อรรถกถาเล่มที่ ๕๑ ภาษาบาลีอักษรไทย
 พุทฺธ.อ. (มธุรตฺถ.)

                        ๘. โสภิตพุทฺธวํสวณฺณนา
     ตสฺมา ปน อปรภาเค ตสฺส สาสเนปิ อนฺตรหิเต โสภิโต นาม
โพธิสตฺโต กปฺปสตสหสฺสาธิกานิ จตฺตาริ อสงฺเขฺยยฺยานิ ปารมิโย ปูเรตฺวา
ตุสิตปุเร นิพฺพตฺติตฺวา ตตฺถ ยาวตายุกํ ฐตฺวา เทเวหิ อายาจิโต ตุสิตปุรโต
จวิตฺวา สุธมฺมนคเร สุธมฺมราชสฺส กุเล สุธมฺมาย นาม เทวิยา กุจฺฉิสฺมึ
ปฏิสนฺธึ อคฺคเหสิ. โส ทสนฺนํ มาสานํ อจฺจเยน สุธมฺมุยฺยาเน มาตุกุจฺฉิโต
ปริสุทฺธวิราชิตฆนเมฆปฏลโต ๑- ปุณฺณจนฺโท วิย นิกฺขมิ. ตสฺส ปฏิสนฺธิยํ
ชาติยญฺจ ปาฏิหาริยานิ ปุพฺเพ วุตฺตปฺปการานิ.
     โส ทสวสฺสสหสฺสานิ อคารํ อชฺฌาวสิตฺวา สตฺตตฺตึสนาฏกิตฺถิสหสฺสานํ ๒-
อคฺคาย อคฺคมเหสิยา มขิลเทวิยา กุจฺฉิสฺมึ สีหกุมาเร นาม ปุตฺเต อุปฺปนฺเน
จตฺตาริ นิมิตฺตานิ ทิสฺวา สญฺชาตสํเวโค ปาสาเทเสเยว ปพฺพชิตฺวา ตตฺเถว
อานาปานสฺสติสมาธึ ภาเวตฺวา จตฺตาริ ฌานานิ ปฏิลภิตฺวา สตฺตาหํ ตตฺเถว
ปธานจริยมจริ. ตโต มขิลมหาเทวิยา ทินฺนํ ปรมมธุรํ มธุปายาสํ ปริภุญฺชิตฺวา
อภินิกฺขมนตฺถาย จิตฺตมุปฺปาเทสิ "อยํ ปาสาโท อลงฺกตปฏิยตฺโต มหาชนสฺส
ปสฺสนฺตสฺเสว อากาเสน คนฺตฺวา โพธิรุกฺขํ มชฺเฌกตฺวา ปฐวิยํ โอตรตุ, อิมา
จ อิตฺถิโย มยิ โพธิมูเล นิสินฺเน อวุตฺตา สยเมว ปาสาทโต นิกฺขมนฺตู"ติ.
สหจิตฺตุปฺปาทา ปาสาโท จ สุธมฺมราชภวนโต อุปฺปติตฺวา ๓- อสิตญฺชนสงฺกาส-
มากาสมพฺภุคฺคญฺฉิ. โส สโมสริตสุรภิกุสุมทามสมลงฺกตปาสาทตโล สกลมฺปิ
คคนตลํ สมลงฺกุรุมาโน วิย กนกรสธาราสทิสรุจิรกรนิกโร ทิวสกโร วิย จ
สรทสมยรชนิกโร วิย จ วิโรจมาโน วิลมฺพมานวิวิธวิจิตฺตกิงฺกิณิกชาโล ยสฺส
@เชิงอรรถ: ๑ สี.,อิ....ฆนราชิโต    ๒ สี.,อิ. สตฺตตินาฏกิตฺถิสหสฺสานํ
@๓ สี.,อิ. สหจิตฺตุปาทา จสฺส สุธมฺมราชภวนํ ตโต อุปฺปตฺติตฺวา
กิร วาเตริตสฺส สุกุสลชนวาทิตสฺส ปญฺจงฺคิกสฺส ตุริยสฺส วิย สทฺโท วคฺคุ จ
รชนีโย จ กมนีโย จ อโหสิ.
     ทูรโต ปฏฺฐาย สุยฺยมาเนน มธุเรน สเรน สตฺตานํ โสตานิ โอทหมาโน ฆรจจฺจร-
จตุกฺกวีถิอาทีสุ ฐตฺวา ปวตฺติตกถาสลฺลาเปสุ มนุสฺเสสุ นาตินีเจน นาติอุจฺเจน
ตรุวรวนมตฺถกาวิทูเรนากาเสน ปโลภยมาโน วิย ตรุวรสาขานานารตนชุติ-
วิสรสมุชฺชเลน วณฺเณน ชนนยนานิ อากฑฺเฒนฺโต วิย จ ปุญฺญานุภาวํ
สมุคฺโฆสยนฺโต วิย จ คคนตลํ ปฏิปชฺชิ. ตตฺถ นาฏกิตฺถิโยปิ ปญฺจงฺคิกสฺส
วรตุริยสฺส มธุเรน สเรน อุปคายึสุ เจว วิลปึสุ จ. ๑- จตุรงฺคินี กิรสฺส เสนาปิ
อลงฺการกายาภรณชุติสมุทยสมุชฺโชตนานาวิราคสุรภิกุสุมวสนาภรณโสภิตา อมรวรเสนา
วิย ปรมรุจิรทสฺสนา ธรณี วิย คคนตเลน ปาสาทํ ปริวาเรตฺวา อคมาสิ.
     ตโต ปาสาโท คนฺตฺวา อฏฺฐาสีติหตฺถุพฺเพธํ อุชุวิปุลวฏฺฏกฺขนฺธํ
กุสุมปลฺลวมกุลสมลงฺกตํ นาครุกฺขํ มชฺเฌกตฺวา โอตริตฺวา ภูมิยํ ปติฏฺฐหิ.
นาฏกิตฺถิโย จ เกนจิ อวุตฺตาว ตโต ปาสาทโต โอตริตฺวา ปกฺกมึสุ.
อเนกคุณโสภิโต กิร โสภิโตปิ มหาปุริโส มหาชนกตปริวาโรเยว รตฺติยา ตีสุ
ยาเมสุ ติสฺโส วิชฺชาโย อุปฺปาเทสิ. มารพลํ ปนสฺส ธมฺมตาพเลเนว
ยถาคตมคมาสิ. ปาสาโท ปน ตตฺเถว อฏฺฐาสิ. โสภิโต ปน ภควา สมฺโพธึ
ปตฺวา "อเนกชาติสํสารํ ฯเปฯ ตณฺหานํ ขยมชฺฌคา"ติ อุทานํ
อุทาเนตฺวา โพธิสมีเปเยว สตฺตสตฺตาหํ วีตินาเมตฺวา พฺรหฺมุโน ธมฺมชฺเฌสนํ
ปฏิชานิตฺวา "กสฺส นุ โข ปฐมํ ธมฺมํ เทเสยฺยนฺ"ติ พุทฺธจกฺขุนา โอโลเกนฺโต
อตฺตโน เวมาติเก กนิฏฺฐภาติเก อสมกุมารญฺจ สุเนตฺตกุมารญฺจ ทิสฺวา "อิเม
เทฺว กุมารา อุปนิสฺสยสมฺปนฺนา คมฺภีรํ นิปุณํ ธมฺมํ ปฏิวิชฺฌิตุํ สมตฺถา,
@เชิงอรรถ: ๑ สี.,อิ. อุคฺคายีสุ จ
หนฺทาหํ อิเมสํ ธมฺมํ เทเสยฺยนฺ"ติ อากาเสนาคนฺตฺวา สุธมฺมุยฺยาเน โอตริตฺวา
เทฺวปิ กุมาเร อุยฺยานปาเลน ปกฺโกสาเปตฺวา เตหิ สปริวาเรหิ ปริวุโต
มหาชนมชฺเฌ ธมฺมจกฺกํ ปวตฺเตสิ. เตน วุตฺตํ:-
       [๑] "เรวตสฺส อปเรน           โสภิโต นาม นายโก
           สมาหิโต สนฺตจิตฺโต          อสโม อปฺปฏิปุคฺคโล.
       [๒] โส ชิโน สกเคหมฺหิ          มานสํ วินิวตฺตยิ
           ปตฺวาน เกวลํ โพธึ          ธมฺมจกฺกํ ปวตฺตยิ.
       [๓] ยาว เหฏฺฐา อวีจิโต         ภวคฺคา จาปิ อุทฺธโต
           เอตฺถนฺตเร เอกปริสา        อโหสิ ธมฺมเทสเน.
       [๔] ตาย ปริสาย สมฺพุทฺโธ        ธมฺมจกฺกํ ปวตฺตยิ
           คณนาย น วตฺตพฺโพ          ปฐมาภิสมโย อหู"ติ.
     ตตฺถ สกเคหมฺหีติ อตฺตโน ภวเนเยว. อนฺโตปาสาทตเลเยวาติ อตฺโถ.
มานสํ วินิวตฺตยีติ จิตฺตํ ปริวตฺเตสิ, สกเคเห ฐตฺวา สตฺตทิวสพฺภนฺตเรเยว
ปุถุชฺชนภาวโต จิตฺตํ วินิวตฺเตตฺวา พุทฺธตฺตํ ปาปุณีติ อตฺโถ. เหฏฺฐาติ เหฏฺฐโต.
ภวคฺคาติ อกนิฏฺฐภวนโต. ตาย ปริสายาติ ตสฺสา ปริสาย มชฺเฌ. คณนาย
น วตฺตพฺโพติ คณนปฐมตีตาติ อตฺโถ. ปฐมาภิสมโยติ ปฐโม ธมฺมาภิสมโย.
อหูติ คณนาย น วตฺตพฺพา ปริสา อโหสีติ อตฺโถ. "ปฐเม อภิสมึสุเยวาติปิ
ปาโฐ, ตสฺส ปฐมธมฺมเทสเน อภิสมึสุ เย ชนา, เต คณนาย น วตฺตพฺพาติ
อตฺโถ.
     อถาปเรน สมเยน สุทสฺสนนครทฺวาเร จิตฺตปาฏลิยา มูเล ยมกปาฏิหาริยํ
กตฺวา นวกนกมณิมยภวเน ตาวตึสภวเน ปาริจฺฉตฺตกมูเล ปณฺฑุกมฺพลสิลาตเล
นิสีทิตฺวา อภิธมฺมํ เทเสสิ. เทสนาปริโยสาเน นวุติโกฏิสหสฺสานํ ธมฺสาภิสมโย
อโหสิ. อยํ ทุติโย อภิสมโย อโหสิ. เตน วุตฺตํ:-
       [๕] "ตโต ปรมฺปิ เทเสนฺเต      มรูนํ จ สมาคเม
           นวุติโกฏิสหสฺสานํ           ทุติยาภิสมโย อหู"ติ.
     อถาปเรน สมเยน สุทสฺสนนคเร ชยเสโน นาม ราชกุมาโร
โยชนปฺปมาณํ วิหารํ กาเรตฺวา อโสกสฺสกณฺณจมฺปกนาคปุนฺนาควกุลสุรภิ ๑-
จูตปนสาสนสาลกุนฺทสหการกรวีราทิตรุวรนิรนฺตรํ อารามํ โรเปตฺวา พุทฺธปฺปมุขสฺส
ภิกฺขุสํฆสฺส นิยฺยาเตสิ. ทานานุโมทนํ กตฺวา ยาคํ วณฺเณตฺวา ภควา
ธมฺมํ เทเสสิ. ตทา โกฏิสตสหสฺสสตฺตนิกายสฺส ธมฺมาภิสมโย อโหสิ.
อยํ ตติยาภิสมโย อโหสิ. เตน วุตฺตํ:-
       [๖] "ปุนาปรํ ราชปุตฺโต         ชยเสโน นาม ขตฺติโย
           อารามํ โรปยิตฺวาน         พุทฺเธ นิยฺยาตยี ตทา.
       [๗] ตสฺส ยาคํ ปกิตฺเตนฺโต       ธมฺมํ เทเสสิ จกฺขุมา
           ตทา โกฏิสหสฺสานํ          ตติยาภิสมโย อหู"ติ.
     ปุน อุคฺคโต นาม ราชา สุนนฺทนคเร สุนนฺทํ ๒- นาม วิหารํ กาเรตฺวา
พุทฺธปฺปมุขสฺส ภิกฺขุสํฆสฺส อทาสิ. ตสฺมึ ทาเน เอหิภิกฺขุปพฺพชฺชาย ปพฺพชิตานํ
โกฏิสตํ อรหนฺตานํ สนฺนิปาโต, เตสํ มชฺเฌ โสภิโต ภควา
ปาติโมกฺขํ อุทฺทิสิ. อยํ ปฐโม สนฺนิปาโต อโหสิ. ปุน เมขลานคเร
ธมฺมคโณ ธมฺมคณารามํ นาม ปวรารามํ มหาวิหารํ กาเรตฺวา พุทฺธปฺปมุขสฺส
ภิกฺขุสํฆสฺส ทตฺวา สห สพฺพปริกฺขาเรหิ ทานํ อทาสิ. ตสฺมึ สมาคเม
เอหิภิกฺขุภาเวน ปพฺพชิตานํ นวุติยา อรหนฺตโกฏีนํ สนฺนิปาเต ปาติโมกฺขํ
อุทฺทิสิ. อยํ ทุติโย สนฺนิปาโต อโหสิ. ยทา ปน ภควา ทสสตนยนปุเร
วสฺสํ วสิตฺวา ปวารณาย สุรวรปริวุโต โอตริ, ตทา อสีติยา อรหนฺตโกฏีหิ
@เชิงอรรถ: ๑ สี.,อิ. สุรภีติ สทฺโท น ทิสฺสติ           ๒ สี.,อิ. สุนนฺทวตีนคเร สุรินฺทํ
สทฺธึ จตุรงฺคิเก สนฺนิปาเต ปวาเรสิ. อยํ ตติโย สนฺนิปาโต อโหสิ. เตน
วุตฺตํ:-
        [๘] "สนฺนิปาตา ตโย อาสุํ      โสภิตสฺส มเหสิโน
            ขีณาสวานํ วิมลานํ         สนฺตจิตฺตาน ตาทินํ.
        [๙] อุคฺคโต นาม โส ราชา     ทานํ เทติ นรุตฺตเม
            ตมฺหิ ทาเน สมาคญฺฉุํ       อรหนฺตา สตโกฏิโย.
       [๑๐] ปุนาปรํ ปุรคโณ ๑-        เทติ ทานํ นรุตฺตเม
            ตทา นวุติโกฏีนํ           ทุติโย อาสิ สมาคโม.
       [๑๑] เทวโลเก วสิตฺวาน        ยทา โอโรหตี ชิโน
            ตทา อสีติโกฏีนํ           ตติโย อาสิ สมาคโม"ติ.
     ตทา กิร อมฺหากํ โพธิสตฺโต รมฺมวตีนคเร อุภโต ๒- สุขาโต ๓- สุชาโต
นาม พฺราหฺมโณ หุตฺวา โสภิตสฺส ภควโต ธมฺมเทสนํ สุตฺวา สรเณสุ
ปติฏฺฐาย พุทฺธปฺปมุขสฺส ภิกฺขุสํฆสฺส เตมาสํ มหาทานมทาสิ. โสปิ นํ
"อนาคเต โคตโม นาม พุทฺโธ ภวิสฺสตี"ติ พฺยากาสิ. เตน วุตฺตํ:-
       [๑๒] "อหนฺเตน สมเยน        สุชาโต นาม พฺราหฺมโณ
            ตทา สสาวกํ พุทฺธํ        อนฺนอาเนน ตปฺปยึ.
       [๑๓] โสปิ มํ พุทฺโธ พฺยากาสิ    โสภิโต โลกนายโก
            อปริเมยฺยิโต กปฺเป       อยํ พุทฺโธ ภวิสฺสติ.
            ๔- อหุ กปิลวฺหยา รมฺมา   นิกฺขมิตฺวา ตถาคโต. ๔-
@เชิงอรรถ: ๑ ม. ปูรคโณ                   ๒ สี.,อิ. อุคฺคโต
@๓ สี.,อิ. สุชาโตติ น ทิสฺสติ        ๔-๔ ฉ.ม. อิเม ปาฐา น ทิสฺสนฺติ
       [๑๔] ปธานํ ปทหิตฺวาน         กตฺวา ทุกฺกรการิกํ
                          ฯเปฯ
            เอวเมว มยํ สพฺเพ       ยทิ มุญฺจามิมํ ชินํ
            อนาคตมฺหิ อทฺธาเน       เหสฺสาม สมฺมุขา อิมํ.
       [๑๕] ตสฺสาปิ วจนํ สุตฺวา       หฏฺโฐ สํวิคฺคมานโส
            ตเมวตฺถมนุปฺปตฺติยา       อุคฺคํ ธิติมกาสหนฺ"ติ.
     ตตฺถ ตเมวตฺถมนุปฺปตฺติยาติ ตสฺส พุทฺธตฺตสฺส อนุปฺปตฺติอตฺถํ, ตสฺส
ปน โสภิตพุทฺธสฺส "อนาคเต อยํ โคตโม นาม พุทฺโธ ภวิสฺสตี"ติ วจนํ
สุตฺวา "อวิตถวจนา หิ พุทฺธา"ติ พุทฺธตฺตปฺปตฺติอตฺถนฺติ อตฺโถ. อุคฺคนฺติ
ติพฺพํ โฆรํ. ธิตินฺติ วีริยํ. อกาสหนฺติ อาสึ อหํ.
     ตสฺส ปน โสภิตสฺส ภควโต สุธมฺมํ นาม นครํ อโหสิ, ปิตา สุธมฺโม
นาม ราชา, มาตา สุธมฺมา นาม เทวี, อสโม จ สุเนตฺโต จ เทฺว อคฺคสาวกา,
อโนโม นามุปฏฺฐาโก, นกุลา จ สุชาตา จ เทฺว อคฺคสาวิกา, นาครุกฺโข
โพธิ, อฏฺฐปณฺณาสหตฺถุพฺเพธํ สรีรํ อโหสิ, นวุติวสฺสสหสฺสานิ อายุปฺปมาณํ,
มขิลา นามสฺส มหาเทวี, สีหกุมาโร นาม อตฺรโช, นาฏกิตฺถีนํ สตฺตตฺตึสสหสฺสานิ, ๑-
นววสฺสสหสฺสานิ อคารํ อชฺฌาวสิ. ปาสาเทน อภินิกฺขมิ. ชยเสโน นาม ราชา
อุปฏฺฐาโก เสตาราเม ๒- กิร วสีติ. เตน วุตฺตํ:-
       [๑๖] "สุธมฺมํ นาม นครํ         สุธมฺโม นาม ขตฺติโย
            สุธมฺมา นาม ชนิกา        โสภิตสฺส มเหสิโน.
       [๒๑] อสโม จ สุเนตฺโต จ       อเหสุํ อคฺคสาวกา
            อโนโม นามุปฏฺฐาโก       โสภิตสฺส มเหสิโน.
@เชิงอรรถ: ๑ สี.,อิ. สตฺตติ สหสฺสานิ      ๒ สี.,อิ. โสตาราเม
       [๒๒] นกุลา จ สุชาตา จ        อเหสุํ อคฺคสาวิกา
            พุชฺฌมาโน จ โส พุทฺโธ     นาคมูเล อพุชฺฌถ.
       [๒๓] รมฺโม เจว สุเนตฺโต จ ๑-  อเหสุํ อคฺคุปฏฺฐกา
            นกุลา เจว จิตฺตา จ ๒-    อเหสุํ อคฺคุปฏฺฐิกา. ๓-
       [๒๔] อฏฺฐปณฺณาสรตนํ           อจฺจุคฺคโต มหามุนิ
            โอภาเสติ ทิสา สพฺพา      สตรํสีว อุคฺคโต.
       [๒๕] ยถา สุผุลฺลํ ปวนํ          นานาคนฺเธหิ ธูปิตํ
            ตเถว ตสฺส ปาวจนํ        สีลคนฺเธหิ ธูปิตํ.
       [๒๖] ยถาปิ สาคโร นาม        ทสฺสเนน อตปฺปิโย
            ตเถว ตสฺส ปาวจนํ        สวเนน อตปฺปิยํ.
       [๒๗] นวุติวสฺสสหสฺสานิ          อายุ วิชฺชติ ตาวเท
            ตาวตา ติฏฺฐมาโน โส      ตาเรสิ ชนตํ พหุํ.
       [๒๘] โอวาทํ อนุสิฏฺฐิญฺจ         ทตฺวาน เสสเก ชเน
            หุตาสโนว ตาเปตฺวา       นิพฺพุโต โส สสาวโก.
       [๒๙] โส จ พุทฺโธ อสมสโม      เตปิ ๔- สาวกา พลปฺปตฺตา
            สพฺพํ ตมนฺตรหิตํ           นนุ ริตฺตา สพฺพสงฺขารา"ติ.
     ตตฺถ สตรํสีวาติ อาทิจฺโจ วิย, สพฺพา ทิสา โอภาเสตีติ อตฺโถ, ปวนนฺติ มหาวนํ.
ธูปิตนฺติ มหาวนํ. ธูปิตนฺติ วาสิตํ คนฺธิตํ. อตปฺปิโยติ อติตฺติกโร, อติตฺติชนโน
วา. ตาวเทติ ตสฺมึ กาเล, ตาวตกํ กาลนฺติ อตฺโถ. ตาเรสีติ ตารยี. โอวาทนฺติ
สกึ วาโท โอวาโท นาม. อนุสิฏฺฐินฺติ ปุนปฺปุนํ วจนํ อนุสิฏฺฐิ นาม. เสสเก
ชเนติ สจฺจปฺปฏิเวธํ อปฺปตฺตสฺส เสสชนสฺส, สามิอตฺเถ ภุมฺมวจนํ. หุตาสโนว
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ. ปทุโม กุญฺชโรเจว               ๒ ฉ. สิริมา เจว ยสวตี
@๓ สี.,อิ,ม. อยํ คาถา น ทิสฺสนฺติ        ๔ ปาฬิ. เต จ
ตาเปตฺวาติ อคฺคิ วิย ตปฺเปตฺวา. อยเมว วา ปาโฐ, อุปาทานกฺขยา ภควา
ปรินิพฺพุโตติ อตฺโถ. เสสคาถาสุ สพฺพตฺถ อุตฺตานเมวาติ.
                      โสภิตพุทฺธวํสวณฺณนา นิฏฺฐิตา
                       นิฏฺฐิโต ฉฏฺโฐ พุทฺธวํโส.
                           -----------

             อรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย เล่มที่ ๕๑ หน้า ๒๔๔-๒๕๑.
http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_th.php?B=51&A=5433&modeTY=2
             The Pali Atthakatha in Roman :-
http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_rm.php?B=51&A=5433&modeTY=2
             อ่านอรรถกถาแปลไทย :-
http://84000.org/tipitaka/attha/attha.php?b=33&i=187
             เนื้อความพระไตรปิฎกฉบับหลวง :-
http://84000.org/tipitaka/read/r.php?B=33&A=7496
             พระไตรปิฎกฉบับบาลีอักษรไทย :-
http://84000.org/tipitaka/read/pali_read.php?B=33&A=9414
             The Pali Tipitaka in Roman Character :-
http://84000.org/tipitaka/read/roman_read.php?B=33&A=9414
             สารบัญพระไตรปิฎกเล่มที่ ๓๓
http://84000.org/tipitaka/read/?index_33