อรรถกถาเล่มที่ ๕๑ ภาษาบาลีอักษรไทย
 พุทฺธ.อ. (มธุรตฺถ.)

                       ๑๘. สิทฺธตฺถพุทฺธวํสวณฺณนา
     ธมฺมทสฺสิมฺหิ ภควติ ปรินิพฺพุเต อนฺตรหิเต จสฺส สาสเน ตสฺมึ
กปฺเป อตีเต กปฺปสหสฺเส จ สตฺตสุ กปฺปสเตสุ จ ฉสุ กปฺเปสุ จ อติกฺกนฺเตสุ
อิโต จตุนวุติกปฺปมตฺถเก เอกสฺมึ กปฺเป เอโกว โลกตฺถจโร อธิคตปรมตฺโถ
สิทฺธตฺโถ นาม สตฺถา โลเก ปาตุรโหสิ. เตน วุตฺตํ:-
       [๑] "ธมฺมทสฺสิสฺส อปเรน       สิทฺธตฺโถ โลกนายโก
             นิหนิตฺวา ตมํ สพฺพํ        สูริโย อพฺภุคฺคโต ยถา"ติ.
     สิทฺธตฺโถ โพธิสตฺโตปิ ปารมิโย ปูเรตฺวา ตุสิตภวเน นิพฺพตฺติตฺวา
ตโต จวิตฺวา เวภารนคเร อุเทนสฺส นาม รญฺโญ อคฺคมเหสิยา สุผสฺสาย
นาม เทวิยา กุจฺฉิสฺมึ ปฏิสนฺธึ คเหตฺวา ทสนฺนํ มาสานํ อจฺจเยน วีริยุยฺยาเน
มาตุกุจฺฉิโต นิกฺขมิ. ชาเต ปน มหาปุริเส สพฺเพสํ อารทฺธกมฺมนฺตา จ
อิจฺฉิตา จ อตฺถา สิทฺธิมคมํสุ, ตสฺมา ปนสฺส ญาตกา "สิทฺธตฺโถ"ติ นามมกํสุ.
โส ทสวสฺสหสฺสานิ อคารมชฺเฌ วสิ. ตสฺส โกกาสุปฺปลปทุมนามกา ตโย
ปาสาทา อเหสุํ. โสมนสฺสาเทวิปฺปมุขานิ อฏฺฐจตฺตาลีส อิตฺถิสหสฺสานิ ปจฺจุปฏฺฐิตานิ
อเหสุํ.
     โส จตฺตาริ นิมิตฺตานิ ทิสฺวา โสมนสฺสาเทวิยา ปุตฺเต อนุปมกุมาเร
อุปฺปนฺเน อาสาฬฺหิปุณฺณมิยํ สุวณฺณสิวิกาย นิกฺขมิตฺวา วีริยุยฺยานํ คนฺตฺวา
ปพฺพชิ. ตํ โกฏิสตสหสฺสมนุสฺสา อนุปพฺพชึสุ. มหาปุริโส กิร เตหิ สทฺธึ
ทส มาเส ปธานจริยํ จริตฺวา วิสาขปุณฺณมายํ อสทิสพฺราหฺมณคาเม สุเนตฺตาย
นาม พฺราหฺมณกญฺญาย ทินฺนํ มธุปายาสํ ปริภุญฺชิตฺวา ทิวาวิหารํ วีตินาเมตฺวา
สายนฺหสมเย วรุเณน นาม ยวปาเลน ทินฺนา อฏฺฐ ติณมุฏฺฐิโย คเหตฺวา
กณิการโพธึ อุปคนฺตฺวา จตฺตาลีสหตฺถวิตฺถตํ ติณสนฺถรํ สนฺถริตฺวา ปลฺลงฺกํ
อาภุชิตฺวา สพฺพญฺญุตํ ปาปุณิตฺวา "อเนกชาติสํสารํ ฯเปฯ ตณฺหานํ
ขยมชฺฌคา"ติ อุทานํ อุทาเนตฺวา สตฺตสตฺตาหํ วีตินาเมตฺวา อตฺตนา
สห ปพฺพชิตานํ ภิกฺขูนํ โกฏิสตสหสฺสานํ จตุสจฺจปฏิเวธสมตฺถตํ ทิสฺวา
อนิลปเถน คนฺตฺวา คยามิคทาเย โอตริตฺวา เตสํ ธมฺมจกฺกํ ปวตฺเตสิ, ตทา
โกฏิสตสหสฺสานํ ปฐโม อภิสมโย อโหสิ. เตน วุตฺตํ:-
       [๒] "โสปิ ปตฺวาน สมฺโพธึ      สนฺตาเรนฺโต สเทวกํ
           อภิวสฺสิ ธมฺมเมเฆน        นิพฺพาเปนฺโต สเทวกํ.
       [๓] ตสฺสาปิ อตุลเตชสฺส        อเหสุํ อภิสมยา ตโย
           โกฏิสตสหสฺสานํ           ปฐมาภิสมโย อหู"ติ.
     ตตฺถ สเทวกนฺติ สเทวกํ โลกํ. ธมฺมเมเฆนาติ ธมฺมกถาเมฆวสฺเสน.
ปุน ภีมรถนคเร ภีมรเถน นาม รญฺญา นิมนฺติโต นครมชฺเฌ กเต สนฺถาคาเร
นิสินฺโน กรวีกรุตมญฺชุนา สวนสุเขน ปรมมธุเรน ปณฺฑิตชนหทยงฺคเมน
อมตาภิเสกสทิเสน พฺรหฺมสฺสเรน ทส ทิสา ปริปูเรนฺโต ธมฺมามตทุนฺทุภิมาหนิ,
ตทา นวุติโกฏีนํ ทุติโย อภิสมโย อโหสิ. เตน วุตฺตํ:-
       [๔] "ปุนาปรํ ภีมรเถ          ยทา อาหนิ ทุนฺทุภึ
           ตทา นวุติโกฏีนํ           ทุติยาภิสมโย อหู"ติ.
     ยทา ปน เวภารนคเร ญาติสมาคเม พุทฺธวํสํ เทเสนฺโต นวุติโกฏีนํ
ธมฺมจกฺขุํ อุปฺปาเทสิ, โส ตติโย อภิสมโย อโหสิ. เตน วุตฺตํ:-
       [๕] "ยทา พุทฺโธ ธมฺมํ เทเสสิ    เวภาเร โส นรุตฺตโม ๑-
            ตทา นวุติโกฏีนํ           ตติยาภิสมโย อหู"ติ.
     อมรรุจิรทสฺสเน ๒- อมรนคเร นาม สมฺพโล จ ๓- สุมิตฺโต จ เทฺว
ภาตโร รชฺชํ กาเรสุํ. อถ สิทฺธตฺโถ สตฺถา เตสํ ราชูนํ อุปนิสฺสยสมฺปตฺตึ
ทิสฺวา คคนตเลน คนฺตฺวา อมรนครมชฺเฌ โอตริตฺวา จกฺกาลงฺกตตเลหิ จรเณหิ
ปฐวิตลํ มทฺทนฺโต วิย ปทเจติยานิ ทสฺเสตฺวา อมรุยฺยานํ คนฺตฺวา ปรมรมณีเย
อตฺตโน กรุณาสีตเล สิลาตเล นิสีทิ. ตโต เทฺวปิ ภาติกราชาโน ทสพลสฺส
ปทเจติยานิ ทิสฺวา ปทานิ อนุคนฺตฺวา สิทฺธตฺถํ อธิคตปรมตฺถํ สตฺตารํ
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. ปุรุตฺตเม      ๒ สี.,อิ. รุจิรทสฺสโน      ๓ สี.,อิ. สมฺพหุโล จ
สพฺพโลกเนตารํ สปริวารํ อุปสงฺกมิตฺวา อภิวาเทตฺวา ภควนฺตํ ปริวาเรตฺวา
นิสีทึสุ. เตสํ ภควา อชฺฌาสยานุรูปํ ธมฺมํ เทเสสิ. ตสฺส เต ธมฺมกถํ
สุตฺวา สญฺชาตสทฺธา หุตฺวา สพฺเพว ปพฺพชิตฺวา อรหตฺตํ ปาปุณึสุ. เตสํ
โกฏิสตานํ ขีณาสวานํ มชฺเฌ ภควา ปาติโมกฺขํ อุทฺทิสิ, โส ปฐโม สนฺนิปาโต
อโหสิ. เวภารนคเร ญาติสมาคเม ปพฺพชิตานํ นวุติโกฏีนํ มชฺเฌ ปาติโมกฺขํ
อุทฺทิสิ, โส ทุติโย สนฺนิปาโต อโหสิ. สุทสฺสนวิหาเร สนฺนิปติตานํ อสีติโกฏีนํ
มชฺเฌ ปาติโมกฺขํ อุทฺทิสิ, โส ตติโย สนฺนิปาโต อโหสิ. เตน วุตฺตํ:-
       [๖] "สนฺนิปาตา ตโย อาสุํ      สิทฺธตฺถสฺส มเหสิโน ๑-
           ขีณาสวานํ วิมลานํ         สนฺตจิตฺตาน ตาทินํ.
       [๗] โกฏิสตานํ นวุตีนํ          อสีติยาปิ จ โกฏินํ
           เอเต อาสุํ ตโย ฐานา     วิมลานํ สมาคเม"ติ.
     ตตฺถ นวุตีนํ, อสีติยาปิ จ โกฏินนฺติ นวุตีนํ โกฏีนํ อสีติยาปิ จ
โกฏีนํ สนฺนิปาตา อเหสุนฺติ อตฺโถ. เอเต อาสุํ ตโย ฐานาติ เอตานิ ตีณิ
สนฺนิปาตฏฺฐานานิ อเหสุนฺติ อตฺโถ. "ฐานาเนตานิ ตีณิ อเหสุนฺ"ติปิ ปาโฐ.
     ตทา อมฺหากํ โพธิสตฺโต สุรเสนนคเร มงฺคโล นาม พฺราหฺมโณ หุตฺวา
เวทเวทงฺคานํ ปารํ คนฺตฺวา อเนกโกฏิสงฺขํ ธนสนฺนิจยํ ทีนานาถาทีนํ
ปริจฺจชิตฺวา วิเวการาโม หุตฺวา ตาปสปพฺพชฺชํ ปพฺพชิตฺวา ฌานาภิญฺญาโย
นิพฺพตฺเตตฺวา วิหรนฺโต "สิทฺธตฺโถ นาม พุทฺโธ โลเก อุปฺปนฺโน"ติ สุตฺวา
ตํ อุปสงฺกมิตฺวา วนฺทิตฺวา ตสฺส ธมฺมกถํ สุตฺวา ยาย ชมฺพุยา อยํ ชมฺพุทีโป
ปญฺญายติ, อิทฺธิยา ตํ ชมฺพุํ อุปสงฺกมิตฺวา ตโต ผลํ อาหริตฺวา นวุติโกฏิภิกฺขุ-
ปริวารํ สิทฺธตฺถํ สตฺถารํ สุรเสนวิหาเร นิสีทาเปตฺวา ชมฺพุผเลหิ สนฺตปฺเปสิ
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. ตสฺมิมฺปิ ทฺวิปตุตฺตเม
สมฺปวาเรสิ. อถ สตฺถา ตํ ผลํ ปริภุญฺชิตฺวา "อิโต จตุนวุติกปฺปมตฺถเก
โคตโม นาม พุทฺโธ ภวิสฺสตี"ติ พฺยากาสิ. เตน วุตฺตํ:-
       [๘] "อหนฺเตน สมเยน        มงฺคโล นาม ตาปโส
           อุคฺคเตโช ทุปฺปสโห       อภิญฺญาพลสมาหิโต.
       [๙] ชมฺพุโต ผลมาเนตฺวา      สิทฺธตฺถสฺส อทาสหํ
           ปฏิคฺคเหตฺวา สมฺพุทฺโธ     อิทํ วจนมพฺรวิ.
      [๑๐] ปสฺสถ อิมํ ตาปสํ         ชฏิลํ อุคฺคตาปนํ
           จตุนวุติโต กปฺเป         อยํ พุทฺโธ ภวิสฺสติ
           ๑- อหุ กปิลวฺหยา รมฺมา   นิกฺขมิตฺวา ตถาคโต. ๑-
      [๑๑] ปธานํ ปทหิตฺวาน ฯเปฯ    เหสฺสาม สมฺมุขา อิมํ.
      [๑๒] ตสฺสาปิ วจนํ สุตฺวา       ภิยฺโย จิตฺตํ ปสาทยึ
           อุตฺตรึ วตมธิฏฺฐาสึ        ทสปารมิปูริยา"ติ.
     ตตฺถ ทุปฺปสโหติ ทุราสโท. อยเมว วา ปาโฐ. ตสฺส ปน ภควโต
นครํ เวภารํ นาม อโหสิ. อุเทโน นาม ราชา ปิตา, ชยเสโนติปิ ตสฺเสว
นามํ, สุผสฺสา นาม มาตา, สมฺพโล จ สุมิตฺโต จ เทฺว อคฺคสาวกา, เรวโต
นามุปฏฺฐาโก, สีวลา จ สุรามา จ เทฺว อคฺคสาวิกา, กณิการรุกฺโข โพธิ,
สรีรํ สฏฺฐิหตฺถุพฺเพธํ อโหสิ. วสฺสสตสหสฺสํ อายุ, โสมนสฺสา นาม อคฺคมเหสี
อโหสิ, อนุปโม นาม ปุตฺโต, สุวณฺณสิวิกาย นิกฺขมิ, เตน วุตฺตํ:-
      [๑๓] "เวภารํ นาม นครํ        อุเทโน นาม ขตฺติโย
           สุผสฺสา นาม ชนิกา       สิทฺธตฺถสฺส มเหสิโน.
@เชิงอรรถ: ๑-๑ ฉ.ม. อิเม ปาฐา น ทิสฺสนฺติ
      [๑๘] สมฺพโล จ สุมิตฺโต จ      อเหสุํ อคฺคสาวกา
           เรวโต นามุปฏฺฐาโก      สิทฺธตฺถสฺส มเหสิโน.
      [๑๙] ลีวลา จ สุรามา จ       อเหสุํ อคฺคสาวิกา
           โพธิ ตสฺส ภควโต        กณิกาโรติ วุจฺจติ.
      [๒๑] โส พุทฺโธ สฏฺฐิรตนํ       อโหสิ นภมุคฺคโต
           กญฺจนคฺฆิยสงฺกาโส        ทสสหสฺสี วิโรจติ.
      [๒๒] โสปิ พุทฺโธ อสมสโม      อตุโล อปฺปฏิปุคฺคโล
           วสฺสสสตสหสฺสานิ         โลเก อฏฺฐาสิ จกฺขุมา.
      [๒๓] วิปุลปฺปภํ ทสฺสยิตฺวา       ปุปฺผาเปตฺวาน สาวเก
           วิลาเสตฺวา สมาปตฺยา ๑-  นิพฺพุโต โส สสาวโก"ติ.
     ตตฺถ สฏฺฐิรตนนฺติ สฏฺฐิรตนปฺปมาณํ นภํ อุคฺคโตติ อตฺโถ. กญฺจนคฺฆิยสงฺกาโสติ
นานารตนวิจิตฺตกนกมยอคฺฆิยสทิสทสฺสโนติ อตฺโถ. ทสสหสฺสี วิโรจตีติ
ทสสหสฺสิยํ วิโรจติ. วิปุลนฺติ อุฬารํ โอภาสํ. ปุปฺผาเปตฺวานาติ ฌานาภิญฺญา-
มคฺคผลสมาปตฺติปุปฺเผหิ ปุปฺผิเต ปรมโสภคฺคปฺปตฺเต กตฺวาติ อตฺโถ. วิลาเสตฺวาติ
วิลาสยิตฺวา กีฬิตฺวา, สมาปตฺยาติ โลกิยโลกุตฺตราหิ สมาปตฺตีหิ จ. นิพฺพุโตติ
อนุปาทาปรินิพฺพาเนน นิพฺพุโต.
     สิทฺธตฺโถ กิร สตฺถา กญฺจนเวฬุนคเร อโนมุยฺยาเยน ปรินิพฺพายิ.
ตตฺเถวสฺส รตนมยํ จตุโยชนุพฺเพธํ เจติยมกํสูติ. เสสคาถาสุ สพฺพตฺถ
ปากฏเมวาติ.
                     สิทฺธตฺถพุทฺธวํสวณฺณนา นิฏฺฐิตา.
                      นิฏฺฐิโต โสฬสโม พุทฺธวํโส.
                        ----------------
@เชิงอรรถ: ๑ ปาฬิ. วรสมาปตฺติยา

             อรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย เล่มที่ ๕๑ หน้า ๓๒๒-๓๒๗.
http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_th.php?B=51&A=7158&modeTY=2
             The Pali Atthakatha in Roman :-
http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_rm.php?B=51&A=7158&modeTY=2
             อ่านอรรถกถาแปลไทย :-
http://84000.org/tipitaka/attha/attha.php?b=33&i=197
             เนื้อความพระไตรปิฎกฉบับหลวง :-
http://84000.org/tipitaka/read/r.php?B=33&A=8045
             พระไตรปิฎกฉบับบาลีอักษรไทย :-
http://84000.org/tipitaka/read/pali_read.php?B=33&A=10362
             The Pali Tipitaka in Roman Character :-
http://84000.org/tipitaka/read/roman_read.php?B=33&A=10362
             สารบัญพระไตรปิฎกเล่มที่ ๓๓
http://84000.org/tipitaka/read/?index_33