อรรถกถาเล่มที่ ๕๒ ภาษาบาลีอักษรไทย
 จริยา.อ. (ปรมตฺถที.)

                      ๖.  รุรุมิคราชจริยาวณฺณนา
        [๔๘] ปุนาปรํ ยทา โหมิ       สุตตฺตกนกสนฺนิโภ
             มิคราชา รุรุ นาม       ปรมสีลสมาหิโตติ.
     #[๔๘]  ฉฏฺเ สุตตฺตกนกสนฺนิโภติ ยถา สุฏฺุ อปคตสพฺพกาฬโก โหติ, เอวํ
อคฺคิมฺหิ ปกฺขิปิตฺวา สุตตฺตกนกสนฺนิโภ. มิคราชา รุรุ นามาติ ชาติสิทฺเธน นาเมน
รุรุ นาม มิคราชา, ชาติโต รุรุ, มิคานญฺจ ราชาติ อตฺโถ. ปรมสีลสมาหิโตติ
อุตฺตมสีลสมาหิโต, วิสุทฺธสีโล เจว สมาหิตจิตฺโต จ, วิสุทฺธสีเล วา สมฺมา
อาหิตจิตฺโตติ เอวเมตฺถ อตฺโถ เวทิตพฺโพ.
      ตทา โพธิสตฺโต รุรุมิคโยนิยํ นิพฺพตฺติ, ตสฺส สรีรจฺฉวิ สุฏฺุ ตาเปตฺวา
มชฺชิตกญฺจนปฏฺฏวณฺโณ อโหสิ หตฺถปาทา สาขารสปริกมฺมกตา วิย นงฺคุฏฺ
จมรีนงฺคุฏฺ วิย สิงฺคานิ รชตทามวณฺณานิ อกฺขีนิ สุมชฺชิตมณิคุฬิกา วิย มุขํ
โอทหิตฺวา ๑- ปิตรตฺตกมฺพลเคณฺฑุกา วิย. โส ชนสํสคฺคํ ปหาย วิเวกวาสํ วสิตุกาโม
ปริวารํ ฉฑฺเฑตฺวา เอกโกว คงฺคานิวตฺตเน รมณีเย สาลมิสฺสเก สุปุปฺผิตปวเน วสติ.
เตน วุตฺตํ:-
        [๔๙] "รมฺเม ปเทเส รมณีเย   วิวิตฺเต อมนุสฺสเก
             ตตฺถ วาสํ อุปคญฺฉึ       คงฺคากูเล มโนรเม"ติ.
     #[๔๙]  ตตฺถ รมฺเม ปเทเสติ มุตฺตาตลสทิสวาลุกาจุณฺณปณฺฑเรหิ ภูมิภาเคหิ
สินิทฺธหริตติณสญฺจริเตหิ วนตฺถเลหิ มณิกฺขนฺธนิมฺมลสลิเลหิ ชลาสเยหิ จ
สมนฺนาคตตฺตา เยภุยฺเยน จ อินฺทโคปกวณฺณาย รตฺตาย สุขสมฺผสฺสาย ติณชาติยา
สญฺฉนฺนตฺตา รมฺเม อรญฺปฺปเทเส. รมณีเยติ ปุปฺผผลปลฺลวาลงฺกตวิปุลสาขาวินทฺเธหิ
@เชิงอรรถ: ๑ สี. โอลมฺเพตฺวา
วนคหเนหิ อุปโสภิตตฺตา ตตฺถ ปวิฏฺสฺส ชนสฺส รติชนนฏฺเน รมณีเย. วุตฺตมฺปิ
เจตํ รุรุมิคราชชาตเก:-
             "เอตสฺมึ วนสณฺฑสฺมึ      อมฺพา สาลา จ ปุปฺผิตา
             อินฺทโคปกสญฺฉนฺนา       เอตฺเถโส ติฏฺเต มิโค"ติ. ๑-
      วิวิตฺเตติ ชนวาสวิรเหน สุญฺเ. อมนุสฺสเกติ สญฺจรณมนุสฺสานมฺปิ ตตฺถ
อภาเวน มนุสฺสรหิเต. มโนรเมติ ยถาวุตฺตคุณสมฺปตฺติยา วิเสสโต ปวิเวกกามานํ มโน
รเมตีติ มโนรเม.
      [๕๐]  อถ อุปริคงฺคายาติ เอตฺถ อถาติ อธิกาเร นิปาโต, เตน มยิ ตตฺถ
ตถา วสนฺเต อิทํ อธิการนฺตรํ อุปฺปนฺนนฺติ ทีเปติ. อุปริคงฺคายาติ คงฺคาย
นทิยา อุปริโสเต. ธนิเกหิ ปริปีฬิโตติ อิณํ คเหตฺวา ตํ ทาตุํ อสกฺโกนฺโต
อิณายิเกหิ โพธิยมาโน.
      เอโก กิร พาราณสิเสฏฺิ ๒- อตฺตโน ปุตฺตํ "อยํ สิปฺปํ อุคฺคณฺหนฺโต
กิลมิสฺสตี"ติ กิญฺจิ สิปฺปํ น อุคฺคณฺหาเปสิ. คีตวาทิตนจฺจขาทนโภชนโต อุทฺธํ น
กิญฺจิ อญฺาสิ. ตํ วยปฺปตฺตํ ปติรูเปน ทาเรน สํโยเชตฺวา มนํ นิยฺยาเตตฺวา
มาตาปิตโร กาลมกํสุ. โส เตสํ อจฺจเยน อิตฺถิธุตฺตสุราธุตฺตาทิปริวุโต
นานาพฺยสนมุเขหิ สพฺพํ ธนํ วิทฺธํเสตฺวา ตตฺถ ตตฺถ อิณํ อาทาย ตมฺปิ ทาตุํ
อสกฺโกนฺโต ธนิเกหิ โจทิยมาโน "กึ มยฺหํ ชีวิเตน, เตเนวมฺหิ อตฺตภาเวน อญฺโ วิย
ชาโต, มรณํ เม เสยฺโย"ติ จินฺเตตฺวา อิณายิเก อาห "ตุมฺหากํ อิณปณฺณานิ คเหตฺวา
อาคจฺฉถ, คงฺคาตีเร เม นิหิตํ กุลสนฺตกํ ธนํ อตฺถิ, ตํ โว ทสฺสามี"ติ. เต เตน
สทฺธึ อคมํสุ. โส "อิธ ธนํ, เอตฺถ ธนนฺ"ติ นิธิฏฺานํ อาจิกฺขนฺโต วิย "เอวํ
เม อิณโมกฺโข ภวิสฺสตี"ติ ปลายิตฺวา คงฺคายํ ปติ. โส จณฺฑโสเตน วุยฺหนฺโต
การุญฺรวํ รวิ. เตน วุตฺตํ:-
@เชิงอรรถ: ๑ ขุ.ชา. ๒๗/๑๑๙/๒๘๕  ๒ ม. พาราณสีเสฏฺิพฺราหฺมโณ
       #[๕๐] "อถ อุปริ คงฺคาย       ธนิเกหิ ปริปีฬิโต
             ปุริโส คงฺคาย ปตติ      ชีวามิ วา มรามิ วา.
        [๕๑] รตฺตินฺทิวํ โส คงฺคาย     วุยฺหมาโน มโหทเก
             รวนฺโต กรุณํ รวํ        มชฺเฌ คงฺคาย คจฺฉตี"ติ.
      ตตฺถ ชีวามิ วา มรามิ วาติ อิมสฺมึ คงฺคาโสเต ปติโต ชีวามิ วา มรามิ วา,
ชีวิตํ วา เม เอตฺถ โหตุ มรณํ วา, อุภยถาปิ อิณายิกปีฬา น โหตีติ อธิปฺปาโย.
     #[๕๑]  มชฺเฌ คงฺคาย คจฺฉตีติ โส ปุริโส รตฺตินฺทิวํ คงฺคาย วุยฺหมาโน
ชีวิตเปมสฺส ๑- วิชฺชมานตฺตา มรณํ อปฺปมตฺโต มรณภยตชฺชิโต หุตฺวา กรุณํ รวํ
รวนฺโต คงฺคาย มชฺเฌ มโหทเกน คจฺฉติ.
      [๕๒]  อถ มหาปุริโส อฑฺฒรตฺตสมเย ตสฺส ตํ กรุณํ ปริเทวนฺตสฺส ปริเทวิตสทฺทํ
สุตฺวา "มนุสฺสสทฺโท สูยติ, มา มยิ อิธ ธรนฺเต มรตุ, ชีวิตมสฺส ทสฺสามี"ติ
จินฺเตตฺวา สยนคุมฺพา วุฏฺาย นทีตีรํ คนฺตฺวา "อมฺโภ ปุริส มา ภายิ, ชีวิตํ เต
ทสฺสามี"ติ วตฺวา อสฺสาเสตฺวา โสตํ ฉินฺทนฺโต คนฺตฺวา ตํ ปิฏฺิยํ อาโรเปตฺวา
ตีรํ ปาเปตฺวา อตฺตโน วสนฏฺานํ เนตฺวา ปริสฺสมํ วิโนเทตฺวา ผลาผลานิ ทตฺวา
ทฺวีหตีหจฺจเยน ตํ อาห "อมฺโภ ปุริส อหํ ตํ พาราณสิคามิมคฺคํ ปาเปสฺสามิ, ตฺวํ
`อสุกฏฺาเน นาม กญฺจนมิโค วสตี'ติ มา กสฺสจิ อาโรเจหี"ติ. โส "สาธุ สามี"ติ
สมฺปฏิจฺฉิ. มหาสตฺโต ตํ อตฺตโน ปิฏฺึ อาโรเปตฺวา พาราณสิมคฺเค โอตาเรตฺวา
นิวตฺติ. เตน วุตฺตํ:-
       #[๕๒] ตสฺสาหํ สทฺทํ สุตฺวาน     กรุณํ ปริเทวโต
             คงฺคาย ตีเร ตฺวาน     อปุจฺฉึ โกสิ ตฺวํ นโร.
@เชิงอรรถ: ๑ สี.,ม. ชีวิตคเวสสฺส
        [๕๓] โส เม ปุฏฺโ พฺยากาสิ   อตฺตโน กรณํ ตทา
             ธนิเกหิ ภีโต ตสิโต      ปกฺขนฺโตหํ มหานทึ.
        [๕๔] ตสฺส กตฺวาน การุญฺ     จชิตฺวา มม ชีวิตํ
             ปวิสิตฺวา นีหรึ ตสฺส      อนฺธการมฺหิ รตฺติยา.
        [๕๕] อสฺสตฺถกาลมญฺาย       ตสฺสาหํ อิทมพฺรวึ
             เอกํ ตํ วรํ ยาจามิ      มา มํ กสฺสจิ ปาวทา"ติ.
      ตตฺถ โกสิ ตฺวํ นโรติ ตฺวํ โก มนุสฺโส อสิ, กุโต อิธ วุยฺหมาโน อาคโตสีติ
อตฺโถ.
     #[๕๓]  อตฺตโน กรณนฺติ อตฺตโน กิริยํ. ธนิเกหิ ภีโตติ อิณายิเกหิ อุพฺพิคฺโค.
ตสิโตติ อุตฺรโสฺต.
     #[๕๔]  ตสฺส กตฺวาน การุญฺ, จชิตฺวา มม ชีวิตนฺติ การุญฺ กตฺวา
มหากรุณาย สมุสฺสาหิโต มม ชีวิตํ ตสฺส ปุริสสฺส ปริจฺจชิตฺวา. ปวิสิตฺวา นีหรึ
ตสฺสาติ นทึ ปวิสิตฺวา โสตํ ฉินฺทนฺโต อุชุกเมว คนฺตฺวา มม ปิฏฺึ อาโรเปตฺวา ตโต
ตํ นีหรึ. ตสฺสาติ อุปโยคตฺเถ สามิวจนํ. "ตตฺถา"ติปิ ปาฬิ, ตตฺถ นทิยนฺติ อตฺโถ.
อนฺธการมฺหิ รตฺติยาติ รตฺติยา อนฺธการสมเย, กาฬปกฺขรตฺติยนฺติ อตฺโถ.
     #[๕๕]  อสฺสตฺถกาลมญฺายาติ ปริสฺสมํ อปเนตฺวา ผลาผลานิ ทตฺวา
ทฺวีหตีหจฺจเยน กิลมถสฺส วิคตกาลํ ชานิตฺวา. เอกํ ตํ วรํ ยาจามีติ อหํ ตํ เอกํ
วรํ ยาจามิ, มยฺหํ เอกํ วรํ เทหีติ อตฺโถ. กึ ตํ วรนฺติ เจ? อาห:- มา มํ กสฺสจิ
ปาวทาติ "อสุกฏฺาเน สุวณฺณมิโค วสตี"ติ กสฺสจิ รญฺโ วา ราชมหามตฺตสฺส วา
มํ มา ปาวท.
      อถ ตสฺมึ ปุริเส พาราณสึ ปวิฏฺทิวเสเยว โส ราชา "อหํ เทว สุวณฺณวณฺณํ
มิคํ มยฺหํ ธมฺมํ เทเสนฺตํ สุปิเนน อทฺทสํ. อหํ หิ สจฺจสุปินา, อทฺธา โส
วิชฺชติ, ตสฺมา กญฺจนมิคสฺส ธมฺมํ โสตุกามา ลภิสฺสามิ เจ ชีวิสฺสามิ, โน เจ เม
ชีวิตํ นตฺถี"ติ
อคฺคมเหสิยา วุตฺโต ตํ อสฺสาเสตฺวา "สเจ มนุสฺสโลเก อตฺถิ, ลภิสฺสสี"ติ วตฺวา
พฺราหฺมเณ ปกฺโกสาเปตฺวา "สุวณฺณมิคา นาม โหนฺตี"ติ ปุจฺฉิตฺวา "อาม เทว
โหนฺตี"ติ สุตฺวา สหสฺสตฺถวิกํ สุวณฺณจงฺโกฏเก เปตฺวา ตํ หตฺถิกฺขนฺธํ
อาโรเปตฺวา นคเร เภรึ จราเปสิ "โย สุวณฺณมิคํ อาจิกฺขิสฺสติ, ตสฺส หตฺถินา สทฺธึ
อิมํ ทสฺสามี"ติ. ตโต อุตฺตริมฺปิ ทาตุกาโม หุตฺวา:-
             "ตสฺส คามวรํ ทมฺมิ      นาริโย จ อลงฺกตา
             โย ๑- เมตํ มิคมกฺขาติ   มิคานํ มิคมุตฺตมนฺ"ติ ๒-
คามํ สุวณฺณปฏฺเฏ ลิขาเปตฺวา สกลนคเร วาจาเปสิ. อถ โส เสฏฺิปุตฺโต ตํ คาถํ
สุตฺวา ราชปุริสานํ สนฺติกํ คนฺตฺวา "รญฺโ เอวรูปํ มิคํ อาจิกฺขิสฺสามิ, มํ
ราชานํ ทสฺเสถา"ติ อาห. ราชปุริสา ตํ รญฺโ สนฺติกํ เนตฺวา ตมตฺถํ อาโรเจสุํ. ราชา
"สจฺจํ โภ อทฺทสา"ติ ปุจฺฉิ. โส "สจฺจํ เทว มยา สทฺธึ อาคจฺฉตุ, อหํ ตํ
ทสฺเสสฺสามี"ติ อาห. ราชา ตเมว ปุริสํ มคฺคเทสกํ กตฺวา มหนฺเตน ปริวาเรน ตํ านํ
คนฺตฺวา เตน มิตฺตทุพฺภินา ปุริเสน ทสฺสิตํ ปเทสํ อาวุธหตฺเถ ปุริเส สมนฺตโตว
ปริวาเรตฺวา "อุกฺกุฏฺึ กโรถา"ติ วตฺวา สยํ กติปเยหิ ชเนหิ สทฺธึ เอกมนฺเต
อฏฺาสิ. โสปิ ปุริโส อวิทูเร อฏฺาสิ. มหาสตฺโต สทฺทํ สุตฺวา "มหโต พลกายสฺส
สทฺโท, อทฺธา ตมฺหา เม ปุริสา ภเยน อุปฺปนฺเนน ภวิตพฺพนฺ"ติ ตฺวา อุฏฺาย
สกลปริสํ โอโลเกตฺวา "รญฺโ ิตฏฺาเนเยว เม โสตฺถิ ภวิสฺสตี"ติ ราชาภิมุโข
ปายาสิ. ราชา ตํ อาคจฺฉนฺตํ ทิสฺวา "นาคพโล อวตฺถรนฺโต อาคจฺเฉยฺยา"ติ สรํ
สนฺนยฺหิตฺวา "อิมํ มิคํ สนฺตาเสตฺวา สเจ ปลายติ, วิชฺฌิตฺวา ทุพฺพลํ กตฺวา
คณฺหิสฺสามี"ติ โพธิสตฺตาภิมุโข อโหสิ. มหาสตฺโต:-
             "อาคเมหิ มหาราช      มา มํ วิชฺฌิ รเถสภ
             โก นุ เม อิทมกฺขาสิ     เอตฺเถโส ติฏฺเต มิโค"ติ ๓-
@เชิงอรรถ: ๑ สี.,ม.,ก. โก  ๒ ขุ.ชา. ๒๗/๑๑๗/๒๘๔  ๓ ขุ.ชา. ๒๗/๑๒๑/๒๘๕
คาถํ อภาสิ. ราชา ตสฺส มธุรกถาย พชฺฌิตฺวา สรํ ปฏิสํหริตฺวา คารเวน อฏฺาสิ.
มหาสตฺโตปิ ราชานํ อุปสงฺกมิตฺวา มธุรปฏิสนฺถารํ อกาสิ. มหาชโนปิ สพฺพาวุธานิ
อปเนตฺวา อาคนฺตฺวา ราชานํ ปริวาเรสิ. เตน วุตฺตํ:-
        [๕๖] "นครํ คนฺตฺวาน อาจิกฺขิ   ปุจฺฉิโต ธนเหตุโก
             ราชานํ โส คเหตฺวาน    อุปคญฺฉิ มมนฺติกนฺ"ติ.
      ตสฺสตฺโถ:- โย มิตฺตทุพฺภี ปาปปุริโส ชีวิตํ ปริจฺจชิตฺวา ตถา มยา ปาณสํสยโต
โมจิโต พาราณสินครํ คนฺตฺวา อตฺตนา ลทฺธพฺพธนนิมิตฺตํ รญฺโ มํ อาจิกฺขิ,
อาจิกฺขิตฺวา โส รญฺโ คาหาเปตุํ มคฺคเทสโก หุตฺวา ราชานํ คเหตฺวา มม
สนฺติกมุปาคมีติ.
      มหาสตฺโต สุวณฺณกิงฺกิณิกํ จาเลนฺโต วิย มธุรสฺสเรน ราชานํ ปุน ปุจฺฉิ "โก
นุ เต อิทมกฺขาสิ, เอตฺเถโส ติฏฺเต มิโค"ติ. ตสฺมึ ขเณ โส ปาปปุริโส โถกํ
ปฏิกฺกมิตฺวา โสตปเถ อฏฺาสิ. ราชา "อิมินา เม ตฺวํ ทสฺสิโต"ติ ตํ ปุริสํ
นิทฺทิสิ. ตโต โพธิสตฺโต:-
             "สจฺจํ กิเรว มาหํสุ      นรา เอกจฺจิยา อิธ
             กฏฺ นิปฺลวิตํ เสยฺโย     น เตฺวเวกจฺจิโย นโร"ติ ๑-
คาถมาห. ตํ สุตฺวา ราชา สํเวคชาโต:-
                   "กึ นุ รุรุ ครหสิ มิคานํ
                   กึ ปกฺขีนํ กึ ปน มานุสานํ
                   ภยํ หิ มํ วินฺทตินปฺปรูปํ
                   สุตฺวาน ตํ มานุสึ ภาสมานนฺ"ติ ๑-
คาถมาห. ตโต มหาปุริโส "มหาราช น มิคํ น ปกฺขึ ครหามิ, มนุสฺสํ ปน
ครหามี"ติ ทสฺเสนฺโต:-
@เชิงอรรถ: ๑ ขุ.ชา. ๒๗/๑๒๓-๔/๒๘๕
                   "ยมุทฺธรึ วาหเน วุยฺหมานํ
                   มโหทเก สลิเล สีฆโสเต
                   ตโตนิทานํ ภยมาคตํ มม
                   ทุกฺโข หเว ราช อสพฺภิสงฺคโม"ติ ๑-
อาห.
      ตตฺถ นิปฺลวิตนฺติ อุทฺธริตํ. เอกจฺจิโยติ เอกจฺโจ มิตฺตทุพฺภี ปาปปุริโส
อุทเก ปตนฺโตปิ ๒- อุตฺตาริโต นเตฺวว เสยฺโย. กฏฺ หิ นานปฺปกาเรน อุปการาย
สํวตฺตติ, มิตฺตทุพฺภี ปน วินาสาย, ตสฺมา ตโต กฏฺเมว วรตรนฺติ. มิคานนฺติ
รุรุมิคราช มิคานํ กึ อญฺตรํ ครหสิ, อุทาหุ ปกฺขีนํ มนุสฺสานนฺติ ปุจฺฉติ. ภยํ
หิ มํ วินฺทตินปฺปรูปนฺติ มหนฺตํ ภยํ มํ ปฏิลภติ, อตฺตโน สนฺตกํ วิย กโรตีติ
อตฺโถ.
      วาหเนติ ปติตปติเต วหิตุํ สมตฺเถ คงฺคาวเห. มโหทเก สลิเลติ มโหทกีภูเต
สลิเล. อุภเยนาปิ คงฺคาวหสฺส พหูทกตํ ทสฺเสติ. ตโตนิทานนฺติ มหาราช โย มยฺหํ ตยา
ทสฺสิโต ปุริโส, เอโส มยา คงฺคาย ๓- วุยฺหมาโน อฑฺฒรตฺตสมเย กรุณํ ปริเทวนฺโต
ตโต อุตฺตาริโต, ตโตนิทานํ อิทํ มยฺหํ ภยมาคตํ, อสปฺปุริเสหิ สมาคโม นาม
ทุกฺโขติ.
      ตํ สุตฺวา ราชา ตสฺส กุชฺฌิตฺวา "เอวํ พหูปการสฺส นาม คุณํ น ชานาติ,
ทุกฺขํ อุปฺปาเทติ, วิชฺฌิตฺวา นํ ชีวิตกฺขยํ ปาเปสฺสามี"ติ สรํ สนฺนยฺหิ. เตน
วุตฺตํ:-
        [๕๗] "ยาวตา กรณํ สพฺพํ      รญฺโ อาโรจิตํ มยา
             ราชา สุตฺวาน วจนํ      อุสุํ ตสฺส ปกปฺปยิ
             อิเธว ฆาตยิสฺสามิ       มิตฺตทุพฺภึ อนริยนฺ"ติ.
     #[๕๗]  ตตฺถ ยาวตา กรณนฺติ ยํ ตสฺส มยา กตํ อุปการกรณํ, ตํ สพฺพํ.
ปกปฺปยีติ สนฺนยฺหิ. มิตฺตทุพฺภินฺติ อตฺตโน มิตฺเตสุ อุปการีสุ ทุพฺภนสีลํ.
@เชิงอรรถ: ๑ ขุ.ชา. ๒๗/๑๒๕/๒๘๕  ๒ สี.,ม. มรนฺโตปิ  ๓ สี. คงฺคาวเห
      ตโต มหาสตฺโต "เอส พาโล มํ นิสฺสาย มา นสฺสี"ติ จินฺเตตฺวา "มหาราช วโธ
นาเมส พาลสฺส วา ปณฺฑิตสฺส วา น สาธูหิ ปสํสิโต, อญฺทตฺถุ ครหิโต เอว, ตสฺมา
มา อิมํ ฆาเตหิ, อยํ ยถารุจิ คจฺฉตุ, ยญฺเจว ตสฺส `ทสฺสามี'ติ ตยา ปฏิญฺาตํ,
ตมฺปิ อหาเปตฺวาว เทหี"ติ อาห. "อหญฺจ เต ยํ อิจฺฉิตํ, ตํ กริสฺสามิ, อตฺตานํ
ตุยฺหํ ทมฺมี"ติ อาห. เตน วุตฺตํ:-
        [๕๘] "ตมหํ อนุรกฺขนฺโต       นิมฺมินึ มม อตฺตนา
             ติฏฺเตโส มหาราช      กามกาโร ภวามิ เต"ติ.
     #[๕๘]  ตตฺถ นิมฺมินินฺติ ตํ มิตฺตทุพฺภึ ปาปปุคฺคลํ อนุรกฺขนฺโต มม อตฺตโน
อตฺตภาเวน ตํ ปริวตฺเตสึ, อตฺตานํ รญฺโ นิยฺยาเตตฺวา ราชหตฺถโต ปตฺตํ ตสฺส มรณํ
นิวาเรสินฺติ อตฺโถ. ติฏฺเตโสติอาทิ วินิมยาการทสฺสนํ.
      [๕๙]  อิทานิ ยทตฺถํ โส อตฺตวินิมโย กโต, ตํ ทสฺเสตุํ โอสานคาถมาห.
ตสฺสตฺโถ:- ตทา มํ นิสฺสาย ตํ มิตฺตทุพฺภึ ปุริสํ ตสฺมึ รญฺเ ชีวิตา
โวโรเปตุกาเม อหํ อตฺตานํ รญฺโ ปริจฺจชนฺโต มม สีลเมว อนุรกฺขึ, ชีวิตํ ปน
นารกฺขึ. ยํ ปนาหเมว อตฺตโน ชีวิตนิรเปกฺขํ สีลวา อาสึ, ตํ สมฺมาสมฺโพธิยา เอว
การณาติ.
      อถ ราชา โพธิสตฺเตน อตฺตโน ชีวิตํ ปริจฺจชิตฺวา ตสฺส ปุริสสฺส มรเณ
นิวาเรนฺเต ตุฏฺมานโส "คจฺฉ โภ มิคราชสฺส อนุคฺคเหน มม หตฺถโต มรณา มุตฺโต"ติ
วตฺวา ยถาปฏิญฺาย ตญฺจสฺส ธนํ ทาเปสิ. มหาสตฺตสฺส ยถารุจิยาว ๑- อนุชานิตฺวา
ตํ นครํ เนตฺวา นครญฺจ โพธิสตฺตญฺจ อลงฺการาเปตฺวา เทวิยา ธมฺมํ เทสาเปสิ.
มหาสตฺโต เทวึ อาทึ กตฺวา รญฺโ จ ราชปริสาย จ มธุราย มนุสฺสภาสาย ธมฺมํ
เทเสตฺวา ราชานํ ทสหิ ราชธมฺเมหิ โอวทิตฺวา มหาชนํ อนุสาสิตฺวา อรญฺ ปวิสิตฺวา
@เชิงอรรถ: ๑ สี. ยถารุจิยา วรํ
มิคคณปริวุโต วาสํ กปฺเปสิ. ราชาปิ มหาสตฺตสฺส โอวาเท ตฺวา สพฺพสตฺตานํ อภยํ
ทตฺวา ทานาทีนิ ปุญฺานิ กตฺวา สุคติปรายโน อโหสิ. ตทา เสฏฺิปุตฺโต เทวทตฺโต
อโหสิ, ราชา อานนฺโท, รุรุมิคราชา โลกนาโถ.
      ตสฺส อิธาปิ เหฏฺา วุตฺตนเยเนว ยถารหํ เสสปารมิโย นิทฺธาเรตพฺพา. ตถา
อิธาปิ ปวิเวการามตาย ชนสํสคฺคํ อนิจฺฉโต ยูถํ ปหาย เอกกวิหาโร, อฑฺฒรตฺตสมเย
นทิยา วุยฺหมานสฺส กรุณํ ปริเทวนฺตสฺส ปุริสสฺส อฏฺฏสฺสรํ สุตฺวา สยิตฏฺานโต
วุฏฺาย นทีตีรํ คนฺตฺวา มหาคงฺคาย มหติ อุทโกเฆ วตฺตมาเน อตฺตโน ชีวิตํ
ปริจฺจชิตฺวา โอตริตฺวา โสตํ ปจฺฉินฺทิตฺวา ตํ ปุริสํ อตฺตโน ปิฏฺิยํ อาโรเปตฺวา
ตีรํ ปาเปตฺวา สมสฺสาเสตฺวา ผลาผลาทีนิ ทตฺวา ปริสฺสมวิโนทนํ, ปุน ตํ อตฺตโน
ปิฏฺึ อาโรเปตฺวา อรญฺโต นีหริตฺวา มหามคฺเค โอตารณํ, สรํ สนฺนยฺหิตฺวา
วิชฺฌิสฺสามีติ อภิมุเข ิตสฺส รญฺโ นิพฺภเยน หุตฺวา ปฏิมุขเมว คนฺตฺวา ปมตรํ
มนุสฺสภาสาย อาลปิตฺวา มธุรปฏิสนฺถารกรณํ, มิตฺตทุพฺภี ปาปปุริสํ หนฺตุกามํ
ราชานํ ธมฺมกถํ กตฺวา ปุนปิ อตฺตโน ชีวิตํ ปริจฺจชิตฺวา มรณโต ปโมจนํ, ตสฺส จ
รญฺโ ยถาปฏิญฺ ธนทาปนํ, รญฺา อตฺตโน วเร ทียมาเน เตน สพฺพสตฺตานํ อภยทาปนํ,
ราชานญฺจ เทวิญฺจ ปมุขํ กตฺวา มหาชนสฺส ธมฺมํ เทเสตฺวา ทานาทีสุ ปุญฺเสุ เตสํ
ปติฏฺาปนํ, ลทฺธาภยานํ มิคานํ โอวาทํ ทตฺวา มนุสฺสานํ สสฺสขาทนโต นิวารณํ,
ปณฺณสญฺาย จ ตสฺส ยาวชฺชกาลา ถาวรกรณนฺติ เอวมาทโย มหาสตฺตสฺส คุณานุภาวา
วิภาเวตพฺพาติ.
                     รุรุมิคราชจริยาวณฺณนา นิฏฺิตา.
                           -----------

             อรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย เล่มที่ ๕๒ หน้า ๑๖๙-๑๗๗.
http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_th.php?B=52&A=3719&modeTY=1
             The Pali Atthakatha in Roman :-
http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_rm.php?B=52&A=3719&modeTY=1
             อ่านอรรถกถาแปลไทย :-
http://84000.org/tipitaka/attha/attha.php?b=33&i=224
             เนื้อความพระไตรปิฎกฉบับหลวง :-
http://84000.org/tipitaka/read/r.php?B=33&A=9051
             พระไตรปิฎกฉบับบาลีอักษรไทย :-
http://84000.org/tipitaka/read/pali_read.php?B=33&A=11805
             The Pali Tipitaka in Roman Character :-
http://84000.org/tipitaka/read/roman_read.php?B=33&A=11805
             สารบัญพระไตรปิฎกเล่มที่ ๓๓
http://84000.org/tipitaka/read/?index_33