อรรถกถาเล่มที่ ๕๑ ภาษาบาลีอักษรไทย
 พุทฺธ.อ. (มธุรตฺถ.)

                      ๑๗. ธมฺมทสฺสีพุทฺธวํสวณฺณนา
     อตฺถทสฺสิมฺหิ สมฺมาสมฺพุทฺเธ ปรินิพฺพุเต อนฺตรกปฺเป จ วีติวตฺเต
อปริมิตายุเกสุ สตฺเตสุ อนุปุพฺเพน ปริหายิตฺวา วสฺสสตสหสฺสายุเกสุ ชาเตสุ
ธมฺมทสฺสี นาม สตฺถา โลกาโลกกโร โลภาทิโลกมลวินยกโร โลเกกนายโก
โลเก อุทปาทิ. โสปิ ภควา ปารมิโย ปูเรตฺวา ตุสิตปุเร นิพฺพตฺติตฺวา ตโต
จวิตฺวา สรณนคเร สพฺพโลกสรณสฺส สรณสฺส นาม รญฺโ อคฺคมเหสิยา
สุนนฺทาย นาม เทวิยา กุจฺฉิสฺมึ ปฏิสนฺธึ อคฺคเหสิ. โส ทสนฺนํ มาสานํ
อจฺจเยน สรณุยฺยาเน มาตุกุจฺฉิโต ปาวุสฺสกาเล สลิลธรวิวรคโต ปุณฺณจนฺโท
วิย นิกฺขมิ. มหาปุริเส ปน มาตุกุจฺฉิโต นิกฺขนฺตมตฺเตเยว อธิกรณโวหาร-
สตฺถโปตฺถเกสุ อธมฺมิยา โวหารา สยเมว อนฺตรธายึสุ. ธมฺมิกโวหาราเยว
อฏฺสุ. เตนสฺส นามคฺคหณทิวเส "ธมฺมทสฺสี"ติ นามมกํสุ. โส
อฏฺวสฺสสหสฺสานิ อคารํ อชฺฌาวสิ. ตสฺส กิร อรชวิรชสุทสฺสนนามกา ตโย
ปาสาทา อเหสุํ. วิจิโกฬิเทวิปฺปมุขานํ อิตฺถีนํ วีสติสหสฺสาธิกํ สตสหสฺสํ
อโหสิ.
     โส จตฺตาริ นิมิตฺตานิ ทิสฺวา วิจิโกฬิเทวิยา ปุญฺวฑฺฒเน นาม
ปุตฺเต อุปฺปนฺเน เทวกุมาโร วิย อติวิย สุขุมาโล เทวสมฺปตฺติมิว
สมฺปตฺติมนุภวมาโน มชฺฌิมยาเม วุฏฺาย สิริสยเน นิสินฺโน นิทฺโทปคตานํ
อิตฺถีนํ วิปฺปการํ ทิสฺวา สญฺชาตสํเวโค มหาภินิกฺขมนาย จิตฺตํ อุปฺปาเทสิ.
จิตฺตุปฺปาทสมนนฺตรเมวสฺส สุทสฺสนปาสาโท คคนตลมพฺภุคฺคนฺตฺวา จตุรงฺคินิยา
เสนาย ปริวุโต ทุติโย ทิวสกโร วิย ทิพฺพวิมานํ วิย จ คนฺตฺวา
รตฺตกุรวกตรุโพธิสมีเปเยว โอตริตฺวา อฏฺาสิ. มหาปุริโส กิร พฺรหฺมุนา
อุปนีตานิ กาสายานิ คเหตฺวา ปพฺพชิตฺวา ปาสาทโต โอตริตฺวา อวิทูเร
อฏฺาสิ. ปาสาโท ปุน อากาเสน คนฺตฺวา โพธิรุกฺขํ อนฺโตกตฺวา ปวิยํ
ปติฏฺาสิ. อิตฺถิโยปิ สปริวารา ปาสาทโต โอตริตฺวา อฑฺฒคาวุตมตฺตํ คนฺตฺวา
อฏฺสุ. ตตฺถ อิตฺถิโย จ ตาสํ ปริจาริกา เจฏิกาโย จ เปตฺวา สพฺเพ มนุสฺสา
ตํ อนุปพฺพชึสุ. ภิกฺขูนํ โกฏิสตสหสฺสํ อโหสิ.
     อถ ธมฺมทสฺสี โพธิสตฺโต สตฺตาหํ ปธานจริยํ จริตฺวา วิจิโกฬิเทวิยา
ทินฺนํ มธุปายาสํ ปริภุญฺชิตฺวา พทรวเน ทิวาวิหารํ กตฺวา สายนฺหสมเย
สิริวฑฺฒเนน นาม ยวปาลเกน ทินฺนา อฏฺ ติณมุฏฺิโย คเหตฺวา
พิมฺพิชาลโพธึ อุปคนฺตฺวา เตปณฺณาสหตฺถวิตฺถตํ ติณสนฺถรํ สนฺถริตฺวา ตตฺถ
สพฺพญฺุตญฺาณํ ปฏิวิชฺฌิตฺวา "อเนกชาติสํสารํ ฯเปฯ ตณฺหานํ ขยมชฺฌคา"ติ
อุทานํ อุทาเนตฺวาว โพธิสมีเป สตฺตสตฺตาหํ วีตินาเมตฺวา กตพฺรหฺมายาจโน
อตฺตนา สทฺธึ ปพฺพชิตสฺส ภิกฺขูนํ โกฏิสตสหสฺสสฺส สทฺธมฺมปฺปฏิเวธสมตฺถตํ
ตฺวา อฏฺารสโยชนิกมคฺคํ เอกาเหเนว อิสิปตนํ คนฺตฺวา เตหิ ปริวุโต
ตตฺถ ธมฺมจกฺกํ ปวตฺเตสิ, ตทา โกฏิสตสหสฺสานํ ปมาภิสมโย อโหสิ. เตน
วุตฺตํ:-
       [๑] "ตตฺเถว มณฺฑกปฺปมฺหิ      ธมฺมทสฺสี มหายโส
           ตมนฺธการํ วิธมิตฺวา       อติโรจติ สเทวเก.
       [๒] ตสฺสาปิ อตุลเตชสฺส       ธมฺมจกฺกปฺปวตฺตเน
           โกฏิสตสหสฺสานํ          ปมาภิสมโย อหู"ติ.
     ตตฺถ ตมนฺธการนฺติ ตมสงฺขาตํ โมหนฺธการนฺติ อตฺโถ.
     ยทา ปน ตครนามเก นคเร สญฺชโย นาม ราชา กาเมสุ
อาทีนวํ เนกฺขมฺมํ เขมโต จ ทิสฺวา อิสิปพฺพชฺชํ ปพฺพชิ. ตํ นวุติโกฏิโย
อนุปพฺพชึสุ. เต สพฺเพเยว ปญฺจาภิญฺาอฏฺสมาปตฺติลาภิโน อเหสุํ. อถ
สตฺถา ธมฺมทสฺสี เตสํ อุปนิสฺสยสมฺปตฺตึ ทิสฺวา อากาเสน คนฺตฺวา
สญฺชยสฺส ตาปสสฺส อสฺสมปทํ คนฺตฺวา อากาเส ตฺวา เตสํ ตาปสานํ
อชฺฌาสยานุรูปํ ธมฺมํ เทเสตฺวา ธมฺมจกฺขุํ อุปฺปาเทสิ, โส ทุติโย อภิสมโย
อโหสิ. เตน วุตฺตํ:-
       [๓] "ยทา พุทฺโธ ธมฺมทสฺสี     วิเนสิ สญฺชยํ อิสึ
            ตทา นวุติโกฏีนํ         ทุติยาภิสมโย อหู"ติ.
     ยทา ปน สกฺโก เทวานมินฺโท ทสพลสฺส ธมฺมํ โสตุกาโม ตํ อุปสงฺกมิ,
ตทา อสีติยา โกฏีนํ ตติโย อภิสมโย อโหสิ. เตน วุตฺตํ:-
       [๔] "ยทา สกฺโก อุปคญฺฉิ      สปริโส วินายกํ
             ตทา อสีติโกฏีนํ         ตติยาภิสมโย อหู"ติ.
     ยทา ปน สรณนคเร เวมาติกภาติกํ ปทุมกุมารํ ผุสฺสเทวกุมารญฺจ
สปริวาเร ปพฺพาเชสิ, ตสฺมึ อนฺโตวสฺเส ปพฺพชิตานํ ภิกฺขูนํ โกฏิสตสหสฺสานํ ๑-
มชฺเฌ วิสุทฺธิปวารณํ ปวาเรสิ, โส ปโม สนฺนิปาโต อโหสิ. ปุน ภควโต
เทวโลกโต โอโรหเณ สตโกฏีนํ ทุติโย สนฺนิปาโต อโหสิ. ยทา ปน
สุทสฺสนาราเม เตรสนฺนํ ธุตคุณานํ คุเณ อานิสํเส ปกาเสตฺวา หาริตํ นาม
มหาสาวกํ เอตทคฺเค เปสิ, ตทา อสีติยา โกฏีนํ มชฺเฌ ภควา ปาติโมกฺขํ
อุทฺทิสิ, โส ตติโย สนฺนิปาโต อโหสิ. เตน วุตฺตํ:-
       [๕] "ตสฺสาปิ เทวเทวสฺส      สนฺนิปาตา ตโย อาสุํ ๒-
           ขีณาสวานํ วิมลานํ        สนฺตจิตฺตาน ตาทินํ.
       [๖] ยทา พุทฺโธ ธมฺมทสฺสี      สรเณ วสฺสํ อุปาคมิ
           ตทา โกฏิสตสหสฺสานํ ๑-   ปโม อาสิ สมาคโม.
       [๗] ปุนาปรํ ยทา พุทฺโธ       เทวโต เอติ มานุสํ
           ตทาปิ สตโกฏีนํ          ทุติโย อาสิ สมาคโม.
       [๘] ปุนาปรํ ตทา พุทฺโธ       ปกาเสสิ ธุเต คุเณ
           ตทา อสีติโกฏีนํ          ตติโย อาสิ สมาคโม"ติ.
     ตทา อมฺหากํ โพธิสตฺโต สกฺโก เทวราชา หุตฺวา ทฺวีสุ เทวโลเกสุ
เทเวหิ ปริวุโต อาคนฺตฺวา ทิพฺเพหิ คนฺธปุปฺผาทีหิ ทิพฺพตุริเยหิ จ ตถาคตํ
ปูเชสิ. โสปิ นํ สตฺถา "อนาคเต โคตโม นาม พุทฺโธ ภวิสฺสตี"ติ พฺยากาสิ.
เตน วุตฺตํ:-
       [๙] "อหนฺเตน สมเยน        สกฺโก อาสึ ปุรินฺทโท
            ทิพฺเพน คนฺธมาเลน      ตุริเยนาภิปูชยึ.
@เชิงอรรถ: ๑ สี.,อิ.,ก. โกฏิสหสฺสานํ           ๒ ฉ.ม. อหุํ
      [๑๐] โสปิ มํ ตทา พฺยากาสิ     เทวมชฺเฌ นิสีทิย
           อฏฺารเส กปฺปสเต       อยํ พุทฺโธ ภวิสฺสติ.
           ๑- อหุ กปิลวฺหยา รมฺมา   นิกฺขมิตฺวา ตถาคโต. ๑-
      [๑๑] ปธานํ ปทหิตฺวาน ฯเปฯ    เหสฺสาม สมฺมุขา อิมํ.
      [๑๒] ตสฺสาปิ วจนํ สุตฺวา       ภิยฺโย จิตตํ ปสาทยึ
           อุตฺตรึ วตมธิฏฺาสึ        ทสปารมิปูริยา"ติ.
     ตสฺส ปน ภควโต สรณํ นาม นครํ อโหสิ. สรโณ นาม ราชา
ปิตา, สุนนฺทา นาม มาตา, ปทุโม จ ผุสฺสเทโว จ เทฺว อคฺคสาวกา,
สุเนตฺโต นาม อุปฏฺาโก, เขมา จ สพฺพนามา จ เทฺว อคฺคสาวิกา,
พิมฺพิชาลรุกฺโข โพธิ, สรีรํ ปนสฺส อสีติหตฺถุพฺเพธํ อโหสิ, อายุ วสฺสสตสหสฺสํ,
วิจิโกฬิเทวี นามสฺส อคฺคมเหสี, ปุญฺวฑฺฒโน นามสฺส ปุตฺโต, ปาสาเทน
นิกฺขมิ. เตน วุตฺตํ:-
      [๑๓] "สรณํ นาม นครํ           สรโณ นาม ขตฺติโย
           สุนนฺทา นาม ชนิกา        ธมฺมทสฺสิสฺส สตฺถุโน.
      [๑๘] ปทุโม ผุสฺสเทโว จ        อเหสุํ อคฺคสาวกา
           สุเนตฺโต นามุปฏฺาโก      ธมฺมทสฺสิสฺส สตฺถุโน.
      [๑๙] เขมา จ สพฺพนามา จ      อเหสุํ อคฺคสาวิกา
           โพธิ ตสฺส ภควโต         พิมฺพิชาโลติ วุจฺจติ.
      [๒๑] โสปิ พุทฺโธ อสมสโม       อสีติหตฺถมุคฺคโต
           อติโรจติ เตเชน          ทสสหสฺสิมฺหิ ธาตุยา.
@เชิงอรรถ: ๑-๑ ฉ.ม. อิเม ปาา น ทิสฺสนฺติ
      [๒๒] สุผุลฺโล สาลราชาว        วิชฺชูว คคเน ยถา
           มชฺฌนฺหิเกว สูริโย         เอวํ โส อุปโสภถ.
      [๒๓] ตสฺสาปิ อตุลเตชสฺส        สมกํ อาสิ ชีวิตํ
           วสฺสสตสหสฺสานิ           โลเก อฏฺาสิ จกฺขุมา.
      [๒๔] โอภาสํ ทสฺสยิตฺวาน        วิมลํ กตฺวาน สาสนํ
           จวิ จนฺโทว คคเน         นิพฺพุโต โส สสาวโก"ติ.
     ตตฺถ พิมฺพิชาโลติ รตฺตกุรวกรุกฺโข. ทสสหสฺสิมฺหิ ธาตุยาติ ทสสหสฺสิยา
โลกธาตุยา. วิชฺชูวาติ วิชฺชุลตา วิย. อุปโสภถาติ ยถา คคเน วิชฺชุ จ
มชฺฌนฺหิเก สูริโย จ อุปโสภติ, เอวํ โส ภควา อุปโสภิตฺถาติ อตฺโถ.
สมกนฺติ สพฺเพหิ นรสตฺเตหิ สมเมว ตสฺส อายุ อโหสีติ อตฺโถ. จวีติ จุโต.
จนฺโทวาติ คคนโต จนฺทิมา วิย จวีติ อตฺโถ. ธมฺมทสฺสี กิร ภควา
สาลวตีนคเร เกสาราเม ปรินิพฺพายิ. เสสเมตฺถ คาถาสุ ปากฏเมวาติ.
                     ธมฺมทสฺสีพุทฺธวํสวณฺณนา นิฏฺิตา.
                      นิฏฺิโต ปณฺณรสโม พุทฺธวํโส.
                       ------------------

             อรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย เล่มที่ ๕๑ หน้า ๓๑๗-๓๒๒.
http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_th.php?B=51&A=7046&modeTY=1
             The Pali Atthakatha in Roman :-
http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_rm.php?B=51&A=7046&modeTY=1
             อ่านอรรถกถาแปลไทย :-
http://84000.org/tipitaka/attha/attha.php?b=33&i=196
             เนื้อความพระไตรปิฎกฉบับหลวง :-
http://84000.org/tipitaka/read/r.php?B=33&A=7999
             พระไตรปิฎกฉบับบาลีอักษรไทย :-
http://84000.org/tipitaka/read/pali_read.php?B=33&A=10278
             The Pali Tipitaka in Roman Character :-
http://84000.org/tipitaka/read/roman_read.php?B=33&A=10278
             สารบัญพระไตรปิฎกเล่มที่ ๓๓
http://84000.org/tipitaka/read/?index_33