ขอนอบน้อมแด่
พระผู้มีพระภาคอรหันตสัมมาสัมพุทธเจ้า
                      พระองค์นั้น
บทนำ พระวินัยปิฎก พระสุตตันตปิฎก พระอภิธรรมปิฎก ค้นพระไตรปิฎก ชาดก หนังสือธรรมะ
อ่านหน้า[ต่าง] แรกอ่านหน้า[ต่าง] ที่แล้วแสดงหมายเลขหน้า
ในกรณี :- 
   บรรทัดแรกของแต่ละหน้าอ่านหน้า[ต่าง] ถัดไปอ่านหน้า[ต่าง] สุดท้าย คลิกเพื่อเปลี่ยน ฐญ เป็นแบบดั้งเดิม  
อรรถกถาเล่มที่ ๕๑ ภาษาบาลีอักษรไทย พุทฺธ.อ. (มธุรตฺถ.)

                        ๕. มงฺคลพุทฺธวํสวณฺณนา
     โกณฺฑญฺเญ กิร สตฺถริ ปรินิพฺพุเต ตสฺส สาสนํ วสฺสสตสหสฺสํ
ปวตฺติตฺถ. พุทฺธานุพุทฺธานํ สาวกานํ อนฺตรธาเนน สาสนมสฺส อนฺตรธายิ.
โกณฺฑญฺญสฺส ปน อปรภาเค เอกมสงฺเขฺยยฺยมติกฺกมิตฺวา เอกสฺมึเยว กปฺเป
จตฺตาโร พุทฺธา นิพฺพตฺตึสุ มงฺคโล, สุมโน, เรวโต, โสภโตติ. ตตฺถ มงฺคโล
ปน โลกนายโก กปฺปสตสหสฺสาธิกานิ โสฬส อสงฺเขฺยยฺยานิ ปารมิโย ปูเรตฺวา
ตุสิตปุเร นิพฺพตฺติตฺวา ตตฺถ ยาวตายุกํ ฐตฺวา ปญฺจสุ ปุพฺพนิมิตฺเตสุ
อุปฺปนฺเนสุ พุทฺธโกลาหลํ นาม อุทปาทิ, ตทา ทสสหสฺสจกฺกวาเฬ เทวตาโย เอกสฺมึ
จกฺกวาเฬ สนฺนิปติตฺวา อายาจนฺติ:-
         "กาโล โข เต มหาวีร        อุปฺปชฺช มาตุกุจฺฉิยํ
          สเทวกํ ตารยนฺโต           พุชฺฌสฺสุ อมตํ ปทนฺ"ติ. ๕-
@เชิงอรรถ:  ปาฬิ. สิริธโร พุทฺโธ        ฉ.ม. จนฺทาราเม มโนรเม
@ ฉ.ม. นิพฺพายิ             ฉ.ม. สตฺตโยชนิโก กโต
@ ขุ.พุทฺธ. ๓๓/๑/๔๑๓ (สฺยา)
     เอวํ เทเวหิ อายาจิโต กตปญฺจวิโลกโน ตุสิตา กายา จวิตฺวา
สพฺพนครุตฺตเม อุตฺตรนคเร อนุตฺตรสฺส อุตฺตรสฺส นาม รญฺโญ กุเล อุตฺตราย
นาม เทวิยา กุจฺฉิสฺมึ ปฏิสนฺธึ คณฺหิ. ตทา อเนกานิ ปาฏิหาริยานิ ปาตุรเหสุํ.
ตานิ ทีปงฺกรพุทฺธวํเส วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพานิ. ตสฺสา อุตฺตราย กิร
มหาเทวิยา กุจฺฉิสฺมึ สพฺพโลกมงฺคลสฺส มงฺคลสฺส มหาสตฺตสฺส ปฏิสนฺธิคฺคหณโต
ปฏฺฐาย สรีรปฺปภา รตฺตินฺทิวํ อสีติหตฺถปฺปมาณํ ปเทสํ ผริตฺวา จนฺทาโลก-
สูริยาโลเกหิ อนภิภวนียา หุตฺวา อฏฺฐาสิ. สา จ อญฺเญนาโลเกน วินา อตฺตโน
สรีรปฺปภาสมุทเยเนว อนฺธการํ วิธมิตฺวา อฏฺฐสฏฺฐิยา ธาตีหิ ปริจาริยมานา
วิจรติ.
     สา กิร เทวตาหิ กตารกฺขา ทสนฺนํ มาสานํ อจฺจเยน ปรมสุรภิกุสุม-
ผลธรสาขาวิฏเป กมลกุวลยสมลงฺกเต รุรุสีหพฺยคฺฆคชควยมหึสปสทวิวิธมิคคณ-
วิจริเต ปรมรมณีเย อุตฺตรมธุรุยฺยาเน นาม มงฺคลุยฺยาเน มงฺคลมหาปุริสํ
วิชายิ. โส ชาตมตฺโตว มหาสตฺโต สพฺพา ทิสา วิโลเกตฺวา อุตฺตราภิมุโข
สตฺตปทวีติหาเรน คนฺตฺวา อาสภึ วาจํ นิจฺฉาเรสิ. ตสฺมิญฺจ ขเณ สกลทส-
สหสฺสิโลกธาตูสุ เทวตา ทิสฺสมานสรีรา ทิพฺพมาลาทีหิ สมลงฺกตคตฺตา ตตฺถ ตตฺถ
ฐตฺวา ชยมงฺคลถุติวจนานิ สมฺปวตฺเตสุํ. ปาฏิหาริยานิ วุตฺตนยาเนว. นามคฺคหณทิวเส
ปนสฺส ลกฺขณปาฐกา สพฺพมงฺคลสมฺปตฺติยา ชาโตติ "มงฺคลกุมาโร "เตฺวว
นามํ กรึสุ.
     ตสฺส กิร ยสวา รุจิมา สิริมาติ ตโย ปาสาทา อเหสุํ. ยสวตีเทวิปฺปมุขานิ
ตึสนาฏกิตฺถิสหสฺสานิ อเหสุํ. ตตฺถ มหาสตฺโต นววสฺสสหสฺสานิ ทิพฺพสุขสทิสํ
สุขํ อนุภวิตฺวา ยสวติยา อคฺคมเหสิยา กุจฺฉิสฺมึ สีลวํ นาม ปุตฺตํ ลภิตฺวา
จตฺตาริ นิมิตฺตานิ ทิสฺวา อลงฺกตํ ปณฺฑรํ นาม สุนฺทรตุรงฺควรมารุยฺห
มหาภินิกฺขมนํ นิกฺขมิตฺวา ปพฺพชิ. ตํ ปน ปพฺพชนฺตํ ติสฺโส มนุสฺสโกฏิโย
อนุปพฺพชึสุ. เตหิ ปริวุโต มหาปุริโส อฏฺฐ มาเส ปธานจริยมจริ.
     ตโต วิสาขปุณฺณมาย อุตฺตรคาเม อุตฺตรเสฏฺฐิโน ธีตาย อุตฺตราย นาม
ทินฺนํ ปกฺขิตฺตทิพฺโพชํ มธุปายาสํ ปริภุญฺชิตฺวา สุรภิกุสุมาลงฺกเต นีโลภาเส
มโนรเม สาลวเน ทิวาวิหารํ วีตินาเมตฺวา อุตฺตเรน นาม อาชีวเกน ทินฺนา
อฏฺฐ ติณมุฏฺฐิโย คเหตฺวา อสิตญฺชนคิริสงฺกาสํ อกฺกนฺตวรกนกชาลกูฏํว
สีตจฺฉายํ วิวิธมิคคณสมฺปาตวิรหิตํ มนฺทมาลุเตริตาย ฆนสาขาย สมลงฺกตํ
นจฺจนฺตมิว ปีติยา วิโรจมานํ นาคโพธึ อุปสงฺกมิตฺวา มตฺตวรนาคคามี นาคโพธึ
ปทกฺขิณํ กตฺวา ปุพฺพุตฺตรปสฺเส ฐตฺวา อฏฺฐปณฺณาสหตฺถวิตฺถตํ ติณสนฺถรํ
สนฺถริตฺวา ตตฺถ ปลฺลงฺกํ อาภุชิตฺวา จตุรงฺคสมนฺนาคตํ วีริยํ อธิฏฺฐหิตฺวา
สพลํ มารพลํ วิทฺธํเสตฺวา ปุพฺเพนิวาสทิพฺพจกฺขุญาณานิ ปฏิลภิตฺวา
ปจฺจยาการสมฺมสนํ กตฺวา ขนฺเธสุ อนิจฺจาทิวเสน อภินิวิสิตฺวา อนุกฺกเมน
อนุตฺตรํ สมฺมาสมฺโพธึ ปตฺวา:-
           "อเนกชาติสํสารํ          สนฺธาวิสฺสํ อนิพฺพิสํ
            คหการํ คเวสนฺโต        ทุกฺขา ชาติ ปุนปฺปุนํ.
            คหการก ทิฏฺโฐสิ         ปุน เคหํ น กาหสิ
            สพฺพา เต ผาสุกา        ภคฺคา คหกูฏํ วิสงฺขตํ
            วิสงฺขารคตํ จิตฺตํ         ตณฺหานํ ขยมชฺฌคา"ติ ๑-
อุทานํ อุทาเนสิ.
     มงฺคลสฺส ปน สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส อญฺเญหิ พุทฺเธหิ อธิกตรา สรีรปฺปภา
อโหสิ. ยถา ปน อญฺเญสํ สมฺมาสมฺพุทฺธานํ สมนฺตา อสีติหตฺถปฺปมาณา วา
@เชิงอรรถ:  ขุ.ธ. ๒๕/๑๕๓-๔/๔๔
พฺยามปฺปมาณา วา สรีรปฺปภา อโหสิ, น เอวํ ตสฺส. ตสฺส ปน ภควโต
สรีรปฺปภา นิจฺจกาลํ ทสสหสฺสิโลกธาตุํ ผริตฺวา อฏฺฐาสิ. ตรุคิริฆรปาการ-
ฆฏกวาฏาทโย สุวณฺณปฏฺฏปริโยนทฺธา วิย อเหสุํ. นวุติวสฺสสตสหสฺสานิ อายุ
ตสฺส อโหสิ. เอตฺตกํ กาลํ จนฺทสูริยตารกาทีนํ ปภา นตฺถิ. รตฺตินฺทิวปริจฺเฉโท
น ปญฺญายิตฺถ. ทิวา สูริยาโลเกน วิย ๑- สตฺตา นิจฺจํ พุทฺธาโลเกเนว
สพฺพกมฺมานิ กโรนฺตา วิจรึสุ. สายํ ปุปฺผนกกุสุมานํ ปาโต จ รวนกสกุณาทีนญฺจ
วเสน โลโก รตฺตินฺทิวปริจฺเฉทํ สลฺลกฺเขสิ.
     กึ ปน อญฺเญสํ พุทฺธานํ อยมานุภาโว นตฺถีติ? โน นตฺถิ. เตปิ หิ
อากงฺขมานา ทสสหสฺสิโลกธาตุํ ตโต วา ภิยฺโย อาภาย ผเรยฺยุํ. มงฺคลสฺส
ปน ภควโต ปุพฺพปตฺถนาวเสน อญฺเญสํ พฺยามปฺปภา วิย สรีรปฺปภา นิจฺจเมว
ทสสหสฺสิโลกธาตุํ ผริตฺวา อฏฺฐาสิ. โส กิร โพธิสตฺตกาเล เวสฺสนฺตรตฺตภาวสทิเส
อตฺตภาเว สปุตฺตทาโร วงฺกปพฺพตสทิเส ปพฺพเต วสิ. อเถโก สพฺพชนวิเหฐโก
ขรทาฐิโก นาม มนุสฺสภกฺโข มเหสกฺโข ยกฺโข มหาปุริสสฺส ทานชฺฌาสยตํ
สุตฺวา พฺราหฺมณวณฺเณน อุปสงฺกมิตฺวา มหาสตฺตํ เทฺว ทารเก ยาจิ. มหาสตฺโต
"ททามิ พฺราหฺมณสฺส ปุตฺตเก"ติ หฏฺฐปหฏฺโฐ อุทกปริยนฺตํ ปฐวึ กมฺเปนฺโต
เทฺว ทารเก อทาสิ. อถ โข ยกฺโข ตสฺส ปสฺสนฺตสฺเสว มหาปุริสสฺส ตํ
พฺราหฺมณวณฺณํ ปหาย อนลชาลปิงฺคลวิรูปนยโน วิสมวิรูปกุฏิลภีมทาโฐ
จิปิฏกวิรูปนาโส กปิลผรุสทีฆเกโส นวทฑฺฒตาลกฺขนฺธสทิสกาโย หุตฺวา เต ทารเก
มุฬาลกลาปํ วิย คเหตฺวา ขาทิ. มหาปุริสสฺส ยกฺขํ โอโลเกตฺวา มุเข วิวฏมตฺเต
อคฺคิชาลํ วิย โลหิตธารํ อุคฺคิรนฺตํ ตสฺส มุขํ ทิสฺวาปิ เกสคฺคมตฺตมฺปิ ๑-
โทมนสฺสํ น อุปฺปชฺชิ. "สุทินฺนํ วต เม ทานนฺ"ติ จินฺตยโต ปนสฺส สรีเร
@เชิงอรรถ:  ม.วินา        ม. อปฺปมตฺตมฺปิ
มหนฺตํ ปีติโสมนสฺสํ อุทปาทิ. โส "อิมสฺส เม นิสฺสนฺเทน อนาคเต อิมินา
นีหาเรน รสฺมิโย นิกฺขมนฺตู"ติ ปตฺถนมกาสิ. ตสฺส ตํ ปตฺถนํ นิสฺสาย
พุทฺธภูตสฺส สรีรโต รสฺมิโย นิกฺขมิตฺวา เอตฺตกํ ฐานํ ผรึสุ.
     อปรมฺปิ ปุพฺพจริยํ ตสฺส อตฺถิ. อยํ กิร โพธิสตฺตกาเล เอกสฺส
พุทฺธสฺส เจติยํ ทิสฺวา "อิมสฺส พุทฺธสฺส มม ชีวิตํ ปริจฺจชิตุํ วฏฺฏตี"ติ
ทณฺฑทีปิกาเวฐนนิยาเมน สกลสรีรํ เวฐาเปตฺวา รตนมตฺตมกุฬํ สตสหสฺสคฺฆนิกํ
สุวณฺณปาตึ สุคนฺธสปฺปิสฺส ปูราเปตฺวา ตตฺถ สหสฺสวฏฺฏิโย ชาเลตฺวา ตํ
สีเสนาทาย สกลสรีรํ ชาลาเปตฺวา ชินเจติยํ ปทกฺขิณํ กโรนฺโต สกลรตฺตึ
วีตินาเมสิ. เอวํ ยาว อรุณุคฺคมนา วายมนฺตสฺส โลมกูปมตฺตมฺปิ อุสุมํ น
คณฺหิ. ปทุมคพฺภํ ปวิฏฺฐกาโล วิย อโหสิ. ธมฺโม หิ นาเมส อตฺตานํ
รกฺขนฺตํ รกฺขติ. เตนาห ภควา:-
                   "ธมฺโม หเว รกฺขติ ธมฺมจารึ
                    ธมฺโม สุจิณฺโณ สุขมาวหาติ
                    เอสานิสํโส ธมฺเม สุจิณฺเณ
                    น ทุคฺคตึ คจฺฉติ ธมฺมจารี"ติ. ๑-
     อิมสฺสาปิ กมฺมสฺส นิสฺสนฺเทน ตสฺส สรีโรภาโส ทสสหสฺสิโลกธาตุํ
ผริตฺวา อฏฺฐาสิ. ๒- เตน วุตฺตํ:-
       [๑] "โกณฺฑญฺญสฺส อปเรน      มงฺคโล นาม นายโก
           ตมํ โลเก นิหนฺตฺวาน      ธมฺโมกฺกมภิธารยิ.
       [๒] อตุลาสิ ปภา ตสฺส        ชิเนหญฺเญหิ อุตฺตรึ
           จนฺทสูริยปฺปภํ หนฺตฺวา      ทสสหสฺสี วิโรจตี"ติ.
@เชิงอรรถ:  ขุ.เถร. ๒๖/๓๐๓/๓๑๘, ขุ.ชา. ๒๗/๑๔๒๐, ๒๒๘๓/๒๙๐. ๔๗๓ (สฺยา)
@ อภิ.อ. ๑/๖๔
     ตตฺถ ตมนฺติ โลกนฺธการญฺจ หทยตมญฺจ. นิหนฺตฺวานาติ อภิภวิตฺวา. ๑-
ธมฺโมกฺกนฺติ เอตฺถ อยํ ปน อุกฺกาสทฺโท สุวณฺณการมูสาทีสุ อเนเกสุ
อตฺเถสุ ทิสฺสติ. ตถา หิ "สณฺฑาเสน ชาตรูปํ คเหตฺวา อุกฺกามุเข
ปกฺขิเปยฺยา"ติ ๒- อาคตฏฺฐาเน สุวณฺณการานํ มูสา "อุกฺกา"ติ เวทิตพฺพา.
"อุกฺกํ พนฺเธยฺย, อุกฺกํ พนฺธิตฺวา อุกฺกามุขํ อาลิมฺเปยฺยา"ติ ๒- อาคตฏฺฐาเน
กมฺมารานํ องฺคารกปลฺลํ. "กมฺมารานํ ยถา อุกฺกา, อนฺโต ฌายติ โน พหี"ติ ๓-
อาคตฏฺฐาเน กมฺมารุทฺธนํ. "เอวํวิปาโก อุกฺกาปาโต ภวิสฺสตี"ติ ๔- อาคตฏฺฐาเน
วายุเวโค "อุกฺกา"ติ วุจฺจติ. "อุกฺกาสุ ธาริยมานาสู"ติ ๕- อาคตฏฺฐาเน ทีปิกา
"อุกฺกา"ติ วุจฺจติ. อิธาปิ ทีปิกา อุกฺกาติ อธิปฺเปตา. ๖- ตสฺมา อิธ ธมฺมมยํ
อุกฺกํ อภิธารยิ, อวิชฺชนฺธการปฏิจฺฉนฺนสฺส อวิชฺชนฺธการาภิภูตสฺส โลกสฺส
ธมฺมมยํ อุกฺกํ ธาเรสีติ อตฺโถ.
     อตุลาสีติ อตุลฺยา อาสิ. อยเมว วา ปาโฐ, อญฺเญหิ พุทฺเธหิ อสทิสา
อโหสีติ อตฺโถ. ชิเนทญฺเญหีติ ชิเนหิ อญฺเญหิ. จนฺทสูริยปฺปภํ หนฺตฺวาติ
จนฺทสูริยานํ ปภํ อภิหนฺตฺวา ทสสหสฺสี วิโรจตีติ จนฺทสูริยาโลกํ วินา
พุทฺธาโลเกเนว ทสสหสฺสี วิโรจตีติ อตฺโถ.
     มงฺคลสมฺมาสมฺพุทฺโธ ปน อธิคตโพธิญาโณ โพธิมูเลเยว สตฺตสตฺตาหานิ
วีตินาเมตฺวา พฺรหฺมุโน ธมฺมายาจนํ สมฺปฏิจฺฉิตฺวา "กสฺส นุ โข อหํ ธมฺมํ
เทเสยฺยนฺ"ติ ๗- อุปธาเรนฺโต อตฺตนา สห ปพฺพชิตานํ ภิกฺขูนํ ติสฺโส โกฏิโย
อุปนิสฺสยสมฺปนฺนํ อทฺทส. อถสฺส เอตทโหสิ "อิเม กุลปุตฺตา มํ ปพฺพชนฺตํ
อนุปพฺพชิตา อุปนิสฺสยสมฺปนฺนา จ, เต มยา วิสาขปุณฺณมาย วิเวกตฺถิเกน
@เชิงอรรถ:  ม. อภิวิหจฺจ    ม.อุ. ๑๔/๓๖๐/๓๑๑      ขุ.ชา. ๒๘/๖๓๑ (สฺยา)
@ ที.สี. ๙/๒๔, ๒๐๘/๑๑, ๖๙        ที.สี. ๙/๑๕๙/๔๙-๕๐
@ ป.สู. ๑/๗๕/๑๘๗
@ วิ.มหา. ๔/๑๐/๑๐, ม.มู. ๑๒/๒๘๔/๒๔๕, ม.ม. ๑๓/๓๔๐/๓๒๒
วิสฺสชฺชิตา สิริวฑฺฒนนครํ อุปนิสฺสาย สิริวนคหนํ คนฺตฺวา วิหรนฺติ, หนฺทาหํ
ตตฺถ คนฺตฺวา ธมฺมํ เตสํ เทเสสฺสามี"ติ อตฺตโน ปตฺตจีวรํ คเหตฺวา หํสราชา
วิย คคนตลมพฺภุคฺคนฺตฺวา สิริวนคหเน ปจฺจุฏฺฐาสิ. เต จ ภิกฺขู ภควนฺตํ
วนฺทิตฺวา อนฺเตวาสิกวตฺตํ ทสฺเสตฺวา ภควนฺตํ ปริวาเรตฺวา นิสีทึสุ. เตสํ
ภควา สพฺพพุทฺธนิเสวิตํ ธมฺมจกฺกปฺปวตฺตนสุตฺตนฺตํ กเถสิ. ตโต ติสฺโส
ภิกฺขุโกฏิโย อรหตฺตํ ปาปุณึสุ. เทวมนุสฺสานํ โกฏิสตสหสฺสานํ ธมฺมาภิสมโย
อโหสิ. เตน วุตฺตํ:-
       [๓] "โสปิ พุทฺโธ ปกาเสสิ     จตุโร สจฺจวรุตฺตเม
           เต เต สจฺจรสํ ปิตฺวา     วิโนเทนฺติ มหาตมํ.
       [๔] ปตฺวาน โพธิมตุลํ         ปฐเม ธมฺมเทสเน
           โกฏิสตสหสฺสานํ          ธมฺมาภิสมโย อหู"ติ.
     ตตฺถ จตุโรติ จตฺตาริ. สจฺจวรุตฺตเมติ สจฺจานิ จ วรานิ จ สจฺจวรานิ,
สจฺจานิ อุตฺตมานีติ อตฺโถ. "จตฺตาโร สจฺจวรุตฺตเม"ติปิ ปาโฐ, ตสฺส จตฺตาริ
สจฺจวรานิ อุตฺตมานีติ อตฺโถ. เต เตติ เต เต เทวมนุสฺสา พุทฺเธน ภควตา
วินีตา. สจฺจรสนฺติ จตุสจฺจปฏิเวธามตรสํ ปิวิตฺวา. วิโนเทนฺติ มหาตมนฺติ เตน
เตน มคฺเคน ปหาตพฺพํ โมหตมํ วิโนเทนฺติ, วิทฺธํเสนฺตีติ อตฺโถ. ปตฺวานาติ
ปฏิวิชฺฌิตฺวา. โพธินฺติ เอตฺถ ปนายํ โพธิสทฺโท:-
           มคฺเค ผเล จ นิพฺพาเน     รุกฺเข ปญฺญตฺติยํ ตถา
           สพฺพญฺญุเต จ ญาณสฺมึ       โพธิสทฺโท ปนาคโต.
     ตถา หิ ปเนส "โพธิ วุจฺจติ จตูสุ มคฺเคสุ ญาณนฺ"ติอาทีสุ ๑- มคฺเค
อาคโต. "อุปสมาย อภิญฺญาย สมฺโพธาย สํวตฺตตี"ติ ๒- เอตฺถ ผเล. "ปตฺวาน
@เชิงอรรถ:  ขุ.จูฬ. ๓๐/๕๙๕, ๖๖๗/๒๙๒, ๓๒๑ (สฺยา)
@ วิ.มหา. ๔/๑๓/๑๓, มู. ๑๒/๓๓/๒๐, ม.ม. ๑๓/๓๑๖/๒๙๖, ม.อุ. ๑๔/๓๒๓/๒๙๖
@สํ.มหา. ๑๙/๑๐๘๑/๓๗๖, ขุ.ปฏิ. ๓๑/๕๙๘/๕๐๕, (สฺยา)
โพธึ อมตํ อสงฺขตนฺ"ติ เอตฺถ นิพฺพาเน. "อนฺตรา จ คยํ อนฺตรา จ
โพธินฺ"ติ ๑- เอตฺถ อสฺสตฺถรุกฺเข. "โพธิ โข ราชกุมาโร โภโต โคตมสฺส
ปาเท สิรสา วนฺทตี"ติ ๒- เอตฺถ ปญฺญตฺติยํ. "ปปฺโปติ โพธึ วรภูริเมธโส"ติ ๓-
เอตฺถ สพฺพญฺญุตญฺญาเณ. อิธาปิ สพฺพญฺญุตญฺญาเณ ทฏฺฐพฺโพ. อรหตฺตมคฺคญาเณปิ
วฏฺฏติ. ๔- อตุลนฺติ ตุลรหิตํ ปมาณาตีตํ, อปฺปมาณนฺติ อตฺโถ. สมฺโพธึ
ปตฺวา ธมฺมํ เทเสนฺตสฺส ตสฺส ภควโต ปฐเม ธมฺมเทสเนติ อตฺโถ คเหตพฺโพ.
     ยทา ปน จิตฺตํ นาม นครํ อุปนิสฺสาย วิหรนฺโต จมฺปกรุกฺขมูเล
กณฺฑมฺพรุกฺขมูเล อมฺหากํ ภควา วิย ติตฺถิยานํ มานมทฺทนํ ยมกปาฏิหาริยํ
กตฺวา สุราสุรยุวติสมฺภวเน รุจิรนวกนกรชตมยวรภวเน ตาวตึสภวเน ปาริจฺฉตฺตก-
รุกฺขมูเล ปณฺฑุกมฺพลสิลาตเล นิสีทิตฺวา อภิธมฺมํ กเถสิ, ตทา โกฏิสตสหสฺสานํ
เทวตานํ ธมฺมาภิสมโย อโหสิ, อยํ ทุติโย อภิสมโย. ยทา ปน สุนนฺโท
นาม จกฺกวตฺติราชา สุรภินคเร ปูริตจกฺกวตฺติโต หุตฺวา จกฺกรตนํ ปฏิลภิ. ตํ
กิร มงฺคลทสพเล โลเก อุปฺปนฺเน จกฺกรตนํ ฐานา โอสกฺกิตํ ทิสฺวา สุนนฺโท
ราชา วิคตานนฺโท พฺราหฺมเณ ปริปุจฺฉิ "อิมํ จกฺกรตนํ มม กุสเลน นิพฺพตฺตํ,
กสฺมา ฐานา โอสกฺกิตนฺ"ติ. ตโต เต ตสฺส รญฺโญ โอสกฺกนการณํ พฺยากรึสุ.
"จกฺกวตฺติรญฺโญ อายุกฺขเยน วา ปพฺพชฺชูปคมเนน วา พุทฺธปาตุภาเวน วา
จกฺกรตนํ ฐานา โอสกฺกตีติ วตฺวา ตุยฺหํ ปน มหาราช อายุกฺขโย นตฺถิ,
อติทีฆายุโก ตฺวํ, มงฺคโล ปน สมฺมาสมฺพุทฺโธ โลเก อุปฺปนฺโน, เตน เต
จกฺกรตนํ โอสกฺกิตนฺ"ติ. ตํ สุตฺวา สุนนฺโท จกฺกวตฺติราชา สปริชโน ตํ
จกฺกรตนํ สิรสา วนฺทิตฺวา อายาจิ "ยาวาหํ ตวานุภาเวน มงฺคลทสพลํ
@เชิงอรรถ:  วิ.มหา. ๔/๑๑/๑๑, ม.มู. ๑๒/๒๘๕/๒๖๔, ม.ม. ๑๓/๓๔๑/๓๒๓
@ วิ.จูฬ. ๗/๒๖๘/๓๑, ม.ม. ๑๓/๓๒๔/๓๐๕          ที.ปา. ๑๑/๒๑๗/๑๓๗
@ ป.สู. ๑/๑๓/๖๐, อุทาน.อ. ๒๙
สกฺกริสฺสามิ, ตาว ตฺวํ มา อนฺตรธายสฺสู"ติ. อถ นํ จกฺกรตนํ ยถาฐาเนเยว
อฏฺฐาสิ.
     ตโต สมุปาคตานนฺโท สุนนฺโท จกฺกวตฺติราชา ฉตฺตึสโยชนปริมณฺฑลาย
ปริสาย ปริวุโต สพฺพโลกมงฺคลํ มงฺคลทสพลํ อุปสงฺกมิตฺวา สสาวกสํฆํ
สตฺถารํ มหาทาเนน สนฺตปฺเปตฺวา อรหนฺตานํ โกฏิสตสหสฺสานํ กาสิกวตฺถานิ
ทตฺวา ตถาคตสฺส สพฺพปริกฺขาเร ทตฺวา สกลโลกวิมฺหยกรํ ภควโต ปูชํ กตฺวา
มงฺคลํ สพฺพโลกนาถํ อุปสงฺกมิตฺวา ทสนขสโมธานสมุชฺชลํ วิมลกมลมกุฬสมมญฺชลึ
สิรสิ กตฺวา วนฺทิตฺวา ธมฺมสฺสวนตฺถาย เอกมนฺตํ นิสีทิ. ปุตฺโตปิ ตสฺส
อนุราชกุมาโร นาม ตเถว นิสีทิ.
     ตทา สุนนฺทจกฺกวตฺติราชปฺปมุขานํ เตสํ ภควา อนุปุพฺพิกถํ กเถสิ.
สุนนฺโท จกฺกวตฺตี สทฺธึ ปริสาย สห ปฏิสมฺภิทาหิ อรหตฺตํ ปาปุณิ. อถ
สตฺถา เตสํ ปุพฺพจริยํ โอโลเกนฺโต อิทฺธิมยปตฺตจีวรสฺส อุปนิสฺสยํ ทิสฺวา
จกฺกชาลสมลงฺกตํ ทกฺขิณหตฺถํ ปสาเรตฺวา "เอถ ภิกฺขโว"ติ อาห. สพฺเพ
ตงฺขณํเยว ทุวงฺคุลเกสา อิทฺธิมยปตฺตจีวรธรา วสฺสฏฺฐิกตฺเถรา ๑- วิย
อากปฺปสมฺปนฺนา หุตฺวา ภควนฺตํ ปริวารยึสุ. อยํ ตติโย อภิสมโย อโหสิ. เตน
วุตฺตํ:-
       [๕] "สุรินฺทเทวภวเน           พุทฺโธ ธมฺมมเทสยิ
           โกฏิสตสหสฺสานํ ๒-         ทุติยาภิสมโย อหุ.
       [๖] ยทา สุนนฺโท จกฺกวตฺตี       สมฺพุทฺธํ อุปสงฺกมิ
           ตทา อาหนิ ๓- สมฺพุทฺโธ     ธมฺมเภรึ วรุตฺตมํ.
@เชิงอรรถ:  สี.,อิ. วสฺสสติกตฺเถรา              สี.,อิ. นว โกฏิสตสหสฺสานํ.
@ ม. อหนิ, เอวมญฺญตฺถาปิ
       [๗] สุนนฺทสฺสานุจรา ชนตา      ตทาสุํ นวุติโกฏิโย
           สพฺเพปิ เต นิรวเสสา      อเหสุํ เอหิภิกฺขุกา"ติ.
     ตตฺถ สุรินฺทเทวภวเนติ ปุน เทวินฺทภวเนติ อตฺโถ. ธมฺมนฺติ อภิธมฺมํ.
อาหนีติ อภิหนิ. วรุตฺตมนฺติ วโร ภควา อุตฺตมํ ธมฺมเภรินฺติ อตฺโถ.
อนุจราติ นิพทฺธจรา เสวกา. อาสุนฺติ อเหสุํ. "ตทาสิ นวุติโกฏิโย"ติปิ
ปาโฐ. ตสฺส ชนตา อาสิ, สา ชนตา กิตฺตกาติ เจ, นวุติโกฏิโยติ
อตฺโถ.
     อถ มงฺคเล กิร โลกนาเถ เมขเล ปุเร วิหรนฺเต ตสฺมึเยว ปุเร
สุเทโว จ ธมฺมเสโน จ มาณวกา มาณวกสหสฺสปริวารา ๑- ตสฺส ภควโต
สนฺติเก เอหิภิกฺขุปพฺพชฺชาย ปพฺพชึสุ. มาฆปุณฺณมาย ทฺวีสุ อคฺคสาวเกสุ
สปริวาเรสุ อรหตฺตํ ปตฺเตสุ สตฺถา โกฏิสตสหสฺสภิกฺขุคณมชฺเฌ ปาติโมกฺขํ
อุทฺทิสิ, อยํ ปฐโม สนฺนิปาโตติ อโหสิ. ปุน อุตฺตราราเม นาม อนุตฺตเร
ญาติสมาคเม ปพฺพชิตานํ โกฏิสตสหสฺสานํ สมาคเม ปาติโมกฺขํ อุทฺทิสิ, อยํ
ทุติโย สนฺนิปาโต อโหสิ. สุนนฺทจกฺกวตฺติภิกฺขุคณสมาคเม นวุติโกฏิสหสฺสานํ
ภิกฺขูนํ มชฺเฌ ปาติโมกฺขํ อุทฺทิสิ, อยํ ตติโย สนฺนิปาโต อโหสิ. เตน
วุตฺตํ:-
       [๘] "สนฺนิปาตา ตโย อาสุํ       มงฺคลสฺส มเหสิโน
           โกฏิสตสหสฺสานํ            ปฐโม อาสิ สมาคโม.
       [๙] ทุติโย โกฏิสตสหสฺสานํ       ตติโย นวุติโกฏินํ
           ขีณาสวานํ วิมลานํ          ตทา อาสิ สมาคโม"ติ. ๒-
@เชิงอรรถ:  สี.,อิ. ทสมาณวกสหสฺเสหิ ปริวุตา
@ ปาฬิ.   โกฏิสตสหสฺสานํ        ทุติโย อาสิ สมาคโม
@         ตติเย นวุติโกฏีนํ       ตติโย อาสิ สมาคโม
@         ขีณาสวานํ วิมลานํ      ตทา อาสิ สมาคโม.
     ตทา อมฺหากํ โพธิสตฺโต สุรุจิพฺราหฺมณคาเม สุรุจิ นาม พฺราหฺมโณ
หุตฺวา ติณฺณํ เวทานํ ปารคู สนิฆณฺฑุเกฏุภานํ สากฺขรปฺปเภทานํ
อิติหาสปญฺจมานํ ปทโก เวยฺยากรโณ โลกายตมหาปุริสลกฺขเณสุ อนวโย อโหสิ.
โส สตฺถารํ อุปสงฺกมิตฺวา ทสพลสฺส มธุรธมฺมกถํ สุตฺวา ภควติ ปสีทิตฺวา
สรณํ คนฺตฺวา "เสฺว มยฺหํ ภิกฺขํ คณฺหถา"ติ สสาวกสํฆํ ภควนฺตํ นิมนฺเตสิ. โส
ภควตา "พฺราหฺมณ กิตฺตเกหิ ภิกฺขูหิ เต อตฺโถ"ติ วุตฺโต "กิตฺตกา ปน
โว ภนฺเต ปริวารา ภิกฺขู"ติ อาห. ตทา ปฐมสนฺนิปาโตว โหติ, ตสฺมา
"โกฏิสตสหสฺสนฺ"ติ วุตฺเต "ยทิ เอวํ ภนฺเต สพฺเพหิปิ สทฺธึ มยฺหํ ภิกฺขํ
คณฺหถา"ติ นิมนฺเตสิ. สตฺถา อธิวาเสสิ.
     พฺราหฺมโณ ภควนฺตํ สฺวาตนาย นิมนฺเตตฺวา อตฺตโน ฆรํ คจฺฉนฺโต
จินฺเตสิ "อหํ เอตฺตกานํ ภิกฺขูนํ ยาคุภตฺตวตฺถาทีนิ ทาตุํ สกฺโกมิ, นิสีทนฏฺฐานํ
ปน กถํ ภวิสฺสตี"ติ. ตสฺส กิร สา จินฺตนา จตุราสีติโยชนสหสฺสปฺปมาเณ
เมรุมตฺถเก ฐิตสฺส เทวราชสฺส ทสสตนยนสฺส ปณฺฑุกมฺพลสิลาสนสฺส
อุณฺหาการํ ชเนสิ. อถ สกฺโก เทวราชา อาสนสฺส อุณฺหภาวํ ทิสฺวา "โก
นุ โข มํ อิมมฺหา ฐานา จาเวตุกาโม"ติ สมุปฺปนฺนปริวิตกฺโก ทิพฺเพน
จกฺขุนา มนุสฺสโลกํ โอโลเกนฺโต มหาปุริสํ ทิสฺวา "อยํ มหาสตฺโต
พุทฺธปฺปมุขํ ภิกฺขุสํฆํ นิมนฺเตตฺวา ตสฺส นิสีทนตฺถาย จินฺเตสิ. มยาปิ
ตตฺถ คนฺตฺวา ปุญฺญโกฏฺฐาสํ คเหตุํ วฏฺฏตี"ติ วฑฺฒกีวณฺณํ นิมฺมินิตฺวา
วาสิผรสุหตฺโถ มหาปุริสสฺส ปุรโต ปาตุรโหสิ. โส "อตฺถิ นุ โข กสฺสจิ ภติยา
กตฺตพฺพกมฺมนฺ"ติ อาห.
     มหาสตฺโต ทิสฺวา "กึ กมฺมํ กาตุํ สกฺขิสฺสสี"ติ อาห. มม อชานนสิปฺปํ
นาม นตฺถิ, โย โย ยํ ยํ อิจฺฉติ มณฺฑปํ วา ปาสาทํ วา อญฺญํ วา กิญฺจิ
นิเวสนาทิกํ, ตสฺส ตสฺส ตํ ตํ กาตุํ สมตฺโถมฺหีติ. เตน หิ มยฺหํ กมฺมํ
อตฺถีติ. กึ อยฺยาติ. สฺวาตนาย มยา โกฏิสตสหสฺสภิกฺขู นิมนฺติตา, เตสํ
นิสีทนมณฺฑปํ กริสฺสสีติ. อหํ นาม กเรยฺยํ, สเจ เม ภตึ ทาตุํ สกฺขิสฺสถาติ.
สกฺขิสฺสามิ ตาตาติ. "ยทิ เอวํ สาธุ กริสฺสามี"ติ วตฺวา เอกํ ปเทสํ
โอโลเกสิ. โส ทฺวาทสโยชนปฺปมาโณ ปเทโส กสิณมณฺฑลํ วิย สมตโล
ปรมรมณีโย อโหสิ. ปุน โส "เอตฺตเก ฐาเน สตฺตรตนมโย ทฏฺฐพฺพสารมณฺโฑ
มณฺฑโป อุฏฺฐหตู"ติ จินฺเตตฺวา โอโลเกสิ. ตโต ตาวเทว มณฺฑปสทิโส
ปฐวีตลํ ภินฺทิตฺวา มณฺฑโป อุฏฺฐหิ. ตสฺส โสวณฺณมเยสุ ถมฺเภสุ รชตมยา
ฆฏกา อเหสุํ, รชตมเยสุ ถมฺเภสุ โสวณฺณมยา ฆฏกา, มณิตฺถมฺเภสุ
ปวาฬมยา ปวาฬมเยสุ ถมฺเภสุ มณิมยา ฆฏกา, สตฺตรตนมเยสุ ถมฺเภสุ
สตฺตรตนมยา ฆฏกา อเหสุํ.
     ตโต "มณฺฑปสฺส อนฺตรนฺตราปิ กิงฺกิณิกชาลา โอลมฺพตู"ติ โอโลเกสิ,
สห โอโลกเนน กิงฺกิณิกชาลํ โอลมฺพิ, ยสฺส มนฺทวาเตริตสฺส ปญฺจงฺคิกสฺเสว
ตุริยสฺส ปรมมโนรโม มธุโร สทฺโท นิจฺฉรติ, ทิพฺพสงฺคีติวตฺตนกาโล
วิย อโหสิ. "อนฺตรนฺตรา ทิพฺพคนฺธทามปุปฺผทามปตฺตทามสตฺตรตนทามานิ
โอลมฺพนฺตู"ติ จินฺเตสิ, สห จินฺตาย ทามานิ โอลมฺพึสุ. "โกฏิสตสหสฺสสงฺขฺยานํ
ภิกฺขูนํ อาสนานิ จ กปฺปิยมหคฺฆปจฺจตฺถรณานิ อาธารกานิ จ ปฐวึ ภินฺทิตฺวา
อุฏฺฐหนฺตู"ติ จินฺเตสิ, ตาวเทว อุฏฺฐหึสุ. "โกเณ โกเณ เอเกกา อุทกจาฏิ
อุฏฺฐหตู"ติ จินฺเตสิ, ตงฺขณํเยว อุทกจาฏิโย ปรมสีตเลน มธุเรน สุวิสุทฺธ-
สุคนฺธกปฺปิยวารินา ปุณฺณา กทลิปณฺณปิหิตมุขา อุฏฺฐหึสุ. โส ทสสตนยโน
เอตฺตกํ มาเปตฺวา พฺราหฺมณสฺส สนฺติกํ คนฺตฺวา "เอหิ อยฺย ตว
มณฺฑปํ ทิสฺวา มยฺหํ ภตึ เทหี"ติ อาห. มหาปุริโส คนฺตฺวา ตํ มณฺฑปํ
โอโลเกสิ. ตสฺส โอโลเกนฺตสฺเสว สกลสรีรํ ปญฺจวณฺณาย ปีติยา นิรนฺตรํ
ผุฏํ อโหสิ.
     อถสฺส มณฺฑปํ โอโลกยโต เอตทโหสิ "นายํ มณฺฑโป มนุสฺสภูเตน
กโต, มยฺหํ อชฺฌาสยํ มยฺหํ คุณํ อาคมฺม อทฺธา สกฺกสฺส เทวรญฺโญ ภวนํ
อุณฺหํ อโหสิ, ตโต สกฺเกน เทวานมินฺเทน อยํ มณฺฑโป นิมฺมิโต"ติ.
"น โข ปน เม ยุตฺตํ เอวรูเป มณฺฑเป เอกทิวสํเยว ทานํ ทาตุํ, สตฺตาหํ
ทสฺสามี"ติ จินฺเตสิ. พาหิรกทานํ นาม ตตฺตกมฺปิ สมานํ ๑- โพธิสตฺตานํ
หทยํ ตุฏฺฐึ กาตุํ น สกฺโกติ, อลงฺกตสีสํ วา ฉินฺทิตฺวา อญฺชิตานิ วา
อกฺขีนิ อุปฺปาเฏตฺวา หทยมํสํ วา อุพฺพฏฺเฏตฺวา ทินฺนกาเล โพธิสตฺตานํ
จาคํ นิสฺสาย ตุฏฺฐิ นาม โหติ. อมฺหากํ โพธิสตฺตสฺส หิ สิวิชาตเก ๒-
เทวสิกํ ปญฺจกหาปณสตสหสฺสานิ วิสฺสชฺเชตฺวา จตูสุ นครทฺวาเรสุ นครมชฺเฌติ
ปญฺจสุ ฐาเนสุ ทานํ เทนฺตสฺส ตํ ทานํ จาคตุฏฺฐึ อุปฺปาเทตุํ นาสกฺขิ.
ยทา ปนสฺส พฺราหฺมณวณฺเณน อาคนฺตฺวา สกฺโก เทวราชา อกฺขีนิ ยาจิ,
ตทา โส ตานิ จกฺขูนิ อุปฺปาเฏตฺวา อทาสิ, ททมานสฺเสว หาโส อุปฺปชฺชิ,
เกสคฺคมตฺตมฺปิ จิตฺตสฺส อญฺญถตฺตํ นาโหสิ. เอวํ สพฺพญฺญุโพธิสตฺตานํ
พาหิรทานํ นิสฺสาย ติตฺติ นาม นตฺถิ. ตสฺมา โสปิ มหาปุริโส "มยา
โกฏิสตสหสฺสสงฺขานํ ภิกฺขูนํ ทานํ ทาตุํ วฏฺฏตี"ติ จินฺเตตฺวา ตสฺมึ มณฺฑเป
นิสีทาเปตฺวา สตฺตาหํ ควปานํ นาม ทานํ อทาสิ.
     เอตฺถ ควปานนฺติ มหนฺเต มหนฺเต โกลมฺเพ ขีรสฺส ปูเรตฺวา อุทฺธเนสุ
อาโรเปตฺวา ฆนปากปกฺเก ขีเร โถกโถเก ตณฺฑุเล ปกฺขิปิตฺวา ปกฺกมธุสกฺขร-
จุณฺณสปฺปีหิ อภิสงฺขตโภชนํ วุจฺจติ. อิทเมว จตุมธุรโภชนนฺติปิ วุจฺจติ.
มนุสฺสาเยว ปน ปริวิสิตุํ นาสกฺขึสุ. เทวาปิ เอกนฺตริกา หุตฺวา ปริวิสึสุ.
ทฺวาทสโยชนปฺปมาณมฺปิ ตํ ฐานํ เต ภิกฺขู คณฺหิตุํ นปฺปโหสิเยว, เต ปน
@เชิงอรรถ:  สี.,อิ. กิตฺตกมฺปิ สมานํ          ขุ.ชา. ๒๗/๒๐๖๖ อาทิ/๔๑๙ (สฺยา)
ภิกฺขู อตฺตโน อตฺตโน อานุภาเวน นิสีทึสุ. ปริโยสานทิวเส สพฺพสํ ภิกฺขูนํ
ปตฺเต โธวาเปตฺวา เภสชฺชตฺถาย สปฺปินวนีตมธุผาณิตาทีนํ ปูเรตฺวา ติจีวเรหิ
สทฺธึ อทาสิ. ตตฺถ สํฆนวกภิกฺขุนา ลทฺธจีวรสาฏกา สตสหสฺสคฺฆนิกา
อเหสุํ.
     อถ สตฺถา อนุโมทนํ กโรนฺโต "อยํ มหาปุริโส เอวรูปํ มหาทานํ
อทาสิ, โก นุ โข ภวิสฺสตี"ติ อุปธาเรนฺโต "อนาคเต กปฺปสตสหสฺสาธิกานํ
ทฺวินฺนํ อสงฺเขฺยยฺยานํ มตฺถเก โคตโม นาม พุทฺโธ ภวิสฺสตี"ติ ทิสฺวา ตโต
มหาสตฺตํ อามนฺเตตฺวา "ตฺวํ เอตฺตกํ นาม กาลํ อติกฺกมิตฺวา โคตโม นาม
พุทฺโธ ภวิสฺสสี"ติ พฺยากาสิ. อถ มหาปุริโส ภควโต พฺยากรณํ สุตฺวา
ปมุทิตหทโย "อหํ กิร พุทฺโธ ภวิสฺสามิ, น เม ฆราวาเสน อตฺโถ,
ปพฺพชิสฺสามี"ติ จินฺเตตฺวา ตถารูปํ สมฺปตฺตึ เขฬปิณฺฑํ วิย ปหาย สตฺถุ
สนฺติเก ปพฺพชิตฺวา พุทฺธวจนํ อุคฺคณฺหิตฺวา อภิญฺญา จ อฏฺฐ สมาปตฺติโย
จ นิพฺพตฺเตตฺวา อปริหีนชฺฌาโน ยาวตายุกํ ฐตฺวา อายุปริโยสาเน พฺรหฺมโลเก
นิพฺพตฺติ. เตน วุตฺตํ:-
       [๑๐] "อหนฺเตน สมเยน          สุรุจี นาม พฺราหฺมโณ
            อชฺฌายโก มนฺตธโร         ติณฺณํ เวทาน ปารคู.
       [๑๑] ตมหํ อุปสงฺกมฺม            สรณํ คนฺตฺวาน สตฺถุโน
            สมฺพุทฺธปฺปมุขํ สํฆํ           คนฺธมาเลน ปูชยึ
            ปูเชตฺวา คนฺธมาเลน        ควปาเนน ตปฺปยึ.
       [๑๒] โสปิ มํ พุทฺโธ พฺยากาสิ      มงฺคโล ทิปทุตฺตโม ๑-
            อปริเมยฺยิโต กปฺเป         อยํ พุทฺโธ ภวิสฺสติ
            ๒- อหุ กปิลวฺหยา รมฺมา     นิกฺขมิตฺวา ตถาคโต. ๒-
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. ทฺวิปทุตฺตโม      ๒-๒ ฉ.ม. อิเม ปาฐา น ทิสฺสนฺติ
        [๑๓] `ปธานํ ปทหิตฺวาน          กตฺวา ทุกฺกรการิกํ
              อชปาลรุกฺขมูลสฺมึ          นิสีทิตฺวา ตถาคโต
              ตตฺถ ปายาสํ ปคฺคยฺห       เนรญฺชรมุเปหิติ.
              เนรญฺชราย ตีรมฺหิ         ปายาสํ อทิ โส ชิโน
              ปฏิยตฺตวรมคฺเคน          โพธิมูลมฺหิ เอหิติ.
              ตโต ปทกฺขิณํ กตฺวา        โพธิมณฺฑํ อนุตฺตรํ
              อสฺสตฺถรุกฺขมูลมฺหิ          พุชฺฌิสฺสติ มหายโส.
              อิมสฺส ชนิกา มาตา        มายา นาม ภวิสฺสติ
              ปิตา สุทฺโธทโน นาม       อยํ เหสฺสติ โคตโม.
              อนาสวา วีตราคา         สนฺตจิตฺตา สมาหิตา
              โกลิโต อุปติสฺโส จ        อคฺคา เหสฺสนฺติ สาวกา
              อานนฺโท นามุปฏฺฐาโก      อุปฏฺฐิสฺสติ มํ ชินํ.
              เขมา อุปฺปลวณฺณา จ       อคฺคา เหสฺสนฺติ สาวิกา
              อนาสวา วีตราคา         สนฺตจิตฺตา สมาหิตา.
              โพธิ ตสฺส ภควโต         อสฺสตฺโถติ ปวุจฺจติ
              จิตฺโต จ หตฺถาฬวโก       อคฺคา เหสฺสนฺตุปฏฺฐกา.
              นนฺทมาตา จ อุตฺตรา       อคฺคา เหสฺสนฺตุปฏฺฐิกา
              อายุ วสฺสสตํ ตสฺส         โคตมสฺส ยสสฺสิโน.
              อิทํ สุตฺวาน วจนํ          อสมสฺส มเหสิโน
              อาโมทิตา นรมรู          พุทฺธวีชํ กิร อยํ.
              อุกฺกุฏฺฐิสทฺทา วตฺตนฺติ       อปฺโผเฏนฺติ หสนฺติ จ
              กตญฺชลี นมสฺสนฺติ          ทสสหสฺสี สเทวกา.
              ยทิมสฺส โลกนาถสฺส        วิรชฺฌิสฺสาม สาสนํ
              อนาคตมฺหิ อทฺธาเน        เหสฺสาม สมฺมุขา อิมํ.
              ยถา มนุสฺสา นทึ ตรนฺตา    ปฏิติตฺถํ วิรชฺฌิย
              เหฏฺฐาติตฺถํ คเหตฺวาน      อุตฺตรนฺติ มหานทึ.
              เอวเมว มยํ สพฺเพ        ยทิ มุญฺจามิมํ ชินํ
              อนาคตมฺหิ อทฺธาเน        เหสฺสาม สมฺมุขา อิมนฺ"ติ
สตฺตรส คาถา ๑- วิตฺถาเรตพฺพา.
        [๑๔] "ตสฺสาปิ วจนํ สุตฺวา        ภิยฺโย จิตฺตํ ปสาทยึ
             อุตฺตรึ วตฺตมธิฏฺฐาสึ         ทสปารมิปูริยา.
        [๑๕] ตทา ปีติมนุพฺรูหนฺโต         สมฺโพธิวรปตฺติยา
             พุทฺเธ ทตฺวาน มํ เคหํ       ปพฺพชึ ตสฺส สนฺติเก.
        [๑๖] สุตฺตนฺตํ วินยญฺจาปิ          นวงฺคํ สตฺถุสาสนํ
             สพฺพํ ปริยาปุณิตฺวา          โสภยึ ชินสาสนํ.
        [๑๗] ตตฺถปฺปมตฺโต วิหรนฺโต       พฺรหฺมํ ภาเวตฺว ภาวนํ
             อภิญฺญาปารมึ คนฺตฺวา        พฺรหฺมโลกมคญฺฉหนฺ"ติ.
     ตตฺถ คนฺธมาเลนาติ คนฺเธหิ เจว มาเลหิ จ. ควปาเนนาติ อิทํ วุตฺตเมว.
"ฆตปาเนนา"ติปิ เกจิ ปฐนฺติ. ตปฺปยินฺติ ตปฺเปสึ. อุตฺตรึ วตมธิฏฺฐาสินฺติ
ภิยฺโยปิ วตมธิฏฺฐาสึ. ทสปารมิปูริยาติ ทสนฺนํ ปารมีนํ ปูรณตฺถาย. ปีตินฺติ
หทยตุฏฺฐึ. อนุพฺรูหนฺโตติ วฑฺเฒนฺโต. สมฺโพธิวรปตฺติยาติ พุทฺธตฺตปฺปตฺติยา.
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. อฏฺฐ คาถา
พุทฺเธ ทตฺวานาติ พุทฺธสฺส ปริจฺจชิตฺวา. มํ เคหนฺติ มม เคหํ สพฺพํ
สาปเตยฺยํ จตุปจฺจยตฺถาย พุทฺธสฺส ภควโต ปริจฺจชิตฺวาติ อตฺโถ. ตตฺถาติ
ตสฺมึ พุทฺธสาสเน. พฺรหฺมนฺติ พฺรหฺมวิหารภาวนํ ภาเวตฺวา.
     มงฺคลสฺส ปน ภควโต นครํ อุตฺตรํ นาม อโหสิ, ปิตาปิสฺส อุตฺตโร
นาม ราชา ขตฺติโย, มาตาปิ อุตฺตรา นาม, สุเทโว จ ธมฺมเสโน จ เทฺว
อคฺคสาวกา, ปาลิโต นาม อุปฏฺฐาโก, สีวลา จ อโสกา จ เทฺว อคฺคสาวิกา,
นาครุกฺโข โพธิ, อฏฺฐาสีติหตฺถุพฺเพธํ สรีรํ อโหสิ, นวุติวสฺสสหสฺสํ
อายุปริมาณํ, ภริยา ปนสฺส ยสวตี นาม, สีวโล นาม ปุตฺโต, อสฺสยาเนน
นิกฺขมิ. อุตฺตราราเม วสิ. อุตฺตโร นาม อุปฏฺฐาโก, ตสฺมึ ปน นวุติวสฺส-
สหสฺสานิ ฐตฺวา ปรินิพฺพุเต ภควติ เอกปฺปหาเรเนว ทสจกฺกวาฬสหสฺสานิ
เอกนฺธการานิ อเหสุํ. สพฺพจกฺกวาเฬสุ มนุสฺสานํ มหนฺตํ อาโรทนปริเทวนํ
อโหสิ. เตน วุตฺตํ:-
       [๑๘] "อุตฺตรํ นาม นครํ        อุตฺตโร นาม ขตฺติโย
            อุตฺตรา นาม ชนิกา       มงฺคลสฺส มเหสิโน.
       [๒๓] สุเทโว ธมฺมเสโน จ      อเหสุํ อคฺคสาวกา
            ปาลิโต นามุปฏฺฐาโก      มงฺคลสฺส มเหสิโน.
       [๒๔] สีวลา จ อโสกา จ       อเหสุํ อคฺคสาวิกา
            โพธิ ตสฺส ภควโต        นาครุกฺโขติ วุจฺจติ.
       [๒๖] อฏฺฐาสีติ รตนานิ         อจฺจุคฺคโต มหามุนิ
            ตโต นิทฺธาวตี รํสี        อเนกสตสหสฺสิโย.
       [๒๗] นวุติวสฺสสหสฺสานิ         อายุ วิชฺชติ ตาวเท
            ตาวตา ติฏฺฐมาโน โส     ตาเรสิ ชนตํ พหุํ.
       [๒๘] ยถาปิ สาคเร อูมี        น สกฺกา ตา คเณตุเย
            ตเถว สาวกา ตสฺส       น สกฺกา เต คเณตุเย.
       [๒๙] ยาว อฏฺฐาสิ สมฺพุทฺโธ     มงฺคโล โลกนายโก
            น ตสฺส สาสเน อตฺถิ      สกิเลสมรณํ ตทา.
       [๓๐] ธมฺโมกฺกํ ธารยิตฺวาน      สนฺตาเรตฺวา มหาชนํ
            ชลิตฺวา ธูมเกตูว ๑-      นิพฺพุโต โส มหายโส.
       [๓๑] สงฺขารานํ สภาวตฺตํ       ทสฺสยิตฺวา สเทวเก
            ชลิตฺวา อคฺคิกฺขนฺโธว      สูริโย อตฺถงฺคโต ยถา"ติ.
     ตตฺถ ตโตติ ตสฺส มงฺคลสฺส สรีรโต. นิทฺธาวตีติ นิทฺธาวนฺติ,
วจนวิปริยาโย ทฏฺฐพฺโพ. รํสีติ รสฺมิโย. อเนกสตสหสฺสิโยติ อเนกสตสหสฺสา.
อูมีติ วีจิโย ตรงฺคา. คเณตุเยติ คเณตุํ สงฺขาตุํ. เอตฺตกา สาคเร อูมิโยติ
ยถา น สกฺกา คเณตุํ, เอวํ ตสฺส ภควโต สาวกาปิ น สกฺกา คเณตุํ, อถ
โข คณนปถํ วีติวตฺตาติ อตฺโถ. ยาวาติ ยาวตกํ กาลํ. สกิเลสมรณํ ตทาติ
สห กิเลเสหิ สกิเลโส, สกิเลสสฺส มรณํ สกิเลสมรณํ, ตํ นตฺถิ. ตทา กิร
ตสฺส ภควโต สาสเน สาวกา สพฺเพ อรหตฺตํ ปตฺวาเยว ปรินิพฺพายึสุ.
ปุถุชฺชนา วา โสตาปนฺนาทโย วา หุตฺวา น กาลมกํสูติ อตฺโถ. เกจิ
"สมฺโมหมารณํ ตทา"ติ ปฐนฺติ.
     ธมฺโมกฺกนฺติ ธมฺมทีปกํ. ธูมเกตูติ อคฺคิ วุจฺจติ, อิธ ปน ปทีโป
ทฏฺฐพฺโพ. ตสฺมา ปทีโป วิย ชลิตฺวา นิพฺพุโตติ อตฺโถ. มหายโสติ
มหาปริวาโร. เกจิ "นิพฺพุโต โส สสาวโก"ติ ปฐนฺติ. สงฺขารานนฺติ สงฺขตธมฺมานํ
สปฺปจฺจยธมฺมานํ. สภาวตฺตนฺติ อนิจฺจาทิสามญฺญลกฺขณํ. สูริโย อตฺถงฺคโต
@เชิงอรรถ:  ธุมเกตูว (สฺยา)
ยถาติ ยถา สหสฺสกิรโณ ทิวสกโร สพฺพํ ตมคณํ ๑- วิธมิตฺวา สพฺพญฺจ โลกํ
โอภาเสตฺวา อตฺถมุปคจฺฉติ, เอวํ มงฺคลทิวสกโรปิ เวเนยฺยกมลวนวิกสนกโร
สพฺพํ อชฺฌตฺติกพาหิรโลกตมํ วิธมิตฺวา อตฺตโน สรีรปฺปภาย ชลิตฺวา
อตฺถงฺคโตติ อตฺโถ. เสสคาถา สพฺพตฺถ อุตฺตานา เอวาติ.
                      มงฺคลพุทฺธวํสวณฺณนา นิฏฺฐิตา.
                       นิฏฺฐิโต ตติโย พุทฺธวํโส.
                         ---------------


             อรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย เล่มที่ ๕๑ หน้า ๒๐๗-๒๒๕. http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_th.php?B=51&A=4620&modeTY=2              The Pali Atthakatha in Roman :- http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_rm.php?B=51&A=4620&modeTY=2              อ่านอรรถกถาแปลไทย :- http://84000.org/tipitaka/attha/attha.php?b=33&i=184              เนื้อความพระไตรปิฎกฉบับหลวง :- http://84000.org/tipitaka/read/r.php?B=33&A=7320              พระไตรปิฎกฉบับบาลีอักษรไทย :- http://84000.org/tipitaka/read/pali_read.php?B=33&A=9109              The Pali Tipitaka in Roman Character :- http://84000.org/tipitaka/read/roman_read.php?B=33&A=9109              สารบัญพระไตรปิฎกเล่มที่ ๓๓ http://84000.org/tipitaka/read/?index_33

อ่านหน้า[ต่าง] แรกอ่านหน้า[ต่าง] ที่แล้วแสดงหมายเลขหน้า
ในกรณี :- 
   บรรทัดแรกของแต่ละหน้าอ่านหน้า[ต่าง] ถัดไปอ่านหน้า[ต่าง] สุดท้าย คลิกเพื่อเปลี่ยน ฐญ เป็นแบบดั้งเดิม

บันทึก ๒๖ มกราคม พ.ศ. ๒๕๖๑. การแสดงผลนี้อ้างอิงข้อมูลจากอรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย. หากพบข้อผิดพลาด กรุณาแจ้งได้ที่ [email protected]