญาว
โอภาโส ปญฺญาโอภาโส. ปชฺโชตนฏฺเฐน ปญฺญาว ปชฺโชโต ปญฺญาปชฺโชโต.
ปญฺญวโต หิ เอกปลฺลงฺเกน นิสินฺนสฺส ทสสหสฺสิโลกธาตุ เอกาโลกา เอโกภาสา
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. จินฺตาเปตีติปิ       ขุ. มหา. ๒๙/๒๗ (สุทฺธฏฺฐกสุตฺตนิทฺเทส)
@ ม. ปริณาเมตีติ         ๔-๔ ฉ.ม. อิเม ปาฐา น ทิสฺสนฺติ
เอกปชฺโชตา โหติ, เตเนตํ วุตฺตํ. อิเมสุ ปน ตีสุ ปเทสุ เอกปเทนปิ เอกสฺมึ
อตฺเถ สิทฺเธ ยาเนตานิ "จตฺตาโรเม ภิกฺขเว อาโลกา. กตเม จตฺตาโร? จนฺทาโลโก
สุริยาโลโก อคฺยาโลโก ปญฺญาโลโก. อิเม โข ภิกฺขเว จตฺตาโร อาโลกา.
เอตทคฺคํ ภิกฺขเว อิเมสํ จตุนฺนํ อาโลกานํ ยทิทํ ปญฺญาโลโก"ติ. ตถา "จตฺตาโรเม
ภิกฺขเว โอภาสา ฯเปฯ จตฺตาโรเม ภิกฺขเว ปชฺโชตา"ติ ๑- สตฺตานํ อชฺฌาสยวเสน
สุตฺตานิ เทสิตานิ, ตทนุรูเปเนว อิธาปิ เทสนา กตา. อตฺโถ หิ อเนเกหิ อากาเรหิ
วิภชฺชมาโน สุวิภตฺโต โหติ, อญฺญถา จ อญฺโญ พุชฺฌติ, อญฺญถา จ อญฺโญติ.
     รติการกฏฺเฐน ๒- ปน รติทายกฏฺเฐน รติชนกฏฺเฐน วิตฺติกฏฺเฐน ๓-
ทุลฺลภปาตุภาวฏฺเฐน อตุลฏฺเฐน อโนมสตฺตปริโภคฏฺเฐน จ ปญฺญาว รตนํ ปญฺญารตนํ.
น เตน สตฺตา มุยฺหนฺติ, สยํ วา อารมฺมเณ น มุยฺหติ, ๔- อมุยฺหนมตฺตเมว
วา ตนฺติ ๔- อโมโห. ธมฺมวิจยปทํ วุตฺตตฺถเมว. กสฺมา ปเนตํ ปุน วุตฺตนฺติ?
อโมหสฺส โมหปฏิปกฺขภาวทีปนตฺถํ. เตเนตํ ทีเปติ "ยฺวายํ อโมโห, โส น เกวลํ
โมหโต อญฺโญ ธมฺโม, โมหสฺส ปน ปฏิปกฺโข ธมฺมวิจยสงฺขาโต อโมโห นาม
อิธ อธิปฺเปโต"ติ. สมฺมาทิฏฺฐีติ ยาถาวนิยฺยานิกกุสลทิฏฺฐิ.
     [๑๙] ชีวิตินฺทฺริยนิทฺเทเส โย เตสํ อรูปีนํ ธมฺมานํ อายูติ เตสํ
สมฺปยุตฺตกานํ อรูปธมฺมานํ โย อายาปนฏฺเฐน อายุ. ตสฺมึ หิ สติ อรูปธมฺมา อยนฺติ
คจฺฉนฺติ ปวตฺตนฺติ, ตสฺมา อายูติ วุจฺจติ, อิทมสฺส สภาวปทํ. ยสฺมา ปน เต
ธมฺมา อายุสฺมึเยว สติ ติฏฺฐนฺติ ยเปนฺติ ยาเปนฺติ อิริยนฺติ วตฺตนฺติ ปาลยนฺติ,
ตสฺมา ฐิตีติอาทีนิ วุตฺตานิ. วจนตฺโถ ปเนตฺถ เอตาย ติฏฺฐนฺตีติ ฐิติ. ยเปนฺตีติ
ยปนา. ตถา ยาปนา. เอวํ พุชฺฌนกสตฺตานํ ๕- ปน วเสน ปุริมปเท รสฺสตฺตํ กตํ.
เอตาย อิริยนฺตีติ อิริยนา. วตฺตนฺตีติ วตฺตนา. ปาลยนฺตีติ ปาลนา. ชีวนฺติ
เอเตนาติ ชีวิตํ. อนุปาลนลกฺขเณ อินฺทตฺตํ กาเรตีติ ชีวิตินฺทฺริยํ.
@เชิงอรรถ:  องฺ. จตุกฺก. ๒๑/๑๔๓-๑๔๕/๑๕๘-๑๕๙   ฉ.ม. รติกรณฏฺเฐน   ฉ.ม. จิตฺตีกตฏฺเฐน
@๔-๔ ฉ.ม. อิเม ปาฐา น ทิสฺสนฺติ     ฉ.ม. พุชฺฌนฺตานํ
     [๓๐] หิริพลนิทฺเทเส ยํ ตสฺมึ สมเยติ เยน ธมฺเมน ตสฺมึ สมเย,
ลิงฺควิปลฺลาสํ วา กตฺวา "โย ธมฺโม ตสฺมึ สมเย"ติปิ อตฺโถ เวทิตพฺโพ.
หิริยิตพฺเพนาติ อุปโยคตฺเถ กรณวจนํ, หิริยิตพฺพยุตฺตกํ กายทุจฺจริตาทิธมฺมํ
หิริยติ ชิคุจฺฉตีติ อตฺโถ. ปาปกานนฺติ ลามกานํ. อกุสลานํ ธมฺมานนฺติ
อโกสลฺลสมฺภูตานํ ธมฺมานํ. สมาปตฺติยาติ อิทมฺปิ อุปโยคตฺเถ กรณวจนํ,
เตสํ ธมฺมานํ สมาปตฺตึ ปฏิลาภํ สมงฺคีภาวํ หิริยติ ชิคุจฺฉตีติ อตฺโถ.
     [๓๑] โอตฺตปฺปพลนิทฺเทเส โอตฺตปฺปิตพฺเพนาติ เหตฺวตฺเถ กรณวจนํ,
โอตฺตปฺปิตพฺพยุตฺตเกน โอตฺตปฺปสฺส เหตุภูเตน กายทุจฺจริตาทินา วุตฺตปฺปการาย จ
สมาปตฺติยา โอตฺตปฺปสฺส เหตุภูตาย โอตฺตปฺปติ ภายตีติ อตฺโถ.
     [๓๒] อโลภนิทฺเทเส อลุพฺภนกวเสน อโลโภ, น ลุพฺภตีติปิ อโลโภ,
อิทมสฺส สภาวปทํ. อลุพฺภนาติ อลุพฺภนากาโร. โลภสมงฺคิปุคฺคโล ลุพฺภิโต นาม,
น ลุพฺภิโต อลุพฺภิโต, อลุพฺภิตสฺส ภาโว อลุพฺภิตตฺตํ, สาราคปฏิกฺเขปโต ๑- น
สาราโคติ อสาราโค. อสารชฺชนาติ อสารชฺชนากาโร. อสารชฺชิตสฺส ภาโว
อสารชฺชิตตฺตํ. น อภิชฺฌายตีติ อนภิชฺฌา. อโลโภ กุสลมูลนฺติ อโลภสงฺขาตํ
กุสลมูลํ. อโลโภ หิ กุสลานํ ธมฺมานํ มูลํ ปจฺจยฏฺเฐนาติ กุสลมูลํ, กุสลญฺจ ตํ
ปจฺจยฏฺเฐน มูลญฺจาติปิ กุสลมูลํ.
     [๓๓] อโทสนิทฺเทเส อทุสฺสนกวเสน อโทโส, น ทุสฺสตีติปิ อโทโส,
อิทมสฺส สภาวปทํ. อทุสฺสนาติ อทุสฺสนากาโร. อทุสฺสิตสฺส ภาโว อทุสฺสิตตฺตํ.
พฺยาปาทปฏิกฺเขปโต ๒- น พฺยาปาโทติ อพฺยาปาโท. โกธทุกฺขปฏิกฺเขปโต ๓- น
พฺยาปชฺโฌติ อพฺยาปชฺโฌ. ๔- อโทสสงฺขาตํ กุสลมูลํ อโทโส กุสลมูลํ, ตํ
วุตฺตตฺถเมว.
     [๔๐-๔๑] กายปสฺสทฺธินิทฺเทสาทีสุ ยสฺมา กาโยติ ตโย ขนฺธา อธิปฺเปตา,
ตสฺมา เวทนากฺขนฺธสฺสาติอาทิ วุตฺตํ. ปสฺสมฺภนฺติ เอตาย เต ธมฺมา วิคตทรถา
ภวนฺติ สมสฺสาสปฺปตฺตาติ ปสฺสทฺธิ. ทุติยปทํ อุปสคฺควเสน วฑฺฒิตํ. ปสฺสมฺภนาติ
ปสฺสมฺภนากาโร. ทุติยปทํ อุปสคฺควเสน วฑฺฒิตํ. ปสฺสทฺธิสมงฺคิตาย ปฏิปสฺสมฺภิตสฺส
@เชิงอรรถ:  ฉ. สาราคปฏิปกฺขโต        ฉ. พฺยาปาทปฏิปกฺขโต
@ ฉ. โกธทุกฺขปฏิปกฺขโต       ฉ.ม. อพฺยาปชฺโช
ขนฺธตฺตยสฺส ภาโว ปฏิปสฺสมฺภิตตฺตํ. สพฺพปเทหิปิ ติณฺณํ ขนฺธานํ
กิเลสทรถปฏิปสฺสทฺธิเอว  กถิตา, ทุติยนเยน วิญฺญาณกฺขนฺธสฺส
ทรถปฏิปสฺสทฺธิ กถิตา.
     [๔๒-๔๓] ลหุตาติ ลหุตากาโร. ลหุปริณามตาติ ลหุปริณาโม เอเตสํ
ธมฺมานนฺติ ลหุปริณามา, เตสํ ภาโว ลหุปริณามตา, สีฆํ สีฆํ ปวตฺตนสมตฺถตาติ ๑-
วุตฺตํ โหติ. อทนฺธนตาติ ครุภาวปฏิกฺเขปวจนเมตํ, อภาริยตาติ อตฺโถ. อวิตฺถนตาติ
มานาทิกิเลสภารสฺส อภาเวน อถทฺธตา. เอวํ ปฐเมน ติณฺณํ ขนฺธานํ ลหุตากาโร
กถิโต, ทุติยนเยน ๒- วิญฺญาณกฺขนฺธสฺส ลหุตากาโร กถิโต.
     [๔๔-๔๕] มุทุตาติ มุทุภาโว. มทฺทวตาติ มทฺทวํ วุจฺจติ สินิทฺธํ มฏฺฐํ,
มทฺทวสฺส ภาโว มทฺทวตา. อกกฺขฬตาติ อกกฺขฬภาโว. อกถินตาติ อกถินภาโว.
อิธาปิ ปุริมนเยน ติณฺณํ ขนฺธานํ, ปจฺฉิมนเยน วิญฺญาณกฺขนฺธสฺส มุทุตากาโรว
กถิโต.
     [๔๖-๔๗] กมฺมญฺญตาติ กมฺมนิ สาธุตา, กุสลกิริยาย วินิโยคกฺขมตาติ
อตฺโถ. เสสปททฺวยํ พฺยญฺชนวเสเนว วฑฺฒิตํ. ปททฺวเยนาปิ หิ ปุริมนเยน ติณฺณํ
ขนฺธานํ, ปจฺฉิมนเยน วิญฺญาณกฺขนฺธสฺส กมฺมนิยากาโรว กถิโต.
     [๔๘-๔๙] ปคุณตาติ ปคุณภาโว, อนาตุรตา นิคฺคิลานตาติ อตฺโถ.
เสสปททฺวยํ พฺยญฺชนวเสน วฑฺฒิตํ. อิธาปิ ปุริมนเยน ติณฺณํ ขนฺธานํ, ปจฺฉิมนเยน
วิญฺญาณกฺขนฺธสฺส นิคฺคิลานากาโรว กถิโต.
     [๕๐-๕๑] อุชุกตาติ อุชุกภาโว, อุชุเกน อากาเรน ปวตฺตนตาติ อตฺโถ.
อุชุกสฺส ขนฺธตฺตยสฺส วิญฺญาณกฺขนฺธสฺส จ ภาโว อุชุกตา. อชิมฺหตาติ
โคมุตฺตวงฺกภาวปฏิกฺเขโป. อวงฺกตาติ จนฺทเลขาวงฺกภาวปฏิกฺเขโป.
อกุฏิลตาติ นงฺคลโกฏิวงฺกภาวปฏิกฺเขโป.
     โย หิ ปาปํ กตฺวาว "น กโรมี"ติ ภาสติ, โส คนฺตฺวา ปจฺโจสกฺกนตาย
โคมุตฺตวงฺโก นาม โหติ. โย ปาปํ กโรนฺโตว "ภายามหํ ปาปสฺสา"ติ ภาสติ,
โส เยภุยฺเยน กุฏิลตาย จนฺทเลขาวงฺโก นาม โหติ. โย ปาปํ กโรนฺโตว "โก
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. ปริวตฺตนสมตฺถตาติ      ฉ.ม. นเยน
ปาปสฺส น ภาเยยฺยา"ติ ภาสติ, โส นาติกุฏิลตาย นงฺคลโกฏิวงฺโก นาม โหติ.
ยสฺส วา ตีณิปิ กมฺมทฺวารานิ อสุทฺธานิ, โส โคมุตฺตวงฺโก นาม โหติ. ยสฺส
ยานิ กานิจิ เทฺว, โส จนฺทเลขาวงฺโก นาม. ยสฺส ยงฺกิญฺจิ เอกํ, โส
นงฺคลโกฏิวงฺโก นาม.
     ทีฆภาณกา ปนาหุ "เอกจฺโจ ภิกฺขุ สพฺพวเย เอกวีสติยา อเนสนาสุ ฉสุ
จ อโคจเรสุ จรติ, อยํ โคมุตฺตวงฺโก นาม. เอโก ปฐมวเย จตุปาริสุทฺธิสีลํ
ปริปูเรติ, ลชฺชี กุกฺกุจฺจโก สิกฺขากาโม โหติ, มชฺฌิมวยปจฺฉิมวเยสุ ปุริมสทิโส,
อยํ จนฺทเลขาวงฺโก นาม. เอโก ปฐมวเยปิ มชฺฌิมวเยปิ จตุปาริสุทฺธิสีลํ ปูเรติ,
ลชฺชี กุกฺกุจฺจโก สิกฺขากาโม โหติ, ปจฺฉิมวเย ปุริมสทิโส, อยํ นงฺคลโกฏิวงฺโก
นาม.
     ตสฺส กิเลสวเสน เอวํ วงฺกสฺส ปุคฺคลสฺส ภาโว ชิมฺหตา วงฺกตา กุฏิลตาติ
วุจฺจติ. ตาสํ ปฏิกฺเขปวเสน อชิมฺหตาทิกา วุตฺตา. ขนฺธาธิฏฺฐานเทสนา กตา,
ขนฺธานํ หิ เอตา อชิมฺหตาทิกา, น ๑- ปุคฺคลสฺสาติ. เอวํ สพฺเพหิปิ อิเมหิ ปเทหิ
ปุริมนเยน ติณฺณํ ขนฺธานํ, ปจฺฉิมนเยน วิญฺญาณกฺขนฺธสฺสาติ อรูปีนํ ธมฺมานํ
นิกฺกิเลสตาย อุชุตากาโรว กถิโตติ เวทิตพฺโพ.
     อิทานิ ยฺวายํ "เย วา  ปนา"ติ อปฺปนาวาโร วุตฺโต, เตน ธมฺมุทฺเทสวาเร
ทสฺสิตานํ เยวาปนกานํเยว สงฺเขปโต นิทฺเทโส กถิโต โหตีติ.
                       นิทฺเทสวารกถา นิฏฺฐิตา.
                        ----------------
     เอตฺตาวตา ปุจฺฉา สมยนิทฺเทโส ธมฺมุทฺเทโส อปฺปนาติ อุทฺเทสวาเร จตูหิ
ปริจฺเฉเทหิ, ปุจฺฉา สมยนิทฺเทโส ธมฺมุทฺเทโส อปฺปนาติ นิทฺเทสวาเร จตูหิ
ปริจฺเฉเทหีติ อฏฺฐปริจฺเฉทปฏิมณฺฑิโต ธมฺมววฏฺฐานวาโร นิฏฺฐิโตว โหติ.


             อรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย เล่มที่ ๕๓ หน้า ๑๐๑-๒๐๒. http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_th.php?B=53&A=2490&modeTY=2              The Pali Atthakatha in Roman :- http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_rm.php?B=53&A=2490&modeTY=2              อ่านอรรถกถาแปลไทย :- http://84000.org/tipitaka/attha/attha.php?b=34&i=16              เนื้อความพระไตรปิฎกฉบับหลวง :- http://84000.org/tipitaka/read/r.php?B=34&A=598              พระไตรปิฎกฉบับบาลีอักษรไทย :- http://84000.org/tipitaka/read/pali_read.php?B=34&A=154              The Pali Tipitaka in Roman Character :- http://84000.org/tipitaka/read/roman_read.php?B=34&A=154              สารบัญพระไตรปิฎกเล่มที่ ๓๔ http://84000.org/tipitaka/read/?index_34

อ่านหน้า[ต่าง] แรกอ่านหน้า[ต่าง] ที่แล้วแสดงหมายเลขหน้า
ในกรณี :- 
   บรรทัดแรกของแต่ละหน้าอ่านหน้า[ต่าง] ถัดไปอ่านหน้า[ต่าง] สุดท้าย คลิกเพื่อเปลี่ยน ฐญ เป็นแบบดั้งเดิม

บันทึก ๒๖ มกราคม พ.ศ. ๒๕๖๑. การแสดงผลนี้อ้างอิงข้อมูลจากอรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย. หากพบข้อผิดพลาด กรุณาแจ้งได้ที่ [email protected]