อรรถกถาเล่มที่ ๕๑ ภาษาบาลีอักษรไทย
 พุทฺธ.อ. (มธุรตฺถ.)

                       ๑๓. สุเมธพุทฺธวํสวณฺณนา
     ปทุมุตฺตเร ปน สมฺมาสมฺพุทฺเธ ปรินิพฺพุเต สาสเนปิสฺส อนฺตรหิเต
สตฺตติกปฺปสหสฺสานิ ๑- พุทฺธา นุปฺปชฺชึสุ, พุทฺธสุญฺานิ อเหสุํ. อิโต ปฏฺาย
ตึสกปฺปสหสฺสานํ มตฺถเก เอกสฺมึ กปฺเป สุเมโธ สุชาโต จาติ เทฺว
สมฺมาสมฺพุทฺธา นิพฺพตฺตึสุ. ตตฺถ  อธิคตเมโธ สุเมโธ นาม โพธิสตฺโต ปารมิโย
ปูเรตฺวา ตุสิตปุเร นิพฺพตฺติตฺวา ตโต จวิตฺวา สุทสฺสนนคเร สุทตฺตสฺส นาม
รญฺโ อคฺคมเหสิยา สุทตฺตาย นาม เทวิยา กุจฺฉิสฺมึ ปฏิสนฺธึ คเหตฺวา
ทสนฺนํ มาสานํ อจฺจเยน สุทสฺสนุยฺยาเน ตรุณทิวสกโร วิย สลิลธรวิวรคโต
มาตุกุจฺฉิโต นิกฺขมิ. โส นววสฺสสหสฺสานิ อคารํ อชฺฌาวสิ. ตสฺส กิร
สุจนฺทนกญฺจนสิริวฑฺฒนนามกา ตโย ปาสาทา อเหสุํ. สุมนมหาเทวิปฺปมุขานิ
อฏฺจตฺตาลีส อิตฺถิสหสฺสานิ ปจฺจุปฏฺิตานิ อเหสุํ.
     โส จตฺตาริ นิมิตฺตานิ ทิสฺวา สุมนเทวิยา ปุนพฺพสุมิตฺเต นาม ปุตฺเต ชาเต
หตฺถิยาเนน มหาภินิกฺขมนํ นิกฺขมิตฺวา ปพฺพชิ. มนุสฺสานญฺจ โกฏิสตมนุปพฺพชิ.
โส เตหิ ปริวุโต อฑฺฒมาสํ ๒- ปธานจริยํ จริตฺวา วิสาขปุณฺณมาย นกุลนิคเม
นกุลเสฏฺิธีตาย ทินฺนํ มธุปายาสํ ปริภุญฺชิตฺวา สาลวเน ทิวาวิหารํ วีตินาเมตฺวา
@เชิงอรรถ: ๑ สี.,อิ. สตฺตติกปฺปสตสหสฺสานิ         ๒ สี.,อิ. อฏฺมาเส
สิริวฑฺฒาชีวเกน ทินฺนา อฏฺ ติณมุฏฺิโย คเหตฺวา นีปโพธิมูเล วีสติหตฺถวิตฺถตํ
ติณสนฺถรํ สนฺถริตฺวา สมารํ มารพลํ วิธมิตฺวา อภิสมฺโพธึ ปาปุณิตฺวา
"อเนกชาติสํสารํ ฯเปฯ ตณฺหานํ ขยมชฺฌคา"ติ อุทานํ อุทาเนตฺวา สตฺตสตฺตาหํ
โพธิสมีเปเยว วีตินาเมตฺวา อฏฺเม สตฺตาเห พฺรหฺมุโน ธมฺมเทสนายาจนํ
สมฺปฏิจฺฉิตฺวา ภพฺพปุคฺคเล โอโลเกนฺโต อตฺตโน กนิฏฺภาติกํ สรณกุมารญฺจ
สพฺพกามิกุมารญฺจ อตฺตนา สทฺธึ ปพฺพชิตานํ ภิกฺขูนญฺจ โกฏิสตํ จตุสจฺจธมฺม-
ปฏิเวธสมตฺเถ ทิสฺวา อากาเสน คนฺตฺวา สุทสฺสนนครสมีเป สุทสฺสนุยฺยาเน
โอตริตฺวา อุยฺยานปาเลน อตฺตโน ภาติเก ปกฺโกสาเปตฺวา เตสํ ปริวารานํ
มชฺเฌ ธมฺมจกฺกํ ปวตฺเตสิ, ตทา โกฏิสตสหสฺสานํ ธมฺมาภิสมโย อโหสิ, อยํ
ปโม อภิสมโย. เตน วุตฺตํ:-
       [๑] "ปทุมุตฺตรสฺส อปเรน       สุเมโธ นาม นายโก
           ทุราสโท อุคฺคเตโช        สพฺพโลกุตฺตโม ชิโน
       [๒] ปสนฺนเนตฺโต สุมุโข        พฺรหา อุชุ ปตาปวา
           หิเตสี สพฺพสตฺตานํ         พหู โมเจสิ พนฺธนา.
       [๓] ยทา พุทฺโธ ปาปุณิตฺวา      เกวลํ โพธิมุตฺตมํ
           สุทสฺสนมฺหิ นคเร          ธมฺมจกฺกํ ปวตฺตยิ.
       [๔] ตสฺสาภิสมยา ๑- ตีณิ       อเหสุํ ธมฺมเทสเน
           โกฏิสตสหสฺสานํ           ปมาภิสมโย อหู"ติ.
     ตตฺถ อุคฺคเตโชติ อุคฺคตเตโช. ปสนฺนเนตฺโตติ สุฏฺุ ปสนฺนนยโน,
โธวิตฺวา มชฺชิตฺวา ปิตมณิคุฬิกา วิย ปสนฺนานิ เนตฺตานิ โหนฺติ. ตสฺมา โส
"ปสนฺนเนตฺโต"ติ วุตฺโต. มุทุสินิทฺธนีลวิมลสุขุมปมุขาจิตสุปฺปสนฺนนยโนติ อตฺโถ.
@เชิงอรรถ: ๑ ม.,ก. ตสฺสาปิ อภิสมยา
"สุปฺปสนฺนปญฺจนยโน"ติปิ วตฺตุํ วฏฺฏติ. สุมุโขติ ปริปุณฺณสรทสมยจนฺทสทิสวทโน.
พฺรหาติ อฏฺาสีติหตฺถปฺปมาณสรีรตฺตา พฺรหา มหนฺโต. อญฺเหิ อสาธารณ-
สรีรปฺปมาโณติ อตฺโถ. อุชูติ พฺรหฺมุชุคโต อุชุเมว อุคฺคตสรีโร เทวนคเร
สมุสฺสิตสุวณฺณโตรณสทิสวรสรีโรติ อตฺโถ. ปตาปวาติ วิชฺโชตมานสรีโร. หิเตสีติ
หิตคเวสี. อภิสมยา ตีณีติ อภิสมยา ตโย, ลิงฺควิปลฺลาโส กโตติ.
     ยทา ปน ภควา กุมฺภกณฺณสทิสานุภาวํ กุมฺภกณฺณํ นาม มนุสฺสภกฺขํ
ยกฺขํ มหาอฏวิมุเข สนฺทิสฺสมานโฆรสรีรํ วตฺตนิอฏวิสญฺจารํ ปจฺฉินฺทิตฺวา
ปวตฺตมานํ ปจฺจูสสมเย มหากรุณาสมาปตฺตึ สมาปชฺชิตฺวา ตโต วุฏฺาย โลกํ
โอโลเกนฺโต ทิสฺวา เอกโกว อสหาโย ตสฺส ยกฺขสฺส ภวนํ คนฺตฺวา อนฺโต
ปวิสิตฺวา ปญฺตฺเต สิริสยเน นิสีทิ. อถ โข โส ยกฺโข มกฺขํ อสหมาโน ทณฺฑาหโต
โฆรวิโส อาสิวิโส วิย สงฺกุทฺโธ ทสพลํ ภึสาเปตุกาโม อตฺตโน อตฺตภาวํ
โฆรตรํ กตฺวา ปพฺพตสทิสํ สีลํ กตฺวา สูริยมณฺฑลสทิสานิ อกฺขีนิ นิมฺมินิตฺวา
นงฺคลสีสสทิสาติทีฆวิปุลติขิณทาาโย กตฺวา โอลมฺพนีลวิปุลวิสโมทโร ตาลกฺขนฺธ-
สทิสพาหุจิปิฏกวิรูปวงฺกนาโส ปพฺพตพิลสทิสวิปุลรตฺตมุโข ถูลปิงฺคลขรผรุสเกโส
อติภยานกทสฺสโน หุตฺวา อาคนฺตฺวา สุเมธสฺส ภควโต ปุรโต ตฺวา ปธูปายนฺโต
ปชฺชลนฺโต ปาสาณปพฺพตคฺคิชาลสลิลกทฺทมฉาริกายุธงฺคารวาลุกปฺปการา นววิธา
วสฺสวุฏฺิโย วสฺเสตฺวาปิ ภควโต โลมคฺคมตฺตมฺปิ จาเลตุํ อสกฺโกนฺโต "ภควนฺตํ
ปญฺหํ ปุจฺฉิตฺวา มาเรสฺสามี"ติ อาฬวโก วิย ปญฺหํ ปุจฺฉิ. อถ ภควา
ปญฺหาพฺยากรเณน ตํ ยกฺขํ วินยมุปเนสิ. ตโต ทุติยทิวเส กิรสฺส รฏฺวาสิโน
มนุสฺสา สกฏภริเตน ๑- ภตฺเตน สห ราชกุมารํ อาหริตฺวา ยกฺขสฺส อทํสุ. อถ
ยกฺโข ราชกุมารํ พุทฺธสฺส อทาสิ. อฏวิทฺวาเร ิตมนุสฺสา ภควนฺตํ อุปสงฺกมึสุ.
@เชิงอรรถ: ๑ สี.,อิ.,ม. หริเตน
ตทา ตสฺมึ สมาคเม ทสพโล ยกฺขสฺส มโนนุกูลํ ธมฺมํ เทเสนฺโต
นวุติโกฏิสหสฺสานํ ปาณีนํ ธมฺมจกฺขุํ อุปฺปาเทสิ, โส ทุติโย ธมฺมาภิสมโย อโหสิ.
เตน วุตฺตํ:-
       [๕] "ปุนาปรํ กุมฺภกณฺณํ       ยกฺขํ โส ๑- ทมยี ชิโน
           นวุติโกฏิสหสฺสานํ        ทุติยาภิสมโย อหู"ติ.
     ยทา ปน อุปการินคเร สิรินนฺทนุยฺยาเน จตฺตาริ สจฺจานิ ปกาสยิ,
ตทา อสีติโกฏิสตสหสฺสานํ ตติโย ธมฺมาภิสมโย อโหสิ. เตน วุตฺตํ:-
       [๖] "ปุนาปรํ อมิตยโส       จตุสจฺจํ ปกาสยิ
           อสีติโกฏิสหสฺสานํ        ตติยาภิสมโย อหู"ติ.
     สุเมธสฺสาปิ ภควโต ตโย สาวกสนฺนิปาตา อเหสุํ. ปมสนฺนิปาเต
สุทสฺสนนคเร โกฏิสตขีณาสวา อเหสุํ. ปุน เทวกูเฏ ปพฺพเต กถินตฺถเต ทุติเย
นวุติโกฏิโย. ปุน ตติเย ภควติ จาริกํ จรมาเน อสีติโกฏิโย อเหสุํ. เตน
วุตฺตํ:-
       [๗] "สนฺนิปาตา ตโย อาสุํ    สุเมธสฺส มเหสิโน
           ขีณาสวานํ วิมลานํ       สนฺตจิตฺตาน ตาทินํ.
       [๘] สุทสฺสนํ นาม นครํ ๒-    อุปคญฺฉิ ชิโน ยทา
           ตทา ขีณาสวา ภิกฺขู      สมึสุ สตโกฏิโย.
       [๙] ปุนาปรํ เทวกูเฏ        ภิกฺขูนํ กถินตฺถเต
           ตทา นวุติโกฏีนํ         ทุติโย อาสิ สมาคโม.
      [๑๐] ปุนาปรํ ทสพโล         ยทา จรติ จาริกํ
           ตทา อสีติโกฏีนํ         ตติโย อาสิ สมาคโม"ติ.
@เชิงอรรถ: ๑ ปาฬิ. ยกฺขญฺจ     ๒ ปาฬิ. สุทสฺสนมฺหิ นคเร
     ตทา อมฺหากํ โพธิสตฺโต อุตฺตโร นาม สพฺพชนุตฺตโร มาณโว หุตฺวา
นิทหิตฺวา ปิตํเยว อสีติโกฏิธนํ วิสฺสชฺเชตฺวา พุทฺธปฺปมุขสฺส สํฆสฺส มหาทานํ
ทตฺวา ตทา ทสพลสฺส ธมฺมํ สุตฺวา สรเณสุ ปติฏฺาย นิกฺขมิตฺวา ปพฺพชิ.
โสปิ นํ สตฺถา โภชนานุโมทนํ กโรนฺโต "อนาคเต โคตโม นาม พุทฺโธ
ภวิสฺสตี"ติ พฺยากาสิ. เตน วุตฺตํ:-
      [๑๑] "อหนฺเตน สมเยน       อุตฺตโร นาม มาณโว
           อสีติโกฏิโย มยฺหํ        ฆเร สนฺนิจิตํ ธนํ.
      [๑๒] เกวลํ สพฺพํ ทตฺวาน      สสํเฆ โลกนายเก
           สรณํ ตสฺสูปคญฺฉึ         ปพฺพชฺชํ อภิโรจยึ.
      [๑๓] โสปิ มํ พุทฺโธ พฺยากาสิ   กโรนฺโต อนุโมทนํ
           ตึสกปฺปสหสฺสมฺหิ         อยํ พุทฺโธ ภวิสฺสติ
           ๑- อหุ กปิลวฺหยา รมฺมา  นิกฺขมิตฺวา ตถาคโต. ๑-
      [๑๔] ปธานํ ปทหิตฺวาน ฯเปฯ   เหสฺสาม สมฺมุขา อิมํ.
พฺยากรณคาถา วิตฺถาเรตพฺพา.
      [๑๕] "ตสฺสาปิ วจนํ สุตฺวา     ภิยฺโย จิตฺตํ ปสาทยึ
           อุตฺตรึ วตมธิฏฺาสึ       ทสปารมิปูริยา.
      [๑๖] สุตฺตนฺตํ วินยญฺจาปิ       นวงฺคํ สตฺถุสาสนํ
           สพฺพํ ปริยาปุณิตฺวาน      โสภยึ ชินสาสนํ.
      [๑๗] ตตฺถปฺปมตฺโต วิหรนฺโต    นิสชฺชฏฺานจงฺกเม
           อภิญฺาปารมึ คนฺตฺวา ๒-  พฺรหฺมโลกมคญฺฉหนฺ"ติ.
     ตตฺถ สนฺนิจิตนฺติ นิทหิตํ นิธานวเสน. เกวลนฺติ สกลนฺติ อตฺโถ.
สพฺพนฺติ อเสสโต ทตฺวา. สสํเฆติ สสํฆสฺส. ตสฺสูปคญฺฉินฺติ ตํ อุปคญฺฉึ,
@เชิงอรรถ: ๑-๑ ฉ.ม. อิเม ปาา น ทิสฺสนฺติ           ๒ สี.,อิ.,ก. ปตฺวา
อุปโยคตฺเถ สามิวจนํ. อภิโรจยินฺติ ปพฺพชึ. ตึสกปฺปสหสฺสมฺหีติ ตึสกปฺปสหสฺเสสุ
อติกฺกนฺเตสูติ อตฺโถ.
     ตสฺส ปน สุเมธสฺส ภควโต สุทสฺสนํ นาม นครํ อโหสิ. สุทตฺโต
นาม ราชา ปิตา, มาตา สุทตฺตา นาม, สรโณ จ สพฺพกาโม จ เทฺว
อคฺคสาวกา, สาคโร นามุปฏฺาโก, รามา จ สุรามา จ เทฺว อคฺคสาวิกา,
มหานีปรุกฺโข โพธิ, สรีรํ อฏฺาสีติหตฺถุพฺเพธํ อโหสิ, อายุ นวุติวสฺสสหสฺสานิ,
นววสฺสสหสฺสานิ อคารํ อชฺฌาวสิ, สุมนา นามสฺส อคฺคมเหสี, ปุนพฺพสุมิตฺโต
นาม ปุตฺโต, หตฺถิยาเนน นิกฺขมิ. เสสํ คาถาสุ ทิสฺสติ. เตน วุตฺตํ:-
      [๑๘] "สุทสฺสนํ นาม นครํ       สุทตฺโต นาม ขตฺติโย
           สุทตฺตา นาม ชนิกา       สุเมธสฺส มเหสิโน.
      [๑๙] ๑- นววสฺสสหสฺสานิ       อคารํ อชฺฌาวสิ โส
           สุจนฺโท กญฺจโน สิริวฑฺโฒ   ตโย ปาสาทมุตฺตมา.
      [๒๐] ติโสฬสสหสฺสานิ          นาริโย สมลงฺกตา
           สุมนา นาม นารี         ปุนพฺพโส นาม อตฺรโช.
      [๒๑] นิมิตฺเต จตุโร ทิสฺวา      หตฺถิยาเนน นิกฺขมิ
           อนูนกํ อฏฺมาสํ          ปธานํ ปทหี ชิโน.
      [๒๒] พฺรหฺมุนา ยาจิโต สนฺโต    สุเมโธ โลกนายโก
           วตฺตจกฺโก มหาวีโร       สุทสฺสนุยฺยานมุตฺตเม. ๑-
      [๒๓] สรโณ สพฺพกาโม จ       อเหสุํ อคฺคสาวกา
           สาคโร นามุปฏฺาโก      สุเมธสฺส มเหสิโน.
@เชิงอรรถ: ๑-๑ ฉ.ม. อิมา คาถาโย น ทิสฺสนฺติ
      [๒๔] รามา เจว สุรามา จ     อเหสุํ อคฺคสาวิกา
           โพธิ ตสฺส ภควโต        มหานีโปติ ๑- วุจฺจติ.
      [๒๕] ๒- อุรุเวลา เจว ยสวา จ อเหสุํ อคฺคุปฏฺกา
           ยโสธรา นาม สิริมา จ    อเหสุํ อคฺคุปฏฺิกา. ๒-
      [๒๖] อฏฺาสีติรตนานิ          อจฺจุคฺคโต มหามุนิ
           โอภาเสติ ทิสา สพฺพา     จนฺโท ตารคเณ ยถา.
      [๒๗] จกฺกวตฺติมณี นาม         ยถา ตปติ โยชนํ
           ตเถว ตสฺส รตนํ         สมนฺตา ผรติ โยชนํ.
      [๒๘] นวุติวสฺสสหสฺสานิ         อายุ วิชฺชติ ตาวเท
           ตาวตา ติฏฺมาโน โส     ตาเรสิ ชนตํ พหุํ.
      [๒๙] เตวิชฺชฉฬภิญฺเหิ         พลปฺปตฺเตหิ ตาทิหิ
           สมากุลมิทํ อาสิ          อรหนฺเตหิ สาธุหิ.
      [๓๐] เตปิ สพฺเพ อมิตยสา      วิปฺปมุตฺตา นิรูปธี
           าณาโลกํ ทสฺสยิตฺวา      นิพฺพุตา เต มหายสา"ติ.
     ตตฺถ จนฺโน ตารคเณ ยถาติ ยถา นาม คคเน ปริปุณฺณจนฺโท
ตาราคเณ โอภาเสติ ปกาเสติ, เอวเมว สพฺพาปิ ทิสา โอภาเสตีติ อตฺโถ.
เกจิ "จนฺโท ปณฺณรโส ยถา"ติ ปนฺติ, โส อุตฺตานตฺโถว.
     จกฺกวตฺติมณี นามาติ ยถา นาม จกฺกวตฺติรญฺโ มณิรตนํ จตุหตฺถายามํ
สกฏนาภิสมปริณาหํ จตุราสีติมณิสหสฺสปริวารํ ตาราคณปริวุตสฺส สรทสมย-
ปริปุณฺณรชนิกรสฺส สิริสมุทยโสภํ อวฺหยนฺตมิว เวปุลฺลปพฺพตโต ๔- ปรมรมณียทสฺสนํ
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. ก. นิมฺพรุกฺโขติ      ๒-๒ ฉ.ม. อิเม ปาา น ทิสฺสนฺติ
@๓ ปาฬิ. สาสนํ             ๔ ม. วิปุลปพฺพตโต
มณิรตนมาคจฺฉติ, ตสฺเสวํ อาคจฺฉนฺตสฺส สมนฺตโต โยชนปฺปมาณํ โอกาสํ
อาภา ผรติ, เอวเมว ตสฺส สุเมธสฺสาปิ ภควโต สรีรโต อาภารตนํ สมนฺตโต
โยชนํ ผรตีติ อตฺโถ.
     เตวิชฺชฉฬภิญฺเหีติ เตวิชฺเชหิ ฉฬภิญฺเหิ จาติ อตฺโถ. พลปฺปตฺเตหีติ
อิทฺธิพลปฺปตฺเตหิ. ตาทิหีติ ตาทิภาวปฺปตฺเตหิ. สมากุลนฺติ สงฺกิณฺณํ
เอกกาสาวปชฺโชตํ. อิทนฺติ สาสนํ สนฺธายาห, มหีตลํ วา. อมิตยสาติ อมิตปริวารา,
อตุลกิตฺติโฆโส วา. นิรูปธีติ จตุรุปธิวิรหิตา. เสสเมตฺถ คาถาสุ สพฺพตฺถ
ปากฏเมวาติ.
                      สุเมธพุทฺธวํสวณฺณนา นิฏฺิตา.
                     นิฏฺิโต เอกาทสโม พุทฺธวํโส.
                          -------------

             อรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย เล่มที่ ๕๑ หน้า ๒๘๖-๒๙๓.
http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_th.php?B=51&A=6364&modeTY=1
             The Pali Atthakatha in Roman :-
http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_rm.php?B=51&A=6364&modeTY=1
             อ่านอรรถกถาแปลไทย :-
http://84000.org/tipitaka/attha/attha.php?b=33&i=192
             เนื้อความพระไตรปิฎกฉบับหลวง :-
http://84000.org/tipitaka/read/r.php?B=33&A=7778
             พระไตรปิฎกฉบับบาลีอักษรไทย :-
http://84000.org/tipitaka/read/pali_read.php?B=33&A=9892
             The Pali Tipitaka in Roman Character :-
http://84000.org/tipitaka/read/roman_read.php?B=33&A=9892
             สารบัญพระไตรปิฎกเล่มที่ ๓๓
http://84000.org/tipitaka/read/?index_33