อรรถกถาเล่มที่ ๕๒ ภาษาบาลีอักษรไทย
 จริยา.อ. (ปรมตฺถที.)

                      ๓.  กุรุราชจริยาวณฺณนา ๑-
      [๒๐]  ปุนาปรํ ยทา โหมิ       อินฺทปตฺเถ ๒- ปุรุตฺตเม
            ราชา ธนญฺชโย นาม     กุสเล ทสหุปาคโต.
      [๒๑]  กลิงฺครฏฺฐวิสยา         พฺราหฺมณา อุปคญฺฉุ มํ
            อายาจุํ มํ หตฺถินาคํ      ธญฺญํ มงฺคลสมฺมตํ.
      [๒๒]  อวุฏฺฐิโก ชนปโท        ทุพฺภิกฺโข ฉาตโก มหา
            ททาหิ ปวรํ นาคํ        นีลํ อญฺชนสวฺหยนฺ"ติ.
@เชิงอรรถ: ๑ ก. กุรุธมฺมจริยาวณฺณนา  ๒ สี.,ม. อินฺทปตฺเต
     #[๒๐]  ตติเย อินฺทปตฺเถ ปุรุตฺตเมติ อินฺทปตฺถนามเก กุรุรฏฺฐสฺส ปุรวเร
อุตฺตมนคเร. ราชาติ ธมฺเมน สเมน จตูหิ สงฺคหวตฺถูหิ ปริสํ รญฺเชตีติ ราชา.
กุสเล ทสหุปาคโตติ กุสเลหิ ทสหิ สมนฺนาคโต, ทานาทีหิ ทสหิ ปุญฺญกิริยาวตฺถูหิ,
ทสหิ กุสลกมฺมปเถหิ วา ยุตฺโตติ อตฺโถ.
     #[๒๑]  กลิงฺครฏฺฐวิสยาติ กาลิงฺครฏฺฐสงฺขาตวิสยา. พฺราหฺมณา อุปคญฺฉุ
มนฺติ กลิงฺคราเชน อุยฺโยชิตา อฏฺฐ พฺราหฺมณา มํ อุปสงฺกมึสุ. อุปสงฺกมิตฺวา จ
ปน อายาจุํ มํ หตฺถินาคนฺติ หตฺถิภูตํ มหานาคํ มํ อายาจึสุ. ธญฺญนฺติ
ธนายิตพฺพสิริโสภคฺคปฺปตฺตํ ลกฺขณสมฺปนฺนํ. มงฺคลสมฺมตนฺติ ตายเยว
ลกฺขณสมฺปตฺติยา มงฺคลํ อภิวุฑฺฒิการณนฺติ อภิสมฺมตํ ชเนหิ.
     #[๒๒]  อวุฏฺฐิโกติ วสฺสรหิโต. ทุพฺภิกฺโขติ ทุลฺลภโภชโน. ฉาตโก มหาติ
มหตี ชิฆจฺฉาพาธา วตฺตตีติ อตฺโถ. ททาหีติ เทหิ. นีลนฺติ นีลวณฺณํ.
อญฺชนสวฺหยนฺติ อญฺชนสทฺเทน อวฺหาตพฺพํ, อญฺชนนามกนฺติ อตฺโถ. อิทํ วุตฺตํ โหติ:-
อมฺหากํ กลิงฺครฏฺฐํ อวุฏฺฐิกํ, เตน อิทานิ มหาทุพฺภิกฺขํ ตตฺถ มหนฺตํ ฉาตกภยํ
อุปฺปนฺนํ, ตสฺส วูปสมตฺถาย อิมํ อญฺชนคิริสงฺกาสํ ตุยฺหํ อญฺชนนามกํ มงฺคลหตฺถึ
เทหิ, อิมสฺมึ หิ ตตฺถ นีเต เทโว วสฺสิสฺสติ, เตน ตํ สพฺพภยํ วูปสมฺมิสฺสตีติ.
ตตฺรายํ อนุปุพฺพิกถา:-
      อตีเต กุรุรฏฺเฐ อินฺทปตฺถนคเร โพธิสตฺโต กุรุราชสฺส อคฺคมเหสิยา
กุจฺฉิมฺหิ ปฏิสนฺธึ คเหตฺวา อนุปุพฺเพน วิญฺญุตํ ปตฺโต, ตกฺกสิลํ คนฺตฺวา
โยควิหิตานิ สิปฺปายตนานิ วิชฺชาฏฺฐานานิ จ อุคฺคเหตฺวา ปจฺจาคโต ปิตรา
อุปรชฺเช ฐปิโต, อปรภาเค ปิตุ อจฺจเยน รชฺชํ ปตฺวา ทส ราชธมฺเม อโกเปนฺโต
ธมฺเมน รชฺชํ กาเรสิ ธนญฺชโย นาม นาเมน. โส จตูสุ นครทฺวาเรสุ นครมชฺเฌ
นิเวสนทฺวาเรติ ฉ ทานสาลาโย กาเรตฺวา เทวสิกํ ๑- ฉสตสหสฺสํ ธนํ วิสฺสชฺเชนฺโต
@เชิงอรรถ: ๑ สี.,ม. เทวสิกํ เทวสิกํ
สกลชมฺพุทีปํ อุนฺนงฺคลํ กตฺวา ทานํ อทาสิ. ตสฺส ทานชฺฌาสยตา ทานาภิรติ
สกลชมฺพุทีปํ ปตฺถริ.
      ตสฺมึ กาเล กลิงฺครฏฺเฐ ทุพฺภิกฺขภยํ ฉาตกภยํ โรคภยนฺติ ตีณิ ภยานิ
อุปฺปชฺชึสุ. สกลรฏฺฐวาสิโน ทนฺตปุรํ คนฺตฺวา ราชภวนทฺวาเร อุกฺกฏฺฐิมกํสุ
"เทวํ วสฺสาเปหิ เทวา"ติ. ราชา ตํ สุตฺวา "กึ การณา เอเต วิรวนฺตี"ติ
อมจฺเจ ปุจฺฉิ. อมจฺจา รญฺโญ ตมตฺถํ อาโรเจสุํ. ราชา โปราณกราชาโน เทเว
อวสฺสนฺเต กึ กโรนฺตีติ. "เทโว วสฺสตู"ติ ทานํ ทตฺวา อุโปสถํ อธิฏฺฐาย
สมาทินฺนสีลา สิริคพฺภํ ปวิสิตฺวา ทพฺพสนฺถเร สตฺตาหํ นิปชฺชนฺตีติ. ตํ สุตฺวา
ตถา อกาสิ. เทโว น วสฺสิ, เอวํ ราชา อหํ มยา กตฺตพฺพกิจฺจํ อกาสึ,
เทโว น วสฺสติ, กินฺติ กโรมาติ. เทว อินฺทปตฺถนคเร ธนญฺชยสฺส นาม กุรุราชสฺส
มงฺคลหตฺถิมฺหิ อานีเต เทโว วสฺสิสฺสตีติ. โส ราชา พลวาหนสมฺปนฺโน ทุปฺปสโห,
กถมสฺส หตฺถี อาเนสฺสามาติ. มหาราช เตน สทฺธึ ยุทฺธกิจฺจํ นตฺถิ, ทานชฺฌาสโย
โส ราชา ทานาภิรโต ยาจิโต สมาโน อลงฺกตสีสมฺปิ ฉินฺทิตฺวา ปสาทสมฺปนฺนานิ
อกฺขีนิปิ อุปฺปาเฏตฺวา สกลรชฺชมฺปิ นิยฺยาเตตฺวา ทเทยฺย, หตฺถิมฺหิ วตฺตพฺพเมว
นตฺถิ, อวสฺสํ ยาจิโต สมาโน ทสฺสตีติ. เก ปน ยาจิตุํ สมตฺถาติ. พฺราหฺมณา
มหาราชาติ. ราชา อฏฺฐ พฺราหฺมเณ ปกฺโกสาเปตฺวา สกฺการสมฺมานํ กตฺวา
ปริพฺพยํ ทตฺวา หตฺถิยาจนตฺถํ เปเสสิ. เต สพฺพตฺถ เอกรตฺติวาเสน ตุริตคมนํ
คนฺตฺวา กติปาหํ นครทฺวาเร ทานสาลาสุ ภุญฺชนฺตา สรีรํ สนฺตปฺเปตฺวา รญฺโญ
ทานคฺคํ อาคมนปเถ กาลํ อาคมยมานา ปาจีนทฺวาเร อฏฺฐํสุ.
      โพธิสตฺโตปิ ปาโตว นฺหาตานุลิตฺโต สพฺพาลงฺการปฺปฏิมณฺฑิโต
อลงฺกตวรวารณขนฺธคโต มหนฺเตน ราชานุภาเวน ทานสาลํ คนฺตฺวา โอตริตฺวา สตฺตฏฺฐชนานํ
สหตฺเถน ทานํ ทตฺวา "อิมินาว นีหาเรน เทถา"ติ วตฺวา หตฺถึ อภิรุหิตฺวา
ทกฺขิณทฺวารํ
อคมาสิ. พฺราหฺมณา ปาจีนทฺวาเร อารกฺขสฺส พลวตาย โอกาสํ อลภิตฺวา
ทกฺขิณทฺวารํ คนฺตฺวา ราชานํ อาคจฺฉนฺตํ อุลฺโลกยมานา ทฺวารโต นาติทูเร
อุนฺนตฏฺฐาเน ฐิตา สมฺปตฺตํ ราชานํ หตฺเถ อุกฺขิปิตฺวา ชยาเปสุํ. ราชา วชิรงฺกุเสน
วารณํ นิวตฺเตตฺวา เตสํ สนฺติกํ คนฺตฺวา เต พฺราหฺมเณ ๑- "กึ อิจฺฉถา"ติ ปุจฺฉิ.
พฺราหฺมณา "กลิงฺครฏฺฐํ ทุพฺภิกฺขภเยน ฉาตกภเยน โรคภเยน จ อุปทฺทุตํ, โส
อุปทฺทโว อิมสฺมึ ตว มงฺคลหตฺถิมฺหิ นีเต วูปสมฺมิสฺสติ, ตสฺมา อิมํ อญฺชนวณฺณํ
นาคํ อมฺหากํ เทหี"ติ อาหํสุ. ตมตฺถํ ปกาเสนฺโต สตฺถา อาห "กลิงฺครฏฺฐวิสยา ฯเปฯ
อญฺชนสวฺหยนฺ"ติ. ตสฺสตฺโถ วุตฺโต เอว.
      อถ โพธิสตฺโต "น เมตํ ปติรูปํ, ยํ เม ยาจกานํ มโนรถวิฆาโต สิยา,
มยฺหญฺจ สมาทานเภโท สิยา"ติ หตฺถิกฺขนฺธโต โอตริตฺวา "สเจ อนลงฺกตฏฺฐานํ อตฺถิ,
อลงฺกริตฺวา ทสฺสามี"ติ สมนฺตโต โอโลเกตฺวา อนลงฺกตฏฺฐานํ อทิสฺวา โสณฺฑาย
นํ คเหตฺวา พฺราหฺมณานํ หตฺเถสุ ฐเปตฺวา รตนภิงฺคาเรน ปุปฺผคนฺธวาสิตํ อุทกํ
ปาเตตฺวา อทาสิ. เตน วุตฺตํ:-
      [๒๓]  "น เม ยาจกมนุปฺปตฺเต   ปฏิกฺเขโป อนุจฺฉโว
            มา เม ภิชฺชิ สมาทานํ    ทสฺสามิ วิปุลํ คชํ.
      [๒๔]  นาคํ คเหตฺวา โสณฺฑาย   ภิงฺคาเร รตนามเย
            ชลํ หตฺเถ อากิริตฺวา     พฺราหฺมณานํ อทํ คชนฺ"ติ.
      ตตฺถ ยาจกมนุปฺปตฺเตติ ยาจเก อนุปฺปตฺเต. อนุจฺฉโวติ อนุจฺฉวิโก
ปติรูโป. มา เม ภิชฺชิ สมาทานนฺติ สพฺพญฺญุตญฺญาณตฺถาย สพฺพสฺส ยาจกสฺส
สพฺพํ อนวชฺชํ อิจฺฉิตํ ททนฺโต ทานปารมึ ปูเรสฺสามีติ ยํ มยฺหํ สมาทานํ,
@เชิงอรรถ: ๑ สี. โภนฺโต พฺราหฺมณา
ตํ มา ภิชฺชิ. ตสฺมา ทสฺสามิ วิปุลํ คชนฺติ มหนฺตํ อิมํ มงฺคลหตฺถึ ทสฺสามีติ.
อทนฺติ อทาสึ.
      [๒๕]  ตสฺมึ ปน หตฺถิมฺหิ ทินฺเน อมจฺจา โพธิสตฺตํ เอตทโวจุํ "กสฺมา
มหาราช มงฺคลหตฺถึ ททตฺถ, นนุ อญฺโญ หตฺถี ทาตพฺโพ, รญฺญา นาม เอวรูโป
โอปวโยฺห มงฺคลหตฺถี อิสฺสริยํ อภิวิชยญฺจ อากงฺขนฺเตน น ทาตพฺโพ"ติ. มหาสตฺโต
"ยํ มํ ยาจกา ยาจนฺติ, ตเทว มยา ทาตพฺพํ, สเจ ปน มํ รชฺชํ ยาเจยฺยุํ, รชฺชมฺปิ
เตสํ ทเทยฺยํ, มยฺหํ รชฺชโตปิ ชีวิตโตปิ สพฺพญฺญุตญฺญาณเมว ปิยตรํ, ตสฺมา ตํ
หตฺถึ อทาสินฺ"ติ อาห. เตน วุตฺตํ "ตสฺส นาเค ปทินฺนมฺหี"ติอาทิ. ตตฺถ ตสฺสาติ
ตสฺส เตน, ตสฺมึ นาเค หตฺถิมฺหิ ทินฺเน.
      [๒๖]  มงฺคลสมฺปนฺนนฺติ มงฺคลคุเณหิ สมนฺนาคตํ. สงฺคามวิชยุตฺตมนฺติ
สงฺคามวิชยา อุตฺตมํ, สงฺคามวิชเย วา อุตฺตมํ ปธานํ ปวรํ นาคํ. กินฺเต รชฺชํ
กริสฺสตีติ ตสฺมึ นาเค อปคเต ตว รชฺชํ กึ กริสฺสติ, รชฺชกิจฺจํ น กริสฺสติ,
รชฺชมฺปิ อปคตเมวาติ ทสฺเสติ.
      [๒๗]  รชฺชมฺปิ เม ทเท สพฺพนฺติ ติฏฺฐตุ นาโค ติรจฺฉานคโต, อิทํ
เม สพฺพํ กุรุรฏฺฐมฺปิ ยาจกานํ ทเทยฺยํ. สรีรํ ทชฺชมตฺตโนติ รชฺเชปิ วา กึ
วตฺตพฺพํ, อตฺตโน สรีรมฺปิ ยาจกานํ ทเทยฺยํ, สพฺโพปิ หิ เม อชฺฌตฺติกพาหิโร
ปริคฺคโห โลกหิตตฺถเมว มยา ปริจฺจตฺโต. ยสฺมา สพฺพญฺญุตํ ปิยํ มยฺหํ
สพฺพญฺญุตา จ ทานปารมึ อาทึ กตฺวา สพฺพปารมิโย อปูเรนฺเตน น สกฺกา
ลทฺธุํ, ตสฺมา นาคํ อทาสึ อหนฺติ ทสฺเสติ.
      เอวมฺปิ ตสฺมึ นาเค อานีเต กาลิงฺครฏฺเฐ เทโว น วสฺสเตว. กาลิงฺคราชา
"อิทานิปิ น วสฺสติ, กึ นุ โข การณนฺ"ติ ปุจฺฉิตฺวา "กุรุราชา ครุธมฺเม ๑-
รกฺขติ,
@เชิงอรรถ: ๑ สี.,ม. กุรุธมฺเม
เตนสฺส รฏฺเฐ อนฺวทฺธมาสํ อนุทสาหํ เทโว วสฺสติ, รญฺโญ คุณานุภาโว เอส, น
อิมสฺส ติรจฺฉานคตสฺสาติ ชานิตฺวา "มยมฺปิ ครุธมฺเม รกฺขิสฺสาม, คจฺฉถ
ธนญฺชยโกรพฺยสฺส สนฺติเก เต สุวณฺณปฏฺเฏ ลิขาเปตฺวา อาเนถา"ติ อมจฺเจ เปเสสิ.
ครุธมฺมา วุจฺจนฺติ ปญฺจ สีลานิ, ตานิ โพธิสตฺโต สุปริสุทฺธานิ กตฺวา รกฺขติ,
ยถา จ โพธิสตฺโต, เอวมสฺส มาตา อคฺคมเหสี กนิฏฺฐภาตา อุปราชา ปุโรหิโต
พฺราหฺมโณ รชฺชุคฺคาหโก อมจฺโจ สารถี เสฏฺฐี โทณมาปโก โทวาริโก นครโสภินี
วณฺณทาสีติ. เตน วุตฺตํ:-
            "ราชา มาตา มเหสี จ   อุปราชา ปุโรหิโต
            รชฺชุคฺคาโห สารถี เสฏฺฐี  โทโณ โทวาริโก ตถา
            คณิกา เต เอกาทส      ครุธมฺเม ปติฏฺฐิตา"ติ.
      เต อมจฺจา โพธิสตฺตํ อุปสงฺกมิตฺวา วนฺทิตฺวา ตมตฺถํ อาโรเจสุํ. มหาสตฺโต
"มยฺหํ ครุธมฺเม กุกฺกุจฺจํ อตฺถิ, มาตา ปน เม สุรกฺขิตํ รกฺขติ, ตสฺสา สนฺติเก
คณฺหถา"ติ วตฺวา เตหิ "มหาราช กุกฺกุจฺจํ นาม ภิกฺขากามสฺส สลฺเลขวุตฺติโน
โหติ, เทถ โน"ติ ยาจิโต "ปาโณ น หนฺตพฺโพ, อทินฺนํ น อาทาตพฺพํ,
กาเมสุมิจฺฉาจาโร น จริตพฺโพ, มุสา น ภณิตพฺพํ, มชฺชํ น ปาตพฺพนฺ"ติ สุวณฺณปฏฺเฏ
ลิขาเปตฺวา "เอวํ สนฺเตปิ มาตุ สนฺติเก คณฺหถา"ติ อาห.
      ทูตา ราชานํ วนฺทิตฺวา ตสฺสา สนฺติกํ คนฺตฺวา "เทวิ ตุเมฺห กิร ครุธมฺมํ
รกฺขถ, ตํ โน เทถา"ติ วทึสุ. โพธิสตฺตสฺส มาตาปิ ตเถว อตฺตโน กุกฺกุจฺจสฺส
อตฺถิภาวํ วตฺวาว เตหิ ยาจิตา อทาสิ. ตถา มเหสีอาทโยปิ. เต สพฺเพสมฺปิ
สนฺติเก สุวณฺณปฏฺเฏ ครุธมฺเม ลิขาเปตฺวา ทนฺตปุรํ คนฺตฺวา กลิงฺครญฺโญ
ทตฺวา ตํ ปวตฺตึ อาโรเจสุํ. โสปิ ราชา ตสฺมึ ธมฺเม วตฺตมาโน ปญฺจ สีลานิ
ปูเรสิ. ตโต สกลกลิงฺครฏฺเฐ เทโว วสฺสิ. ตีณิ ภยานิ วูปสนฺตานิ. รฏฺฐํ เขมํ
สุภิกฺขํ อโหสิ. โพธิสตฺโต ยาวชีวํ ทานาทีนิ ปุญฺญานิ กตฺวา สปริโส สคฺคปุรํ
ปูเรสิ. ตทา คณิกาทโย อุปฺปลวณฺณาทโย อเหสุํ. วุตฺตเญฺหตํ:-
            "คณิกา อุปฺปลวณฺณา      ปุณฺโณ โทวาริโก ตทา
            รชฺชุคฺคาโห จ กจฺจาโน   โทณมาปโก จ โกลิโต.
            สาริปุตฺโต ตทา เสฏฺฐี    อนุรุทฺโธ จ สารถิ
            พฺราหฺมโณ กสฺสโป เถโร  อุปราชานนฺทปณฺฑิโต.
            มเหสี ราหุลมาตา       มายาเทวี ชเนตฺติกา
            กุรุราชา โพธิสตฺโต      เอวํ ธาเรถ ชาตกนฺ"ติ. ๑-
      อิธาปิ เนกฺขมฺมปารมิอาทโย เสสธมฺมา จ วุตฺตนเยเนว นิทฺธาเรตพฺพาติ. ๒-
                      กุรุราชจริยาวณฺณนา นิฏฺฐิตา.
                          -------------

             อรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย เล่มที่ ๕๒ หน้า ๔๓-๔๙.
http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_th.php?B=52&A=917&modeTY=2
             The Pali Atthakatha in Roman :-
http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_rm.php?B=52&A=917&modeTY=2
             อ่านอรรถกถาแปลไทย :-
http://84000.org/tipitaka/attha/attha.php?b=33&i=211
             เนื้อความพระไตรปิฎกฉบับหลวง :-
http://84000.org/tipitaka/read/r.php?B=33&A=8682
             พระไตรปิฎกฉบับบาลีอักษรไทย :-
http://84000.org/tipitaka/read/pali_read.php?B=33&A=11390
             The Pali Tipitaka in Roman Character :-
http://84000.org/tipitaka/read/roman_read.php?B=33&A=11390
             สารบัญพระไตรปิฎกเล่มที่ ๓๓
http://84000.org/tipitaka/read/?index_33