อรรถกถาเล่มที่ ๕ ภาษาบาลีอักษรไทย
 ที.อ. (สุมงฺคล.๒)

                        ๙. มหาสติปฏฺานสุตฺต.
                        อุทฺเทสวารกถาวณฺณนา
      [๓๗๒] เอวมฺเม สุตนฺติ มหาสติปฏฺานสุตฺตํ. ตตฺรายํ อนุปุพฺพปทวณฺณนา:-
      [๓๗๓] เอกายโน อยํ ภิกฺขเว มคฺโคติ กสฺมา ภควา อิทํ
สุตฺตมภาสิ? กุรุรฏฺวาสีนํ คมฺภีรเทสนาปฏิคฺคหณสมตฺถตาย. กุรุรฏฺวาสิโน กิร
ภิกฺขุภิกฺขุนิโย อุปาสกอุปาสิกาโย จ อุตุสปฺปายาทิสมฺปนฺนตฺตา ตสฺส รฏฺสฺส
สปฺปายอุตุปจฺจยเสวเนน นิจฺจํ กลฺลสรีรา กลฺลจิตฺตา จ โหนฺติ. เต จิตฺตสรีร-
กลฺลตาย อนุคฺคหิตปญฺาพลา คมฺภีรกถํ ปฏิคฺคเหตุํ สมตฺถา โหนฺติ. เตน
เตสํ ภควา อิมํ คมฺภีรเทสนาปฏิคฺคหณสมตฺถตํ สมฺปสฺสนฺโต เอกวีสติยา าเนสุ
กมฺมฏฺานํ อรหตฺเต ปกฺขิปิตฺวา อิทํ คมฺภีรตฺถํ มหาสติปฏฺานสุตฺตํ  อภาสิ.
ยถา หิ ปุริโส สุวณฺณจงฺโกฏกํ ลภิตฺวา ตตฺถ นานาปุปฺผานิ ปกฺขิเปยฺย,
สุวณฺณมญฺชุสํ วา ปน ลภิตฺวา สตฺต รตนานิ ปกฺขิเปยฺย, เอวํ ภควาปิ
กุรุรฏฺวาสิปริสํ ลภิตฺวา คมฺภีรเทสนํ เปสิ. เตเนเวตฺถ อญฺานิปิ คมฺภีรตฺถานิ
อิมสฺมึ ทีฆนิกาเย มหานิทานํ, มชฺฌิมนิกาเย สติปฏฺานํ, สาโรปมํ, รุกฺโขปมํ,
รฏฺปาลํ, มาคณฺฑิยํ, อาเนญฺชสปฺปายนฺติ อญฺานิปิ สุตฺตานิ เทเสสิ.
      อปิจ ตสฺมึ ชนปเท จตสฺโส ปริสา ปกติยาว สติปฏฺาน-
ภาวนานุโยคมนุยุตฺตา วิหรนฺติ, อนฺตมโส ทาสกมฺมกราปิ สติปฏฺานปฏิสํยุตฺตเมว
กถํ กเถนฺติ. อุทกติตฺถสุตฺตกนฺตนฏฺานาทีสุปิ นิรตฺถกกถา นาม นปฺปวตฺตติ. สเจ
กาจิ อิตฺถี "อมฺม ตฺวํ กตรํ สติปฏฺานํ ๑- มนสิกโรสี"ติ ปุจฺฉิตา "น กิญฺจี"ติ
วทติ, ตํ ครหนฺติ "ธิรตฺถุ ตว ชีวิตํ, ชีวมานาปิ ตฺวํ มตสทิสา"ติ. อถ นํ
"มาทานิ ปุน เอวมกาสี"ติ โอวทิตฺวา อญฺตรํ สติปฏฺานํ อุคฺคณฺหาเปนฺติ.
ยา ปน "อหํ อสุกํ สติปฏฺานํ นาม มนสิกโรมี"ติ วทติ, ตสฺสา "สาธุ
สาธู"ติ สาธุการํ ทตฺวา ๒- "สุชีวิตํ ตว ชีวิตํ, ตฺวํ นาม มนุสฺสตฺตํ
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. สติปฏฺานภาวนํ          ๒ ฉ.ม. กตฺวา
ปตฺตา, ตวตฺถาย สมฺมาสมฺพุทฺโธ อุปฺปนฺโน"ติ อาทีหิ ปสํสนฺติ. น เกวลํ
เจตฺถ มนุสฺสชาติกาว สติปฏฺานมนสิการยุตฺตา, เต นิสฺสาย วิหรนฺตา
ติรจฺฉานคตาปิ.
      ตตฺรีทํ วตฺถุ:- เอโก กิร นฏโก สุวโปตกํ คเหตฺวา สิกฺขาเปนฺโต
วิจรติ. โส ภิกฺขุนูปสฺสยํ อุปนิสฺสาย วสิตฺวา คมนกาเล สุวโปตกํ ปมฺมุสฺสิตฺวา
คโต. ตํ สามเณริโย คเหตฺวา ปฏิชคฺคึสุ. พุทฺธรกฺขิโตติสฺส นามํ อกํสุ. ตํ
เอกทิวสํ ปุรโต นิสินฺนํ ทิสฺวา มหาเถรี อาห "พุทฺธรกฺขิตา"ติ. กึ อยฺเยติ.
อตฺถิ เต โกจิ ภาวนามนสิกาโรติ. นตฺถิ อยฺเยติ. อาวุโส ปพฺพชิตานํ สนฺติเก
วสนฺเตน นาม วิสฏฺอตฺตภาเวน วสิตุํ น วฏฺฏติ, โกจิเทว มนสิกาโร
อิจฺฉิตพฺโพ, ตฺวํ ปน อญฺ น สกฺขิสฺสสิ, "อฏฺิ อฏฺี"ติ สชฺฌายํ กโรหีติ.
โส เถริยา โอวาเท ตฺวา "อฏฺิ อฏฺี"ติ สชฺฌายํ กโรนฺโต จรติ.
      ตํ เอกทิวสํ ปาโตว โตรณคฺเค นิสีทิตฺวา พาลาตปํ ตปฺปมานํ เอกา ๑-
สกุณคฺฆี ๑- นขปญฺชเรน อคฺคเหสิ. โส "กิริ กิรี"ติ สทฺทมกาสิ. สามเณริโย
สุตฺวา "อยฺเย พุทฺธรกฺขิโต สกุเณน คหิโต, โมเจม นนฺ"ติ เลฑฺฑุอาทีนิ คเหตฺวา
อนุพนฺธิตฺวา โมเจสุํ. ตํ อาเนตฺวา ปุรโต ปิตํ เถรี อาห "พุทฺธรกฺขิต สกุเณน
คหิตกาเล กึ จินฺเตสี"ติ. อยฺเย อหํ น กิญฺจิ จินฺเตมิ, ๒- อฏฺิปุญฺโชว
อฏฺิปุญฺชํ คเหตฺวา คจฺฉติ, กตรสฺมึ าเน วิปฺปกิริสฺสตีติ เอวํ อยฺเย
อฏฺิปุญฺชเมว จินฺเตสินฺติ. สาธุ สาธุ พุทฺธรกฺขิต อนาคเต ภวกฺขยสฺส
เต ปจฺจโย ภวิสฺสตีติ. เอวํ ตตฺถ ติรจฺฉานคตาปิ สติปฏฺานมนุยุตฺตา. ๔-
ตสฺมา เนสํ ภควา สติปฏฺานวุฑฺฒิเมว ๕- ชานนฺโต อิทํ สุตฺตํ อภาสิ.
              ตตฺถ เอกายโนติ เอกมคฺโค. มคฺคสฺส หิ:-
                   มคฺโค ปนฺโถ ปโถ ปชฺโช   อญฺชสํ วฏุมายนํ
                   นาวา อุตฺตรเสตุ จ       กุลฺโล จ ภิสิสงฺกโมติ
@เชิงอรรถ: ๑-๑ ฉ.ม. อิ. เอโก สกุโณ  ๒ ฉ.ม.,อิ. จินฺเตสึ  ๓ ฉ.ม. สติปฏฺานมนสิการยุตฺตา
@๔ ฉ.ม. สติปฏฺานพุทฺธิเมว ชเนนฺโต
      พหูนิ นามานิ. สฺวายมิธ อยนนาเมน วุตฺโต, ตสฺมา เอกายโน
อยํ ภิกฺขเว มคฺโคติ เอตฺถ เอกมคฺโค อยํ ภิกฺขเว มคฺโค น เทฺวธา ๑- ปถภูโตติ
เอวมตฺโถ ทฏฺพฺโพ,
      อถวา เอเกน อยิตพฺโพติ เอกายโน. เอเกนาติ คณสงฺคณิกํ ปหาย
วูปกฏฺเน ปวิวิตฺเตน. ๒- อยิตพฺโพติ ปฏิปชฺชิตพฺโพ, อยนฺติ วา เอเตนาติ
อยโน, สํสารโต นิพฺพานํ คจฺฉนฺตีติ อตฺโถ. เอกสฺส อยโน เอกายโน. เอกสฺสาติ
เสฏฺสฺส. สพฺพสตฺตเสฏฺโ จ โส ภควา, ตสฺมา ภควโตติ วุตฺตํ โหติ.
กิญฺจาปิ หิ เตน อญฺเปิ อยนฺติ, เอวํ สนฺเตปิ ภควโตว โส อยโน เตน
อุปฺปาทิตตฺตา. ยถาห "โส หิ พฺราหฺมณ ภควา อนุปฺปนฺนสฺส มคฺคสฺส
อุปฺปาเทตา"ติ ๓- อาทิ. อยตีติ วา อยโน, คจฺฉติ ปวตฺตตีติ อตฺโถ. เอกสฺมึ
อยโนติ เอกายโน, อิมสฺมึเยว ธมฺมวินเย ปวตฺตติ, น อญฺตฺถาติ วุตฺตํ
โหติ. ยถาห "อิมสฺมึ โข สุภทฺท ธมฺมวินเย อริโย อฏฺงฺคิโก มคฺโค
อุปลพฺภตี"ติ ๔- เทสนาเภโทเยว เหโส, อตฺถโต ปเนโกว. อปิจ เอกํ อยตีติ
เอกายโน. ปุพฺพภาเค นานามุขภาวนานยปฺปวตฺโตปิ อปรภาเค เอกํ นิพฺพานเมว
คจฺฉตีติ วุตฺตํ โหติ. ยถาห พฺรหฺมา สหมฺปติ:-
                   เอกายนํ ชาติขยนฺตทสฺสี
                   มคฺคํ ปชานาติ หิตานุกมฺปี
                   เอเตน มคฺเคน ตรึสุ ปุพฺเพ
                   ตริสฺสนฺติ ๕- เย จ ตรนฺติ โอฆนฺติ ๕-
      เกจิ ปน "น ปารํ ทิคุณํ ยนฺตี"ติ ๖- คาถานเยน ยสฺมา เอกวารํ
นิพฺพานํ คจฺฉติ, ตสฺมา "เอกายโน"ติ วทนฺติ, ตํ น ยุชฺชติ. อิมสฺส หิ
อตฺถสฺส สกึ อยโนติ อิมินา พฺยญฺชเนน ภวิตพฺพํ. ยทิ ปน เอกํ อยนมสฺส
เอกา คติ ปวตฺตตีติ เอวํ อตฺถํ โยเชตฺวา วุจฺเจยฺย, พฺยญฺชนํ ยุชฺเชยฺย, อตฺโถ
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. ทฺวิธา  ๒ ฉ.ม. ปวิวิตฺตจิตฺเตน   ๓ ม. อุปริ. ๑๔/๗๙ โคปกโมคฺคลฺลานสุตฺต
@๔ ที.มหา. ๑๐/๒๑๔ มหาปรินิพฺพานสุตฺต    ๕-๕ ก. ตริสฺสเร เจว ตรนฺติ โจฆนฺติ.
@(สํ.มหา. ๑๙/๓๘๙ พฺรหฺมสุตฺต, ๑๙/๔๐๙ มคฺคสุตฺต)  ๖ ขุ,สุ. ๒๕/๗๒๐ นาลกสุตฺต
ปน อุภยถาปิ น ยุชฺชติ. กสฺมา? อิธ ปุพฺพภาคมคฺคสฺส อธิปฺเปตตฺตา.
กายาทิจตุอารมฺมณปฺปวตฺโต หิ ปุพฺพภาคสติปฏฺานมคฺโค อิธ อธิปฺเปโต, น
โลกุตฺตโร, โส จ อเนกวารํปิ อยติ, อเนกญฺจสฺส อยนํ โหติ.
      ปุพฺเพปิ จ อิมสฺมึ ปเท มหาเถรานํ สากจฺฉา อโหสิ. ติปิฏกจูฬนาคตฺเถโร
ปุพฺพภาคสติปฏฺานมคฺโคติ อาห. อาจริโย ปนสฺส ติปิฏกจูฬสุมนตฺเถโร
มิสฺสกมคฺโคติ อาห. ปุพฺพภาโค ภนฺเตติ. มิสฺสโก อาวุโสติ. อาจริเย ปน
ปุนปฺปุนํ ภณนฺเต ภณนฺเต อปฏิพาหิตฺวา ตุณฺหี อโหสิ. ปญฺหํ อวินิจฺฉินิตฺวาว
อุฏฺหึสุ. อถาจริยตฺเถโร นฺหานโกฏฺกํ คจฺฉนฺโต "มยา มิสฺสกมคฺโค กถิโต,
จูฬนาโค ปุพฺพภาคมคฺโคติ อาทาย โวหรติ, โก นุโข เอตฺถ วินิจฺฉโย"ติ
สุตฺตนฺตํ อาทิโต ปฏฺาย ปริวตฺเตนฺโต "โย หิ โกจิ ภิกฺขเว อิเม จตฺตาโร
สติปฏฺาเน เอวํ ภาเวยฺย สตฺต วสฺสานี"ติ อิมสฺมึ าเน สลฺลกฺเขสิ.
โลกุตฺตรมคฺโค อุปฺปชฺชิตฺวา สตฺต วสฺสานิ ติฏฺมาโน นาม นตฺถิ, มยา วุตฺโต
มิสฺสกมคฺโค น ลพฺภติ. จูฬนาเคน ทิฏฺโ ปุพฺพภาคมคฺโค จ ลพฺภตีติ ตฺวา
อฏฺมิยํ ธมฺมสฺสวเน สงฺฆุฏฺเ อคมาสิ.
      โปราณกตฺเถรา กิร ปิยธมฺมสฺสวนา โหนฺติ, สทฺทํ สุตฺวา จ "อหํ
ปมํ อหํ ปมนฺ"ติ เอกปฺปหาเรเนว โอสรนฺติ. ตสฺมึปิ ทิวเส จูฬนาคตฺเถรสฺส
วาโร, เตน ธมฺมาสเน นิสีทิตฺวา วีชนึ คเหตฺวา ปุพฺพคาถาสุ วุตฺตาสุ เถรสฺส
อาสนปิฏฺิยํ ิตสฺส เอตทโหสิ "รโห นิสีทิตฺวา น วกฺขามี"ติ. โปราณกตฺเถรา
หิ อนุสุยฺยกา โหนฺติ. น อตฺตโน รุจิเมว อุจฺฉุภารํ วิย เอวํ อุกฺขิปิตฺวา
วิจรนฺติ, การณเมว  คณฺหนฺติ, อการณํ วิสชฺเชนฺติ. ตสฺมา เถโร "อาวุโส
จูฬนาคา"ติ อาห. โส อาจริยสฺส วิย สทฺโทติ ธมฺมํ เปตฺวา "กึ ภนฺเต"ติ
อาห. อาวุโส จูฬนาค มยา วุตฺโต มิสฺสกมคฺโค น ลพฺภติ, ตยา วุตฺโต
ปุพฺพภาคสติปฏฺานมคฺโคว ลพฺภตีติ. เถโร จินฺเตสิ "อมฺหากํ อาจริโย
สพฺพปริยตฺติธโร เตปิฏกสุตพุทฺโธ, เอวรูปสฺสปิ นาม ภิกฺขุโน อยํ ปโญฺห อาลุเฬติ,
อนาคเต ธมฺมกถิกา ๑- อิมํ ปญฺหํ อาลุเฬสฺสนฺตีติ สุตฺตํ คเหตฺวา อิมํ ปญฺหํ
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. มม ภาติกา
นิจฺจลํ กริสฺสามี"ติ ปฏิสมฺภิทามคฺคโต "เอกายโน มคฺโค วุจฺจติ ปุพฺพภาค-
สติปฏฺานมคฺโค.
              มคฺคานฏฺงฺคิโก    เสฏฺโ    สจฺจานํ จตุโร ปทา
              วิราโค เสฏฺโ ธมฺมานํ       ทิปทานญฺจ ๑- จกฺขุมา.
              เอเสว มคฺโค นตฺถญฺโ       ทสฺสนสฺส วิสุทฺธิยา
              เอตญฺหิ ตุเมฺห ปฏิปชฺชถ       มารสฺเสตํ ปโมหนํ ๒-
              เอตณฺหิ ตุเมฺห ปฏิปนฺนา       ทุกฺขสฺสนฺตํ กริสฺสถา"ติ ๓-
              สุตฺตํ อาหริตฺวา เปสิ.
      มคฺโคติ เกนฏฺเน มคฺโค? นิพฺพานคมนฏฺเน นิพฺพานตฺถิเกหิ
มคฺคนียฏฺเน จ. สตฺตานํ วิสุทฺธิยาติ ราคาทีหิ มเลหิ อภิชฺฌาวิสมโลภาทีหิ จ
อุปกฺกิเลเสหิ สงฺกิลิฏจิตฺตานํ สตฺตานํ วิสุทฺธตฺถาย. ตถา หิ อิมินาว มคฺเคน
อิโต สตสหสฺสกปฺปาธิกานํ จตุนฺนํ อสงฺเขยฺยายํ อุปริ เอกสฺมึเยว กปฺเป
นิพฺพตฺเต ตณฺหงฺกรเมธงฺกรสรณงฺกรทีปงฺกรนามเก พุทฺเธ อาทึ กตฺวา สกฺยนิพฺพตฺเต
ตณฺหงฺกรเมธงฺกรสรณงฺกรทีปงฺกรนามเก พุทฺเธ อาทึ กตฺวา สกฺยมุนิปริโยสานา
อเนเก สมฺมาสมฺพุทฺธา อเนกสตา ปจฺเจกพุทฺธา คณนปถํ วีติวตฺตา อริยสาวกา
จาติ อิเม สตฺตา สพฺเพ จิตฺตมเล ๔- ปวาเหตฺวา ปรมวิสุทฺธึ ปตฺตา. รูปมลวเสน
ปน สงฺกิเลสโวทานปญฺตฺติเยว นตฺถิ. ตถา หิ
              รูเปน สงฺกิลิฏฺเน      สงฺกิลิสฺสนฺติ มาณวา
              รูเป สุทฺเธ วิสุชฺฌนฺติ    อนกฺขาตํ มเหสินา.
              จิตฺเตน สงฺกิลิฏฺเน     สงฺกิลิสฺสนฺติ มาณวา
              จิตฺเต สุทฺเธ วิสุชฺฌนฺติ   อิติ วุตฺตํ มเหสินา.
      ยถาห "จิตฺตสงฺกิเลสา ภิกฺขเว สตฺตา สงฺกิลิสฺสนฺติ, จิตฺตโวทานา
สตฺตา วิสุชฺฌนฺตี"ติ. ๕- ตญฺจ จิตฺตโวทานํ อิมินา สติปฏฺานมคฺเคน โหติ.
เตนาห "สตฺตานํ วิสุทฺธิยา"ติ
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. ทฺวิปทานญฺจ  ๒ ฉ.ม.,ก. มารเสนปฺปมทฺทนํ  ๓ ขุ.ธ. ๒๕/๒๗๓-๒๗๕/๖๔
@  ปญฺจสตภิกฺขุวตฺถุ    ๔ ฉ.ม.,อิ. จิตฺตมลํ         ๕ สํ. ขนฺธ. ๑๗/๑๐๐/๑๑๙
@  ทุติยคทฺทูลพทฺธสุตฺต
      โสกปริเทวานํ สมติกฺกมายาติ โสกสฺส จ ปริเทวสฺส จ สมติกฺกมาย, ปหานายาติ
อตฺโถ, อยํ หิ มคฺโค ภาวิโต สนฺตติมหามตฺตาทีนํ วิย โสกสมติกฺกมาย ปฏาจาราทีนํ
วิย ปริเทวสมติกฺกมาย สํวตฺตติ. เตนาห "โสกปริเทวานํ สมติกฺกมายา"ติ. กิญฺจาปิ
หิ สนฺตติมหามตฺโต
              ยํ ปุพฺเพ ตํ วิโสเสหิ ๑-      ปจฺฉา เต มาหุ กิญฺจนํ
              มชฺเฌ เจ โน คเหสฺสสิ       อุปสนฺโต จริสฺสสีติ ๒-
อิมํ คาถํ สุตฺวาว สห ปฏิสมฺภิทาหิ อรหตฺตํ ปตฺโต. ปฏาจารา
              น สนฺติ ปุตฺตา ตาณาย        น ปิตา นปิ พนฺธวา
              อนฺตเกนาธิปนฺนสฺส           นตฺถิ าตีสุ ตาณตาติ ๓-
อิมํ คาถํ สุตฺวา โสตาปตฺติผเล ปติฏฺิตา. ยสฺมา ปน กายเวทนาจิตฺตธมฺเมสุ
กิญฺจิ ธมฺมํ อนามสิตฺวา ภาวนา นาม นตฺถิ, ตสฺมา เตปิ อิมินาว มคฺเคน
โสกปริเทวสมติกฺกนฺตาติ เวทิตพฺพา.
      ทุกฺขโทมนสฺสานํ อตฺถงฺคมายาติ กายิกทุกฺขสฺส จ เจตสิกโทมนสฺสสฺส
จาติ อิเมสํ ทฺวินฺนํ อตฺถงฺคมาย, นิโรธายาติ อตฺโถ. อยํ หิ มคฺโค ภาวิโต
ติสฺสตฺเถราทีนํ วิย ทุกฺขสฺส สกฺกาทีนํ วิย จ โทมนสฺสสฺส อตฺถงฺคมาย สํวตฺตติ.
      ตตฺรายํ อตฺถทีปนา:- สาวตฺถิยํ กิร ติสฺโส นาม กุฏุมฺพิยปุตฺโต
จตฺตาลีสหิรญฺโกฏิโย ปหาย ปพฺพชิตฺวา เอกโกว ๔- อคามเก อรญฺเ วิหรติ.
ตสฺส กนิฏฺาภาตุ ภริยา "คจฺฉถ. นํ ชีวิตา โวโรเปถา"ติ ปญฺจสเต
โจเร เปเสสิ. เต คนฺตฺวา เถรํ ปริวารยึสุ. ๕- เถโร อาห "กสฺมา อาคตตฺถ
อุปาสกา"ติ. ตํ ชีวิตา โวโรเปสฺสามาติ. ปาฏิโภคํ เม อุปาสกา คเหตฺวา
อชฺเชกรตฺตึ ชีวิตํ เทถาติ. โก เต สมณ อิมสฺมึ าเน ปาฏิโภโค ภวิสฺสตีติ.
เถโร มหนฺตํ ปาสาณํ คเหตฺวา เทฺว อูรุฏฺีนิ ภินฺทิตฺวา "วฏฺฏติ อุปาสกา
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม.,ก. วิโสเธหิ  ๒ ขุ.สุ. ๒๕/๙๕๖/๕๒๐ อตฺตทญฺฑสุตฺต. ๒๕/๑๑๐๖/๕๕๒
@  ชตุกณฺณีมาณวกปญฺหา  ๓ ขุ.ธ. ๒๕/๒๘๘/๖๖ ปฏาจาราวตฺถุ
@๔ ฉ.ม. อยํ ปาโ น ทิสฺสติ   ๕ ฉ.ม. ปริวาเรตฺวา นิสีทึสุ
ปาฏิโภโค"ติ อาห. เต อปกฺกมิตฺวา จงฺกมนสีเส อคฺคึ กตฺวา นิปชฺชึสุ. เถรสฺส
เวทนํ วิกฺขมฺเภตฺวา สีลํ ปจฺจเวกฺขโต ปริสุทฺธสีลํ นิสฺสาย ปีติปาโมชฺชํ
อุปฺปชฺชิ ตโต อนุกฺกเมน วิปสฺสนํ วฑฺเฒนฺโต ตีสุ ยาเมสุ รตฺตึ สมณธมฺมํ กตฺวา
อรุณุคฺคมเน อรหตฺตํ ปตฺโต อิมํ อุทานํ อุทาเนสิ:-
              อุโภ ปาทานิ ภินฺทิตฺวา    สญฺมิสฺสามิ  โว อหํ
              อฏฺฏิยามิ หรายามิ       สราคมรเณ ๑- อหํ.
              เอวาหํ จินฺตยิตฺวาน      ยถาภูตํ วิปสฺสิสํ
              สมฺปตฺเต อรุณุคฺคมฺหิ      อรหตฺตํ อปาปุณินฺติ.
      อปเรปิ ตึส ภิกฺขู ภควโต สนฺติเก กมฺมฏฺานํ คเหตฺวา อรญฺวิหาเร
วสฺสํ อุปคนฺตฺวา "อาวุโส ติยามรตฺตึ สมณธมฺโม จ กาตพฺโพ, น อญฺมญฺสฺส
สนฺติกํ อาคนฺตพฺพนฺ"ติ วตฺวา วิหรึสุ. เตสํ สมณธมฺมํ กตฺวา ปจฺจูสสมเย
จปลายนฺตานํ เอโก พฺยคฺโฆ อาคนฺตฺวา เอเกกํ ภิกฺขุํ คเหตฺวา คจฺฉติ.
น โกจิ "พฺยคฺโฆ มํ คณฺหี"ติ วาจมฺปิ นิจฺฉาเรสิ. เอวํ ปญฺจทสสุ ภิกฺขูสุ
ขาทิเตสุ อุโปสถทิวเส "อิตเร อาวุโส กุหินฺ"ติ ปุจฺฉิตฺวา ตฺวา จ  "อิทานิ
คหิเตน คหิโตมฺหีติ วตฺตพฺพนฺ"ติ วตฺวา วิหรึสุ. อถ อญฺตรํ ทหรภิกฺขุํ
ปุริมนเยเนว พฺยคฺโฆ คณฺหิ. โส "พฺยคฺโฆ ภนฺเต"ติ อาห. ภิกฺขู กตฺตรทณฺเฑ
จ อุกฺกาโย จ คเหตฺวา โมเจสฺสามาติ อนุพนฺธึสุ. พฺยคฺโฆ ภิกฺขูนํ อคติปถํ
ฉินฺนตฏฏฺานํ อารุยฺห ตํ ภิกฺขุํ ปาทงฺคุฏฺโต ปฏฺาย ขาทิตุํ อารภิ. อิตเรปิ
"อิทานิ สปฺปุริส อเมฺหหิ กตฺตพฺพํ นตฺถิ, ภิกฺขูนํ วิเสโส นาม เอวรูเป
าเน ปญฺายตี"ติ อาหํสุ. โส พฺยคฺฆมุเข นิปนฺโนว ตํ เวทนํ วิกฺขมฺเภตฺวา
วิปสฺสนํ วฑฺเฒตฺวา ๒- ยาว โคปฺผกา ขาทิตสมเย โสตาปนฺโน หุตฺวา ยาว
ชนฺนุกา ขาทิตสมเย สกทาคามี หุตฺวา ยาว นาภิยา ขาทิตสมเย อนาคามี
หฺตุวา หทยรูเป อขาทิเตเยว สห ปฏิสมฺภิทาหิ อรหตฺตํ ปตฺวา อิมํ อุทานํ
อุทาเนสิ:-
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. สราคมรณํ           ๒ ฉ.ม., อิ. วฑฺเฒนฺโต.
              สีลวา วตฺตสมฺปนฺโน     ปญฺวา สุสมาหิโต
              มุหุตฺตํ ปมาทมนฺวาย     พฺยคฺเฆ โน รุทฺธมานโส.
              ปญฺชรสฺมึ โส คเหตฺวา   สิลาย อุปรี กโต
              กามํ ขาทตุ มํ พฺยคฺโฆ   อฏฺิยา จ นฺหารุสฺส จ
              กิเลเส เขปยิสฺสามิ     ผุสิสฺสามิ วิมุตฺติยนฺติ.
      อปโรปิ ปีติมลฺลตฺเถโร ๑- นาม คิหิกาเล ตีสุ รชฺเชสุ ปฏากํ คเหตฺวา
ตามฺพปณฺณิทีปํ อาคมฺม ราชานํ ปสฺสิตฺวา รญฺา กตานุคฺคโห เอกทิวสํ
กิลญฺชกาสนสาลทฺวาเรน ๒- คจฺฉนฺโต "รูปํ ภิกฺขเว น ตุมฺหากํ ตํ ปชหถ,
ตํ โว ปหีนํ ทีฆรตฺตํ หิตาย สุขาย ภวิสฺสตี"ติ ๓- นตุมฺหากวคฺคํ สุตฺวา
จินฺเตสิ "เนว กิร รูปํ อตฺตโน น เวทนา"ติ. โส ตํเยว องฺกุสํ กตฺวา
นิกฺขมิตฺวา มหาวิหารํ คนฺตฺวา ปพฺพชฺชํ ยาจิตฺวา ปพฺพชิโต อุปสมฺปนฺโน
เทฺว มาติกา ปคุณา กตฺวา ตึส ภิกฺขู คเหตฺวา ๔- ควปรปาลิยํ องฺคณํ ๔- คนฺตฺวา
สมณธมฺมํ อกาสิ. ปาเทสุ อวหนฺเตสุ ชนฺนุเกหิ จงฺกมติ. ตเมนํ รตฺตึ เอโก
มิคลุทฺธโก มิโคติ มญฺมาโน ปหริ, สตฺติ วินิวิชฺฌิตฺวา คตา. โส ตํ สตฺตึ
หราเปตฺวา ปหารมุขานิ ติณวฏฺฏิยา ปูราเปตฺวา ปาสาณปิฏฺิยํ อตฺนานํ
นิทีทาเปตฺวา โอกาสํ กาเรตฺวา วิปสฺสนํ วฑฺเฒตฺวา สห ปฏิสมฺภิทาหิ อรหตฺตํ
ปตฺวา อุกฺกาสิตสทฺเทน อาคตานํ ภิกฺขูนํ พฺยากริตฺวา อิมํ อุทานํ อุทาเนสิ:-
              ภาสิตํ พุทฺธเสฏฺสฺส      สพฺพโลกคฺควาทิโน
              น ตุมฺหากมิทํ รูปํ        ตํ ชเหยฺยาถ ภิกฺขโว.
              อนิจฺจา วต สงฺขารา     อุปฺปาทวยธมฺมิโน
              อุปฺปชฺชิตฺวา นิรุชฺฌนฺติ    เตสํ วูปสโม สุโขติ.
      เอวํ ตาว อยํ มคฺโค ติสฺสตฺเถราทีนํ วิย ทุกฺขสฺส อตฺถงฺคมาย
สํวตฺตติ.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม.,อิ. ปีตมลฺลตฺเถโร  ๒ ฉ.ม. กิลญฺชกาปณสาล......อิ. กิลญฺชกาปณฺณสาล....
@๓ สํ.ขนฺธ. ๑๗/๓๔/๒๘ ทุติยนตุมฺหากสุตฺต  ๔-๔ ฉ.ม. คพลวาลิยองฺคณํ,
@  อิ. คารวการณายองฺคณํ.
      สกฺโก ปน เทวานมินฺโท อตฺตโน ปญฺจวิธํ ปุพฺพนิมิตฺตํ ทิสฺวา
มรณภยสนฺตชฺชิโต โทมนสฺสชาโต ภควนฺตํ อุปสงฺกมิตฺวา ปญฺหํ ปุจฺฉิ. โส
อุเปกฺขาปญฺหวิสชฺชนาวเสน ๑- อสีติสหสฺสาหิ เทวตาหิ สทฺธึ โสตาปตฺติผเล
ปติฏฺาสิ. สา จสฺส อุปปตฺติ ปุน ปากติกาว อโหสิ.
      สุพฺรหฺมาปิ เทวปุตฺโต อจฺฉราสหสฺสปริวุโต สคฺคสมฺปตฺตึ อนุโภติ.
ตตฺถ ปญฺจสตา อจฺฉราโย รุกฺขโต ปุปฺผานิ โอจินนฺติโย จวิตฺวา นิรเย อุปฺปนฺนา.
โส "กึ อิมา จิรายนฺตี"ติ อุปธาเรนฺโต ตาสํ นิรเย นิพฺพตฺตภาวํ ตฺวา
"กิตฺตกํ นุ โข มม อายุนฺ"ติ อุปปริกฺขนฺโต อตฺตโน อายุปริกฺขยํ วิทิตฺวา
ตตฺเถว นิรเย นิพฺพตฺตนภาวํ วิทิตฺวา ภีโต อติวิย โทมนสฺสชาโต หุตฺวา
"อิมํ เม โทมนสฺสํ สตฺถาว วินาเสสฺสติ, น อญฺโ"ติ อวเสสา ปญฺจสตา
อจฺฉราโย คเหตฺวา ภควนฺตํ อุปสงฺกมิตฺวา ปญฺหํ ปุจฺฉิ:-
              นิจฺจมุตฺรสฺตมิทํ จิตฺตํ      นิจฺจมุพฺพิคฺคมิทํ มโน
              อนุปฺปนฺเนสุ กิจฺเฉสุ ๒-   อโถ อุปฺปตฺติเตสุ จ
              สเจ อตฺถิ อนุตฺรสฺตํ      ตํ เม อกฺขาหิ ปุจฺฉิโตอิ. ๓-
         ตโต นํ ภควา อาห:-
              นาญฺตฺร โพชฺฌงฺคตปสา   นาญฺตฺร อินฺทฺริยสํวรา
              นาญฺตฺร สพฺพนิสฺสคฺคา ๔- โสตฺถึ ปสฺสามิ ปาณินนฺติ.
      โส เทสนาปริโยสาเน ปญฺจหิ อจฺฉราสเตหิ สทฺธึ โสตาปตฺติผเล
ปติฏฺาย ตํ สมฺปตฺตึ ถาวรํ กตฺวา เทวโลกเมว อคมาสีติ. เอวมยํ มคฺโค
ภาวิโต สกฺกาทีนํ วิย โทมนสฺสสฺส อตฺถงฺคมาย สํวตฺตตีติ เวทิตพฺโพ.
      ายสฺส อธิคมายาติ าโย วุจฺจติ อริโย อฏฺงฺคิโก มคฺโค,
ตสฺส อธิคมาย, ปตฺติยาติ วุตฺตํ โหติ. อยํ หิ ปุพฺพภาเค โลกิโย สติปฏฺานมคฺโค
ภาวิโต โลกุตฺตรมคฺคสฺส อธิคมาย สํวตฺตติ. เตนาห "ายสฺส อธิคมายา"ติ.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม., อิ.......วสาเน.          ๒ ก. กิจฺเจสุ
@๓ สํ. สคา. ๑๕/๙๘/๖๓ สุพฺรหฺมสุตฺต         ๔ ก. สพฺพปฏินิสฺสคฺคา
นิพฺพานสฺส สจฺฉิกิริยายาติ ตณฺหาวานวิรหิตตฺตา นิพฺพานนฺติ ลทฺธนามสฺส
อมตสฺส สจฺฉิกิริยาย, อตฺตปจฺจกฺขตายาติ วุตฺตํ โหติ. อยํ หิ มคฺโค ภาวิโต
อนุปุพฺเพน นิพฺพานสจฺฉิกิริยํ สาเธติ. เตนาห "นิพฺพานสฺส สจฺฉิกิริยายา"ติ.
      ตตฺถ กิญฺจาปิ "สตฺตานํ วิสุทฺธิยา"ติ วุตฺเต โสกปริเทวานํ ๑-
สมติกฺกมายาติ อาทีนิ ๑- อตฺถโต สิทฺธาเนว โหนฺติ, เปตฺวา ปน สาสนยุตฺติโกวิเท
อญฺเสํ น ปากฏานิ, น จ ภควา ปมํ สาสนยุตฺติโกวิทชนํ กตฺวา ปจฺฉา ธมฺมํ
เทเสติ. เตน เตเนว ปน สุตฺเตน ตํ ตํ อตฺถํ าเปสิ. ตสฺมา อิธ ยํ ยํ
อตฺถํ เอกายนมคฺโค สาเธติ, ตํ ตํ ปากฏํ กตฺวา เทเสนฺโต "โสกปริเทวานํ
สมติกฺกมายา"ติ อาทิมาห. ยสฺมา วา ยา สตฺตานํ วิสุทฺธิ เอกายนมคฺเคน
สํวตฺตติ, สา โสกปริเทวานํ สมติกฺกเมน โหติ. โสกปริเทวานํ สมติกฺกโม
ทุกฺขโทมนสฺสานํ อตฺถงฺคเมน, ทุกฺขโทมนสฺสานํ อตฺถงฺคโม ายสฺส อธิคเมน,
ายสฺส อธิคโม นิพฺพานสฺส สจฺฉิกิริยาย. ตสฺมา อิมมฺปิ กมํ ทสฺเสนฺโต
"สตฺตานํ วิสุทฺธิยา"ติ วตฺวา "โสกปริเทวานํ สมติกฺกมายา"ติ อาทิมาห.
      อปิจ วณฺณภณนเมตํ เอกายนมคฺคสฺส. ยเถว หิ ภควา "ธมฺมํ โว
ภิกฺขเว เทสิสฺสามิ อาทิกลฺยาณํ มชฺเฌกลฺยาณํ ปริโยสานกลฺยาณํ สาตฺถํ สพฺยญฺชนํ
เกวลปริปุณฺณํ ปริสุทฺธํ พฺรหฺมจริยํ ปกาสิสฺสามิ ยทิทํ ฉ จกฺกานี"ติ ๒-
ฉฉกฺกเทสนาย อฏฺหิ ปเทหิ วณฺณํ อภาสิ, ยถา จ อริยวํสเทสนาย
"จตฺตาโรเม ภิกฺขเว อริยวํสา อคฺคญฺา รตฺตญฺา วํสญฺา โปราณา, อสงฺกิณฺณา
อสงฺกิณฺณปุพฺพา น สงฺกียนฺติ น สงฺกียิสฺสนฺติ อปฺปฏิกุฏฺา สมเณหิ พฺราหฺมเณหิ
วิญฺูหี"ติ ๓- นวหิ ปเทหิ วณฺณํ อภาสิ, เอวํ อิมสฺสาปิ เอกายนมคฺคสฺส
สตฺตานํ วิสุทฺธิยาติ อาทีหิ สตฺตหิ ปเทหิ วณฺณํ อภาสิ. กสฺมาติ เจ, เตสํ
ภิกฺขูนํ อุสฺสาหชนนตฺถํ. วณฺณภาสนํ หิ สุตฺวา เต ภิกฺขู "อยํ กิร มคฺโค
หทยสนฺตาปภูตํ โสกํ, วาจาวิปฺปลาปภูตํ ปริเทวํ, กายิกํ อสาตภูตํ ทุกฺขํ,
@เชิงอรรถ: ๑-๑ ฉ.ม., อิ. โสกสมติกฺกมาทีนิ.        ๒ ม. อุปริ. ๑๔/๔๒๐/๓๖๐ ฉฉกฺกสุตฺต
@๓ อํ. จตุกฺก. ๒๑/๒๘/๓๒ อริยวํสสุตฺต
เจตสิกํ อสาตภูตํ โทมนสฺสนฺติ จตฺตาโร อุปทฺทเว หรติ, ๑- วิสุทฺธึ ายํ
นิพฺพานนฺติ ตโย วิเสเส อาวหตี"ติ อุสฺสาหชาตา อิมํ ธมฺมเทสนํ อุคฺคเหตพฺพํ
ปริยาปุณิตพฺพํ ธาเรตพฺพํ วาเจตพฺพํ, อิมญฺจ มคฺคํ ภาเวตพฺพํ มญฺิสฺสนฺติ.
อิติ เตสํ ภิกฺขูนํ อุสฺสาหชนนตฺถํ วณฺณํ อภาสิ, กมฺพลวาณิชาทโย กมฺพลาทีนํ
วณฺณํ วิย,
      ยถา หิ สตสหสฺสคฺฆนิกปณฺฑุกมฺพลวาณิเชน กมฺพลํ คณฺหถาติ อุคฺโฆสิเตปิ
อสุกกมฺพโลติ น ตาว มนุสฺสา ชานนฺติ. เกสกมฺพลวาลกมฺพลาทโยปิ หิ
ทุคฺคนฺธา ขรสมฺผสฺสา กมฺพลาเตฺวว วุจฺจนฺติ. ยทา ปน เตน คนฺธารโก
รตฺตกมฺพโล สุขุโม อุชฺชโล สุขสมฺผสฺโสติ อุคฺโฆสิตํ โหติ, ตทา เย ปโหนฺติ,
เต คณฺหนฺติ. เย นปฺปโหนฺติ, เตปิ ทสฺสนกามา โหนฺติ, เอวเมว "เอกายโน
ภิกฺขเว อยํ มคฺโค"ติ วุตฺเตปิ อสุกมคฺโคติ น ตาว ปากโฏ โหติ. นานปฺปการกา
หิ อนิยฺยานิกมคฺคาปิ มคฺคาเตฺวว วุจฺจนฺติ. "สตฺตานํ วิสุทฺธิยา"ติ อาทิมฺหิ ปน
วุตฺเต "อยํ กิร มคฺโค จตฺตาโร อุปทฺทเว หรติ, ตโย วิเสเส อาวหตี"ติ
อุสฺสาหชาตา อิมํ ธมฺมเทสนํ อุคฺคเหตพฺพํ ปริยาปุณิตพฺพํ ธาเรตพฺพํ วาเจตพฺพํ,
อิมญฺจ มคฺคํ ภาเวตพฺพํ มญฺิสฺสนฺตีติ วณฺณํ ภาสนฺโต "สตฺตานํ วิสุทฺธิยา"ติ
อาทิมาห. ยถา จ สตสหสฺสคฺฆนิกปณฺฑุกมฺพลวาณิชูปมา, เอวํ รตฺตชมฺพู-
นทสุวณฺณอุทกปฺปสาทกมณิรตนสุวิสุทฺธมุตฺตรตนโรมกปวาฬาทิวาณิชูปมาเปตฺถ
อาหริตพฺพา.
      ยทิทนฺติ นิปาโต, เย อิเมติ อยมสฺส อตฺโถ. จตฺตาโรติ
คณนปริจฺเฉโท, เตน น ตโต เหฏฺา น อุทฺธนฺติ สติปฏฺานปริจฺเฉทํ ทีเปติ.
สติปฏฺานาติ ตโย สติปฏฺานา สติโคจโรปิ ติธา ปฏิปนฺเนสุ สาวเกสุ สตฺถุโน
ปฏิฆานุนยวีติวตฺตตาปิ สติปิ. "จตุนฺนํ ภิกฺขเว สติปฏฺานานํ สมุทยญฺจ
อตฺถงฺคมญฺจ เทสิสฺสามิ, ตํ สุณาถ. โก จ ภิกฺขเว กายสฺส สมุทโย, อาหารสมุทยา
กายสฺส สมุทโย"ติ ๒- อาทีสุ หิ สติโคจโร สติปฏฺานนฺติ วุจฺจติ. ตถา "กาโย
อุปฏฺานํ โน สติ, สติ ปน อุปฏฺานญฺเจว สติ จา"ติ ๓- อาทีสุปิ. ตสฺสตฺโถ:-
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. หนติ. เอวมุปริปิ           ๒ สํ. มหา. ๑๙/๔๐๘/๑๖๑ สมุทยสุตฺต
@๓ ขุ. ปฏิ. ๓๑/๗๒๗/๖๒๓ (สยา) สติปฏฺานกถา
ปติฏฺาติ อสฺมินฺติ ปฏฺานํ. กา ปติฏฺาติ? สติ. สติยา ปฏฺานํ สติปฏานํ, ปธานํ
านนฺติ วา ปฏฺานํ. สติยา ปฏฺานํ สติปฏฺานํ หตฺถิฏฺานอสฺสฏฺานาทีนิ วิย.
      "ตโย สติปฏฺนา ยทริโย เสวติ, ยทริโย เสวมาโน สตฺถา คณมนุสาสิตุํ
อรหตี"ติ ๑- เอตฺถ ติธา ปฏิปนฺเนสุ สาวเกสุ สตฺถุโน ปฏิฆานุนยวีติวตฺตตา
"สติปฏฺานนฺ"ติ วุจฺจติ. ๒- ตสฺสตฺโถ:- ปฏฺเปตพฺพโต ปฏฺานํ, ปวตฺตยิตพฺพโตติ
อตฺโถ. เกน ปฏฺเปตพฺพโตติ? สติยา. สติยา ปฏฺานํ สติปฏฺานํ "จตฺตาโร
สติปฏฺานา ภาวิตา พหุลีกตา สตฺต สมฺโพชฺฌงฺเค ปริปูเรนฺตี"ติ ๓- อาทีสุ
ปน สติเยว "สติปฏฺานนฺ"ติ วุจฺจติ. ตสฺสตฺโถ:- ปฏฺาตีติ ปฏฺานํ, อุปฏฺาติ
โอกฺกนฺทิตฺวา ปกฺขนฺทิตฺวา ปตฺถริตฺวา ปวตฺตีติ อตฺโถ. สติเยว สติปฏฺานํ.
อถวา สรณฏฺเน สติ, อุปฏฺานฏฺเน ปฏฺานํ. อิติ สติ จ สา ปฏฺานญฺจาติปิ
สติปฏฺานํ. อิทมิธ อธิปฺเปตํ.
      ยทิ เอวํ กสฺมา "สติปฏฺานา"ติ พหุวจนํ? สติพหุตฺตา. อารมฺมณเภเทน
หิ พหุกา เอตา สติโย. อถ มคฺโคติ กสฺมา เอกวจนํ? มคฺคฏฺเน เอกตฺตา.
จตสฺโสปิ หิ เอตา สติโย มคฺคฏฺเน เอกตฺตํ คจฺฉนฺติ. วุตฺตํ เหตํ "มคฺโคติ
เกนฏฺเน มคฺโค, นิพฺพานคมนฏฺเน, นิพฺพานตฺถิเกหิ มคฺคนียฏฺเน จา"ติ.
จตสฺโสปิ เจตา อปรภาเค กายาทีสุ อารมฺมเณสุ กิจฺจํ สาธยมานา นิพฺพานํ
คจฺฉนฺติ, อาทิโต ปฏฺาย จ นิพฺพานตฺถิเกหิ มคฺคิยนฺติ, ตสฺมา จตสฺโสปิ เอโก
มคฺโคติ วุจฺจนฺติ. เอวญฺจ สติวจนานุสนฺธินา สานุสนฺธิกาว เทสนา โหติ,
"มารเสนปฺปมทฺทนํ โว ภิกฺขเว มคฺคํ เทเสสฺสามิ, ตํ สุณาถ. กตโม จ
ภิกฺขเว มารเสนปฺปมทฺทโน มคฺโค? ยทิทํ สตฺต สมฺโพชฺฌงฺคา"ติ ๔- อาทีสุ วิย.
ยถา มารเสนปฺปมทฺทโนติ จ สตฺต สมฺโพชฺฌงฺคาติ จ อตฺถโต เอกํ, พฺยญฺชนเมว
นานํ, เอวํ "เอกายนมคฺโค"ติ จ "จตฺตาโร สติปฏฺานา"ติ จ อตฺถโต เอกํ,
พฺยญฺชนเมว นานํ, ตสฺมา มคฺคฏฺเน เอกตฺตา เอกวจนํ, อารมฺมณเภเทน
สติพหุตฺตา พหุวจนํ เวทิตพฺพํ.
@เชิงอรรถ: ๑ ม. อุปริ. ๑๔/๓๑๑/๒๘๔ สฬายตนวิภงฺคสุตฺต      ๒ ฉ.ม. วุตฺตา, อิ. วุตฺตํ
@๓ สํ. มหา. ๑๙/๙๘๙/๒๘๕ ปมอานนฺทสุตฺต     ๔ สํ. มหา. ๑๙/๒๒๔/๘๙ มารสุตฺต
      กสฺมา ปน ภควตา จตฺตาโรว สติปฏฺานา วุตฺตา อนูนา อนธิกาติ.
เวเนยฺยหิตตฺตา. ตณฺหาจริตทิฏฺิจริตสมถยานิกวิปสฺสนายานิเกสุ หิ มนฺทติกฺขวเสน
เทฺวธา เทฺวธา ปวตฺเตสุ เวเนยฺเยสุ มนฺทสฺส ตณฺหาจริตสฺส โอฬาริกํ
กายานุปสฺสนาสติปฏฺานํ วิสุทฺธิมคฺโค, ติกฺขสฺส สุขุมํ เวทนานุปสฺสนาสติปฏฺานํ.
ทิฏฺิจริตสฺสปิ มนฺทสฺส นาติปฺปเภทคตํ จิตฺตานุปสฺสนาสติปฏฺานํ วิสุทฺธิมคฺโค,
ติกฺขสฺส อติปฺปเภทคตํ ธมฺมานุปสฺสนาสติปฏฺานํ วิสุทฺธิมคฺโค. สมถยานิกสฺส จ
มนฺทสฺส อกิจฺเฉน อธิคนฺตพฺพนิมิตฺตํ ปมํ สติปฏฺานํ วิสุทฺธิมคฺโค, ติกฺขสฺส
โอฬาริการมฺมเณ อสณฺหนโต ทุติยํ. วิปสฺสนายานิกสฺสาปิ มนฺทสฺส
นาติปฺปเภทคตารมฺมณํ ตติยํ, ติกฺขสฺส อติปฺปเภทคตารมฺมณํ จตุตฺถํ. อิติ
จตฺตาโรว วุตฺตา อนูนา อนธิกาติ.
      สุภสุขนิจฺจอตฺตภาววิปลฺลาสปฺปหานตฺถํ วา. กาโย หิ อสุโภ, ตตฺถ
จ สุภวิปลฺลาสวิปลฺลตฺถา สตฺตา. เตสํ ตตฺถ อสุภภาวทสฺสเนน ตสฺส วิปลฺลาสสฺส
ปหานตฺถํ ปมํ สติปฏฺานํ วุตฺตํ. สุขํ นิจฺจํ อตฺตาติ คหิเตสุปิ จ เวทนาทีสุ
เวทนา ทุกฺขา จิตฺตํ อนิจฺจํ ธมฺมา อนตฺตา, เอเตสุ จ สุขนิจฺจอตฺตวิปลฺลาส-
วิปลฺลตฺถา สตฺตา. เตสํ ตตฺถ ทุกฺขาทิภาวทสฺสเนน เตสํ วิปลฺลาสานํ ปหานตฺถํ
เสสานิ ตีณิ วุตฺตานิติ เอวํ สุภสุขนิจฺจอตฺตภาววิปลฺลาสปฺปหานตฺถํ จตฺตาโรว
วุตฺตา อนูนา อนธิกาติ เวทิตพฺพา. น เกวลญฺจ วิปลฺลาสปฺปหานตฺถเมว, อถโข
จตุโรฆโยคาสวคณฺอุปาทานอคติปฺปหานตฺถํปิ จตุพฺพิธาหารปริญฺตฺถํ จ จตฺตาโรว
วุตฺตาติ เวทิตพฺพา. อยํ ตาว ปกรณนโย.
      อฏฺกถายํ ปน สรณวเสน เจว เอกตฺตสโมสรณวเสน จ เอกเมว
สติปฏฺานํ อารมฺมณวเสน จตฺตาโรติ เอตเทว วุตฺตํ. ยถา หิ จตุทฺวาเร นคเร
ปาจีนโต อาคจฺฉนฺตา ปาจีนทิสาย อุฏฺานกํ ภณฺฑํ คเหตฺวา ปาจีนทฺวาเรน
นครเมว ปวิสนฺติ, ทกฺขิณโต. ปจฺฉิมโต. อุตฺตรโต อาคจฺฉนฺตา อุตฺตรทิสาย
อุฏฺานกํ ภณฺฑํ คเหตฺวา อุตฺตรทฺวาเรน นครเมว ปวิสนฺติ, เอวํ สมฺปทมิทํ
เวทิตพฺพํ. นครํ วิย หิ นิพฺพานมหานครํ, ทฺวารํ วิย อฏฺงฺคิโก โลกุตฺตรมคฺโค,
ปาจีนทิสาทโย วิย กายาทโย.
      ยถา หิ ปาจีนโต อาคจฺฉนฺตา ปาจีนทิสาย อุฏฺานกํ ภณฺฑํ
คเหตฺวา ปาจีนทฺวาเรน นครเมว ปวิสนฺติ, เอวํ กายานุปสฺสนามุเขน อาคจฺฉนฺตา
จุทฺทสวิเธน กายานุปสฺสนํ ภาเวตฺวา กายานุปสฺสนาภาวนานุภาวนิพฺพตฺเตน
อริยมคฺเคน เอกํ นิพฺพานเมว โอสรนฺติ. ยถา ทกฺขิณฺโต อาคจฺฉนฺตา ทกฺขิณทิสาย
อุฏฺานกํ ภณฺฑํ คเหตฺวา ทกฺขิณทฺวาเรน นครเมว ปวิสนฺติ, เอวํ
เวทนานุปสฺสนามุเขน อาคจฺฉนฺตา นววิเธน เวทนานุปสฺสนํ ภาเวตฺวา
เวทนานุปสฺสนาภาวนานุภาวนิพฺพตฺเตน อริยมคฺเคน เอกํ นิพฺพานเมว โอสรนฺติ.
ยถา ปจฺฉิมโต อาคจฺฉนฺตา ปจฺฉิมทิสาย อุฏฺานกํ ภณฺฑํ คเหตฺวา ปจฺฉิมทฺวาเรน
นครเมว ปวิสนฺติ, เอวํ จิตฺตานุปสฺสนามุเขน อาคจฺฉนฺตา โสฬสวิเธน จิตฺตานุปสฺสนํ
ภาเวตฺวา จิตฺตานุปสฺสนาภาวนานุภาวนิพฺพตฺเตน อริยมคฺเคน เอกํ นิพฺพานเมว
โอสรนฺติ. ยถา อุตฺตรโต อาคจฺฉนฺตา อุตฺตรทิสาย อุฏฺานกํ ภณฺฑํ คเหตฺวา
อุตฺตรทฺวาเรน นครเมว ปวิสนฺติ, เอวํ ธมฺมานุปสฺสนามุเขน อาคจฺฉนฺตา ปญฺจวิเธน
ธมฺมานุปสฺสนํ ภาเวตฺวา ธมฺมานุปสฺสนาภาวนานุภาวนิพฺพตฺเตน อริยมคฺเคน เอกํ
นิพฺพานเมว โอสรนฺติ. เอวํ สรณวเสน เจว เอกตฺตสโมสรณวเสน จ เอกเมว
สติปฏฺานํ อารมฺมณวเสน จตฺตาโรว วุตฺตาติ เวทิตพฺพา.
      กตเม จตฺตาโรติ กเถตุกมฺยตาปุจฺฉา. อิธาติ อิมสฺมึ สาสเน. ภิกฺขเวติ
ธมฺมปฏิคฺคาหกปุคฺคลานมาลปนเมตํ. ภิกฺขูติ ปฏิปตฺติสมฺปาทกปุคฺคลนิทสฺสนเมตํ.
อญฺเปิ จ เทวมนุสฺสา ปฏิปตฺตึ สมฺปาเทนฺติเยว, เสฏฺตฺตา ปน ปฏิปตฺติยา
ภิกฺขุภาวทสฺสนโต จ "ภิกฺขู"ติ อาห. ภควโต หิ อนุสาสนึ สมฺปฏิจฺฉนฺเตสุ
ภิกฺขุ เสฏฺโ, สพฺพปฺปการาย อนุสาสนิยา ภาชนภาวโต. ตสฺมา
เสฏฺตฺตา "ภิกฺขู"ติ อาห. ตสฺมึ คหิเต ปน เสสา คหิตาว โหนฺติ
ราชคมนาทีสุ ราชคฺคหเณน เสสปริสา วิย. โย จ อิมํ ปฏิปตฺตึ ปฏิปชฺชติ,
โส ภิกฺขุ นาม โหตีติ ปฏิปตฺติยา ภิกฺขุภาวทสฺสนโตปิ "ภิกฺขู"ติ อาห.
ปฏิปนฺนโก หิ เทโว วา โหตุ มนุสฺโส วา ภิกฺขูติ สงฺขฺยํ คจฺฉติเยว. ยถาห:-
              "อลงฺกโต เจปิ สมํ จเรยฺย
              สนฺโต ทนฺโต นิยโต พฺรหฺมจารี
              สพฺเพสุ ภูเตสุ นิธาย ทณฺฑํ
              โส พฺราหฺมโณ โส สมโณ ส ภิกฺขู"ติ. ๑-
      กาเยติ รูปกาเย. รูปกาโย หิ อิธ องฺคปจฺจงฺคานํ เกสาทีนญฺจ
ธมฺมานํ สมูหฏฺเน หตฺถิกายรถกายาทโย วิย กาโยติ อธิปฺเปโต. ยถา จ
สมูหฏฺเน, เอวํ กุจฺฉิตานํ อายฏฺเน. กุจฺฉิตานํ หิ ปรมเชคุจฺฉานํ โส กาโยติปิ
กาโย. อาโยติ อุปฺปตฺติเทโส. ตตฺถายํ วจนฏฺโ. อายนฺติ ตโตติ อาโย. เก
อายนฺติ? กุจฺฉิตา เกสาทโย. อิติ กุจฺฉิตานํ อาโยติ อาโย.
      กายานุปสฺสีติ กาเย อนุปสฺสนสีโล กายํ วา อนุปสฺสมาโน. กาเยติ จ วตฺวาปิ
ปุน กายานุปสฺสีติ ทุติยกายคฺคหณํ อสมฺมิสฺสโต ววตฺถานฆนวินิพฺโภคาทิทสฺสนตฺถํ
กตนฺติ เวทิตพฺพํ. เตน น กาเย เวทนานุปสฺสี วา, จิตฺตธมฺมานุปสฺสี วา,
อถโข กายานุปสฺสีเยวาติ กายสงฺขาเต วตฺถุสฺมึ กายานุปสฺสนาการสฺเสว
ทสฺสเนน อสมฺมิสฺสโต ววตฺถานํ ทสฺสิตํ โหติ. ตถา น กาเย องฺคปจฺจงฺค-
วินิมุตฺตเอกธมฺมานุปสฺสี, นาปิ เกสโลมาทิวินิมุตฺตอิตฺถีปุริสานุปสฺสี, โยปิ
เจตฺถ เกสโลมาทิโก ภูตูปาทายสมูหสงฺขาโต กาโย, ตตฺถปิ น ภูตูปาทายวินิมุตฺต-
เอกธมฺมานุปสฺสี, อถโข รถสมฺภารานุปสฺสโก วิย องฺคปจฺจงฺคสมูหานุปสฺสี,
นคราวยวานุปสฺสโก วิย  เกสโลมาทิสมูหานุปสฺสี, กทลิกฺขนฺธปตฺตวฏฺฏิวินิพฺภุชฺชโก
วิย ริตฺตมุฏฺิวินิพฺเพธโก วิย จ ภูตูปาทายสมูหานุปสฺสีเยวาติ นานปฺปการโต
สมูหวเสเนว กายสงฺขาตสฺส จ วตฺถุโน ทสฺสเนน ฆนวินิพฺโภโค ทสฺสิโต โหติ.
น เหตฺถ ยถาวุตฺตสมูหวินิมุตฺโต กาโย วา ปุริโส วา อิตฺถี วา อญฺโ วา โกจิ
ธมฺโม ทิสฺสติ, ยถาวุตฺตธมฺมสมูหมตฺเตเยว ปน ตถา ตถา สตฺตา มิจฺฉาภินิเวสํ
กโรนฺติ. เตนาหุ โปราณา:-
              "ยํ ปสฺสติ น ตํ ทิฏฺ    ยํ ทิฏฺ ตํ น ปสฺสติ
              อปสฺสํ พชฺฌเต มุโฬฺห     พชฺฌมาโน น มุจฺจตี"ติ.
@เชิงอรรถ: ๑ ขุ.ธ. ๒๕/๑๔๒/๔๒ สนฺตติมหามตฺตวตฺถุ
      ฆนวินิพฺโภคาทิทสฺสนตฺถํ เอตํ วุตฺตํ, อาทิสทฺเทน เจตฺถ อยํปิ
อตฺโถ เวทิตพฺโพ:- อยํ หิ เอตสฺมึ กาเย กายานุปสฺสีเยว. น อญฺธมฺมานุปสฺสีติ
วุตฺตํ โหติ. ยถา อนุทกภูตายปิ มรีจิยา อุทกานุปสฺสิโน โหนฺติ, น เอวํ
อนิจฺจทุกฺขานตฺตา อสุภภูเตเยว อิมสฺมึ กาเย นิจฺจสุขอตฺตสุภภาวานุปสฺสี,
อถโข กายานุปสฺสี อนิจฺจทุกฺขานตฺตา อสุภาการสมูหานุปสฺสีเยวาติ วุตฺตํ โหติ.
อถวา ยฺวายํ ปน ปุรโต "อิธ ภิกฺขเว ภิกฺขุ อรญฺคโต วา ฯเปฯ โส
สโตว อสฺสสตี"ติ อาทินา นเยน อสฺสาสปสฺสาสาทิจุณฺณิกชาตอฏฺิกปริโยสาโน
กาโย วุตฺโต, โย จ "อิเธกจฺโจ ปวีกายํ อนิจฺจโต อนุปสฺสติ ฯเปฯ อาโปกายํ
เตโชกายํ วาโยกายํ เกสกายํ โลมกายํ ฉวิกายํ จมฺมกายํ มํสกายํ รุหิรกายํ
นฺหารุกายํ อฏฺิกายํ อฏฺิมิญฺชกายนฺ"ติ ๑- ปฏิสมฺภิทายํ กาโย วุตฺโต, ตสฺส
สพฺพสฺส อิมสฺมึเยว กาเย อนุปสฺสนโต กาเย กายานุปสฺสีติ เอวํปิ อตฺโถ
ทฏฺพฺโพ.
      อถวา กาเย อหนฺติ วา มมนฺติ วา เอวํ คเหตพฺพสฺส ยสฺส กสฺสจิ
อนนุปสฺสนโต, ตสฺส ตสฺเสว ปน เกสโลมาทิกสฺส นานาธมฺมสมูหสฺส
อนุปสฺสนโต กาเย เกสาทิธมฺมสมูหสงฺขาตกายานุปสฺสีติ เอวํ อตฺโถ ทฏฺพฺโพ.
      อปิจ "อิมสฺมึ กาเย อนิจฺจโต อนุปสฺสติ, โน นิจฺจโต"ติ อาทินา ๑-
อนุกฺกเมน ปฏิสมฺภิทายํ อาคตนยสฺส สพฺพสฺเสว อนิจฺจลกฺขณาทิโน อาการ-
สมูหสงฺขาตสฺส กายสฺส อนุปสฺสนโตปิ กาเย กายานุปสฺสีติ เอวํปิ อตฺโถ
ทฏฺพฺโพ. ตถา หิ อยํ กาเย กายานุปสฺสนาปฏิปทํ ปฏิปนฺโน ภิกฺขุ อิมํ กายํ
อนิจฺจานุปสฺสนาทีนํ สตฺตนฺนํ อนุปสฺสนานํ วเสน อนิจฺจโต อนุปสฺสติ โน นิจฺจโต.
ทุกฺขโต อนุปสฺสติ โน สุขโต. อนตฺตโต อนุปสฺสติ โน อตฺตโต. นิพฺพินฺทติ โน
นนฺทติ. วิรชฺชติ โน รชฺชติ. นิโรเธติ โน สมุเทติ. ปฏินิสฺสชฺชติ โน
อาทิยติ. โส ตํ อนิจฺจโต อนุปสฺสนฺโต นิจฺจสญฺ ปชหติ, ทุกฺขโต อนุปสฺสนฺโต
สุขสญฺ ปชหติ, อนตฺตโต อนุปสฺสนฺโต อตฺตสญฺ ปชหติ, นิพฺพินฺทนฺโต
นนฺทึ ปชหติ, วิรชฺชนฺโต ราคํ ปชหติ, นิโรเธนฺโต สมุทยํ ปชหติ,
ปฏินิสฺสชฺชนฺโต อาทานํ ปชหตีติ เวทิตพฺโพ.
@เชิงอรรถ: ๑ ขุ. ปฏิ. ๓๑/๗๒๗/๖๒๒-๓ สติปฏฺานกถา (สยา)
      วิหรตีติ อิริยติ. อาตาปีติ ตีสุ ภเวสุ กิเลเส อาตปฺปตีติ ๑- อาตาโป,
วิริยสฺเสตํ นามํ. อาตาโป อสฺส อตฺถีติ อาตาปี. สมฺปชาโนติ สมฺปชญฺสงฺขาเตน
าเณน สมนฺนาคโต. สติมาติ กายปริคฺคาหิกาย สติยา สมนฺนาคโต. อยํ ปน
ยสฺมา สติยา อารมฺมณํ ปริคฺคเหตฺวา ปญฺาย อนุปสฺสติ, น หิ สติวิรหิตสฺส
อนุปสฺสนา นาม อตฺถิ, เตเนวาห "สติญฺจ ขฺวาหํ ภิกฺขเว สพฺพตฺถิกํ วทามี"ติ.
๒- ตสฺมา เอตฺถ "กาเย กายานุปสฺสี วิหรตี"ติ. เอตฺตาวตา กายานุปสฺสนา-
สติปฏฺานํ วุตฺตํ โหติ. อถวา ยสฺมา อนาตาปิโน อนฺโต สงฺเขโป อนฺตรายกโร
โหติ, อสมฺปชาโน อุปายปริคฺคเห จ อนุปายปริวชฺชเน จ สมฺมุยฺหติ, มุฏฺสฺสติ
อุปายปริคฺคเห อนุปายปริจฺจาเค จ อสมตฺโถ โหติ, เตนสฺส ตํ กมฺมฏฺานํ
น สมฺปชฺชติ. ตสฺมา เยสํ ธมฺมานํ อานุภาเวน ตํ สมฺปชฺชติ, เตสํ
ทสฺสนตฺถํ "อาตาปี สมฺปชาโน สติมา"ติ อิทํ วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํ.
      อิติ กายานุปสฺสนาสติปฏฺานํ สมฺปโยคงฺคญฺจ ทสฺเสตฺวา อิทานิ
ปหานงฺคํ ทสฺเสตุํ วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสนฺติ วุตฺตํ. ตตฺถ วิเนยฺยาติ
ตทงฺควินเยน วา วิกฺขมฺภนวินเยน วา วินยิตฺวา. โลเกติ ตสฺมึเยว กาเย.
กาโย หิ อิธ ลุชฺชนปลุชฺชนฏฺเน โลโกติ อธิปฺเปโต. ยสฺมา ปนสฺส น
กายมตฺเตเยว อภิชฺฌาโทมนสฺสํ ปหิยฺยติ, เวทนาทีสุปิ ปหิยฺยติเยว. ตสฺมา ปญฺจปิ
อุปาทานกฺขนฺธา โลโกติ ๓- วิภงฺเค วุตฺตํ. โลกสงฺขาตตฺตา วา เตสํ ธมฺมานํ
อตฺถุทฺธารนเยเนตํ วุตฺตํ. ยํ ปนาห "ตตฺถ กตโม โลโก, เสฺวว กาโย โลโก"ติ,
อยเมเวตฺถ อตฺโถ. ตสฺมึ โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ วิเนยฺยาติ เอวํ สมฺพนฺโธ
ทฏฺพฺโพ. ยสฺมา ปเนตฺถ อภิชฺฌาคหเณน กามจฺฉนฺโท โทมนสฺสคฺคหเณน
พฺยาปาโท สงฺคหํ คจฺฉติ, ตสฺมา นีวรณปริยาปนฺนพลวธมฺมทฺวยทสฺสเนน
นีวรณปฺปหานํ วุตฺตํ โหตีติ เวทิตพฺพํ.
      วิเสเสน เจตฺถ อภิชฺฌาวินเยน กายสมฺปตฺติมูลกสฺส อนุโรธสฺส,
โทมนสฺสวินเยน กายวิปตฺติมูลกสฺส วิโรธสฺส, อภิชฺฌาวินเยน จ กาเย อภิรติยา,
โทมนสฺสวินเยน กายภาวนาย อนภิรติยา, อภิชฺฌาวินเยน กาเย อภูตานํ
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม., อิ. อาตาเปตีติ         ๒ สํ. มหา. ๑๙/๒๓๔/๑๐๒ อคฺคิสุตฺต
@๓ อภิ. วิ. ๓๕/๓๗๓/๒๔๑ สติปฏฺานวิภงฺค
สุภสุขภาวาทีนํ ปกฺเขปสฺส, โทมนสฺสวินเยน กาเย ภูตานํ อสุภทุกฺขภาวาทีนํ
อปนยนสฺส จ ปหานํ วุตฺตํ. เตน โยคาวจรสฺส โยคานุภาโว โยคสมตฺถตา จ
ทีปิตา โหติ. โยคานุภาโว หิ เอส, ยทิทํ อนุโรธวิโรธวิปฺปมุตฺโต  อรติรติสโห
อภูตปกฺเขปภูตาปนยนวิรหิโต จ โหติ. อนุโรธวิโรธวิปฺปมุตฺโต เจส อรติรติสโห
อภูตํ อปกฺขิปนฺโต ภูตญฺจ อนปเนนฺโต โยคสมตฺโถ โหตีติ.
      อปโร นโย "กาเย กายานุปสฺสี"ติ เอตฺถ อนุปสฺสนาย กมฺมฏฺานํ
วุตฺตํ, "วิหรตี"ติ เอตฺถ วุตฺตวิหาเรน กมฺมฏฺานิกสฺส กายปริหรณํ, "อาตาปิ"ติ
อาทีสุ ปน อาตาเปน สมฺมปฺปธานํ, สติสมฺปชญฺเน สพฺพตฺถกกมฺมฏฺานํ,
กมฺมฏฺานปริหรณูปาโย วา. สติยา วา กายานุปสฺสนาวเสน ปฏิลทฺธสมโถ,
สมฺปชญฺเน วิปสฺสนา, อภิชฺฌาโทมนสฺสวินเยน ภาวนาผลํ วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํ.
      วิภงฺเค ปน อนุปสฺสีติ ตตฺถ กตมา อนุปสฺสนา. ยา ปญฺา
ปชานนา ฯเปฯ สมฺมาทิฏฺิ, อยํ วุจฺจติ อนุปสฺสนา. อิมาย อนุปสฺสนาย
อุเปโต โหติ สมุเปโต อุปคโต สมุปคโต อุปปนฺโน สมุปปนฺโน ๑- สมนฺนาคโต,
เตน วุจฺจติ อนุปสฺสีติ. วิหรตีติ. อิริยติ วตฺตติ ปาเลติ ยเปติ ยาเปติ จรติ
วิหรติ, เตน วุจฺจติ วิหรตีติ. อาตาปีติ ตตฺถ กตมํ อาตาปํ. โย เจตสิโก
วิริยารมฺโภ ฯเปฯ สมฺมาวายาโม, อิทํ วุจฺจติ อาตาปํ. อิมินา อาตาเปน
อุเปโต โหติ ฯเปฯ สมนฺนาคโต, เตน วุจฺจติ อาตาปีติ. สมฺปชาโนติ ตตฺถ
กตมํ สมฺปชญฺ. ยา ปญฺา ปชานนา ฯเปฯ สมฺมาทิฏฺิ, อิทํ วุจฺจติ
สมฺปชญฺ. อิมินา สมฺปชญฺเน อุเปโต  โหติ ฯเปฯ สมนฺนาคโต, เตน
วุจฺจติ สมฺปชาโนติ. สติมาติ ตตฺถ กตมา สติ. ยา สติ อนุสฺสติ ฯเปฯ
สมฺมาสติ, อยํ วุจฺจติ สติ. อิมาย สติยา อุเปโต โหติ ฯเปฯ สมนฺนาคโต,
เตน วุจฺจติ สติมาติ.
      วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสนฺติ ตตฺถ กตโม โลโก. เสฺวว
กาโย โลโก. ปญฺจปิ อุปาทานกฺขนฺธา โลโก, อยํ วุจฺจติ โลโก. ตตฺถ กตมา
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. อิ. อยํ ปาโ น ทิสฺสติ
อภิชฺฌา. โย ราโค สาราโค อนุนโย อนุโรโธ นนฺทิ นนฺทิราโค จิตฺตสฺส
สาราโค, อยํ วุจฺจติ อภิชฺฌา. ตตฺถ กตมํ โทมนสฺสํ. ยํ เจตสิกํ อสาตํ
เจตสิกํ ทุกฺขํ ฯเปฯ เจโตสมฺผสฺสชา อสาตา ทุกฺขา เวทนา, อิทํ วุจฺจติ
โทมนสฺสํ. อิติ อยญฺจ อภิชฺฌา, อิทญฺจ โทมนสฺสํ อิมสฺมึ โลเก วินีตา โหนฺติ
ปฏิวินีตา สนฺตา สมิตา วูปสนฺตา อตฺถงฺคตา อพฺภตฺถงฺคตา อปฺปิตา พฺยปฺปิตา
โสสิตา วิโสสิตา พฺยนฺตีกตา, เตน วุจฺจติ วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสนฺ"ติ. ๑-
      เอวเมเตสํ ปทานํ อตฺโถ วุตฺโต. เตน สห อยํ อฏฺกถานโย
ยถา สํสนฺทติ, เอวํ เวทิตพฺโพ. อยํ ตาว กายานุปสฺสนาสติปฏฺานุทฺเทสสฺส
อตฺถวณฺณนา.
      อิทานิ เวทนาสุ จิตฺเต ธมฺเมสุ ธมฺมานุปสฺสี วิหรติ ฯเปฯ
วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสนฺติ เอตฺถ เวทนาสุ เวทนานุปสฺสีติ เอวมาทีสุ
เวทนาทีนํ ปุน กถเน ปโยชนํ กายานุปสฺสนายํ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํ.
เวทนาสุ เวทนานุปสฺสี. จิตฺเต จิตฺตานุปสฺสี. ธมฺเมสุ ธมฺมานุปสฺสีติ เอตฺถ ปน
เวทนาติ ติสฺโส เวทนา, ตา จ โลกิยาเอว. จิตฺตํปิ โลกิยํ, ตถา ธมฺมา. เตสํ
วิภาโค นิทฺเทสวาเร ปากโฏ ภวิสฺสติ. เกวลํ ปนีธ ยถา เวทนา อนุปสฺสิตพฺพา,
ตถา ตา อนุปสฺสนฺโต "เวทนาสุ เวทนานุปสฺสี"ติ เวทิตพฺโพ. เอเสว นโย
จิตฺตธมฺเมสุปิ. กถญฺจ เวทนา อนุปสฺสิตพฺพาติ. สุขา ตาว เวทนา ทุกฺขโต,
ทุกฺขา สลฺลโต, อทุกฺขมสุขา อนิจฺจโต. ยถาห:-
              "โย สุขํ ทุกฺขโต อทฺท   ทุกฺขมทฺทกฺขิ สลฺลโต
              อทุกฺขมสุขํ สนฺตํ         อทฺทกฺขิ นํ อนิจฺจโต
              สเว สมฺมทฺทโส ภิกฺขุ     ปริชานาติ เวทนา"ติ ๒-
      สพฺพาเอว เจตา ทุกฺขโตปิ ๓- อนุปสฺสิตพฺพา. วุตฺตํ เหตํ "ยํกิญฺจิ
เวทยิตํ, สพฺพนฺตํ ทุกฺขสฺมินฺติ วทามี"ติ. ๔- สุขทุกฺขโตปิ จ อนุปสฺสิตพฺพา.
ยถาห "สุขา เวทนา อุปฺปาทสุขา ิติสุขา วิปริณามทุกฺขา"ติ ๕- สพฺพํ
@เชิงอรรถ: ๑ อภิ.วิ. ๓๕/๓๖๒/๒๓๒ สติปฏฺานวิภงฺค  ๒ สํ.สฬา. ๑๘/๓๖๘/๒๕๗ ทฏฺพฺพสุตฺต
@๓ ฉ.ม.,อิ. ทุกฺขาติปิ  ๔ สํ สฬา. ๑๘/๓๙๑/๒๖๘ รโหคตสุตฺต
@๕ ม.มู. ๑๒/๔๖๕/๔๑๔ จูฬเวทลฺลสุตุต
วิตฺถาเรตพฺพํ. อปิจ อนิจฺจาทิสตฺตอนุปสฺสนาวเสนปิ อนุปสฺสิตพฺพา. เสสํ
นิทฺเทสวาเรเยว ปากฏํ ภวิสฺสติ.
      จิตฺตธมฺเมสุปิ จิตฺตํ ตาว อารมฺมณาธิปติสหชาตภูมิกมฺมวิปากกิริยา-
ทินานตฺตเภทานํ อนิจฺจาทิอนุปสฺสนานํ นิทฺเทสวาเร อาคตานํ สราคาทิเภทานํ
จ วเสน อนุปสฺสิตพฺพํ. ธมฺมา สลกฺขณสามญฺลกฺขณานํ สุญฺตธมฺมสฺส
อนิจฺจาทิสตฺตานุปสฺสนานํ นิทฺเทสวาเร อาคตานํ สนฺตาทิเภทานํ จ วเสน
อนุปสฺสิตพฺพา. เสสํ วุตฺตนยเมว.
      กามญฺเจตฺถ ยสฺส กายสงฺขาเต โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ ปหีนํ,
ตสฺส เวทนาทิโลเกสุปิ ๑- ตํ ปหีนเมว. นานาปุคฺคลวเสน ปน นานาจิตฺตกฺขณิก-
สติปฏฺานภาวนาวเสน จ สพฺพตฺถ วุตฺตํ. ยโต วา เอกตฺถ ปหีนํ เสเสสุปิ
ปหีนํเอว โหติ, เตเนวสฺส ตตฺถ ปหานทสฺสนตฺถํปิ เอตํ วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพนฺติ.
                     อุทฺเทสวารกถา นิฏฺิตา.
                            ---------
                   กายานุปสฺสนา อานาปานปพฺพวณฺณนา
     [๓๗๔] อิทานิ เสยฺยถาปิ นาม เฉโก วิสิพฺพการโก ๒- ถูลกิลญฺช-
สณฺหกิลญฺชจงฺโกฏกเปฬาปุฏาทีนิ อุปกรณานิ กตฺตุกาโม เอกํ มหาเวฬุํ ๓- ลภิตฺวา
จตุธา ภินฺทิตฺวา ตโต เอเกกํ เวฬุกฺขนฺธํ คเหตฺวา ผาเลตฺวา ตํ ตํ อุปกรณํ
กเรยฺย, เอวเมว ภควา สติปฏฺานเทสนาย สตฺตานํ นานปฺปการํ ๔- วิเสสาธิคมํ
กตฺตุกาโม เอกเมว สมฺมาสตึ "จตฺตาโร สติปฏฺานา. กตเม จตฺตาโร. อิธ
ภิกฺขเว ภิกฺขุ กาเย กายานุปสฺสี วิหรตี"ติ อาทินา นเยน อารมฺมณวเสน
จตุธา ภินฺทิตฺวา ตโต เอเกกํ สติปฏฺานํ คเหตฺวา กายํ วิภชนฺโต "กถญฺจ
ภิกฺขเว"ติ อาทินา นเยน นิทฺเทสวารํ วตฺตุมารทฺโธ.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม.,อิ. เวทนาทีสุปิ  ๒ ฉ.ม.,อิ. วิลีวการโก.  ๓ ฉ.ม. มหาเวณุํ
@๔ ฉ.ม. อเนกปฺปการํ
      ตตฺถ กถญฺจาติ อาทิ วิตฺถาเรตุกมฺยตาปุจฺฉา. อยํ ปเนตฺถ
สงฺเขปตฺโถ:- ภิกฺขเว เกน จ ปกาเรน ภิกฺขุ กาเย กายานุปสฺสี วิหรตีติ.
เอส นโย สพฺพตฺถ ปุจฺฉาวาเรสุ. อิธ ภิกฺขเว ภิกฺขูติ ภิกฺขเว อิมสฺมึ สาสเน
ภิกฺขุ. อยํ เหตฺถ อิธสทฺโท สพฺพปฺปการกายานุปสฺสนานิพฺพตฺตกสฺส ปุคฺคลสฺส
สนฺนิสฺสยภูตสาสนปริทีปโน อญฺสาสนสฺส ตถาภาวปฏิเสธโน จ. วุตฺตํ เหตํ
"อิเธว ภิกฺขเว สมโณ ฯเปฯ สุญฺา ปรปฺปวาทา สมเณหิ อญฺเภี"ติ. ๑-
เตน วุตฺตํ "อิมสฺมึ สาสเน ภิกฺขู"ติ.
      อรญฺคโต วา รุกฺขมูลคโต วา สุญฺาคารคโต วาติ อิทมสฺส
สติปฏฺานภาวนานุรูปเสนาสนปริคฺคหปริทีปนํ. อิมสฺส หิ ภิกฺขุโน ทีฆรตฺตํ รูปาทีสุ
อารมฺมเณสุ อนุวิสฏํ จิตฺตํ กมฺมฏฺานวีถึ โอตริตุํ น อิจฺฉติ, กูฏโคณยุตฺตรโถ
วิย อุปฺปถเมว ธาวติ. ตสฺมา เสยฺยถาปิ นาม โคโป กูฏฺเธนุยา สพฺพํ ขีรํ
ปิวิตฺวา วฑฺฒิตํ กูฏวจฺฉํ ทเมตุกาโม เธนุโต อปเนตฺวา เอกมนฺเต มหนฺตํ
ถมฺภํ นิกฺขณิตฺวา ตตฺถ โยตฺเตน พนฺเธยฺย. อถสฺส โส วจฺโฉ อิโต จิโต จ
ปริผนฺทิตฺวา ปลายิตุํ อสกฺโกนฺโต ตเมว ถมฺภํ อุปนิสีเทยฺย วา อุปนิปชฺเชยฺย
วา, เอวเมว อิมินา ภิกฺขุนา ทีฆรตฺตํ รูปารมฺมณาทิรสปานวฑฺฒิตํ ทุฏฺจิตฺตํ
ทเมตุกาเมน รูปาทิอารมฺมณโต อปเนตฺวา อรญฺ วา รุกฺขมูลํ วา
สุญฺาคารํ วา ปวิสิตฺวา ตตฺถ สติปฏฺานารมฺมณตฺถมฺเภ สติโยตฺเตน พนฺธิตพฺพํ.
เอวมสฺส ตํ จิตฺตํ อิโต จิโต จ วิปฺผนฺทิตฺวาปิ ปุพฺเพ อาจิณฺณารมฺมณํ
อลภมานํ สติโยตฺตํ ฉินฺทิตฺวา ปลายิตุํ อสกฺโกนฺตํ ตเมวารมฺมณํ
อุปจารปฺปนาวเสน อุปนิสีทติ เจว อุปนิปชฺชติ จ. เตนาหุ โปราณา:-
              "ยถา ถมฺเภ นิพนฺเธยฺย     วจฺฉํ ทมํ นโร อิธ
              พนฺเธยฺเยวํ สกํ จิตฺตํ       สติยารมฺมเณ ทฬฺหนฺ"ติ.
      เอวมสฺเสตํ เสนาสนํ ภาวนานุรูปํ โหติ. เตน วุตฺตํ "อิทมสฺส
สติปฏฺานภาวนานุรูปเสนาสนปริคฺคหปริทีปนนฺ"ติ.
@เชิงอรรถ: ๑ ม.มู. ๑๒/๑๓๙/๙๘ จูฬสีหนาทสุตฺต
      อปิจ ยสฺมา อิทํ กายานุปสฺสนาย มุทฺธภูตํ สพฺพพุทฺธปจฺเจกพุทฺธ-
สาวกานํ วิเสสาธิคมทิฏฺธมฺมสุขวิหารปทฏฺานํ อานาปานสติกมฺมฏฺานํ
อิตฺถีปุริสหตฺถิอสฺสาทิสทฺทสมากุลํ คามนฺตํ อปริจฺจชิตฺวา น สุกรํ สมฺปาเทตุํ
สทฺทกณฺฏกตฺตา ฌานสฺส. อคามเก ปน อรญฺเ สุกรํ โยคาวจเรน อิทํ กมฺมฏฺานํ
ปริคฺคเหตฺวา อานาปานจตุตฺถชฺฌานํ นิพฺพตฺเตตฺวา ตเทว ฌานํ ปาทกํ กตฺวา
สงฺขาเร สมฺมสิตฺวา อคฺคผลํ อรหตฺตํ ปาปุณิตุํ, ตสฺมา อสฺส ภิกฺขุโน อนุรูปเสนาสนํ
ทสฺเสนฺโต ภควา "อรญฺคโต วา"ติ อาทิมาห.
      วตฺถุวิชฺชาจริโย วิย หิ ภควา. โส ยถา วตฺถุวิชฺชาจริโย นครภูมึ
ปสฺสิตฺวา สุฏฺุ อุปปริกฺขิตฺวา "เอตฺถ นครํ มาเปเถา"ติ อุปทิสติ, โส โสตฺถินา
จ นคเร นิฏฺิเต ราชกุลโต มหาสกฺการํ ลภติ, เอวเมว โยคาวจรสฺส อนุรูปํ
เสนาสนํ อุปปริกฺขิตฺวา "เอตฺถ กมฺมฏฺานํ อนุยุญฺชิตพฺพนฺ"ติ อุปทิสติ, ตโต
ตตฺถ กมฺมฏฺานมนุยุญฺชนฺเตน โยคินา อนุกฺกเมน อรหตฺเต ปตฺเต "สมฺมาสมฺพุทฺโธ
วต โส ภควา"ติ มหนฺตํ สกฺการํ ลภติ.
      อยํ หิ ภิกฺขุ ทีปิสทิโสติ วุจฺจติ. ยถา หิ มหาทีปิราชา อรญฺเ ติณฺคหนํ
วา วนคหนํ วา ปพฺพตคหนํ วา นิสฺสาย นิลียิตฺวา วนมหิสโคกณฺณสูกราทโย
มิเค คณฺหาติ, เอวเมว อยํ อรญฺาทีสุ กมมฏฺานํ อนุยุญฺชนฺโต ภิกฺขุ
ยถากฺกเมน จตฺตาโร มคฺเค เจว จตฺตาริ อริยผลานิ จ คณฺหาติ. เตนาหุ
โปราณา:-
              "ยถา ทีปิโก นาม       นิลียิตฺวา คณฺหตี  มิเค
              ตเถวายํ พุทฺธปุตฺโต      ยุตฺตโยโค วิปสฺสโก
              อรญฺ ปวิสิตฺวาน        คณฺหติ ผลมุตฺตมนฺ"ติ.
      เตนสฺส ปรกฺกมชวโยคฺคภูมึ อรญฺเสนาสนํ ทสฺเสนฺโต ภควา
"อรญฺคโต วา"ติ อาทิมาห. อิโต ปรํ อิมสฺมึ ตาว อานาปานปพฺเพ ยํ
วตฺตพฺพํ สิยา, ตํ วิสุทฺธิมคฺเค วุตฺตเมว. เสยฺยถาปิ ภิกฺขเว ทกฺโข ภมกาโร
วาติ อิทํ หิ อุปมามตฺตเมว. อิติ อชฺฌตฺตํ วา กาเยติ อิทํ อปฺปนามตฺตเมว.
ตตฺถ อนาคตํ, เสสํ อาคตเมว.
      ยํ ปน อนาคตํ, ตตฺถ ทกฺโขติ เฉโก. ทีฆํ วา อญฺฉนฺโตติ มหนฺตานํ
เภริโปกฺขราทีนํ วิลิขนกาเล หตฺเถ จ ปาเท จ ปสาเรตฺวา ทีฆํ กฑฺฒนฺโต.
รสฺสํ วา อญฺฉนฺโตติ ขุทฺทกานํ ทนฺตสูจิเวธกาทีนํ วิเลขนกาเล มนฺทมนฺทํ
รสฺสํ กฑฺฒนฺโต. เอวเมว โขติ เอวํ อยํปิ ภิกฺขุ อทฺธานวเสน อิตฺตรวเสน
จ ปวตฺตานํ อสฺสาสปสฺสาสานํ วเสน ทีฆํ วา อสฺสสนฺโต ทีฆํ อสฺสสามีติ
ปชานาติ ฯเปฯ ปสฺสสิสฺสามีติ สิกฺขตีติ. ตสฺเสวํ สิกฺขโต อสฺสาสปสฺสาสนิมิตฺเต
จตฺตาริ ฌานานิ อุปฺปชฺชนฺติ, โส ฌานา วุฏฺหิตฺวา อสฺสาสปสฺสาเส วา
ปริคฺคณฺหติ ฌานงฺคานิ วา.
      ตตฺถ อสฺสาสปสฺสาสกมฺมิโก "อิเม อสฺสาสปสฺสาสา กึนิสฺสิตา,
วตฺถุนิสฺสิตา, วตฺถุ นาม กรชกาโย, กรชกาโย นาม จตฺตาริ จ มหาภูตานิ
อุปาทารูปญฺจา"ติ เอวํ รูปํ ปริคฺคณฺหติ. ตโต ตทารมฺมเณ ผสฺสปญฺจมเก นามนฺติ.
เอวํ นามรูปํ ปริคฺคเหตฺวา ตสฺส ปจฺจยํ ปริเยสนฺโต อวิชฺชาทิปฏิจฺจสมุปฺปาทํ
ทิสฺวา "ปจฺจยปจฺจยุปฺปนฺนธมฺมมตฺตเมเวตํ, อญฺโ สตฺโต วา ปุคฺคโล วา นตฺถี"ติ
วิติณฺณกงฺโข สปจฺจยนามรูเป ติลกฺขณํ อาโรเปตฺวา วิปสฺสนํ วฑฺเฒนฺโต
อนุกฺกเมน อรหตฺตํ ปาปุณาติ. อิทเมกสฺส ภิกฺขุโน ยาว อรหตฺตา นิยฺยานมุขํ.
      ฌานกมฺมิโกปิ "อิมานิ ฌานงฺคานิ กึนิสฺสิตานิ, วตฺถุนิสฺสิตานิ, วตฺถุ นาม
กรชกาโย, ฌานงฺคานิ นามํ กรชกาโย รูปนฺ"ติ นามรูปํ ววตฺถเปตฺวา ตสฺส
ปจฺจยํ ปริเยสนฺโต อวิชฺชาทิปจฺจยาการํ ทิสฺวา "ปจฺจยปจฺจยุปฺปนฺนธมฺมมตฺตเมเวตํ,
อญฺโ สตฺโต วา ปุคฺคโล วา นตฺถี"ติ วิติณฺณกงฺโข สปจฺจยนามรูเป ติลกฺขณํ
อาโรเปตฺวา วิปสฺสนํ วฑฺเฒนฺโต อนุกฺกเมน อรหตฺตํ ปาปุณาติ. อิทเมกสฺส
ภิกฺขุโน ยาว อรหตฺตา นิยฺยานมุขํ.
      อิติ อชฺฌตฺตํ วาติ เอวํ อตฺตโน วา อสฺสาสปสฺสาสกาเย กายานุปสฺสี
วิหรติ. พหิทฺธา วาติ ปรสฺส วา อสฺสาสปสฺสาสกาเย. อชฺฌตฺตพหิทฺธา
วาติ กาเลน อตฺตโน, กาเลน ปรสฺส อสฺสาสปสฺสาสกาเย. เอเตนสฺส
ปคุณกมฺมฏฺานํ อฏฺเปตฺวา อปราปรํ สญฺจรณกาโล กถิโต. เอกกาเล ปน
อิทํ อุภยํ น ลพฺภติ.
      สมุทยธมฺมานุปสฺสี วาติ ยถา นาม กมฺมารสฺส ภสฺตญฺจ คคฺครนาฬิญฺจ
ตชฺชญฺจ วายามํ ปฏิจฺจ วาโต อปราปรํ สญฺจรติ, เอวํ ภิกฺขุโน กรชากายญฺจ
นาสปุฏญฺจ จิตฺตญฺจ ปฏิจฺจ อสฺสาสปสฺสาสกาโย อปราปรํ สญฺจรติ. กายาทโย
ธมฺมา สมุทยธมฺมา เต ปสฺสนฺโต "สมุทยธมฺมานุปสฺสี วา กายสฺมึ วิหรตี"ติ
วุจฺจติ. วยธมฺมานฺปสฺสี วาติ ยถา ภสฺตาย อปนีตาย คคฺครนาฬิยา ภินฺนาย
ตชฺเช จ วายาเม อสติ โส วาโต นปฺปวตฺตติ, เอวเมว กาเย ภินฺเน
นาสปุเฏ วิทฺธเสฺต จิตฺเต จ นิรุทฺเธ อสฺสาสปสฺสาสกาโย นาม นปฺปวตฺตีติ.
กายาทินิโรธา อสฺสาสปสฺสาสนิโรโธติ เอวํ ปสฺสนฺโต "วยธมฺมานุปสฺสี วา
กายสฺมึ วิหรตี"ติ วุจฺจติ. สมุทยวยธมฺมานุปสุสี วาติ กาเลน สมุทยํ กาเลน
วยํ อนุปสฺสนฺโต.
      อตฺถิ กาโยติ วา ปนสฺสาสีติ กาโยว อตฺถิ, น สตฺโต น ปุคฺคโล น อิตฺถี
น ปุริโส น อตฺตา น อตฺตนียํ นาหํ น มม น โกจิ น กสฺสจีติ เอวมสฺส สติ
ปจฺจุปฏฺิตา โหติ. ยาวเทวาติ ปโยชนปริจฺเฉทววตฺถปนเมตํ. อิทํ วุตฺตํ โหติ:-
ยา สา สติ ปจฺจุปฏฺิตา โหติ, สา น อญฺตฺถาย. ๑- อถโข ยาวเทว าณมตฺตาย
อปราปรํ อุตฺตรุตฺตริาณปมาณตฺตาย เจว สติปมาณตฺตาย จ, สติสมฺปชญฺานํ
วฑฺฒตฺตายาติ อตฺโถ. อนิสฺสิโต จ วิหรตีติ ตณฺหานิสฺสยทิฏฺินิสฺสยานํ วเสน
อนิสฺสิโต วิหรติ. น จ กิญฺจิ โลเก อุปาทิยตีติ โลกสฺมึ กิญฺจิ รูปํ วา ฯเปฯ
วิญฺาณํ วา "อยํ เม อตฺตา วา อตฺตนียํ วา"ติ น คณฺหาติ. เอวมฺปีติ.
อุปริ อตฺถํ อุปาทาย สมฺปิณฺฑนฏฺเ ๒- ปิกาโร. อิมินา ปน ปเทน
ภควา อานาปานปพฺพเทสนํ นิยฺยาเตตฺวา ทสฺเสติ.
      ตตฺถ อสฺสาสปสฺสาสปริคฺคาทิกา สติ ทุกฺขสจฺจํ, ตสฺสา สมุฏฺาปิกา
ปุริมตณฺหา สมุทยสจฺจํ, อุภินฺนํ อปฺปวตฺติ นิโรธสจฺจํ, ทุกฺขปริชานโน
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. อญฺทตฺถาย            ๒ ฉ.ม. สมฺปิณฺฑนฏฺโ
สมุทยปชหโน นิโรธารมฺมโณ อริยมคฺโค มคฺคสจฺจํ. เอวํ จตุสจฺจวเสน อุสฺสกฺกิตฺวา
นิพฺพุตึ ปาปุณาตีติ. อิทเมกสฺส อสฺสาสปสฺสาสานํ วเสน อภิวินิฏฺภิกฺขุโน ยาว
อรหตฺตา นิยฺยานมุขนฺติ.
                     กายานุปสฺสนาวณฺณนา นิฏฺิตา.
                           ----------
                         อิริยาปถปพฺพวณฺณนา
      [๓๗๕] เอวํ อสฺสาสปสฺสาสานํ วเสน กายานุปสฺสนํ วิภชิตฺวา อิทานิ
อิริยาปถวเสน วิภชิตุํ ปุน จปรนฺติ อาทิมาห. ตตฺถ กามํ โสณสิคาลาทโยปิ
คจฺฉนฺตา "คจฺฉามา"ติ ชานนฺติ, น ปเนตํ เอวรูปํ ชานนํ สนฺธาย วุตฺตํ.
เอวรูปํ หิ ชานนํ สตฺตุปลทฺธึ น ปชหติ, สตฺตสญฺ ๑- น อุคฺฆาเตติ,
กมฺมฏฺานํ วา สติปฏฺานภาวนา วา น โหติ. อิมสฺส ปน ภิกฺขุโน ชานนํ
สตฺตูปลทฺธึ ปชหติ, สตฺตสญฺ อุคฺฆาเตติ, กมฺมฏฺานญฺเจว สติปฏฺานภาวนา
จ โหติ. อิทํ หิ "โก คจฺฉติ, กสฺส คมนํ, กึการณา คจฺฉตี"ติ เอวรูปํ
ปชานนํ สนฺธาย วุตฺตํ. านาทีสุปิ เอเสว นโย.
      ตตฺถ โก คจฺฉตีติ น โกจิ สตฺโต วา ปุคฺคโล วา คจฺฉติ. กสฺส
คมนนฺติ น กสฺสจิ สตฺตสฺส วา ปุคฺคลสฺส วา คมนํ. กึการณา คจฺฉตีติ
จิตฺตกิริยาวาโยธาตุวิปฺผาเรน คจฺฉติ. ตสฺมา เอส เอวํ ปชานาติ:-
"คจฺฉามี"ติ จิตฺตํ อุปฺปชฺชติ, ตํ วายํ ชเนติ, วาโย วิญฺตฺตึ ชเนติ,
จิตฺตกิริยาวาโยธาตุวิปฺผาเรน สกลกายสฺส ปุรโต อภินีหาโร คมนนฺติ
วุจฺจติ. านาทีสุปิ เอเสว นโย.
      ตตฺราปิ หิ "ติฏฺามี"ติ จิตฺตํ อุปฺปชฺชติ, ตํ วายํ ชเนติ, วาโย
วิญฺตฺตึ ชเนติ, จิตฺตกิริยาวาโยธาตุวิปฺผาเรน สกลกายสฺส โกฏิโต ปฏฺาย
อุสฺสิตภาโว านนฺติ วุจฺจติ. "นิสีทามี"ติ จิตฺตํ อุปฺปชฺชติ, ตํ วายํ ชเนติ,
วาโย วิญฺตฺตึ ชเนติ, จิตฺตกิริยาวาโยธาตุวิปฺผาเรน เหฏฺิมกายสฺส สมฺมิญฺชนํ
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. อตฺตสญฺ เอวมุปริปิ
อุปริมกายสฺส อุสฺสิตภาโว นิสชฺชาติ วุจฺจติ. "สยามี"ติ จิตฺตํ อุปฺปชฺชติ, ตํ
วายํ ชเนติ, วาโย วิญฺตฺตึ ชเนติ, จิตฺตกิริยาวาโยธาตุวิปฺผาเรน สกลสรีรสฺส
ติริยโต ปสารณํ สยนนฺติ วุจฺจตีติ.
      เอตสฺส เอวํ ปชานโต เอวํ โหติ "สตฺโต คจฺฉติ, สตฺโต ติฏฺตี"ติ
วุจฺจติ, อตฺถโต ปน โกจิ สตฺโต คนฺตา วา าตา วา นตฺถิ. ยถา ปน
"สกฏํ คจฺฉติ, สกฏํ ติฏฺตี"ติ วุจฺจติ, น จ กิญฺจ สกฏํ นาม คจฺฉนฺตํ วา
ติฏฺนฺตํ วา อตฺถิ, จตฺตาโร ปน โคเณ โยเชตฺวา เฉกสฺมึ สารถิมฺหิ
ปาเชนฺเต "สกฏํ คจฺฉติ, สกฏํ ติฏฺตี"ติ โวหารมตฺตํ โหติ, เอวเมว
อชานนฏฺเน สกฏํ วิย กาโย โคณา วิย จิตฺตชวาตา สารถี วิย จิตฺตํ. "คจฺฉามิ
ติฏฺามี"ติ จิตฺเต อุปฺปนฺเน วาโยธาตุ วิญฺตฺตึ ชนยมานา อุปฺปชฺชติ,
จิตฺตกิริยาวาโยธาตุวิปฺผาเรน คมนาทีนิ ปวตฺตนฺติ, ตโต "สตฺโต คจฺฉติ,
สตฺโต ติฏฺติ, อหํ คจฺฉามิ, อหํ ติฏฺามี"ติ โวหารมตฺตํ โหติ. เตนาห;-
              "นาวา มาลุตเวเคน     ชิยาเวเคน เตชนํ
              ยถา ยาติ ตถา กาโย     ยาติ วาตาหโต อยํ.
              ยนฺตํ สุตฺตวเสเนว        จิตฺตสุตฺตวเสนิทํ
              ปยุตฺตํ กายยนฺตมฺปิ        ยาติ าติ นิสีทติ
              โก นาม เอตฺถ โส สตฺโต โย วินา เหตุปจฺจเย
              อตฺตโน อานุภาเวน       ติฏฺเ วา ยทิ วา วเช"ติ.
      ตสฺมา เอวํ เหตุปจฺจยวเสเนว ปวตฺตานิ คมนาทีนิ สลฺลกฺเขนฺโต
เอส "คจฺฉนฺโต วา คจฺฉามีติ ปชานาติ, ิโต วา นิสินฺโน วา สยาโน วา
สยาโนมฺหีติ ปชานาตี"ติ เวทิตพฺโพ.
      ยถา ยถา วา ปนสฺส กาโย ปณิหิโต โหติ, ตถา ตถา นมฺปชานาตีติ
สพฺพสงฺคาหิกวจนเมตํ. อิทิ วุตฺตํ โหติ:- เยน เยน วา อากาเรนสฺส กาโย
ิโต โหติ, เตน เตน นํ ปชานาติ. คมนากาเรน ิตํ คจฺฉามีติ ๑- ปชานาติ.
านนิสชฺชาสยนากาเรน ๒- ิตํ สยาโนมฺหีติ ๓- ปชานาตีติ.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. คจฺฉตีติ.      ๒ ฉ.ม. านนิสชฺชสยนากาเรน.         ๓ ฉ.ม. สยาโนติ.
      อิติ อชฺฌตฺตํ วาติ เอวํ อตฺตโน วา จตุอิริยาปถปริคฺคณฺหเณน
กาเย กายานุปสฺสี วิหรติ. พหิทฺธา วาติ ปรสฺส วา จตุอิริยาปถปริคฺคณฺหเณน.
อชฺฌตฺตพหิทฺธา วาติ กาเลน อตฺตโน กาเลน ปรสฺส จตุอิริยาปถปริคฺคณฺหเณน
กาเย กายานุปสฺสี วิหรติ. สมุทยธมฺมานุปสฺสี  วาติ อาทีสุ ปน อวิชฺชาสมุทยา
รูปสมุทโยติ อาทินา นเยน ปญฺจหากาเรหิ รูปกฺขนฺธสฺส สมุทโย จ วโย จ
นีหริตพฺโพ. ตํ หิ สนฺธาย อิธ "สมุทยธมฺมานุปสฺสี วา"ติ อาทิ วุตฺตํ. อตฺถิ
กาโยติ  วา ปนสฺสาติ อาทิ วุตฺตสทิสเมว.
      อิธาปิ จตุอิริยาปถปริคฺคาหิกา สติ ทุกฺขสจฺจํ, ตสฺสา สมุฏฺาปิกา
ปุริมตณฺหา สมุทยสจฺจํ, อุภินฺนํ อปฺปวตฺติ นิโรธสจฺจํ, ทุกฺขปริชานโน
สมุทยปชหโน นิโรธารมฺมโณ อริยมคฺโค มคฺคสจฺจํ. เอวํ จตุสจฺจวเสน
อุสฺสกฺกิตฺวา นิพฺพุตึ ปาปุณาตีติ อิทเมกสฺส จตุอิริยาปถปริคฺคาหิกสฺส ภิกฺขุโน
ยาว อรหตฺตา นิยฺยานมุขนฺติ.
                      อิริยาปถปพฺพวณฺณนา นิฏฺิตา.
                          -------------
                        จตุสมฺปชญฺปพฺพวณฺณนา
      [๓๗๖] เอวํ อิริยาปถวเสน กายานุปสฺสนํ วิภชิตฺวา อิทานิ
จตุสมฺปชญฺวเสน วิภชิตุํ ปุน จปรนฺติ อาทิมาห. ตตฺถ อภิกฺกนฺเตติ อาทีนิ
สามญฺผเล วณฺณิตานิ. อิติ อชฺฌตฺตํ วาติ เอวํ จตุสมฺปชญฺปริคฺคณฺหเณน
อตฺตโน วา กาเย ปรสฺส วา กาเย กาเลน วา อตฺตโน กาเลน วา ปรสฺส
กาเย กายานุปสฺสี วิหรติ. อิธาปิ สมุทยธมฺมานุปสฺสีติ อาทีสุ รูปกฺขนฺธสฺเสว
สมุทโย จ วโย จ นีหริตพฺโพ. เสสํ วุตฺตสทิสเมว.
      อิธ จตุสมฺปชญฺปริคฺคาหิกา สติ ทุกฺขสจฺจํ, ตสฺสา สมุฏฺาปิกา
ปุริมตณฺหา สมุทยสจฺจํ, อุภินฺนํ อปฺปวตฺติ นิโรธสจฺจํ, วุตฺตปฺปกาโร อริยมคฺโค
มคฺคสจฺจํ. เอวํ จตุสจฺจวเสน อุสฺสกฺกิตฺวา นิพฺพุตึ ปาปุณาตีติ. อิทเมกสฺส
จตุสมฺปชญฺปริคฺคาหิกสฺส ภิกฺขุโน วเสน ยาว อรหตฺตา นิยฺยานมุขนฺติ.
                     จตุสมฺปชญฺปพฺพวณฺณนา นิฏฺิตา.
                          ------------
                       ปฏิกูลมนสิการปพฺพวณฺณนา
      [๓๗๗] เอวํ จตุสมฺปชญฺวเสน กายานุปสฺสนํ วิภชิตฺวา อิทานิ
ปฏิกูลมนสิการวเสน วิภชิตุํ ปุน จปรนฺติ อาทิมาห. ตตฺถ อิมเมว กายนฺติ
อาทีสุ ยํ วตฺตพฺพํ สิยา, ตํ สพฺพํ สพฺพากาเรน วิตฺถารโต วิสุทฺธิมคฺเค
กายคตาสติกมฺมฏฺาเน วุตฺตํ. อุภโตมุขาติ เหฏฺา จ อุปริ จาติ ทฺวีหิ มุเขหิ
ยุตฺตา, นานาวิหิตสฺสาติ นานาวิธสฺส.
      อิทํ ปเนตฺถ โอปมฺมสํสนฺทนํ:- อุภโตมุขา ปุโตฬี ๑- วิย หิ
จาตุมฺมหาภูติโก กาโย, ตตฺถ มิสฺเสตฺวา ปกฺขิตฺตนานาวิธธญฺ วิย เกสาทโย
ทฺวตฺตึสาการา, จกฺขุมา ปุริโส วิย โยคาวจโร, ตสฺส ตํ ปุโตฬึ มุญฺจิตฺวา
ปจฺจเวกฺขโต นานาวิธธญฺสฺส ปากฏกาโล วิย โยคิโน ทฺวตฺตึสาการสฺส
วิภูตากาโร ๒- เวทิตพฺโพ, อิติ อชฺฌตฺตํ วาติ เอวํ เกสาทิปริคฺคณฺหเณน อตฺตโน
วา กาเย ปรสฺส วา กาเย กาเลน วา อตฺตโน กาเลน วา ปรสฺส กาเย
กายานุปสฺสี วิหรติ. อิโต ปรํ วุตฺตนยเมว. เกวลํ หิ อิธ ทฺวตฺตึสาการปริคฺคาหิกา
สติ ทุกฺขสจฺจนฺติ เอวํ โยชนํ กตฺวา นิยฺยานมุขนฺติ เวทิตพฺพํ, เสสํ
ปุริมสทิสเมวาติ.
                    ปฏิกูลมนสิการปพฺพวณฺณนา นิฏฺิตา.
                          -------------
                        ธาตุมนสิการปพฺพวณฺณนา
      [๓๗๘] เอวํ ปฏิกูลมนสิการวเสน กายานุปสฺสนํ วิภชิตฺวา อิทานิ
ธาตุมนสิการวเสน วิภชิตุํ ปุน จปรนฺติ อาทิมาห. ตตฺรายํ ๓- โอปมฺมสํสนฺทเนน
สทฺธึ อตฺถวณฺณนา:- ยถา โกจิ ๔- โคฆาตโก วา ตสฺเสว ภตฺตเวตฺตนภโฏ
อนฺเตวาสิโก วา คาวึ วธิตฺวา วินิวิชฺฌิตฺวา จตสฺโส ทิสา คตานํ มหาปถานํ
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. ปุโตฬิ, ม.มู ๑๒/๑๑๐/๗๙ มูโตฬี  ๒ ฉ.ม. วิภูตกาโล.
@๓ ฉ.ม. ตตฺถายํ   ๔ ม. เอโก
เวมชฺฌฏฺานสงฺขาเต จาตุมฺมหาปเถ ๑- โกฏฺาสํ โกฏฺาสํ กตฺวา นิสินฺโน อสฺส,
เอวเมว ภิกฺขุ จตุนฺนํ อิริยาปถานํ เยน เกนจิ อากาเรน ิตตฺตา ยถาิตํ
ยถาิตตฺตา จ ยถาปณิหิตํ กายํ "อตฺถิ อิมสฺมึ กาเย ปวีธาตุ ฯเปฯ
วาโยธาตู"ติ เอวํ ปจฺจเวกฺขติ.
      กึ วุตฺตํ โหติ:- ยถา โคฆาตกสฺส คาวึ โปสนฺตสฺสาปิ อาฆาตนํ
อาหรนฺตสฺสาปิ อาหริตฺวา ตตฺถ พนฺธิตฺวา เปนฺตสฺสาปิ วเธนฺตสฺสาปิ วธิตํ
มตํ ปสฺสนฺตสฺสาปิ ตาวเทว คาวีติ สญฺา น อนฺตรธายติ, ยาว นํ ปทาเลตฺวา
พีลโส ๒- น วิภชติ. วิภชิตฺวา นิสินฺนสฺส ๓- ปน คาวีสญฺา ๓- อนฺตรธายติ,
มํสสญฺาว ปวตฺตติ. นาสฺส เอวํ โหติ "อหํ คาวึ วิกฺกิณามิ. อิเม คาวึ
หรนฺตี"ติ. อถขฺวสฺส "อหํ มํสํ วิกฺกิณามิ, อิเม มํสํ หรนฺติ"จฺเจวํ โหติ, เอวเมว
อิมสฺสาปิ ภิกฺขุโน ปุพฺเพ พาลปุถุชฺชนกาเล คิหีภูตสฺสาปิ ปพฺพชิตสฺสาปิ ตาวเทว
สตฺโตติ วา ปุคฺคโลติ วา สญฺา น อนฺตรธายติ, ยาว อิมเมว กายํ ยถาิตํ
ยถาปณิหิตํ ฆนวินิพฺโภคํ กตฺวา ธาตุโส น ปจฺจเวกฺขติ. ธาตุโส ปจฺจเวกฺขโต
ปนสฺส สตฺตสญฺา อนฺตรธายติ, ธาตุวเสเนว จิตฺตํ สนฺติฏฺาติ. เตนาห ภควา
"อิมเมว กายํ ยถาิตํ ยถาปณิหิตํ ธาตุโส ปจฺจเวกฺขติ `อตฺถิ อิมสฺมึ กาเย
ปวีธาตุ อาโปธาตุ เตโชธาตุ วาโยธาตู'ติ. เสยฺยถาปิ ภิกฺขเว ทกฺโข โคฆาตโก
วา ฯเปฯ วาโยธาตู"ติ โคฆาตโก วิย หิ โยคี, คาวีสญฺา วิย สตฺตสญฺา,
จาตุมฺมหาปโถ วิย จตุอิริยาปโถ. พีลโส วิภชิตฺวา นิสินฺนภาโว วิย ธาตุโส
ปจฺจเวกฺขณนฺติ อยเมตฺถ ปาลิวณฺณนา. กมฺมฏฺานกถา ปน วิสุทฺธิมคฺเค วิตฺถาริตา.
      อิติ อชฺเตฺตํ วาติ เอวํ จตุธาตุปริคฺคณฺหเณน อตฺตโน วา กาเย
ปรสฺส วา กาเย กาเลน วา อตฺตโน กาเลน วา ปรสฺส กาเย กายานุปสฺสี
วิหรติ. อิโต ปรํ วุตฺตนยเมว. เกวลํ หิ อิธ จตุธาตุปริคฺคาหิกา สติ
ทุกฺขสจฺจนฺติ เอวํ โยชนํ กตฺวา จตุธาตุปริคฺคาหิกสฺส ๔- ภิกฺขุโน ๔-
นิยฺยานมุขนฺติ เวทิตพฺพํ, เสสํ ปุริมสทิสเมวาติ.
                    ธาตุมนสิการปพฺพวณฺณนา นิฏฺิตา.
                         ---------------
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. จตุมหาปเถ เอวมุปริปิ         ๒ ฉ.ม. พิสโส เอวมุปริปิ
@๓-๓ ฉ.ม. ปนสฺส คาวีติสญฺา              ๔-๔ ฉ.ม. อิเม ปาา น ทิสฺสนฺติ
                         นวสีวถิกาปพฺพวณฺณนา
      [๓๗๙] เอวํ ธาตุมนสิการวเสน กายานุปสฺสนํ วิภชิตฺวา อิทานิ
นวหิ สิวฏฺิกาปพฺเพหิ วิภชิตุํ ปุน จปรนฺติ อาทิมาห. ตตฺถ เสยฺยถาปิ
ปสฺเสยยาติ ยถาปิ ปสฺเสยฺย. สรีรนฺติ มตสรีรํ. สีวถิกาย ๑- ฉทฺฑิตนฺติ สุสาเน
อปวิทฺธํ. เอกาหํ มตํ ๒- อสฺสาติ เอกาหมตํ. ทฺวีหํ มตํ อสฺสาติ ทฺวีหมตํ. ตีหํ
มตํ ๒- อสฺสาติ ตีหมตํ. กมฺมารภสฺตา วิย วายุนา อุทฺธํ ชีวิตปริยาทานา
ยถานุกฺกมํ สมุคฺคเตน สูนภาเวน อุทฺธุมาตตฺตา อุทฺธุมาตํ, อุทฺธุมาตเมว
อุทฺธุมาตกํ. ปฏิกูลตฺตา วา กุจฺฉิตํ อุทฺธุมาตนฺติ อุทฺธุมาตกํ. วินีลํ วุจฺจติ
วิปริภินฺนวณฺณํ, วินีลเมว วินีลกํ. ปฏิกูลตฺตา วา กุจฺฉิตํ วินีลนฺติ วินีลกํ.
มํสุสฺสทฏฺาเนสุ รตฺตวณฺณสฺส ปุพฺพสนฺนิจยฏฺาเนสุ เสตวณฺณสฺส เยภุยฺเยน
จ นีลวณฺณสฺส นีลฏฺาเนสุ นีลสาฏกปารุตสฺเสว ฉวสรีรสฺเสตํ อธิวจนํ.
ปริภินฺนฏฺาเนหิ นวหิ วา วณมุเขหิ วิสฺสนฺทมานปุพฺพํ วิปุพฺพํ, วิปุพฺพเมว
วิปุพฺพกํ. ปฏิกูลตฺตา วา กุจฺฉิตํ วิปุพฺพนฺติ วิปุพฺพกํ. วิปุพฺพกํ ชาตํ
ตถาภาวํ คตนฺติ วิปุพฺพกชาตํ.
      โส อิมเมว กายนฺติ โส ภิกฺขุ อิมํ อตฺตโน กายํ เตน กาเยน สทฺธึ
าเณเนว ๓- อุปสํหรติ อุปเนติ. กถํ? อยมฺปิ โข กาโย เอวํธมฺโม เอวํภาวี
เอวํอนตีโตติ. อิทํ วุตฺตํ โหติ:- อายุ อุสฺมา วิญฺาณนฺติ อิเมสํ ติณฺณํ ธมฺมานํ
อตฺถิตาย อยํ กาโย านคมนาทิขโม โหติ, อิเมสํ ปน วิคมา อยํ กาโยปิ
เอวํธมฺโมติ ๔- เอวํปูติกสภาโวเยว. เอวํภาวีติ ๕- เอวเมว อุทฺธุมาตาทิเภโท
ภวิสฺสติ, เอวํ อนตีโตติ ๖- เอวํ อุทฺธุมาตาทิภาวํ อนติกฺกนฺโต. ๗- อิติ
อชฺฌตฺตํ วาติ เอวํ อุทฺธุมาตาทิปริคฺคณฺหเณน อตฺตโน วา กาเย ปรสฺส วา
กาเย กาเลน วา อตฺตโน กาเลน วา ปรสฺส กาเย กายานุปสฺสี วิหรติ.
      ขชฺชมานนฺติ  อุทราทีสุ นิสีทิตฺวา อุทรมํสโอฏฺมํสอกฺขิกูฏาทีนิ
ลุญฺจิตฺวา ลุญฺจิตฺวา ขาทิยมานํ. สมํสโลหิตนฺติ สาวเสสมํสโลหิตยุตฺตํ.
@เชิงอรรถ: ๑ ก. สิวฏฺิกาย ฉ.ม. สิวถิกาย   ๒-๒ ฉ.ม. มตสฺส เอวมุปริปิ   ๓ ฉ.ม. าเณน
@๔ ฉ.ม. เอวํธมฺโม  ๕ ฉ.ม. เอวํภาวี   ๖ ฉ.ม. เอวํอนตีโต   ๗ ฉ.ม. อนติกฺกนฺโตติ
นิมฺมํสโลหิตมกฺขิตนฺติ มํเส ขีเณปิ โลหิตํ น สุสฺสติ, ตํ สนฺธาย วุตฺตํ
"นิมฺมํสโลหิตมกฺขิตนฺ"ติ. อญฺเนาติ อญฺเน ทิสาภาเคน. หตฺถฏฺิกนฺติ
จตุสฏฺิเภทํปิ หตฺถฏฺิกํ ปาฏิเยกฺกํ วิปฺปกิณฺณํ. ปาทฏฺิกาทีสุปิ เอเสว นโย.
      เตโรวสฺสิกานีติ อติกฺกนฺตสํวจฺฉรานิ. ปูตีนีติ อพฺโภกาเส ิตานิ
วาตาตปวุฏฺิสมฺผสฺเสน เตโรวสฺสิกานิ ปูตีนิ โหนฺติ, อนฺโตภูมิคตานิ ปน จิรตรํ
ติฏฺนฺติ. จุณฺณกชาตานีติ จุณฺณจุณฺณํ หุตฺวา วิปฺปกิณฺณานิ. สพฺพตฺถ โส
อิมเมวาติ วุตฺตนเยเนว ขชฺชมานาทีนํ วเสน โยชนา กาตพฺพา. อิติ อชฺฌตฺตํ
วาติ เอวํ ขชฺชมานาทิปริคฺคณฺหเณน ยาว จุณฺณกภาวา อตฺตโน วา กาเย
ปรสฺส วา กาเย กาเลน วา อตฺตโน กาเลน วา ปรสฺส กาเย กายานุปสฺสี
วิหรติ.
      อิธ ปน ตฺวา นว สีวถิกา สโมธาเนตพฺพา. เอกาหมตํ วาติ
อาทินา นเยน วุตฺตา สพฺพาปิ เอกา, กาเกหิ วา ขชฺชมานนฺติ อาทิกา เอกา,
อฏฺิกสงฺขลิกํ สมํสโลหิตํ นฺหารุสมฺพนฺธนฺติ เอกา, นิมฺมํสโลหิตมกฺขิตํ
นฺหารุสมฺพนฺธนฺติ นฺหารุสมฺพนฺธนฺติ เอกา, อฏฺิกานิ อปคตสมฺพนฺธานีติ อาทิกา
เอกา, อฏฺิกานิ เสตานิ สงฺขวณฺณปฏิภาคานีติ เอกา, ปุญฺชกิตานิ
เตโรวสฺสิกานีติ เอกา, ปูตีนิ จุณฺณกชาตานีติ เอกา. ๑-
      เอวมฺปิ โข ภิกฺขเวติ อิทํ นว สีวถิกา ทสฺเสตฺวา กายานุปสฺสนํ
นิฏฺเปนฺโต อาห. ตตฺถ นวสีวถิกาปริคฺคาหิกา สติ ทุกฺขสจฺจํ, ตสฺสา สมุฏฺาปิกา
ปุริมตณฺหา สมุทยสจฺจํ, อุภินฺนํ อปฺปวตฺติ นิโรธสจฺจํ, ทุกฺขปริชานโน สมุทยปชหโน
นิโรธารมฺมโณ อริยมคฺโค มคฺคสจฺจํ. เอวํ จตุสจฺจวเสน อุสฺสกฺกิตฺวา นิพฺพุตึ
ปาปุณาตีติ อิทํ นวสีวถิกาปริคฺคาหิกานํ ภิกฺขูนํ ยาว อรหตฺตา นิยฺยานมุขนฺติ.
                     นวสีวถิกาปพฺพวณฺณนา นิฏฺิตา.
                           -----------
           เอตฺตาวตา จ อานาปานปพฺพํ อิริยาปถปพฺพํ จตุสมฺปชญฺปพฺพํ
ปฏิกูลมนสิการปพฺพํ ธาตุมนสิการปพฺพํ นว สีวถิกาปพฺพานีติ จุทฺทสปพฺพา
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. เอกาติ
กายานุปสฺสนา นิฏฺิตา โหติ. ตตฺถ อานาปานปพฺพํ ปฏิกูลมนสิการปพฺพนฺติ
อิมาเนว เทฺว อปฺปนากมฺมฏฺานานิ, สีวถิกานํ ปน อาทีนวานุปสฺสนาวเสน
วุตฺตตฺตา เสสานิ ทฺวาทสาปิ อุปจารกมฺมฏฺานาเนวาติ.
                        กายานุปสฺสนา นิฏฺิตา.
                           ----------
                        เวทนานุปสฺสนาวณฺณนา
      [๓๘๐] เอวํ ภควา จุทฺทสวิเธน กายานุปสฺสนาสติปฏฺานํ  กเถตฺวา
อิทานิ นววิเธน เวทนานุปสฺสนํ กเถตุํ กถญฺจ ภิกฺขเวติ อาทิมาห. ตตฺถ
สุขํ เวทนนฺติ กายิกํ วา เจตสิกํ วา สุขํ เวทนํ เวทิยมาโน "อหํ สุขํ
เวทนํ เวทิยามี"ติ ปชานาตีติ อตฺโถ. ตตฺถ กามํ อุตฺตานเสยฺยกาปิ ทารกา
ถญฺปิวนาทิกาเล สุขํ เวทิยมานา "สุขํ เวทนํ เวทิยามา"ติ ปชานนฺติ, น
ปเนตํ เอวรูปํ ปชานนํ ๑- สนฺธาย วุตฺตํ. เอวรูปํ หิ ปชานนํ สตฺตูปลทฺธึ น
ปชหติ, ๒- สตฺตสญฺ น อุคฆาเตติ, กมฺมฏฺานํ วา สติปฏฺานภาวนา วา น
โหติ. อิมสฺส ปน ภิกฺขุโน ปชานนํ สตฺตูปลทฺธึ ปชหติ, สตฺตสญฺ
อุคฺฆาเตติ, กมฺมฏฺานญฺเจว สติปฏฺานภาวนา จ โหติ. อิทํ หิ "โก เวทิยติ,
กสฺส เวทนา, กึการณา เวทนา"ติ เอวํ สมฺปชานเวทิยนํ สนฺธาย วุตฺตํ.
      ตตฺถ โก เวทิยตีติ น โกจิ สตฺโต วา ปุคฺคโล วา เวทิยติ.
กสฺส เวทนาติ น กสฺสจิ สตฺตสฺส วา ปุคฺคลสฺส วา เวทนา. กึการณา
เวทนาติ วตฺถุอารมฺมณาว ปนสฺส เวทนา, ตสฺมา เอส เอวํ ปชานาติ "ตํ
ตํ สุขาทีนํ วตฺถุํ อารมฺมณํ กตฺวา เวทนาว เวทิยติ ตํ ปน เวทนาปวตฺตึ
อุปาทาย `อหํ เวทนํ เวทิยามี'ติ โวหารมตฺตํ โหตี"ติ. เอวํ วตฺถุํ อารมฺมณํ
กตฺวา เวทนาว เวทิยตีติ สลฺลกฺเขนฺโต เอส "สุขํ เวทนํ เวทิยามีติ ปชานาตี"ติ
เวทิตพฺโพ จิตฺตลปพฺพเต อญฺตโร เถโร วิย.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. ชานนํ. เอวมุปริปิ     ๒ ฉ.ม. ชหติ. เอวมุปริปิ
      เถโร กิร อผาสุกกาเล พลวเวทนาย นิตฺถุนนฺโต อปราปรํ
ปริวตฺตติ, ตเมโก ทหโร อาห "กตรํ โว ภนฺเต านํ รุชฺชตี"ติ. อาวุโส
ปาฏิเยกฺกํ รุชฺชนฏฺานํ นาม นตฺถิ, วตฺถุํ อารมฺมณํ กตฺวา เวทนาว เวทิยตีติ.
เอวํ ปชานนกาลโต ๑- ปฏฺาย อธิวาเสตุํ วฏฺฏติ โน ภนฺเตติ. อธิวาเสมิ
อาวุโสติ. อธิวาสนา ภนฺเต เสยฺโยติ. เถโร อธิวาเสติ. วาโต ยาว หทยํ ๒-
ผาเลสิ, มจเก อนฺตานิ ราสิกตานิ อเหสุํ. เถโร ทหรสฺส ทสฺเสสิ "วฏฺฏตาวุโส
เอตฺตกา อธิวาสนา"ติ. ทหโร ตุณฺหี อโหสิ. เถโร วิริยสมตํ โยเชตฺวา สห
ปฏิสมฺภิทาหิ อรหตฺตํ ปาปุณิตฺวา สมสีสี หุตฺวา ปรินิพฺพายิ. ยถา จ สุขํ,
เอวํ ทุกฺขํ ฯเปฯ นิรามิสํ วา ๓- อทุกฺขมสุขํ เวทนํ เวทิยมาโน "นิรามิสํ
อทุกฺขมสุขํ เวทนํ เวทิยามี"ติ ปชานาติ.
      อิติ ภควา รูปกมฺมฏฺานํ กเถตฺวา อรูปกมฺมฏฺานํ กเถนฺโต ยสฺมา
ผสฺสวเสน จิตฺตวเสน วา กถิยมานํ น ปากฏํ โหติ, อนฺธการํ วิย ขายติ,
เวทนานํ ปน อุปฺปตฺติ ๔- ปากฏา ๔- เวทนาวเสน ปากฏํ โหติ, ตสฺมา สกฺกปเญฺห
วิย อิธาปิ เวทนาวเสน อรูปกมฺมฏฺานํ กเถสิ. ตตฺถ "ทุวิธํ หิ กมฺมฏฺานํ
รูปกมฺมฏฺานํ อรูปกมฺมฏฺานญฺจา"ติ อาทิ กถามคฺโค สกฺกปเญฺห วุตฺตนเยเนว
เวทิตพฺโพ.
      ตตฺถ สุขํ เวทนนฺติอาทีสุ อยํ อปโรปิ ปชานนปริยาโย, สุขํ
เวทนํ เวทิยามีติ ปชานาตีติ สุขเวทนากฺขเณ ทุกฺขาย เวทนาย อภาวโต สุขํ
เวทนํ เวทิยมาโน "สุขํ เวทนํ ๕- เวทิยามี"ติ ปชานาติ. เตน ยา ปุพฺเพ
ภูตปุพฺพา ทุกฺขา เวทนา, ตสฺสา ๖- อิทานิ อภาวโต อิมิสฺสา จ สุขาย เวทนาย
อิโต ปมํ อภาวโต เวทนา นาม อนิจฺจา อทฺธุวา วิปริณามธมฺมา, อิติ ๖-
ตตฺถ สมฺปชาโน โหติ. วุตฺตมฺปิ เจตํ ภควตา:-
      "ยสฺมึ อคฺคิเวสฺสน สมเย สุขํ เวทนํ เวเทติ, เนว ตสฺมึ สมเย
      ทุกฺขํ เวทนํ เวเทติ, น อทุกฺขมสุขํ เวทนํ เวเทติ, สุขํเยว ตสฺมึ สมเย
      เวทนํ เวเทติ. ยสฺมึ อคฺคิเวสฺสน สมเย ทุกฺขํ ฯเปฯ อทุกฺขมสุขํ เวทนํ
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. ชานนกาลโต.  ๒ ฉ.ม. หทยา   ๓ ฉ.ม. วา สทฺโท น ทิสฺสติ
@๔-๔ ฉ.ม. อุปฺปตฺติปากฏตาย.  ๕ ฉ.ม. เวทนํเยว  ๖ ฉ.ม. ตสฺส.  ๗ ฉ.ม. อิติห.
เวเทติ, เนว ตสฺมึ สมเย สุขํ เวทนํ เวเทติ, น ทุกฺขํ เวทนํ เวเทติ,
อทุกฺขมสุขํเยว ตสฺมึ สมเย เวทนํ เวเทติ. สุขาปิ โข อคฺคิเวสฺสน เวทนา
อนิจฺจา สงฺขตา ปฏิจฺจสมุปฺปนฺนา ขยธมฺมา วยธมฺมา วิราคธมฺมา นิโรธธมฺมา,
ทุกฺขาปิ โข ฯเปฯ อทุกฺขมสุขาปิ โข อคฺคิเวสฺสน เวทนา อนิจฺจา ฯเปฯ นิโรธธมฺมา.
เอวํ ปสฺสํ อคฺคิเวสฺสน สุตฺวา อริยสาวโก สุขายปิ เวทนาย นิพฺพินฺทติ,
ทุกฺขายปิ เวทนาย นิพฺพินฺทติ, อทุกฺขมสุขายปิ เวทนาย นิพฺพินฺทติ, นิพฺพินฺทํ
วิรชฺชติ, วิราคา วิมุจฺจติ, วิมุตฺตสฺมึ วิมุตฺตมิติ าณํ โหติ, `ขีณา
ชาติ, วุสิตํ พฺรหฺมจริยํ, กตํ กรณียํ, นาปรํ อิตฺถตฺตายา'ติ ปชานาตี"ติ. ๑-
      สามิสํ วา สุขนฺติ อาทีสุ สามิสา สุขา นาม ปญฺจกามคุณามิสสนฺนิสฺสิตา
ฉ เคหสิตา โสมนสฺสเวทนา. นิรามิสา สุขา นาม ฉ เนกฺขมฺมสิตา
โสมนสฺสเวทนา. สามิสา ทุกฺขา นาม ฉ เคหสิตา โทมนสฺสเวทนา. นิรามิสา
ทุกฺขา นาม ฉ เนกฺขมฺมสิตา โทมนสฺสเวทนา. สามิสา อทุกฺขมสุขา นาม
ฉ เคหสิตา อุเปกฺขา เวทนา. นิรามิสา อทุกฺขมสุขา นาม ฉ เนกฺขมฺมสิตา
อุเปกฺขา เวทนา. ตาสํปิ ๒- วิภาโค สกฺกปเญฺห วุตฺโตเยว.
      อิติ อชฺฌตฺตํ วาติ เอวํ สุขเวทนาทิปริคฺคณฺหเณน อตฺตโน วา เวทนาสุ,
ปรสฺส วา เวทนาสุ, กาเลน วา อตฺตโน กาเลน วา ปรสฺส เวทนาสุ
เวทนานุปสฺสี วิหรติ. สมุทยธมฺมานุปสฺสี วาติ เอตฺถ ปน อวิชฺชาสมุทยา
เวทนาสมุทโยติ อาทีหิ ปญฺจหิ ปญฺจหิ อากาเรหิ เวทนานํ สมุทยญฺจ วยญฺจ
ปสฺสนฺโต "สมุทยธมฺมานุปสฺสี วา เวทนาสุ วิหรติ, วยธมฺมานุปสฺสี วา เวทนาสุ
วิหรติ, กาเลน สมุทยธมฺมานุปสฺสี วา เวทนาสุ วิหรติ, กาเลน วยธมฺมานุปสฺสี
วา เวทนาสุ วิหรตี"ติ เวทิตพฺโพ. อิโต ปรํ กายานุปสฺสนาย วุตฺตนยเมว. เกวลํ หิ
อิธ เวทนาปริคฺคาหิกา สติ ทุกฺขสจฺจนฺติ เอวํ โยชนํ กตฺวา เวทนาปริคฺคาหกสฺส
ภิกฺขุโน นิยฺยานมุขนฺติ เวทิตพฺพํ, เสสํ ตาทิสเมวาติ.
                     เวทนานุปสฺสนาวณฺณนา นิฏฺิตา.
                           ----------
@เชิงอรรถ: ๑ ม.ม. ๑๓/๒๐๕/๑๘๒ ทีฆนขสุตฺต             ๒ ฉ.ม. ตาสํ.
                         จิตฺตานุปสฺสนาวณฺณนา
      [๓๘๑] เอวํ นววิเธน เวทนานุปสฺสนาสติปฏฺานํ กเถตฺวา อิทานิ
โสฬสวิเธน จิตฺตานุปสฺสนํ กเถตุํ กถญฺจ ภิกฺขเวติ อาทิมาห. ตตฺถ สราคนฺติ
อฏฺวิธํ โลภสหคตํ. วีตราคนฺติ โลกิยกุสลาพฺยากตํ. อิทํ ปน ยสฺมา สมฺมสนํ
น ธมฺมสโมธานํ, ตสฺมา อิธ เอกปเทปิ โลกุตฺตรํ น ลพฺภติ. เสสาติ
จตฺตาริ อกุสลจิตฺตานิ เนว ปุริมปทํ น ปจฺฉิมปทํ ภชนฺติ. สโทสนฺติ ทุวิธํ
โทมนสฺสสหคตํ. วีตโทสนฺติ โลกิยกุสลาพฺยากตํ. เสสานิ ทส อกุสลจิตฺตาติ
เนว ปุริมปทํ น ปจฺฉิมปทํ ภชนฺติ. สโมหนฺติ วิจิกิจฺฉาสหคตญฺเจว
อุทฺธจฺจสหคตญฺจาติ ทุวิธํ. ยสฺมา ปน โมโห สพฺพากุสเลสุ อุปฺปชฺชติ, ตสฺมา
เสสานิปิ อิธ วฏฺฏนฺติเยว. อิมสฺมึเยว หิ ทุกฺเก ๑- ทฺวาทสากุสลจิตฺตานิ
ปริยาทินฺนานีติ. วีตโมหนฺติ โลกิยกุสลาพฺยากตํ. สงฺขิตฺตนฺติ ถีนมิทฺธานุปติตํ.
เอตํ หิ สงฺกุจิตจิตฺตํ นาม. วิกฺขิตฺตนฺติ อุทฺธจฺจสหคตํ, เอตํ หิ ปสฏจิตฺตํ นาม
      มหคฺคตนฺติ รูปารูปาวจรํ. อมหคฺคตนฺติ กามาวจรํ. สอุตฺตรนฺติ
กามาวจรํ. อนุตฺตรนฺติ รูปาวจรญฺจ อรูปาวจรญฺจ. ตตฺราปิ สอุตฺตรํ รูปาวจรํ,
อนุตฺตรํ อรูปาวจรเมว. สมาหิตนฺติ ยสฺส อปฺปนาสมาธิ วา อุปจารสมาธิ วา อตฺถิ.
อสมาหิตนฺติ อุภยสมาธิวิรหิตํ. วิมุตฺตนฺติ ตทงฺควิกฺขมฺภนวิมุตฺตีหิ วิมุตตํ.
อวิมุตฺตนฺติ อุภยวิมุตฺติวิรหิตํ. สมุจฺเฉทปฏิปสฺสทฺธินิสฺสรณวิมุตฺตีนํ ปน อิธ
โอกาโสว นตฺถิ.
      อิติ อชฺฌตฺตํ วาติ เอวํ สราคาทิปริคฺคณฺหเณน ยสฺมึ ยสฺมึ ขเณ
ยํ ยํ  จิตฺตํ ปวตฺตติ, ตํ ตํ สลฺลกฺเขนฺโต อตฺตโน วา จิตฺเต, ปรสฺส วา
จิตฺเต, กาเลน วา อตฺตโน, กาเลน วา ปรสฺส จิตฺเต จิตฺตานุปสฺสี วิหรติ.
สมุทยธมฺมานุปสฺสีติ เอตฺถ ปน อวิชฺชาสมุทยา วิญฺาณสมุทโยติ เอวํ ปญฺจหิ
ปญฺจหิ อากาเรหิ วิญฺาณสฺส สมุทโย จ วโย จ นีหริตพฺโพ. อิโต ปรํ
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. ทุเก
วุตฺตนยเมว. เกวลํ หิ อิธ จิตฺตปริคฺคาหิกา สติ ทุกฺขสจฺจนฺติ เอวํ
โยชนํ ๑- กตฺวา จิตฺตปริคฺคาหกสฺส ภิกฺขุโน นิยฺยานมุขนฺติ ๒- เวทิตพฺพํ, เสสํ
ตาทิสเมวาติ.
                     จิตฺตานุปสฺสนาวณฺณนา นิฏฺิตา.
                            ---------
                     ธมฺมานุปสฺสนา นีวรณปพฺพวณฺณนา
      [๓๘๒] เอวํ โสฬสวิเธน จิตฺตานุปสฺสนาสติปฏฺานํ กเถตฺวา
อิทานิ ปญฺจวิเธน ธมฺมานุปสฺสนํ กเถตุํ กถญฺจ ภิกฺขเวติ อาทิมาห. อปิจ
ภควตา กายานุปสฺสนาย สุทฺธรูปปริคฺคโห กถิโต, เวทนาจิตฺตานุปสฺสนาหิ
สุทฺธอรูปปริคฺคโห. อิทานิ รูปารูปมิสฺสกํ ปริคฺคหํ กเถตุํ "กถญฺจ ภิกฺขเว"ติ
อาทิมาห. กายานุปสฺสนาย วา รูปกฺขนฺธปริคฺคโหว กถิโต, เวทนานุปสฺสนาย
เวทนากฺขนฺธปริคฺคโหว, จิตฺตานุปสฺสนาย วิญฺาณกฺขนฺธปริคฺคโหว. อิทานิ
สญฺากฺขนฺธสงฺขารกฺขนฺธปริคฺคหํปิ กเถตุํ "กถญฺจ ภิกฺขเว"ติ อาทิมาห.
      ตตฺถ สนฺตนฺติ อภิณฺหสมุทาจารวเสน สํวิชฺชมานํ. อสนฺตนฺติ อสมุทาจารวเสน
วา ปหีนตฺตา วา อสํวิชฺชมานํ. ยถา จาติ เยน การเณน กามจฺฉนฺทสฺส อุปฺปาโท
โหติ. ตญฺจ ปชานาตีติ ตญฺจ การณํ ปชานาติ. อิติ อิมินาว นเยน สพฺพปเทสุ
อตฺโถ เวทิตพฺโพ.
      ตตฺถ สุภนิมิตฺเต อโยนิโสมนสิกาเรน กามจฺฉนฺทสฺส อุปฺปาโท โหติ. สุภนิมิตฺตํ
นาม ๓- สุภํปิ สุภารมฺมณํปิ. ๓- อโยนิโสมนสิกาโร นาม อนุปายมนสิกาโร
อุปฺปถมนสิกาโร อนิจฺเจ นิจฺจนฺติ วา, ทุกฺเข สุขนฺติ วา, อนตฺตนิ อตฺตาติ วา,
อสุเภ สุภนฺติ วา มนสิกาโร. ตํ ตตฺถ พหุลํ ปวตฺตยโต กามจฺฉนฺโท อุปฺปชฺชติ.
เตนาห ภควา "อตฺถิ ภิกฺขเว สุภนิมิตฺตํ, ตตฺถ อโยนิโสมนสิการพหุลีกาโร,
อยมาหาโร อนุปฺปนฺนสฺส วา กามจฺฉนฺทสฺส อุปฺปาทาย อุปฺปนฺนสฺส วา
กามจฺฉนฺทสฺส ภิยฺโยภาวาย เวปุลฺลายา"ติ. ๔-
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. ปทโยชนํ   ๒ ฉ.ม. นิยฺยานมุขํ   ๓-๓ ฉ.ม. สุภมฺปิ สุภนิมิตฺตํ,
@  สุภารมฺมณมฺปิ สุภนิมิตฺตํ       ๔ สํ. มหา. ๑๙/๒๓๒/๙๑ อาหารสุตฺต
      อสุภนิมิตฺเต ปน โยนิโสมนสิกาเรนสฺส ปหานํ โหติ. อสุภนิมิตฺตํ นาม
อสุภํปิ อสุภารมฺมณํปิ. โยนิโสมนสิกาโร นาม อุปายมนสิกาโร ปถมนสิกาโร
อนิจฺเจ อนิจฺจนฺติ วา, ทุกฺเข ทุกฺขนฺติ วา, อนตฺตนิ อนตฺตาติ วา, อสุเภ
อสุภนฺติ วา มนสิกาโร. ตํ ตตฺถ พหุลํ ปวตฺตยโต กามจฺฉนฺโท ปหิยฺยติ.
เตนาห ภควา "อตฺถิ ภิกฺขเว อสุภนิมิตฺตํ, ตตฺถ โยนิโสมนสิการพหุลีกาโร,
อยมาหาโร อนุปฺปนฺนสฺส วา กามจฺฉนฺทสฺส อนุปฺปาทาย อุปฺปนฺนสฺส วา
กามจฺฉนฺทสฺส ปหานายา"ติ. ๑- อปิจ ฉ ธมฺมา กามจฺฉนฺทสฺส ปหานาย
สํวตฺตนฺติ อสุภนิมิตฺตสฺส อุคฺคโห อสุภภาวนานุโยโค อินฺทฺริเยสุ คุตฺตทฺวารตา
โภชเน มตฺตญฺุตา กลฺยาณมิตฺตตา สปฺปายกถาติ. ทสวิธํ หิ อสุภนิมิตฺตํ
อุคฺคณฺหนฺตสฺสาปิ กามจฺฉนฺโท ปหิยฺยติ. ภเวนฺตสฺสาปิ อินฺทฺริเยสุ
ปิหิตทฺวารสฺสาปิ จตุนฺนํ ปญฺจนฺนํ อาโลปานํ โอกาเส สติ อุทกํ ปิวิตฺวา
ยาปนสีลตาย โภชเน มตฺตญฺุโนปิ. เตน วุตฺตํ:-
            จตฺตาโร ปญฺจ อาโลเป      อภุตฺวา อุทกํ ปิเว
            อลํ ผาสุวิหาราย           ปหิตตฺตสฺส ภิกฺขุโนติ. ๒-
      อสุภกมฺมิกติสฺสตฺเถรสทิเส อสุภภาวนารเต กลฺยาณมิตฺเต เสวนฺตสฺสาปิ
กามจฺฉนฺโท ปหิยฺยติ, านนิสชฺชาทีสุ ทสอสุภนิสฺสิตสปฺปายกถายปิ กามจฺฉนฺโท
ปหิยฺยติ, เตน วุตฺตํ "ฉ ธมฺมา กามจฺฉนฺทสฺส ปหานาย สํวตฺตนฺตี"ติ. อิเมหิ
ปน ฉหิ ธมฺเมหิ ปหีนสฺส กามจฺฉนฺทสฺส อรหตฺตมคฺเคน อายตึ อนุปฺปาโท
โหตีติ ปชานาติ.
      ปฏิฆนิมิตฺเต อโยนิโสมนสิกาเรน ปน พฺยาปาทสฺส อุปฺปาโท โหติ.
ตตฺถ ปฏิฆนิมิตฺตํ ๓- นาม ปฏิฆํปิ ปฏิฆารมฺมณํปิ. ๓- อโยนิโสมนสิกาโร สพฺพตฺถ
เอกลกฺขโณว. ตํ ตสฺมึ นิมิตฺเต พหุลํ ปวตฺตยโต พฺยาปาโท อุปฺปชฺชติ. เตนาห
ภควา "อตฺถิ ภิกฺขเว ปฏิฆนิมิตฺตํ, ตตฺถ อโยนิโสมนสิการพหุลีกาโร, อยมาหาโร
อนุปฺปนฺนสฺส วา พฺยาปาทสฺส อุปฺปาทาย อุปฺปนฺนสฺส วา พฺยาปาทสฺส ภิยฺโยภาวาย
เวปุลฺลายา"ติ ๑-:-
@เชิงอรรถ: ๑-๑ สํ. มหา. ๑๙/๒๓๒/๙๔ อาหารสุตฺต (ปาลินโย)  ๒ ขุ. เถร ๒๖/๙๘๓/๓๙๕
@สาริปุตฺตตฺเถรคาถา ๓-๓ ฉ.ม. ปฏิฆมฺปิ ปฏิฆนิมิตฺตํ, ปฏิฆารมฺมณมฺปิ ปฏิฆนิมิตฺตํ
      เมตฺตาย ปน เจโตวิมุตฺติยา โยนิโสมนสิกาเรนสฺส ปหานํ โหติ.
ตตฺถ เมตฺตาติ วุตฺเต อปฺปนาปิ อุปจาโรปิ วฏฺฏติ. เจโตวิมุตฺตีติ อปฺปนาว.
โยนิโสมนสิกาโร, วุตฺตลกฺขโณว. ตํ ตตฺถ พหุลํ ปวตฺตยโต พฺยาปาโท
ปหิยฺยติ. เตนาห ภควา "อตฺถิ ภิกฺขเว เมตฺตาเจโตวิมุตฺติ, ตตฺถ
โยนิโสมมนสิการพหุลีกาโร, อยมาหาโร อนุปฺปนฺนสฺส วา พฺยาปาทสฺส อนุปฺปาทาย
อุปฺปนฺสฺส วา พฺยาปาทสฺส ปหานายา"ติ. ๑-
      อปิจ ฉ ธมฺมา พฺยาปาทสฺส ปหานาย สํวตฺตนฺติ เมตฺตานิมิตฺตสฺส
อุคฺคโห เมตฺตาภาวนานุโยโค กมฺมสฺสกตาปจฺจเวกฺขณา ปฏิสงฺขานพหุลีกตา ๒-
กลฺยาณมิตฺตตา สปฺปายกถาติ. โอทิสฺสกอโนทิสฺสกทิสาผรณานญฺหิ อญฺตรวเสน เมตฺตํ
อุคฺคณฺหนฺตสฺสาปิ พฺยาปาโท ปหิยฺยติ, โอทิโส อโนทิโส ทิสาผรณวเสน ๓-
เมตฺตํ ภาเวนฺตสฺสาปิ. "ตฺวํ เอตสฺส กุทฺโธ กึ กริสฺสสิ, กึ ตสฺส สีลาทีนิ
วินาเสตุํ สกฺขิสฺสสิ, นนุ ตฺวํ อตฺตโน กมฺเมน อาคนฺตฺวา อตฺตโน กมฺเมเนว
คมิสฺสสิ, ปรสฺส กุชฌนํ นาม วีตจฺจิตงฺคารตตฺตอยสลากคูถาทีนิ คเหตฺวา
ปรํ ปหริตุกามตาย สทิสํ โหติ. เอโสปิ ตว กุทฺโธ กึ กริสฺสติ, กึ เต
สีลาทีนิ วินาเสตุํ สกฺขิสฺสติ, เอส อตฺตโน กมฺเมน อาคนฺตฺวา อตฺตโน
กมฺเมเนว คมิสฺสติ, อปฏิจฺฉิตปหรณกํ ๔- วิย ปฏิวาเต ๕- ขิตฺตรชมุฏฺิ วิย จ
เอตสฺเสเวส โกโธ มตฺถเก ปติสฺสตี"ติ เอวํ อตฺตโน จ ปรสฺส จ กมฺมสฺสกตํ
ปจฺจเวกฺขนฺตสฺสปิ, อุภยํ กมฺมสสกตํ ปจฺจเวกฺขิตฺวา ปฏิสงฺขาเน ิตสฺสาปิ,
อสฺสคุตฺตตฺเถรสทิเส เมตฺตาภาวนารเต กลฺยาณมิตฺเต เสวนฺตสฺสาปิ พฺยาปาโท
ปหิยฺยติ. านนิสชฺชาทีสุ เมตฺตานิสฺสิตสปฺปายกถายปิ ปหิยฺยติ. เตน วุตฺตํ
"ฉ ธมฺมา พฺยาปาทสฺส ปหานาย สํวตฺตนฺตี"ติ. อิเมหิ ปน ฉหิ ธมฺเมหิ
ปหีนสฺส พฺยาปาทสฺส อนาคามิมคฺเคน อายตึ อนุปฺปาโท โหตีติ ปชานาติ.
      อรติอาทีสุ อโยนิโสมนสิกาเรน ถีนมิทฺธสฺส อุปฺปาโท โหติ. อรติ
นาม อุกฺกณฺิตา. ตนฺที นาม กายาลสิยตา. วิชมฺภิตา นาม กายวินมนา.
ภตฺตสมฺมโท นาม ภตฺตมุจฺฉา ภตฺตปริฬาโห. เจตโส ลีนตฺตํ นาม จิตฺตสฺส
@เชิงอรรถ: ๑ สํ. มหา ๑๙/๒๓๒/๙๔ อาหารสุตฺต (ปาลินโย)    ๒ ฉ.ม. ปฏิสงฺขานพหุลตา
@๓ ฉ.ม. ผรณวเสน     ๔ ฉ.ม. อปฺปฏิจฺฉิตปเหณกํ         ๕ ฉ.ม. ปฏิวาตํ
ลีนากาโร. อิเมสุ อรติอาทีสุ อโยนิโสมนสิการํ พหุลํ ปวตฺตยโต ถีนมิทฺธํ
อุปฺปชฺชติ. เตนาห "อตฺถิ ภิกฺขเว อรติ ตนฺทิ วิชมฺภิกา ๑- ภตฺตสมฺมโท เจตโส
จ ลีนตฺตํ, ตตฺถ อโยนิโสมนสิการพหุลีกาโร, อยมาหาโร อนุปฺปนฺนสฺส วา
ถีนมิทฺธสฺส อุปฺปาทาย อุปฺปนฺนสฺส วา ถีนมิทฺธสฺส ภิยฺโยภาวาย เวปุลฺลายา"ติ ๒-
      อารภธาตุอาทีสุ ปน โยนิโสมนสิกาเรนสฺส ปหานํ โหติ. อารมฺภธาตุ
นาม ปมารภวิริยํ. นิกฺกมธาตุ นาม โกสชฺชโต นิกฺขนฺตตาย ตโต พลวตรํ.
ปรกฺกมธาตุ นาม ปรํ ปรํ านํ อกฺกมนโต ตโตปิ พลวตรํ. อิมสฺมึ ติปฺปเภเท
วิริเย โยนิโสมนสิการํ พหุลํ ปวตฺตยโต ถีนมิทฺธํ ปหิยฺยติ. เตนาห "อตฺถิ
ภิกฺขเว อารมฺภธาตุ นิกฺกมธาตุ ปรกฺกมธาตุ, ตตฺถ โยนิโสมนสิการพหุลีกาโร,
อยมาหาโร อนุปฺปนฺนสฺส วา ถีนมิทฺธสฺส อนุปฺปาทาย อุปฺปนฺนสฺส วา
ถีนมิทฺธสฺส ปหานายา"ติ.
      อปิจ ฉ ธมฺมา ถีนมิทฺธสฺส ปหานาย สํวตฺตนฺติ อติโภชเน
นิมิตฺตคฺคาโห อิริยาปถสมฺปริวตฺตนตา อาโลกสญฺามนสิกาโร อพฺโภกาสวาโส
กลฺยาณมิตฺตตา สปฺปายกถาติ. อาหรหตฺถก ตตฺรวฏฺฏก อลํสาฏก กากมาสก
ภุตฺตวมิตกโภชนํ ภุญฺชิตฺวา รตฺติฏฺานทิวาฏฺาเน นิสินฺนสฺส หิ สมณธมฺมํ กโรโต
ถีนมิทฺธํ มหาหตฺถี วิย โอตฺถรนฺตํ อาคจฺฉติ จตุปญฺจาโลปโอกาสํ ปน เปตฺวา
ปานียํ ปิวิตฺวา ยาปนสีลสฺส ภิกฺขุโน ตํ น โหตีติ เอวํ อติโภชเน นิมิตฺตํ
คณฺหนฺตสฺสาปิ ถีนมิทฺธํ ปหิยฺยติ. ยสฺมึ อิริยาปเถ ถีนมิทฺธํ โอกฺกมติ, ตโต
อญฺ ปริวตฺเตนฺตสฺสาปิ, รตฺตึ จนฺทาโลกํ ทีปาโลกํ อุกฺกาโลกํ ทิวา สุริยาโลกํ
มนสิกโรนฺตสฺสาปิ, อพฺโภกาเส วสนฺตสฺสาปิ, มหากสฺสปตฺเถรสทิเส
ปหีนถีนมิทฺเธ กลฺยาณมิตฺเต เสวนฺตสฺสาปิ ถีนมิทฺธํ ปหิยฺยติ. านนิสชฺชาทีสุ
ธุตงฺคนิสฺสิตสปฺปายกถายปิ ปหิยฺยติ. เตน วุตฺตํ "ฉ ธมฺมา ถีนมิทฺธสฺส ปหานาย
สํวตฺตนฺตี"ติ. อิเมหิ ปน ฉหิ ธมฺเมหิ ปหีนสฺส ถีนมิทฺธสฺส อรหตฺตมคฺเคน
อายตึ อนุปฺปาโท โหตีติ ปชานาติ.
@เชิงอรรถ: ๑ ก. ฉ.ม. วิชมฺภิตา        ๒ สํ. มหา. ๑๙/๒๓๒/๙๒ อาหารสุตฺต
      เจตโส อวูปสเม อโยนิโสมนสิกาเรน อุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจสฺส อุปฺปาโท
โหติ. อวูปสโม นาม อวูปสนฺตากาโร, อุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจเมเวตํ อตฺถโต. ตตฺถ
อโยนิโสมนสิการํ พหุลํ ปวตฺตยโต อุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจํ อุปฺปชฺชติ. เตนาห "อตฺถิ
ภิกฺขเว เจตโส อวูปสโม, ตตฺถ อโยนิโสมนสิการพหุลีกาโร, อยมาหาโร อนุปฺป-
นฺนสฺส วา อุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจสฺส อุปฺปาทาย อุปฺปนฺนสฺส วา อุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจสฺส
ภิยฺโยภาวาย เวปุลฺลายา"ติ. ๑-
      สมาธิสงฺขาเต ปน เจตโส วูปสเม โยนิโสมนสิกาเรนสฺส ปหานํ
โหติ. เตนาห "อตฺถิ ภิกฺขเว เจตโส วูปสโม, ตตฺถ โยนิโสมนสิการพหุลีกาโร,
อยมาหาโร อนุปฺปนฺนสฺส วา อุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจสฺส อนุปฺปาทาย อุปฺปนฺนสฺส วา
อุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจสฺส ปหานายา"ติ. ๒-
      อปิจ จ  ธมฺมา อุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจสฺส ปหานาย สํวตฺตนฺติ พหุสฺสุตฺตา
ปริปุจฺฉกตา วินเย ปกตญฺุตา วุฑฺฒเสวิตา กลฺยาณมิตฺตตา สปฺปายกถาติ.
พาหุสจฺเจนปิ หิ เอกํ วา เทฺว วา ตโย วา จตฺตาโร วา ปญฺจ วา นิกาเย
ปาลิวเสน จ อตฺถวเสน จ อุคฺคณฺหนฺตสฺสาปิ อุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจํ ปหิยฺยติ.
กปฺปิยากปฺปิยปริปุจฺฉาพหุลสฺสาปิ, วินยปญฺตฺติยํ จิณฺณวสิภาวตาย ปกตญฺุโนปิ,
วุฑฺเฒ มหลฺลกตฺเถเร อุปสงฺกมนฺตสฺสาปิ, อุปาลิตฺเถรสทิเส วินยธเร
กลฺยาณมิตฺเต เสวนฺตสฺสาปิ อุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจํ ปหิยฺยติ. านนิสชฺชาทีสุ
กปฺปิยากปฺปิยนิสฺสิตสปฺปายกถายปิ ปหิยฺยติ. เตน วุตฺตํ "ฉ ธมฺมา
อุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจสฺส ปหานาย สํวตฺตนฺตี"ติ. อิเมหิ ปน ฉหิ ธมฺเมหิ ปหีเน
อุทฺธจฺจกุกฺกุจฺเจ อุทฺธจฺจสฺส อรหตฺตมคฺเคน กุกฺกุจฺจสฺส อนาคามิมคฺเคน อายตึ
อนุปฺปาโท โหตีติ ปชานาติ.
      วิจิกิจฺฉาานีเยสุ ธมฺเมสุ อโยนิโสมนสิกาเรน วิจิกิจฺฉาย อุปฺปาโท
โหติ. วิจิกิจฺฉาานียา ธมฺมา นาม ปุนปฺปุนํ วิจิกิจฺฉาย การณตฺตา วิจิกิจฺฉาว.
ตตฺถ อโยนิโสมนสิการํ พหุลํ ปวตฺตยโต วิจิกิจฺฉา อุปฺปชฺชติ. เตนาห "อตฺถิ
ภิกฺขเว วิจิกิจฺฉฏฺานียา ธมฺมา, ตตฺถ อโยนิโสมนสิการพหุลีกาโร, อยมาหาโร
อนุปฺปนฺนาย วา วิจิกิจฺฉาย อุปฺปาทาย อุปฺปนฺนาย วา วิจิกิจฺฉาย ภิยฺโยภาวาย
เวปุลฺลายา"ติ. ๑-
@เชิงอรรถ: ๑ สํ. มหา ๑๙/๓๒๓/๙๒ อาหารสุตฺต         ๒ สํ. มหา. ๑๙/๓๒๓/๙๔, ๒๐๕/๗๗ (ปาลินโย)
      กุสลาทิธมฺเมสุ ๑- โยนิโสมนสิกาเรน ปนสฺสา ปหานํ โหติ. เตนาห "อตฺถิ
ภิกฺขเว กุสลากุสลา ธมฺมา สาวชฺชานวชฺชา ธมฺมา เสวิตพฺพาเสวิตพฺพา ธมฺมา
หีนปณีตา ธมฺมา กณฺหสุกฺกสปฺปฏิภาคา ธมฺมา, ตตฺถ โยนิโสมนสิการพหุลีกาโร,
อยมาหาโร อนุปฺปนฺนาย วา วิจิกิจฺฉาย อนุปฺปาทาย อุปฺปนฺนาย วา
วิจิกิจฺฉาย ปหานายา"ติ. ๒-
      อปิจ ฉ ธมฺมา วิจิกิจฺฉาย ปหานาย สํวตฺตนฺติ พหุสฺสุตตา ปริปุจฺฉกตา
วินเย ปกตญฺุตา อธิโมกฺขพหุลตา กลฺยาณมิตฺตตา สปฺปายกถาติ. พาหุสจฺเจน
หิ เอกํ วา ฯเปฯ ปญฺจ วา นิกาเย ปาลิวเสน จ อตฺถวเสน จ อุคฺคณฺหนฺตสฺสาปิ
วิจิกิจฺฉา ปหิยฺยติ. ตีณิ รตนานิ อารพฺภ ปริปุจฺฉาพหุลสฺสาปิ, วินเย
จิณฺณวสิภาวสฺสาปิ, ตีสุ รตเนสุ โอกปฺปนิยสทฺธาสงฺขาตอธิโมกฺขพหุลสฺสาปิ,
สทฺธาธิมุตฺเต วกฺกลิตฺเถรสทิเส กลฺยาณมิตฺเต เสวนฺตสฺสาปิ วิจิกิจฺฉา
ปหิยฺยติ. านนิสชฺชาทีสุ ติณฺณํ รตนานํ คุณนิสฺสิตสปฺปายกถายปิ ปหิยฺยติ.
เตน วุตฺตํ "ฉ ธมฺมา วิจิกิจฺฉาย ปหานาย สํวตฺตนฺตี"ติ. อิเมหิ ปน ฉหิ
ธมฺเมหิ ปหีนาย วิจิกิจฺฉาย โสตาปตฺติมคฺเคน อายตึ อนุปฺปาโท โหตีติ
ปชานาติ.
      อิติ อชฺฌตฺตํ วาติ เอวํ ปญฺจนีวรณปริคฺคณฺหเณน อตฺตโน วา ธมฺเมสุ ปรสฺส
วา ธมฺเมสุ กาเลน วา อตฺตโน กาเลน วา ปรสฺส ธมฺเมสุ ธมฺมานุปสฺสี วิหรติ.
สมุทยวยา ปเนตฺถ สุภนิมิตฺตอสุภนิมิตฺตาทีสุ อโยนิโสมนสิการโยนิโสมนสิการวเสน
ปญฺจสุ นีวรเณสุ วุตฺตาเยว ๓- นีหริตพฺพา. อิโต ปรํ วุตฺตนยเมว. เกวลํ
หิ อิธ นีวรณปริคฺคาหิกา สติ ทุกฺขสจฺจนฺติ เอวํ โยชนํ กตฺวา นีวรณปริคฺคาหกสฺส
ภิกฺขุโน นิยฺยานมุขนฺติ เวทิตพฺพํ. เสสํ ตาทิสเมวาติ.
                       นีวรณปพฺพวณฺณนา นิฏฺิตา.
                         ---------------
@เชิงอรรถ: ๑ อิ. กุสเลสุ  ๒ สํ.มหา. ๑๙/๒๓๒/๙๒ (ปาลินโย) อาหารสุตฺต
@๓ ฉ.ม., อิ. วุตฺตนเยน
                           ขนฺธปพฺพวณฺณนา
      [๓๘๓] เอวํ ปญฺจนีวรณวเสน ธมฺมานุปสฺสนํ วิภาชิตฺวา อิทานิ
ปญฺจกฺขนฺธวเสน วิภชิตุํ ปุน จปรนฺติ อาทิมาห. ตตฺถ ปญฺจสุ อุปาทานกฺขนฺเธสูติ
อุปาทานสฺส ขนฺธา อุปาทานกฺขนฺธา, อุปาทานสฺส ปจฺจยภูตา ธมฺมปุญฺชา
ธมฺมราสโยติ อตฺโถ. อยเมตฺถ สงฺเขโป, วิตฺถาโร ปน วิสุทฺธิมคฺเค ขนฺธกถาย
วุตฺโต.
      อิติ รูปนฺติ อิทํ รูปํ, เอตฺตกํ รูปํ, น อิโต ปรํ รูปํ อตฺถีติ
สภาวโต รูปํ ปชานาติ. เวทนาทีสุปิ เอเสว นโย. อยเมตฺถ สงฺเขโป, วิตฺถาเรน
ปน รูปาทีนิ วิสุทฺธิมคฺเค ขนฺธกถายเมว วุตฺตานิ. อิติ รูปสฺส สมุทโยติ เอวํ
อวิชฺชาสมุทยาทิวเสน ปญฺจหากาเรหิ รูปสฺส สมุทโย. อิติ รูปสฺส อตฺถงฺคโมติ
เอวํ อวิชฺชานิโรธาทิวเสน ปญฺจหากาเรหิ รูปสฺส อตฺถงฺคโม. เวทนาทีสุปิ
เอเสว นโย. อยเมตฺถ สงฺเขโป, วิตฺถาโร ปน วิสุทฺธิมคฺเค อุทยพฺพยาณกถาย
วุตฺโต.
      อิติ อชฺฌตฺตํ วาติ เอวํ ปญฺจกฺขนฺธปริคฺคณฺหเณน อตฺตโน วา
ธมฺเมสุ ปรสฺส วา ธมฺเมสุ กาเลน วา อตฺตโน กาเลน วา ปรสฺส ธมฺเมสุ
ธมฺมานุปสฺสี วิหรติ. สมุทยวยา ปเนตฺถ "อวิชฺชาสมุทยา รูปสมุทโย"ติ อาทีนํ
ปญฺจสุ ขนฺเธสุ วุตฺตานํ ปญฺาสาย ลกฺขณานํ วเสน นีหริตพฺพา. อิโต ปรํ
วุตฺตนยเมว. เกวลํ หิ อิธ ขนฺธปริคฺคาหิกา สติ ทุกฺขสจฺจนฺติ เอวํ โยชนํ
กตฺวา ขนฺธปริคฺคาหกสฺส ภิกฺขุโน นิยฺยานมุขนฺติ เวทิตพฺพํ. เสสํ ตาทิสเมวาติ.
                       ขนฺธปพฺพวณฺณนา นิฏฺิตา.
                           ----------
                          อายตนปพฺพวณฺณนา
      [๓๘๔] เอวํ ปญฺจกฺขนฺธวเสน ธมฺมานุปสฺสนํ วิภชิตฺวา อิทานิ
อายตนวเสน วิภชิตุํ ปุน จปรนฺติ อาทิมาห. ตตฺถ ฉสุ อชฺฌตฺติกพาหิเรสุ
อายตเนสูติ จกฺขุํ โสตํ ฆานํ ชิวฺหา กาโย มโนติ อิเมสุ ฉสุ อชฺฌตฺติเกสุ,
รูปํ สทฺโท คนฺโธ รโส โผฏฺพฺโพ ธมฺโมติ อิเมสุ ฉสุ พาหิเรสุ. จกฺขุญฺจ
ปชานาตีติ จกฺขุปสาทํ ยาถาวสรสลกฺขณวเสน ปชานาติ. รูเป จ ปชานาตีติ
พหิทฺธา จตุสมุฏฺานิกรูเป จ ยาถาวสรสลกฺขณวเสน ปชานาติ. ยญฺจ ตทุภยํ
ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ สญฺโชนนฺติ ๑- ยํ จ ตํ จกฺขุญฺเจว รูเป จาติ อุภยํ ปฏิจฺจ
กามราคสญฺโชนํปฏิฆมานทิฏฺิวิจิกิจฺฉาสีลพฺพตปรามาสภวราคอิสฺสามจฺฉริย-
อวิชฺชาสญฺโชนนฺติ ทสวิธํ สญฺโชนํ อุปฺปชฺชติ, ตญฺจ ยาถาวสรสลกฺขณวเสน
ปชานาติ.
      กถํ ปเนตํ อุปฺปชฺชตีติ? จกฺขุทฺวาเร ตาว อาปาถคตํ อิฏฺารมฺมณํ
กามสฺสาทวเสน อสฺสาทยโต อภินนฺทโต กามราคสญฺโชนํ อุปฺปชฺชติ.
อนิฏฺารมฺมเณ กุชฺฌโต ปฏิฆสญฺโชนํ อุปฺปชฺชติ. "เปตฺวา มํ น ๒- อญฺโ
โกจิ เอตํ อารมฺมณํ วิภาเวตุํ สมตฺโถ อตฺถี"ติ มญฺโต มานสญฺโชนํ
อุปฺปชฺชติ. เอตํ รูปารมฺมณํ นิจฺจํ ธุวนฺติ คณฺหโต ทิฏฺิสญฺโชนํ อุปฺปชฺชติ.
"เอตํ รูปารมฺมณํ สตฺโต นุ โข, สตฺตสฺส นุ โข"ติ วิจิกิจฺฉโต วิจิกิจฺฉาสญฺโชนํ
อุปฺปชฺชติ. "สมฺปตฺติภเว วต โน อิทํ สุลภํ ชาตนฺ"ติ ภวํ ปตฺเถนฺตสฺส
ภวราคสญฺโชนํ อุปฺปชฺชติ. "อายตึปิ เอวรูปํ สีลพฺพตํ สมาทิยิตฺวา สกฺกา
ลทฺธุนฺ"ติ สีลพฺพตํ สมาทิยนฺตสฺส สีลพฺพตปรามาสสญฺโชนํ อุปฺปชฺชติ.
"อโห วเตตํ รูปารมฺมณํ อญฺเ น ลเภยฺยุนฺ"ติ อุสฺสุยฺยโต อิสฺสาสญฺโชนํ
อุปฺปชฺชติ. อตฺตนา ลทฺธํ รูปารมฺมณํ อญฺสฺส มจฺฉรายโต มจฺฉริยสญฺโชนํ
อุปฺปชฺชติ. สพฺเพเหว สหชาตอญฺาณวเสน อวิชฺชานโต ๓- อวิชฺชาสญฺโชนํ
อุปฺปชฺชติ.
      ยถา จ อนุปฺปนฺนสฺสาติ เยน การเณน อสมุทาจารวเสน อนุปฺปนฺนสฺส
ตสฺส ทสวิธสฺสาปิ สญฺโชนสฺส อุปฺปาโท โหติ, ตญฺจ การณํ ปชานาติ.
ยถา จ อุปฺปนฺนสฺสาติ อปฺปหีนฏฺเน ปน สมุทาจารวเสน วา อุปฺปนฺนสฺส
ตสฺส ทสวิธสฺสาปิ สญฺโชนสฺส เยน การเณน ปหานํ โหติ, ตญฺจ การณํ
@เชิงอรรถ: ๑ ก.,ฉ.ม. สํโยชนนฺติ   ๒ ฉ.ม. เปตฺวา มํ โก อญฺโ เอตํ....
@๓ ฉ.ม.,อิ. อยํ สทฺโท น ทิสฺสติ
ปชานาติ. ยถา จ ปหีนสฺสาติ ตทงฺควิกฺขมฺภนปฺปหานวเสน ปหีนสฺสาปิ ตสฺส
ทสวิธสฺส สญฺโชนสฺส เยน การเณน อายตึ อนุปฺปาโท โหติ, ตญฺจ การณํ
ปชานาติ. เกน การเณน ปนสฺส อายตึ อนุปฺปาโท โหติ? ทิฏฺิวิจิกิจฺฉา-
สีลพฺพตปรามาสอิสฺสามจฺฉริยเภทสฺส ตาว ปญฺจวิธสฺส สญฺโชนสฺส
โสตาปตฺติมคฺเคน อายตึ อนุปฺปาโท โหติ. กามราคปฏิฆสญฺโชนทฺวยสฺส โอฬาริกสฺส
สกทาคามิมคฺเคน, อณุสหคตสฺส อนาคามิมคฺเคน, มานภวราคอวิชฺชาสญฺโชน-
ตฺตยสฺส อรหตฺตมคฺเคน อายตึ อนุปฺปาโท โหติ. โสตญฺจ ปชานาติ, สทฺเท
จาติ อาทีสุปิ เอเสว นโย. อปิเจตฺถ อายตนกถา วิตฺถารโต  วิสุทฺธิมคฺเค
อายตนนิทฺเทเส วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพา.
      อิติ อชฺฌตฺตํ วาติ เอวํ อชฺฌตฺติกายตนปริคฺคณฺหเณน อตฺตโน
วา ธมฺเมสุ พาหิรายตนปริคฺคณฺหเณน ปรสฺส วา ธมฺเมสุ กาเลน วา
อตฺตโน กาเลน วา ปรสฺส ธมฺเมสุ ธมฺมานุปสฺสี วิหรติ. สมุทยวยา ปเนตฺถ
"อวิชฺชาสมุทยา จกฺขุสมุทโย"ติ รูปายตนสฺส รูปกฺขนฺเธ, อรูปายตเนสุ มนายตนสฺส
วิญฺาณกฺขนฺเธ, ธมฺมายตนสฺส เสสกฺขนฺเธสุ วุตฺตนเยน นีหริตพฺพา.
โลกุตฺตรธมฺมา น คเหตพฺพา. อิโต ปรํ วุตฺตนยเมว. เกวลํ หิ อิธ
อายตนปริคฺคาหิกา สติ ทุกฺขสจฺจนฺติ เอวํ โยชนํ กตฺวา อายตนปริคฺคาหกสฺส
ภิกฺขุโน นิยฺยานมุขนฺติ เวทิตพฺพํ. เสสํ ตาทิสเมวาติ.
                      อายตนปพฺพวณฺณนา นิฏฺิตา.
                          ------------
                         โพชฺฌงฺคปพฺพวณฺณนา
      [๓๘๕] เอวํ ฉอชฺฌตฺติกพาหิรายตนวเสน ธมฺมานุปสฺสนํ วิภชิตฺวา
อิทานิ โพชฺฌงฺควเสน วิภชิตุํ ปุน จปรนฺติ อาทิมาห. ตตฺถ โพชฺฌงฺเคสูติ
พุชฺฌนกสตฺตสฺส องฺเคสุ. สนฺตนฺติ ปฏิลาภวเสน สํวิชฺชนานํ. สติสมฺโพชฺฌงฺคนฺติ
สติสงฺขาตํ สมฺโพชฺฌงฺคํ. เอตฺถ ๑- หิ สมฺโพชฺฌงฺคนฺติ อารทฺธวิปสฺสกโต ปฏฺาย
โยคาวจโร สมฺโพธิ. ๑- ยาย วา โส สติอาทิกาย สตฺตธมฺมสามคฺคิยา สมฺพุชฺฌติ
กิเลสนิทฺทาโต อุฏฺาติ, สจฺจานิ วา ปฏิวิชฺฌติ, สา ธมฺมสามคฺคี สมฺโพธิ.
ตสฺส สมฺโพธิสฺส, ตสฺสา วา สมฺโพธิยา องฺคนฺติ สมฺโพชฺฌงฺคํ. เตน วุตฺตํ
"สติสงฺขาตํ สมฺโพชฺฌงฺคนฺ"ติ. เสสสมฺโพชฺฌงฺเคสุปิ อิมินาว นเยน วจนฏฺโ
เวทิตพฺโพ. อสนฺตนฺติ อปฏิลาภวเสน อวิชฺชมานํ.
      ยถา จ อนุปฺปนฺนสฺสาติ อาทีสุ ปน สติสมฺโพชฺฌงฺคสฺส ตาว "อตฺถิ ภิกฺขเว
สติสมฺโพชฺฌงฺคฏฺานียา ธมฺมา, ตตฺถ โยนิโสมนสิการพหุลีกาโร, อยมาหาโร
อนุปฺปนฺนสฺส วา สติสมฺโพชฺฌงฺคสฺส อุปฺปาทาย อุปฺปนฺนสฺส วา สติสมฺโพชฺฌงฺคสฺส
ภิยฺโยภาวาย เวปุลฺลาย ภาวนาย ปาริปูริยา สํวตฺตตี"ติ ๒- เอวํ อุปฺปาโท โหติ.
ตตฺถ สติเยว สติสมฺโพชฺฌงฺคฏฺานียา ธมฺมา. โยนิโสมนสิกาโร วุตฺตลกฺขโณเยว.
ตํ ตตฺถ พหุลํ ปวตฺตยโต สติสมฺโพชฺฌงฺโค อุปฺปชฺชติ.
      อปิจ จตฺตาโร ธมฺมา สติสมฺโพชฺฌงฺคสฺส อุปฺปาทาย สํวตฺตนฺติ สติสมฺปชญฺ
มุฏฺสฺสติปุคฺคลปริวชฺชนตา อุปฏฺิตสฺสติปุคฺคลเสวนตา ตทธิมุตฺตตาติ.
อภิกฺกนฺตาทีสุ หิ สตฺตสุ าเนสุ สติสมฺปชญฺเน ภตฺตนิกฺขิตฺตกากสทิเส
มุฏฺสฺสติปุคฺคเล ปริวชฺชเนน ติสฺสทตฺตตฺเถรอภยตฺเถราทิสทิเส ๓-
อุปฏฺิตสฺสติปุคฺคเล เสวเนน านนิสชฺชาทีสุ สติสมุฏฺาปนตฺถํ นินฺนโปณปพฺ-
ภารจิตฺตตาย จ สติสมฺโพชฺฌงฺโค อุปฺปชฺชติ. เอวํ จตูหิ การเณหิ อุปฺปนฺนสฺส
ปนสฺส อรหตฺตมคฺเคน ภาวนาปาริปูริ โหตีติ ปชานาติ.
      ธมฺมวิจยสมฺโพชฺฌงฺคสฺส ปน "อตฺถิ ภิกฺขเว กุสลากุสลา ธมฺมา ฯเปฯ
กณฺหสุกฺกสปฺปฏิภาคา ธมฺมา, ตตฺถ โยนิโสมนสิการพหุลีกาโร, อยมาหาโร
อนุปฺปนฺนสฺส วา ธมฺมวิจยสมฺโพชฺฌงฺคสฺส อุปฺปาทาย อุปฺปนฺนสฺส วา
ธมฺมวิจยสมฺโพชฺฌงฺคสฺส ภิยฺโยภาวาย เวปุลฺลาย ภาวนาย ปาริปูริยา
สํวตฺตตี"ติ ๒- เอวํ อุปฺปาโท โหติ.
@เชิงอรรถ: ๑-๑ ฉ.ม. เอตฺถ หิ สมฺพุชฺฌติ อารทฺธวิปสฺสกโต ปฏฺาย โยคาวจโรติ สมฺโพธิ.
@๒ สํ. มหา. ๑๙/๒๓๒/๙๒ อาหารสุตฺต       ๓ ฉ.ม., อิ. ติสฺสทตฺตตฺเถรอภยตฺเถรสทิเส
      อปิจ สตฺต ธมฺมา ธมฺมวิจยสมฺโพชฺฌงฺคสฺส อุปฺปาทาย สํวตฺตนฺติ
ปริปุจฺฉกตา วตฺถุวิสทกิริยา อินฺทฺริยสมตฺตปฏิปาทนา ทุปฺปญฺปุคคลปริวชฺชนา
ปญฺวนฺตปุคฺคลเสวนา คมฺภีราณจริยปจฺจเวกฺขณา ตทธิมุตฺตตาติ. ตตฺถ
ปริปุจฺฉกตาติ ขนฺธธาตุอายตนอินฺทฺริยพลโพชฺฌงฺคมคฺคงฺคฌานงฺคสมถวิปสฺสนานํ
อตฺถสนฺนิสฺสิตปริปุจฺฉาพหุลตา. วตฺถุวิสทกิริยาติ อชฺฌตฺติกพาหิรานํ วตฺถูนํ
วิสทภาวกรณํ. ยทา หิสฺส เกสนขโลมานิ อติทีฆานิ โหนฺติ, สรีรํ วา
อุสฺสนฺนโทสญฺเจว เสทมลมกฺขิตํ จ. ตทา อชฺฌตฺติกวตฺถุ อวิสทํ โหติ อปริสุทฺธํ.
ยทา ปน จีวรํ ชิณฺณํ กิลิฏฺ ทุคฺคนฺธํ โหติ, เสนาสนํ วา อุกฺกลาปํ, ตทา
พาหิรวตฺถุ อวิสทํ โหติ อปริสุทฺธํ. ตสฺมา เกสาทิจฺเฉทเนน อุทฺธวิเรจนอโธ-
วิเรจนาทีหิ สรีรสลฺลหุกภาวกรเณน อุจฺฉาทนนฺหานทุคฺคนฺธวิโนทเนน ๑- จ
อชฺฌตฺติกวตฺถุ วิสทํ กาตพฺพํ. สูจิกมฺมโธวนรชนปริภณฺฑกรณาทีหิ พาหิรวตฺถุ
วิสทํ กาตพฺพํ. เอตสฺมึ หิ อชฺฌตฺติกพาหิเร วตฺถุมฺหิ อวิสเท อุปฺปนฺเนสุ
จิตฺตเจตสิเกสุ าณํปิ อวิสทํ โหติ อปริสุทฺธานิ ทีปกปลฺลิกวฏฺฏิเตลานิ นิสฺสาย
อุปฺปนฺนทีปสิขาย โอภาโส วิย. วิสเท ปน อชฺฌตฺติกพาหิเร วตฺถุมฺหิ อุปฺปนฺเนสุ
จิตฺตเจตสิเกสุ าณํปิ วิสทํ โหติ สุปริสุทฺธานิ ทีปกปลฺลิกวฏฺฏิเตลานิ นิสฺสาย
อุปฺปนฺนทีปสิขาย โอภาโส วิย. เตน วุตฺตํ "วตฺถุวิสทกิริยตา ๒-
ธมฺมวิจยสมฺโพชฺฌงฺคสฺส อุปฺปาทาย สํวตฺตตี"ติ.
      อินฺทฺริยสมตฺตปฏิปาทนา นาม สทฺธาทีนํ อินฺทฺริยานํ สมภาวกรณํ. สเจ
หิสฺส สทฺธินฺทฺริยํ พลวํ โหติ, อิตรานิ มนฺทานิ, ตโต วิริยินฺทฺริยํ ปคฺคหกิจฺจํ
สตินฺทฺริยํ อุปฏฺานกิจฺจํ สมาธินฺทฺริยํ อวิกฺเขปกิจฺจํ ปญฺินฺทฺริยํ
ทสฺสนกิจฺจํ กาตุํ น สกฺโกติ. ตสฺมา ตํ ธมฺมสภาวปจฺจเวกฺขเณน วา ยถา วา
มนสิกโรโต พลวํ ชาตํ, ตถา อมนสิกาเรน หาเปตพฺพํ. วกฺกลิตฺเถรวตฺถุ เจตฺถ
นิทสฺสนํ. สเจ ปน วิริยินฺทฺริยํ พลวํ โหติ, อถ สทฺธินฺทฺริยํ อธิโมกฺขกิจฺจํ
กาตุํ น สกฺโกติ, น อิตรานิ อิตรกิจฺจเภทํ. ตสฺมา ตํ ปสฺสทฺธาทิภาวนาย
หาเปตพฺพํ. ตตฺราปิ โสณตฺเถรสฺส วตถุํ ทสฺเสตพฺพํ. เอวํ เสเสสุปิ เอกสฺส
พลวภาเว สติ อิตเรสํ อตฺตโน กิจฺเจสุ อสมตฺถตา เวทิตพฺพา.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. อุจฺฉาทนนฺหาปเนน               ๒ ฉ.ม. วตฺถุวิสทกิริยา
      วิเสสโต ปเนตฺถ สทฺธาปญฺานํ สมาธิวิริยานํ จ สมตํ ปสํสนฺติ.
พลวสทฺโธ หิ มนฺทปญฺโ มุทฺธปฺปสนฺโน ๑- โหติ, อวตฺถุสฺมึ ปสีทติ. พลวปญฺโ
มนฺทสทฺโธ เกราฏิกปกฺขํ ภชติ, เภสชฺชสมุฏฺิโต วิย โรโค อเตกิจฺโฉ โหติ.
จิตฺตุปฺปาทมตฺเตเนว  กุสลํ โหตีติ อติธาวิตฺวา ทานาทีนิ อกโรนฺโต นิรเย
อุปฺปชฺชติ. อุภินฺนํ สมตาย วตฺถุสฺมึเยว ปสีทติ. พลวสมาธึ ปน มนฺทวิริยํ
สมาธิสฺส โกสชฺชปกฺขตฺตา โกสชฺชํ อภิภวติ. พลววิริยํ มนฺทสมาธึ วิริยสฺส
อุทฺธจฺจปกฺขตฺตา อุทฺธจฺจํ อภิภวติ. สมาธิ ปน วิริเยน สญฺโชิโต โกสชฺเช
ปติตุํ น ลภติ, วิริยํ สมาธินา สญฺโชิตํ อุทฺธจฺเจ ปติตุํ น ลภติ. ตสฺมา
ตทุภยํ สมํ กาตพฺพํ. อุภยสมตาย หิ อปฺปนา โหติ.
      อปิจ สมาธิกมฺมิกสฺส พลวตีปิ สทฺธา วฏฺฏติ. เอวํ หิ สทฺทหนฺโต
โอกปฺปนฺโต อปฺปนํ ปาปุณิสฺสติ. สมาธิปญฺาสุ ปน สมาธิกมฺมิกสฺส เอกคฺคตา
พลวตี วฏฺฏติ. เอวํ หิ โส อปฺปนํ ปาปุณาติ. วิปสฺสนากมฺมิกสฺส ปญฺา
พลวตี วฏฺฏติ. เอวํ หิ โส ลกฺขณปฏิเวธํ ปาปุณาติ. อุภินฺนํ ปน สมตายปิ
อปฺปนา โหติเยว. สติ ปน สพฺพตฺถ พลวตี วฏฺฏติ. สติ หิ จิตฺตํ อุทฺธจฺจปกฺขิกานํ
สทฺธาวิริยปญฺานํ วเสน อุทฺธจฺจปาตโต โกสชฺชปกฺขิเกน จ สมาธินา
โกสชฺชปาตโต รกฺขติ. ตสฺมา สา โลณธูปนา ๒- วิย สพฺพพฺยญฺชเนสุ
สพฺพกมฺมิกอมจฺโจ วิย จ สพฺพราชกิจฺเจสุ สพฺพตฺถ อิจฺฉิตพฺพา. เตนาห
"สติ จ ปน สพฺพตฺถิกา วุตฺตา ภควตา, กึการณา? จิตฺตํ หิ สติปฏิสรณํ,
อารกฺขปจฺจุปฏฺานา จ สติ, น วินา สติยา จิตฺตสฺส ปคฺคหนิคฺคโห โหตี"ติ.
      ทุปฺปญฺปุคฺคลปริวชฺชนา นาม ขนฺธาทิเภเท อโนคาฬฺหปญฺานํ
ทุมฺเมธปุคฺคลานํ อารกา ปริวชฺชนํ. ปญฺวนฺตปุคฺคลเสวนา นาม
สมปญฺาสลกฺขณปริคฺคาหิกาย อุทยวยปญฺาย สมนฺนาคตปุคฺคลเสวนา. คมฺภีราณจริย-
ปจฺจเวกฺขณา นาม คมฺภีเรสุ ขนฺธาทีสุ ปวตฺตาย คมฺภีรปญฺาย ปเภทปจฺจเวกฺขณา.
ตทธิมุตฺตตา นาม านนิสชฺชาทีสุ ธมฺมวิจยสมฺโพชฺฌงฺคสมุฏฺาปนตฺถํ
นินฺนโปณปพฺภารจิตฺตตา. เอวํ อุปฺปนฺนสฺส ปนสฺส อรหตฺตมคฺเคน
ภาวนาปาริปูริ โหตีติ ปชานาติ.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. มุธปฺปสนฺโน          ๒ ฉ.ม. โลณธูปนํ
      วิริยสมฺโพชฺฌงฺคสฺส "อตฺถิ ภิกฺขเว อารมฺภธาตุ นิกฺกมธาตุ
ปรกฺกมธาตุ, ตตฺถ โยนิโสมนสิการพหุลีกาโร, อยมาหาโร อนุปฺปนฺนสฺส วา
วิริยสมฺโพชฺฌงฺคสฺส อุปฺปาทาย อุปฺปนฺนสฺส วา วิริยสมฺโพชฺคงฺคสฺส ภิยฺโยภาวาย
เวปุลฺลาย ภาวนาย ปาริปูริยา สํวตฺตตี"ติ ๑- เอวํ อุปฺปาโท โหติ.
      อปิจ เอกาทส ธมฺมา วิริยสมฺโพชฺฌงฺคสฺส อุปฺปาทาย สํวตฺตนฺติ
อปายภยปจฺจเวกฺขณตา อานิสํสทสฺสาวิตา  คมนวีถิปจฺจเวกฺขณตา ปิณฺฑปาตาปจายนตา
ทายชฺชมหตฺตปจฺจเวกฺขณตา สตฺถุมหตฺตปจฺจเวกฺขณตา ชาติมหตฺตปจฺจเวกฺขณตา
สพฺรหฺมจาริมหตฺตปจฺจเวกฺขณตา  กุสีตปุคฺคลปริวชฺชนตา อารทฺธวิริยปุคฺคลเสวนตา
ตทธิมุตฺตตาติ.
      ตตฺถ นิรเยสุ ปญฺจวิธพนฺธนกมฺมกรณโต ปฏฺาย มหาทุกฺขํ อนุภวนกาเลปิ
ติรจฺฉานโยนิยํ ชาลขิปนกุมินาทีหิ คหิตกาเลปิ ปาชนกณฺฏกาทิปฺปหารตุนฺนสฺส
สกฏวหนกาเลปิ ๒- ปิตฺติวิสเย อเนกานิปิ วสฺสสหสฺสานิ เอกํ พุทฺธนฺตรํปิ
ขุปฺปิปาสาหิ อาตุรีภูตกาเลปิ กาลกญฺชิกอสุเรสุ สฏฺิหตฺถอสีติหตฺถปฺปมาเณน
อฏฺิจมฺมมตฺเตเนว อตฺตภาเวน วาตาตปาทิทุกฺขานุภวนกาเลปิ น สกฺกา
วิริยสมฺโพชฺฌงฺคํ อุปฺปาเทตุํ, อยเมว เต ภิกฺขุ กาโล วิริยกรณายาติ
เอวํ อปายภยํ ปจฺจเวกฺขนฺตสฺสาปิ วิริยสมฺโพชฺฌงฺโค อุปฺปชฺชติ.
      น สกฺกา กุสีเตน นวโลกุตฺตรธมฺมํ ลทฺธุํ, อารทฺธวิริเยเนว สกฺกา
อยมานิสํโส วิริยสฺสาติ เอวํ อานิสํสทสฺสาวิโนปิ อุปฺปชฺชติ. สพฺพพุทฺธปจฺเจก-
พุทฺธมหาสาวเกเหว คตมคฺโค คนฺตพฺโพ. โส จ น สกฺกา กุสีเตน คนฺตุนฺติ
เอวํ คมนวีถึ ปจฺจเวกฺขนฺตสฺสาปิ อุปฺปชฺชติ. เย ตํ ปิณฺฑปาตาทีหิ อุปฏฺหนฺติ,
อิเม เต มนุสฺสา เนว าตกา น ทาสกมฺมกรา, นาปิ ตํ นิสฺสาย ชีวิสฺสามาติ
เต ปณีตานิ จีวราทีนิ เทนฺติ. อถโข อตฺตโน การานํ มหปฺผลตํ ปจฺจาสึสมานา
เทนฺติ. สตฺถาราปิ "อยํ อิเม ปจฺจเย ปริภุญฺชิตฺวา กายทฬฺหีพหุโล สุขํ
วิหริสฺสตี"ติ น เอวํ สมฺปสฺสตา ตุยฺหํ ปจฺจยา อนุญฺาตา. อถโข "อยํ อิเม
ปริภุญฺชมาโน สมณธมฺมํ กตฺวา วฏฺฏทุกฺขโต มุจฺจิสฺสตี"ติ เตน ปจฺจยา
@เชิงอรรถ: ๑ สํ. มหา. ๑๙/๒๓๒ อาหารสุตฺต     ๒ ฉ.ม. สกฏวหนาทิกาเลปิ    ๓ ฉ.ม. เต
อนุญฺาตา, โสทานิ ตฺวํ กุสีโต วิหรนฺโต น ตํ ปิณฺฑํ อปจายิสฺสสิ. ๑-
อารทฺธวิริยสฺเสว หิ ปิณฺฑาปจายนา นาม โหตีติ เอวํ ปิณฺฑปาตาปจายนํ
ปจฺจเวกฺขนฺตสฺสาปิ อุปฺปชฺชติ อยฺยมิตฺตตฺเถรสฺส วิย.
      เถโร กิร กสกเลเณ นาม ปฏิวสติ. ตสฺส จ โคจรคาเม เอกา
มหาอุปาสิกา เถรํ ปุตฺตํ กตฺวา ปฏิชคฺคติ. สา เอกทิวสํ อรญฺ คจฺฉนฺตี
ธีตรํ อาห "อมฺม อสุกสฺมึ าเน ปุราณตณฺฑุลา, อสุกสฺมึ ขีรํ, อสุกสฺมึ
สปฺปิ, อสุกสฺมึ ผาณิตํ, ตว ภาติกสฺส อยฺยมิตฺตสฺส อาคตกาเล ภตฺตํ ปจิตฺวา
ขีรสปฺปิผาณิเตหิ สทฺธึ เทหีติ. "ตฺวํ จ กึ ภุญฺเชยฺยาสี"ติ "อหํ ปน หิยฺโย
ปกฺกํ ปาริวาสิกภตฺตํ กญฺชิเยเนว ภุตฺตามฺหี"ติ. "ทิวา กึ ภุญฺชิสฺสสิ อมฺมาติ.
"สากปณฺณํ ปกฺขิปิตฺวา กณฺตณฺฑุเลหิ อมฺพิลยาคุํ ปจิตฺวา เปหิ อมฺมาติ.
      เถโร จีวรํ ปารุปิตฺวา ปตฺตํ นีหรนฺโตว ตํ สทฺทํ สุตฺวา อตฺตานํ
โอวทิ "มหาอุปาสิกา กิร กญฺชิเยน ปาริวาสิกภตฺตํ ปริภุญฺชิ, ทิวาปิ
สากปณฺณมฺพิลยาคุํ ๒- ภุญฺชิสฺสติ, ตุยฺหํ อตฺถาย ปน ปุราณตณฺฑุลาทีนิ อาจิกฺขติ,
ตํ นิสฺสาย โข ปเนสา เนว เขตฺตํ น วตฺถุํ น ภตฺตํ น วตฺถํ ปจฺจาสึสติ,
ติสฺโส ปน สมฺปตฺติโย ปตฺถยมานา เทติ, ตฺวํ เอติสฺสา ตา สมฺปตฺติโย ทาตุํ
สกฺขิสฺสสิ โน สกฺขิสฺสสีติ, อยํ โข ปน ปิณฺฑปาโต ตยา สราเคน สโทเสน
สโมเหน น สกฺกา คณฺหิตุนฺ"ติ ปตฺตํ ถวิกาย ปกฺขิปิตฺวา คณฺิกํ มุญฺจิตฺวา
นิวตฺติตฺวา กสกเลณเมว คนฺตฺวา ปตฺตํ เหฏฺามญฺเจ จีวรํ จีวรวํเส เปตฺวา
"อรหตฺตํ อปาปุณิตฺวา น นิกฺขมิสฺสามี"ติ วิริยํ อธิฏฺหิตฺวา นิสีทิ. ทีฆรตฺตํ
อปฺปมตฺโต หุตฺวา นิวุฏฺภิกฺขุ วิปสฺสนํ วฑฺเฒตฺวา ปุเรภตฺตเมว อรหตฺตํ
ปตฺวา วิกสมานมิว ปทุมํ มหาขีณาสโว สิตํ กโรนฺโตว นิสีทิ. เลณทฺวาเร
รุกฺขมฺปิ อธิวฏฺา เทวตา
              นโม เต ปุริสาชญฺ     นโม เต ปุริสุตฺตม
              ยสฺส เต อาสวา ขีณา   ทกฺขิเณยฺโยสิ มาริสาติ.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. อปจายิสฺสติ     ๒ ฉ.ม. กณปณฺณมฺพิลยาคุํ
อุทานํ อุทาเนตฺวา "ภนฺเต ปิณฺฑาย ปวิฏฺานํ ตุมฺหาทิสานํ อรหนฺตานํ ภิกฺขํ
ทตฺวา มหลฺลกิตฺถิโย ทุกฺขา มุจฺจิสฺสนฺตี"ติ อาห. เถโร อุฏฺหิตฺวา ทฺวารํ
วิวริตฺวา กาลํ โอโลเกนฺโต "ปาโตเยวา"ติ ตฺวา ปตฺตจีวรํ อาทาย คามํ ปาวิสิ.
      ทาริกาปิ ภตฺตํ สมฺปาเทตฺวา "อิทานิ เม ภาตา อาคมิสฺสติ อิทานิ
อาคมิสฺสตี"ติ ทฺวารํ โอโลกยมานา นิสีทิ. สา เถเร ฆรทฺวารํ สมฺปตฺเต ปตฺตํ
คเหตฺวา สปฺปิผาณิตโยชิตสฺส ขีรปิณฺฑปาตสฺส ปูเรตฺวา หตฺเถ เปสิ. เถโร
"สุขํ โหตู"ติ อนุโมทนํ กตฺวา ปกฺกามิ. สา ตํ โอโลกยมานาว อฏฺาสิ.
เถรสฺส หิ ตทา อติวิย ปริสุทฺโธ  ฉวิวณฺโณ อโหสิ, วิปฺปสนฺนานิ อินฺทฺริยานิ,
มุขํ พนฺธนา มุตฺตตาลปกฺกํ วิย อติวิย วิโรจิตฺถ.
      มหาอุปาสิกา อรญฺา อาคนฺตฺวา "กึ อมฺม ภาติโก เต อาคโต"ติ
ปุจฺฉิ. สา สพฺพํ ตํ ปวตฺตึ อาโรเจสิ. อุปาสิกา "อชฺช มม ปุตฺตสฺส
ปพฺพชิตกิจฺจํ มตฺถกํ ปตฺตนฺ"ติ ตฺวา "อภิรมติ เต อมฺม ภาตา พุทฺธสาสเน,
น อุกฺกณฺตี"ติ อาห.
      มหนฺตํ โข ปเนตํ สตฺถุ ทายชฺชํ ยทิทํ สตฺตอริยธนานิ นาม, ตํ
น สกฺกา กุสีเตน คเหตุํ. ยถา หิ วิปฺปฏิปนฺนํ ปุตฺตํ มาตาปิตโร "อยํ อมฺหากํ
อปุตฺโต"ติ ปริพาหิรํ กโรนฺติ, โส เตสํ อจฺจเยน ทายชฺชํ น ลภติ, เอวํ
กุสีโตปิ อิทํ อริยธนทายชฺชํ น ลภติ, อารทฺธวิริโยว ลภตีติ ทายชฺชมหตฺตํ
ปจฺจเวกฺขโตปิ อุปฺปชฺชติ.
      มหา โข ปน เต สตฺถา, สตฺถุโน หิ เต มาตุ กุจฺฉิมฺมึ ปฏิสนฺธิคฺคหณกาเลปิ
อภินิกฺขมเนปิ อภิสมฺโพธิยํปิ ธมฺมจกฺกปฺปวตฺตนยมกปาฏิหาริย-
เทโวโรหณอายุสงฺขารโวสฺสชฺชเนสุปิ ปรินิพฺพานกาเลปิ ทสสหสฺสีโลกธาตุ
อกมฺปิตฺถ, ยุตฺตํ นุ เต เอวรูปสฺส สุตฺถุ สาสเน ปพฺพชิตฺวา กุสีเตน ภวิตุนฺติ
เอวํ สตฺถุมหตฺตํ ปจฺจเวกฺขโตปิ อุปฺปชฺชติ.
      ชาติยาปิ ตฺวํ อิทานิ น ลามกชาติโก, อสมฺภินฺนาย มหาสมฺมตปเวณิยา
อาคเต อุกฺกากราชวํเส ชาโตสิ, สุทฺโธทนมหาราชสฺส จ มหามายาเทวิยา
จ นตฺตา ราหุลภทฺทสฺส กนิฏฺโ, ตยา นาม เอวรูเปน ชินปุตฺเตน หุตฺวา น
ยุตฺตํ กุสีเตน วิหริตุนฺติ เอวํ ชาติมหตฺตํ ปจฺจเวกฺขโตปิ อุปฺปชฺชติ.
      สาริปุตฺตมหาโมคฺคลฺลานา เจว อสีติมหาสาวกา จ วิริเยเนว
โลกุตฺตรธมฺมํ ปฏิวิชฺฌึสุ, ตฺวํ เอเตสํ สพฺรหฺมจารีนํ มคฺคํ ปฏิปชฺชสิ น
ปฏิปชฺชสีติ เอวํ สพฺรหฺมจาริมหตฺตํ ปจฺจเวกฺขโตปิ อุปฺปชฺชติ.
      กุจฺฉึ ปูเรตฺวา ิตอชครสทิเส วิสฏฺกายิกเจตสิกวิริเย กุสีตปุคฺคเล
ปริวชฺเชนฺตสฺสาปิ อารทฺธวิริเย ปหิตตฺเต ปุคฺคเล เสวนฺตสฺสาปิ านนิสชฺชาทีสุ
วิริยุปฺปาทนตฺถํ นินฺนโปณปพฺภารจิตฺตสฺสาปิ อุปฺปชฺชติ. เอวํ อุปฺปนฺนสฺส
ปนสฺส อรหตฺตมคฺเคน ภาวนาปาริปูริ โหตีติ ปชานาติ.
      ปีติสมฺโพชฺฌงฺคสฺส "อตฺถิ ภิกฺขเว ปีติสมฺโพชฺฌงฺคฏฺานิยา ธมฺมา,
ตตฺถ โยนิโสมนสิการพหุลีกาโร, อยมาหาโร อนุปฺปนฺนสฺส วา ปีติสมฺโพชฺฌงฺคสฺส
อุปฺปาทาย อุปฺปนฺนสฺส วา ปีติสมฺโพชฺฌงฺคสฺส ภิยฺโยภาวาย เวปุลฺลาย
ภาวนาย ปาริปูริยา สํวตฺตตี"ติ ๑- เอวํ อุปฺปาโท โหติ. ตตฺถ ปีติเยว
ปีติสมฺโพชฺฌงฺคฏฺานิยา ธมฺมา นาม. ตสฺสา อุปฺปาทกมนสิกาโร โยนิโสมนสิกาโร
นาม.
      อปิจ เอกาทส ธมฺมา ปีติสมฺโพชฺฌงฺคสฺส อุปฺปาทาย สํวตฺตนฺติ พุทฺธานุสฺสติ
ธมฺมานุสฺสติ สํฆานุสฺสติ สีลานุสฺสติ จาคานุสฺสติ เทวตานุสฺสติ อุปสมานุสฺสติ
ลูขปุคฺคลปริวชฺชนตา สินิทฺธปุคฺคลเสวนตา ปสาทนียสุตฺตนฺตปจฺจเวกฺขณตา
ตทธิมุตฺตตาติ. พุทฺธคุเณ อนุสฺสรนฺตสฺสาปิ หิ ยาว อุปจารา สกลสรีรํ ผรมาโน
ปีติสมฺโพชฺฌงฺโค อุปฺปชฺชติ. ธมฺมสํฆคุเณ อนุสฺสรนฺตสฺสาปิ, ทีฆรตฺตํ อขณฺฑํ
กตฺวา รกฺขิตํ จตุปาริสุทฺธิสีลํ ปจฺจเวกฺขนฺตสฺสาปิ, คิหิโนปิ ทสสีลปญฺจสีลํ
ปจฺจเวกฺขนฺตสฺสาปิ, ทุพฺภิกฺขภยาทีสุ ปณีตโภชนํ สพฺรหฺมจารีนํ ทตฺวา
"เอวํ นาม อทมฺหา"ติ จาคํ ปจฺจเวกฺขนฺตสฺสาปิ, คิหิโนปิ เอวรูเป กาเล
สีลวนฺตานํ ทินฺนทานํ ปจฺจเวกฺขนฺตสฺสาปิ, เยหิปิ คุเณหิ สมนฺนาคตา เทวตา เทวตฺตํ
ปตฺตา, ตถารูปานํ คุณานํ อตฺตนิ อตฺถิตํ ปจฺจเวกฺขนฺตสฺสาปิ, สมาปตฺติยาปิ
@เชิงอรรถ: ๑ สํ. มหา. ๑๙/๒๓๒/๙๕ อาหารสุตฺต
วิกฺขมฺภิตา กิเลสา สฏฺีปิ สตฺตติปิ วสฺสานิ น สมุทาจรนฺตีติ ปจฺจเวกฺขนฺตสฺ-
สาปิ, เจติยทสฺสนโพธิทสฺสนเถรทสฺสเนสุ อสกฺกจฺจกิริยาย สํสุจิตลูขภาเว พุทฺธาทีสุ
ปสาทสิเนหาภาเวน คทฺรภปิฏฺเ รชสทิเส ลูขปุคฺคเล ปริวชฺชนฺตสฺสาปิ, พุทฺธาทีสุ
ปสาทพหุเล มุทุจิตฺเต สินิทฺธปุคฺคเล เสวนฺตสฺสาปิ, รตนตฺตยคุณปริทีปเก
ปสาทนียสุตฺตนฺเต ปจฺจเวกฺขนฺตสฺสาปิ, านนิสชฺชาทีสุ ปีติอุปฺปาทนตฺถํ
นินฺนโปณปพฺภารจิตฺตสฺสาปิ อุปฺปชฺชติ. เอวํ อุปฺปนฺนสฺส ปนสฺส อรหตฺตมคฺเคน
ภาวนาปาริปูริ โหตีติ ปชานาติ.
      ปสฺสทฺธิสมฺโพชฺฌงฺคสฺส "อตฺถิ ภิกฺขเว กายปสฺสทฺธิ จิตฺตปสฺสทฺธิ, ตตฺถ
โยนิโสมนสิการพหุลีกาโร, อยมาหาโร อนุปฺปนฺนสฺส วา ปสฺสทฺธิสมฺโพชฺฌงฺคสฺส
อุปฺปาทาย อุปฺปนฺนสฺส วา ปสฺสทฺธิสมฺโพชฺฌงฺคสฺส ภิยฺโยภาวาย เวปุลฺลาย
ภาวนาย ปาริปูริยา สํวตฺตตี"ติ ๑- เอวํ อุปฺปาโท โหติ.
      อปิจ สตฺต ธมฺมา ปสฺสทฺธิสมฺโพชฺฌงฺคสฺส อุปฺปาทาย สํวตฺตนฺติ
ปณีตโภชนเสวนตา อุตุสุขเสวนตา อิริยาปถสุขเสวนตา มชฺฌตตปโยคตา
สารทฺธกายปุคฺคลปริวชฺชนตา ปสฺสทฺธกายปุคฺคลเสวนตา ตทธิมุตฺตตาติ. ปณีตํ หิ
สินิทฺธํ สปฺปายโภชนํ ภุญฺชนฺตสฺสาปิ สีตุเณฺหสุ จ อุตูสุ านาทีสุ จ อิริยาปเถสุ
สปฺปายํ อุตุญฺจ อิริยาปถญฺจ เสวนฺตสฺสาปิ ปสฺสทฺธิ อุปฺปชฺชติ. โย ปน
มหาปุริสชาติโก สุขอุตุอิริยาปถกฺขโม ๒- โหติ, น ตํ สนฺธาเยตํ วุตฺตํ. ยสฺส
สภาควิสภาคตา อตฺถิ, ตสฺเสว วิสภาเค อุตุอิริยาปเถ วชฺเชตฺวา สภาเค
เสวนฺตสฺสาปิ อุปฺปชฺชติ. มชฺฌตฺตปโยโค วุจฺจติ อตฺตโน จ ปรสฺส จ กมฺมสฺสกตา-
ปจฺจเวกฺขณา. อิมินา มชฺฌตฺตปโยเคน อุปฺปชฺชติ. โย เลฑฺฑุทณฺฑาทีหิ ปรํ
วิเหยมาโนว วิจรติ, เอวรูปํ สารทฺธกายปุคฺคลํ ปริวชฺเชนฺตสฺสาปิ, สํยตปาทปาณึ
ปสฺสทฺธกายปุคฺคลํ เสวนฺตสฺสาปิ, านนิสชฺชาทีสุ ปสฺสทฺธิอุปฺปาทนตฺถาย
นินฺนโปณปพฺภารจิตฺตสฺสาปิ อุปฺปชฺชติ. เอวํ อุปฺปนฺนสฺส ปนสฺส อรหตฺตมคฺเคน
ภาวนาปาริปูริ โหตีติ ปชานาติ.
@เชิงอรรถ: ๑. สํ. มหา. ๑๙/๒๓๒/๙๕ อาหารสุตฺต    ๒ ฉ.ม. สพฺพอุตุอิริยาปถกฺขโม
      สมาธิสมฺโพชฺฌงฺคสฺส "อตฺถิ ภิกฺขเว สมถนิมิตฺตํ อพฺยคฺคนิมิตฺตํ,
ตตฺถ โยนิโสมนสิการพหุลีกาโร, อยมาหาโร อนุปฺปนฺนสฺส วา สมาธิสมฺโพชฺฌงฺคสฺส
อุปฺปาทาย อุปฺปนฺนสฺส วา สมาธิสมฺโพชฺฌงฺคสฺส ภิยฺโยภาวาย เวปุลฺลาย
ภาวนาย ปาริปูริยา สํวตฺตตี"ติ ๑- เอวํ อุปฺปาโท โหติ. ตตฺถ สมโถว สมถนิมิตฺตํ
อวิกฺเขปฏฺเน จ อพฺยคฺคนิมิตฺตนฺติ.
      อปิจ เอกาทส ธมฺมา สมาธิสมฺโพชฺฌงฺคสฺส อุปฺปาทาย สํวตฺตนฺติ
วตฺถุวิสทกิริยตา อินฺทฺริยสมตฺตปฏิปาทนตา นิมิตฺตกุสลตา สมเย จิตฺตสฺส
ปคฺคณฺหณตา สมเย จิตฺตสฺส นิคฺคณฺหณตา สมเย สมฺปหํสนตา สมเย
อชฺฌุเปกฺขนตา อสมาหิตปุคฺคลปริวชฺชนตา สมาหิตปุคฺคลเสวนตา
ฌานวิโมกฺขปจฺจเวกฺขณตา ตทธิมุตฺตตาติ. ตตฺถ วตฺถุวิสทกิริยา จ
อินฺทฺริยสมตฺตปฏิปาทนตา จ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพา.
      นิมิตฺตกุสลตา นาม กสิณนิมิตฺตสฺส อุคฺคณฺหณกุสลตา. สมเย
จิตฺตสฺส ปคฺคณฺหณตาติ ยสฺมึ สมเย อติสิถิลวิริยตาทีหิ ลีนจิตฺตํ โหติ, ตสฺมึ
สมเย ธมฺมวิจยวิริยปีติสมฺโพชฺฌงฺคสมุฏฺาปเนน ตสฺส ปคฺคณฺหณํ. สมเย จิตฺตสฺส
นิคฺคณฺหณตาติ ยสฺมึ สมเย อจฺจารทฺธวิริยตาทีหิ อุทฺธตจิตฺตํ โหติ, ตสฺมึ สมเย
ปสฺสทฺธิสมาธิอุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺคสมุฏฺาปเนน ตสฺส นิคฺคณฺหณํ. สมเย
สมฺปหํสนตาติ ยสฺมึ สมเย จิตฺตํ ปญฺาปโยคมนฺทตาย วา อุปสมสุขานธิคเมน
วา นิรสฺสาทํ โหติ, ตสฺมึ สมเย อฏฺสํเวควตฺถุปจฺจเวกฺขเณน สํเวเชติ. อฏฺ
สํเวควตฺถูนิ นาม ชาติชราพยาธิมรณานิ จตฺตาริ, อปายทุกฺขํ ปญฺจมํ, อตีเต
วฏฺฏมูลกํ ทุกฺขํ, อนาคเต วฏฺฏมูลกํ ทุกฺขํ, ปจฺจุปฺปนฺเน อาหารปริเยฏฺิมูลกํ
ทุกขนฺติ. รตนตฺตยคุณานุสฺสรเณน จ ปสาทํ  ชเนติ, อยํ วุจฺจติ "สมเย
สมฺปหํสนตา"ติ.
      สมเย อชฺฌุเปกฺขนตา นาม ยสฺมึ สมเย สมฺมาปฏิปตฺตึ อาคมฺม
อลีนํ อนุทฺธตํ อนิรสฺสาทํ อารมฺมเณ สมปฺปวตฺตํ สมถวีถิปฏิปนฺนํ จิตฺตํ โหติ,
ตทาสฺส ปคฺคหนิคฺคหสมฺปหํสเนสุ น พฺยาปารํ อาปชฺชติ สารถี วิย สมปฺปวตฺเตสุ
@เชิงอรรถ: ๑ สํ. มหา. ๑๙/๒๓๒/๙๖ อาหารสุตฺต (ปาลินโย)
อสฺเสสุ. อยํ วุจฺจติ "สมเย อชฺฌุเปกฺขนตา"ติ. อสมาหิตปุคฺคลปริวชฺชนตา
นาม อุปจารํ วา อปฺปนํ วา อปฺปตฺตานํ วิกฺขิตฺตจิตฺตานํ ปุคฺคลานํ อารกา
ปริวชฺชนํ. สมาหิตปุคฺคลเสวนา นาม อุปจาเรน วา อปฺปนาย วา สมาหิตจิตฺตานํ
เสวนา ภชนา ปยิรุปาสนา. ตทธิมุตฺตตา นาม านนิสชฺชาทีสุ สมาธิอุปฺปาทนตฺถํเยว
นินฺนโปณปพฺภารจิตฺตตา. เอวํ หิ ปฏิปชฺชโต เอส อุปฺปชฺชติ. เอวํ อุปฺปนฺนสฺส
ปนสฺส อรหตฺตมคฺเคน ภาวนาปาริปูริ โหตีติ ปชานาติ.
     อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺคสฺส "อตฺถิ ภิกฺขเว อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺคฏฺานียา
ธมฺมา, ตตฺถ โยนิโสมนสิการพหุลีกาโร, อยมาหาโร อนุปฺปนฺนสฺส วา
อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺคสฺส อุปฺปาทาย อุปฺปนฺนสฺส วา อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺคสฺส
ภิยฺโยภาวาย เวปุลฺลาย ภาวนาย ปาริปูริยา สํวตฺตตี"ติ ๑- เอวํ อุปฺปาโท
โหติ. ตตฺถ จ อุเปกฺขาว อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺคฏฺานียา ธมฺมา นาม.
     อปิจ ปญฺจ ธมฺมา อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺคสฺส อุปฺปาทาย สํวตฺตนฺติ
สตฺตมชฺฌตฺตตา สงฺขารมชฺฌตฺตตา สตฺตสงฺขารเกลายนปุคฺคลปริวชฺชนตา สตฺต-
สงฺขารมชฺฌตฺตปุคฺคลเสวนตา ตทธิมุตฺตตาติ. ตตฺถ ทฺวีหากาเรหิ สตฺตมชฺฌตฺตตํ
สมุฏฺาเปติ "ตฺวํ อตฺตโน กมฺเมน อาคนฺตฺวา อตฺตโนว กมฺเมน คมิสฺสสิ,
เอโสปิ อตฺตโน กมฺเมน อาคนฺตฺวา อตฺตโนว กมฺเมน คมิสฺสติ, ตฺวํ กํ
เกลายสี"ติ เอวํ กมฺมสฺสกตาปจฺจเวกฺขเณน จ "ปรมตฺถโต สตฺโตเยว นตฺถิ,
โส ตฺวํ กํ เกลายสี"ติ เอวํ นิสฺสตฺตปจฺจเวกฺขเณน จาติ. ทฺวีเหวากาเรหิ
สงฺขารมชฺฌตฺตตํ สมุฏฺาเปติ "อิทํ จีวรํ อนุปุพฺเพน วณฺณวิการตญฺเจว
ชิณฺณภาวญฺจ อุปคนฺตฺวา ปาทปุญฺฉนโจลกํ หุตฺวา ยฏฺิโกฏิยา ฉฑฺฑนียํ
ภวิสฺสติ, สเจ ปนสฺส สามิโก ภเวยฺย, นาสฺส เอวํ วินสฺสิตุํ ทเทยฺยา"ติ
เอวํ อสฺสามิกภาวปจฺจเวกฺขเณน จ "อนทฺธนิยํ อิทํ ตาวกาลิกนฺ"ติ เอวํ
ตาวกาลิกภาวปจฺจเวกฺขเณน จาติ. ยถา จ จีวเร, เอวํ ปตฺตาทีสุปิ โยชนา
กาตพฺพา.
@เชิงอรรถ: ๑ สํ. มหา. ๑๙/๒๓๒/๙๖ อาหารสุตฺต (ปาลินโย)
      สตฺตสงฺขารเกลายนปุคฺคลปริวชฺชนตาติ เอตฺถ โย ปุคฺคโล คิหี วา
อตฺตโน ปุตฺตธีตาทิเก ปพฺพชิโต วา อตฺตโน อนฺเตวาสิกสมานูปชฺฌายกาทิเก
มมายติ, สหตฺเถเนว เนสํ เกสจฺเฉทนสูจิกมฺมจีวรโธวนรชนปตฺตปจนาทีนิ กโรติ,
มุหุตฺตํปิ อปสฺสนฺโต "อสุโก สามเณโร กุหึ คโต อสุโก ทหโร กุหินฺ"ติ
ภนฺตมิโค วิย อิโต จิโต จ โอโลเกติ, อญฺเน เกสจฺเฉทนาทีนํ อตฺถาย
"มุหุตฺตํ อสุกํ เปเสถา"ติ ยาจิยมาโนปิ "อเมฺหปิ ตํ อตฺตโน กมฺมํ น กาเรม,
ตุเมฺห นํ คเหตฺวา กิลมิสฺสถา"ติ น เทติ, อยํ สตฺตเกลายโน นาม.
      โย ปน จีวรปตฺตถาลกกตฺตรยฏฺิอาทีนิ มมายติ, อญฺสฺส หตฺเถน
ปรามสิตุํปิ น เทติ, ตาวกาลิกํ ยาจิโตปิ "มยํปิ อิมํ มมายนฺตา น ปริภุญฺชาม,
ตุมฺหากํ กึ ทสฺสามา"ติ วทติ, อยํ สงฺขารเกลายโน นาม. โย ปน เตสุ
ทฺวีสุปิ วตฺถูสุ มชฺฌตฺโต อุทาสิโน, อยํ สตฺตสงฺขารมชฺฌตฺโต นาม. อิติ อยํ
อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺโค เอวรูปํ สตฺตสงฺขารเกลายนปุคฺคลํ อารกา ปริวชฺเชนฺตสฺสาปิ
สตฺตสงฺขารมชฺฌตฺตปุคฺคลํ เสวนฺตสฺสาปิ านนิสชฺชาทีสุ ตทุปฺปาทนตฺถํ
นินฺนโปณปพฺภารจิตฺตสฺสาปิ อุปฺปชฺชติ. เอวํ อุปฺปนฺนสฺส ปนสฺส อรหตฺตมคฺเคน
ภาวนาปาริปูริ โหตีติ ปชานาติ.
      อิติ อชฺฌตฺตํ วาติ เอวํ อตฺตโน วา สตฺตสมฺโพชฺฌงฺเค ปริคฺคณฺหิตฺวา
ปรสฺส วา กาเลน วา อตฺตโน กาเลน วา ปรสฺส สตฺต สมฺโพชฺฌงฺเค
ปริคฺคณฺหิตฺวา ธมฺเมสุ ธมฺมานุปสฺสี วิหรติ. สมุทยวยา ปเนตฺถ สมฺโพชฺฌงฺคานํ
นิพฺพตฺตินิโรธวเสน เวทิตพฺพา. อิโต ปรํ วุตฺตนยเมว. เกวลํ หิ อิธ
โพชฺฌงฺคปริคฺคาหิกา สติ ทุกฺขสจฺจนฺติ เอวํ โยชนํ กตฺวา โพชฺฌงฺคปริคฺคาหกสฺส
ภิกฺขุโน นิยฺยานมุขนฺติ เวทิตพฺพํ. เสสํ ตาทิสเมวาติ.
                      โพชฺฌงฺคปพฺพวณฺณนา นิฏฺิตา.
                           ----------
                          จตุสจฺจปพฺพวณฺณนา
      [๓๘๖] เอวํ สตฺตโพชฺฌงฺควเสน ธมฺมานุปสฺสนํ วิภชิตฺวา อิทานิ
จตุสจฺจวเสน วิภชิตุํ ปุน จปรนฺติ อาทิมาห. ตตฺถ อิทํ ทุกฺขนฺติ ยถาภูตํ
ปชานาตีติ เปตฺวา ตณฺหํ เตภูมิกธมฺเม "อิทํ ทุกฺขนฺ"ติ ยถาสภาวโต ปชานาติ,
ตสฺเสว โข ปน ทุกฺขสฺส ชนิกํ สมุฏฺาปิกํ ปุริมตณฺหํ "อยํ ทุกฺขสมุทโย"ติ,
อุภินฺนํ อปฺปวตฺตินิพฺพานํ "อยํ ทุกฺขนิโรโธ"ติ, ทุกฺขปริชานนํ สมุทยปชหนํ
นิโรธสจฺฉิกรณํ อริยมคฺคํ "อยํ ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา"ติ ยถาสภาวโต
ปชานาตีติ อตฺโถ. อวเสสา อริยสจฺจกถา เปตฺวา ชาติอาทีนํ ปทภาชนกถํ
วิสุทฺธิมคฺเค วิตฺถาริตาเยว.
                        ทุกฺขสจฺจนิทฺเทสวณฺณนา
      [๓๘๘] ปทภาชเน ปน กตมา จ ภิกฺขเว ชาตีติ ภิกฺขเว ยา ชาติปิ ทุกฺขาติ
เอวํ วุตฺตา ชาติ, สา กตมาติ เอวํ สพฺพปุจฺฉาสุ อตฺโถ เวทิตพฺโพ. ยา เตสํ
เตสํ สตฺตานนฺติ อิทํ "อิเมสํ นามา"ติ นิยมาภาวโต สพฺพสตฺตปริยาทานวจนํ.
ตมฺหิ ตมฺหิ สตฺตนิกาเยติ อิทํปิ สพฺพสตฺตนิกายปริยาทานวจนํ. ชนนํ ชาติ,
สวิการานํ ปมาภินิพฺพตฺตกฺขนฺธานเมตํ อธิวจนํ. สญฺชาตีติ อิทํ ตสฺสาเอว
อุปสคฺคมณฺฑิตํ เววจนํ. สาเอว อนุปวิฏฺากาเรน โอกฺกมนฏฺเน โอกฺกนฺติ.
นิพฺพตฺติสงฺขาเตน อภินิพฺพตฺตนฏฺเน อภินิพฺพตฺติ. อิติ อยํ จตุพฺพิธาปิ
สมฺมติกถา นาม. ขนฺธานํ ปาตุภาโวติ อยํ ปน ปรมตฺถกถา. เอกโวการภวาทีสุ
เอกจตุปญฺจเภทานํ ขนฺธานํเยว ปาตุภาโว น ปุคฺคลสฺส, ตสฺมึ ปน สติ ปุคฺคโล
ปาตุภูโตติ โวหารมตฺตํ โหติ. อายตนานํ ปฏิลาโภติ อายตนานิ ปาตุภวนฺตาเนว
ปฏิลทฺธานิ นาม โหนฺติ, โส เตสํ ปาตุภาวสงฺขาโต ปฏิลาโภติ อตฺโถ.
      ชราติ สภาวนิทฺเทโส. ชีรณตาติ อาการภาวนิทฺเทโส. ขณฺฑิจฺจนฺติ
อาทิ วิการภาวนิทฺเทโส. ทหรกาลสฺมึ หิ ทนฺตา สมเสตา โหนฺติ, เตเยว
ปริปจฺจนฺเต อนุกฺกเมน วณฺณวิการํ อาปชฺชิตฺวา ตตฺถ ตตฺถ ปตนฺติ. อถ ปติตญฺจ
ิตญฺจ อุปาทาย ขณฺฑิตทนฺตา ขณฺฑิตา นาม. ขณฺฑิตานํ ภาโว ขญฺฑิจฺจนฺติ
วุจฺจติ. อนุกฺกเมน ปชชฺชรีภูตานิ ๑- เกสโลมานิ ปลิตานิ นาม. ปลิตานิ
สญฺชาตานิ อสฺสาติ ปลิโต, ปลิตสฺส ภาโว ปาลิจฺจํ. ชราวาตปฺปหาเรน
โสสิตมํสโลหิตตาย วลิโย ตจมฺหิ อสฺสาติ วลิตฺตโจ, ตสฺส ภาโว วลิตฺตจตา.
เอตฺตาวเต ทนฺตเกสโลมตเจสุ วิการทสฺสนวเสน ปากฏีภูตา ปากฏชรา ทสฺสิตา.
      ยถา ๒- อุทกสฺส วา วาตสฺส วา อคฺคิโน วา ติณรุกฺขาทีนิ ๓-
สมฺภคฺคปริภคฺคตาย วา ฌามตาย วา คตมคฺโค ปากโฏ โหติ, น จ โส
คตมคฺโคว ปากโฏ ตาเนว อุทกาทีนิ, เอวเมว ชราย ทนฺตาทีนํ ๔- ขณฺฑิจฺจาทิวเสน
คตมคฺโค ปากโฏ, จกฺขุํ  อุมฺมิลิตฺวาปิ น ๕- คณฺหาติ, ๖- น จ ขณฺฑิจฺจาทีเนว
ชรา. น หิ ชรา จกฺขุวิญฺเยฺยา โหติ. ยสฺมา ปน ชรํ ปตฺตสฺส อายุ หายติ,
ตสฺมา ชรา "อายุโน สํหานี"ติ ผลูปจาเรน วุตฺตา. ยสฺมา จ ทหรกาเล
สุปสนฺนานิ สุขุมมฺปิ อตฺตโน วิสยํ สุเขเนว จ คณฺหณสมตฺถานิ จกฺขฺวาทีนิ
อินฺทฺริยานิ ชรํ ปตฺตสฺส ปริปกฺกานิ อาฬุลิตานิ อวิสทานิ โอฬาริกํปิ อตฺตโน
วิสยํ คเหตุํ อสมตฺถานิ โหนฺติ, ตสฺมา "อินฺทฺริยานํ ปริปาโก"ติปิ ผลูปจาเรเนว
วุตฺตา.
      [๓๙๐] มรณนิทฺเทเส ยนฺติ มรณํ สนฺธาย นปุํสกนิทฺเทโส, ยํ
มรณํ จุตีติ วุจฺจติ, จวนตาติ วุจฺจตีติ อยเมตฺถ อตฺถโยชนา. ตตฺถ จุตีติ
สภาวนิทฺเทโส. จวนตาติ อาการภาวนิทฺเทโส. มรณํ ปตฺตสฺส ขนฺธา ภิชฺชนฺติ
เจว อนฺตรธายนฺติ จ อทสฺสนํ คจฺฉนฺติ, ตสฺมา ตํ เภโท อนฺตรธานนฺติ
วุจฺจติ. มจฺจุมรณนฺติ มจฺจุมรณํ น ขณิกมรณํ. กาลกิริยาติ มรณกาลกิริยา. อยํ
สพฺพาปิ สมฺมติกถาว. ขนฺธานํ เภโทติ อยํ ปน ปรมตฺถกถา. เอกโวการภวาทีสุ
เอกจตุปญฺจเภทานํ ขนฺธานํเยว เภโท น ปุคฺคลสฺส, ตสฺมึ ปน สติ ปุคฺคโล
มโตติ โวหารมตฺตํ โหติ.
      กเฬวรสฺส นิกฺเขโปติ อตฺตภาวสฺส นิกฺเขโป. มรณมฺปตฺตสฺส หิ
นิรตฺถํว กลิงฺครํ อตฺตภาโว ปตฺติ, ตสฺมา ตํ กเฬวรสฺส นิกฺเขโปติ วุตฺตํ.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม.,อิ. ปณฺฑรภูตานิ.  ๒ ฉ.ม.,อิ. ยเถว หิ.  ๓ ฉ.ม., อิ. ติณรุกฺขาทีนํ.
@๔ ม.,อิ. ทนฺตาทีสุ.    ๕ ฉ.ม.,อิ. นสทฺโท น ทิสฺสติ.   ๖ ฉ.ม.,อิ. คยฺหติ.
ชีวิตินฺทฺริยสฺส อุปจฺเฉโท ปน สพฺพาการโต ปรมตฺถโต มรณํ. เอตเทว
สมฺมติมรณนฺติ วุจฺจติ. ชีวิตินฺทฺริยูปจฺเฉทเมว หิ คเหตฺวา โลกิยา "ติสฺโส มโต,
ผุสฺโส มโต"ติ วทนฺติ.
      [๓๙๑] พฺยสเนนาติ าติพฺยสนาทีสุ เยน เกนจิ พฺยสเนน.
ทุกฺขธมฺเมนาติ วธพนฺธนาทินา ทุกฺขการเณน. ผุฏฺสฺสาติ อชฺโฌตฺถฏสฺส
อภิภูตสฺส. โสโกติ โย าติพฺยสนาทีสุ วา วธพนฺธนาทีสุ วา อญฺตรสฺมึ
สติ เตน อภิภูตสฺส อุปฺปชฺชติ โสจนลกฺขโน โสโก. โสจิตตฺตนฺติ โสจิตภาโว.
ยสฺมา ปเนส อพฺภนฺตรํ ๑- โสเสนฺโต ปริโสเสนฺโต อุปฺปชฺชติ, ตสฺมา อนฺโตโสโก
อนฺโตปริโสโกติ วุจฺจติ.
      [๓๙๒] "มยฺหํ ธีตา, มยฺหํ ปุตฺโต"ติ เอวํ อาทิย ๒- เทวนฺติ
ปริเทวนฺติ เอเตนาติ อาเทโว. ตํ ตํ วณฺณํ ปริกิตฺเตนฺตา ๓- เทวนฺติ เอเตนาติ
ปริเทโว. ตโต ปรา เทฺว ตสฺเสว ภาวนิทฺเทสา.
      [๓๙๓] กายิกนฺติ กายปฺปสาทวตฺถุกํ. ทุกฺขมนฏฺเน ทุกฺขํ. อสาตนฺติ
อมธุรํ. กายสมฺผสฺสชํ ทุกฺขนฺติ กายสมฺผสฺสโต ชาตํ ทุกฺขํ. อสาตํ เวทยิตนฺติ
อมธุรํ เวทยิตํ.
      [๓๙๔] เจตสิกนฺติ จิตฺตสมฺปยุตฺตํ. เสสํ ทุกฺเข วุตฺตนยเมว.
      [๓๙๕] อายาโสติ สํสีทนวิสีทนาการปฺปตฺโต จิตฺตกิลมโถ. พลวภาเวน ๔-
อายาโส อุปายาโส. ตโต ปรา เทฺว อตฺตตฺตนิยา ภาวทีปกา ภาวนิทฺเทสา.
      [๓๙๘] ชาติธมฺมานนฺติ ชาติสภาวานํ. อิจฺฉา อุปฺปชฺชตีติ ตณฺหา
อุปฺปชฺชติ. อโห วตาติ ปตฺถนา. น โข ปเนตํ อิจฺฉายาติ เอตํ ๕- ชาติยา
อนาคมนํ วินา มคฺคภาวนํ น อิจฺฉาย ปตฺตพฺพํ. อิทมฺปีติ เอตํปิ อุปริ เสสานิ
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. อพฺภนฺตเร  ๒ ฉ.ม.,อิ. อาทิสฺส อาทิสฺส.  ๓ ฉ.ม.,อิ. ปริกิตฺเตตฺวา.
@๔ ฉ.ม.,อิ. พลวตรํ.    ๕ ฉ.ม.,อิ. เอวํ.
อุปาทาย ปิกาโร. ยมฺปิจฺฉนฺติ เยนปิ ธมฺเมน อลพฺภเนยฺยวตฺถุํ อิจฺฉนฺโต น
ลภติ, ตํ อลพฺภเนยฺยวตฺถุมฺหิ อิจฺฉนํ ทุกฺขนฺติ. เอเสว นโย สพฺพตฺถ.
      [๓๙๙] ขนฺธนิทฺเทเส รูปญฺจ ตํ อุปาทานกฺขนฺโธ จาติ รูปูปาทานกฺขนฺโธ.
เอวํ สพฺพตฺถ.
                        สมุทยสจฺจนิทฺเทสวณฺณนา
      [๔๐๐] ยายํ ตณฺหาติ ยา อยํ ตณฺหา. โปโนพฺภวิกาติ ปุนพฺภวกรณํ
ปุโนพฺภโว, ปุโนพฺภโว สีลํ อสฺสาติ โปโนพฺภวิกา. นนฺทิราคสหคตาติ
นนฺทิราเคน สหคตา. นนฺทิราเคน สทฺธึ อตฺถโต เอกตฺตเมว คตาติ วุตฺตํ
โหติ. ตตฺรตตฺราภินนฺทินีติ ยตฺร ยตฺร อตฺตภาโว, อภินิพฺพตฺติ, ๑- ตตฺร ตตฺร
อภินนฺทินี. รูปาทีสุ วา อารมฺมเณสุ ตตฺร ตตฺร อภินนฺทินี, รูปาภินนฺทินี
สทฺทคนฺธรสโผฏฺพฺพธมฺมาภินนฺทินีติ อตฺโถ. เสยฺยถีทนฺติ นิปาโต, ตสฺส สา
กตมาติ เจติ อตฺโถ. กามตณฺหาติ กาเม ตณฺหา, ปญฺจกามคุณิกราคสฺเสตํ นามํ.
ภเว ตณฺหา ภวตณฺหา, ภวปตฺถนาวเสน อุปฺปนฺนสฺส สสฺสตทิฏฺิสหคตสฺส
รูปารูปภวราคสฺส จ ฌานนิกฺกนฺติยา เจตํ อธิวจนํ. วิภเว ตณฺหา วิภวตณฺหา,
อุจฺเฉททิฏฺิสหคตราคสฺเสตํ อธิวจนํ.
      อิทานิ ตสฺสา ตณฺหาย วตฺถุํ วิตฺถารโต ทสฺเสตุํ สา โข ปเนสาติ
อาทิมาห. ตตฺถ อุปฺปชฺชตีติ ชายติ. นิวีสตีติ ปุนปฺปุนํ ปวตฺติวเสน ปติฏฺหติ.
ยํ โลเก ปิยรูปํ สาตรูปนฺติ ยํ โลกสฺมึ ปิยสภาวญฺเจว มธุรสภาวญฺจ. จกฺขุํ ๒-
โลเกติ อาทีสุ โลกสฺมึ หิ จกฺขฺวาทีสุ มมตฺเตน อภินิวิฏฺา สตฺตา สมฺปตฺติยํ
ปติฏฺิตา อตฺตโน จกฺขุํ อาทาสาทีสุ นิมิตฺตคฺคหณานุสาเรน วิปฺปสนฺนปญฺจปฺปสาทํ
สุวณฺณวิมาเน อุคฺฆาติตมณิสีหปญฺชรํ วิย มญฺนฺติ, โสตํ รชตปนาฬิกํ วิย
ปามงฺคสุตฺตํ วิย จ มญฺนฺติ, "ตุงฺคนาสา"ติ ลทฺธโวหารํ ฆานํ วฏฺฏิตฺวา
ปิตหริตาลวฏฺฏํ วิย มญฺนฺติ, ชิวฺหํ รตฺตกมฺพลปฏลํ วิย มุทุสินิทฺธํ มธุรสทํ ๓-
มญฺนฺติ, กายํ สาลลฏฺิกํ วิย สุวณฺณโตรณํ วิย จ มญฺนฺติ, มนํ อญฺเสํ
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม.,อิ. อยํ สทฺโท น ทิสฺสติ    ๒ ฉ.ม. จกฺขุ. เอวมุปริปิ
@๓ ม. มุทุสินิทฺธมธุรสนฺติ จ
มเนน อสทิสํ อุฬารํ มญฺนฺติ. รูปํ สุวณฺณกณฺณิการปุปฺผาทิวณฺณํ วิย,
สทฺทํ มตฺตกรวีกโกกิลมนฺทธมิตมณิวํสนิคฺโฆสํ วิย, อตฺตนา ปฏิลทฺธานิ
จตุสมุฏฺานิกคนฺธารมฺมณาทีนิ "กสฺส อญฺสฺส เอวรูปานิ อตฺถี"ติ มญฺนฺติ.
เตสํ เอวํ มญฺมานานํ ตานิ จกฺขฺวาทีนิ ปิยรูปานิ เจว สาตรูปานิ จ โหนฺติ.
อถ เนสํ ตตฺถ อนุปฺปนฺนา เจว ตณฺหา อุปฺปชฺชติ, อุปฺปนฺนา จ ตณฺหา ปุนปฺปุนํ
ปวตฺติวเสน นิวีสติ. ตสฺมา ภควา "จกฺขุํ โลเก ปิยรูปํ สาตรูปํ, เอตฺเถสา
ตณฺหา อุปฺปชฺชมานา อุปฺปชฺชตี"ติ อาทิมาห. ตตฺถ อุปฺปชฺชมานา อุปฺปชฺชตีติ
ยทา อุปฺปชฺชมานา โหติ, ตทา เอตฺถ อุปฺปชฺชตีติ อตฺโถ. เอส นโย สพฺพตฺถ.
                        นิโรธสจฺจนิทฺเทสวณฺณนา
      [๔๐๑] อเสสวิราคนิโรโธติ อาทีนิ สพฺพานิ นิพฺพานสฺเสว
เววจนาเนว. นิพฺพานํ หิ อาคมฺม ตณฺหา อเสสา วิรชฺชติ นิรุชฺฌติ, ตสฺมา
ตํ "ตสฺสาเยว ตณฺหาย อเสสวิราคนิโรโธ"ติ วุจฺจติ. นิพฺพานญฺจ อาคมฺม
ตณฺหา จชิยติ ปฏินิสฺสชฺชิยติ วิมุจฺจติ น อลฺลียติ, ตสฺมา นิพฺพานํ จาโค
ปฏินิสฺสคฺโค มุตฺติ อนาลโย"ติ วุจฺจติ, เอกเมว หิ นิพฺพานํ, นามานิ ปนสฺส
สพฺพสงฺขตานํ นามปฏิปกฺขวเสน อเนกานิ โหนฺติ. เสยฺยถีทํ, อเสสวิราโค
อเสสนิโรโธ จาโค ปฏินิสฺสคฺโค มุตฺติ อนาลโย ราคกฺขโย โทสกฺขโย โมหกฺขโย
ตณฺหกฺขโย อนุปฺปาโท อปฺปวตฺตํ อนิมิตฺตํ อปฺปณิหิตํ อนายูหนํ อปฏิสนฺธิ
อปฺปวตฺติ ๑- อคติ อชาตํ อชรํ อพฺยาธิ อมตํ อโสกํ อปริเทวํ อนุปายาสํ
อสํกิลิฏฺนฺติ อาทีนิ.
      อิทานิ มคฺเคน ฉินฺนาย นิพฺพานํ อาคมฺม อปฺปวตฺติปตฺตาย สพฺพตณฺหาย
เยสุ วตฺถูสุ ตสฺสา อุปฺปตฺติ ทสฺสิตา, ตตฺเถว อภาวํ ทสฺเสตุํ สา โข
ปเนสาติ อาทิมาห. ตตฺถ ยถา ปุริโส เขตฺเต ชาตํ ติตฺตอลาวุวลฺลึ ทิสฺวา
อคฺคโต ปฏฺาย มูลํ ปริเยสิตฺวา ฉินฺเทยฺย, สา อนุปุพฺเพน มิลายิตฺวา
อปญฺตฺตึ คจฺเฉยฺย, ตโต ตสฺมึ เขตฺเต ติตฺตอลาวุ ๒- นิรุทฺธา ปหีนาติ
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. อนุปปตฺติ       ๒ ฉ.ม. ติตฺตอลาพุ เอวมุปริปิ
วุจฺเจยฺย, เอวเมว เขตฺเต ติตฺตอลาวุ วิย จกฺขฺวาทีสุ ตณฺหา. สา อรหตฺตมคฺเคน
มูลจฺฉินฺนา นิพฺพานํ อาคมฺม อปฺปวตฺตึ คจฺฉติ. เอวํ คตา ปน เตสุ วตฺถูสุ
เขตฺเต ติตฺตอลาวุ วิย น ปญฺายติ.
      ยถา จ อฏวิโต โจเร อาเนตฺวา นครสฺส ทกฺขิณทฺวาเร ฆาเตยฺยุํ
ตโต อฏฺวิยํ โจรา มตาติ วา มาริตาติ วา วุจฺเจยฺยุํ, เอวเมว อฏฺวิยํ โจรา
วิย จกฺขฺวาทีสุ ตณฺหา. สา ทกฺขิณทฺวาเร โจรา วิย นิพฺพานํ อาคมฺม นิรุทฺธตฺตา
นิพฺพาเน นิรุทฺธาว. เอวํ นิรุทฺธา ปน เตสุ วตฺถูสุ อฏฺวิยํ โจรา วิย น
ปญฺายติ, เตนสฺสา ตตฺเถว นิโรธํ ทสฺเสนฺโต "จกฺขุํ โลเก ปิยรูปํ สาตรูปํ,
เอตฺเถสา ตณฺหา ปหียมานา ปหียติ, เอตฺถ นิรุชฺฌมานา นิรุชฺฌตี"ติ
อาทิมาห.
                        มคฺคสจฺจนิทฺเทสวณฺณนา
      [๔๐๒] อยเมวาติ อญฺมคฺคปฏิกฺเขปนตฺถํ นิยมนํ. อริโยติ
ตํตํมคฺควชฺเฌหิ กิเลเสหิ อารกตฺตา จ อริยภาวกรตฺตา จ อริโย. ทุกฺเข าณนฺติ
อาทินา จตุสจฺจกมฺมฏฺานํ ทสฺสิตํ. ตตฺถ ปุริมานิ เทฺว สจฺจานิ วฏฺฏํ, ปจฺฉิมานิ
วิวฏฺฏํ. เตสุ ภิกฺขุโน วฏฺเฏ กมฺมฏฺานาภินิเวโส โหติ, วิวฏฺเฏ นตฺถิ
อภินิเวโส. ปุริมานิ หิ เทฺว สจฺจานิ "ปญฺจกฺขนฺธา ทุกฺขํ, ตณฺหา สมุทโย"ติ เอวํ
สงฺเขเปน จ "กตเม ปญฺจกฺขนฺธา, รูปกฺขนฺโธ"ติ อาทินา นเยน วิตฺถาเรน
จ อาจริยสฺส สนฺติเก อุคฺคณฺหิตฺวา วาจาย ปุนปฺปุนํ ปริวตฺเตนฺโต โยคาวจโร
กมฺมํ กโรติ. อิตเรสุ ปน ทฺวีสุ สจฺเจสุ นิโรธสจฺจํ อิฏฺ กนฺตํ มนาปํ,
มคฺคสจฺจํ อิฏฺ กนฺตํ มนาปนฺติ เอวํ สวเนเนว กมฺมํ กโรติ. โส เอวํ กโรนฺโต
จตฺตาริ สจฺจานิ เอกปฏิเวเธน ปฏิวิชฺฌติ, เอกาภิสมเยน อภิสเมติ. ทุกฺขํ
ปริญฺาปฏิเวเธน ปฏิวิชฺฌติ, สมุทยํ ปหานปฏิเวเธน, นิโรธํ สจฺฉิกิริยาปฏิเวเธน,
มคฺคํ ภาวนาปฏิเวเธน ปฏิวิชฺฌติ. ทุกฺขํ ปริญฺาภิสมเยน ฯเปฯ มคฺคํ ภาวนาภิสมเยน
อภิสเมติ. เอวมสฺส ปุพฺพภาเค ทฺวีสุ สจฺเจสุ อุคฺคหปริปุจฺฉาสวนธารณสมฺมสนปฏิเวโธ
โหติ, ทฺวีสุ ปน สวนปฏิเวโธเยว. อปรภาเค
ตีสุ กิจฺจโต ปฏิเวโธ โหติ, นิโรเธ อารมฺมณปฏิเวโธ โหติ. ปจฺจเวกฺขณา
ปน ปตฺตสจฺจสฺส โหติ อยญฺจ อาทิกมฺมิโก, ตสฺมา สา อิธ น วุตฺตา.
      อิมสฺส จ ภิกฺขุโน ปุพฺเพ ปริคฺคณฺหโต "ทุกฺขํ ปริชานามิ, สมุทยํ ปชหามิ,
นิโรธํ สจฺฉิกโรมิ, มคฺคํ ภาเวมี"ติ อาโภคสมนฺนาหารมนสิการปจฺจเวกฺขณา
นตฺถิ, ปริคฺคณฺหณโต ปฏฺาย โหติ. อปรภาเค ปน ทุกฺขํ ปริญฺาตเมว ฯเปฯ
มคฺโค ภาวิโตว โหติ. ตตฺถ เทฺว สจฺจานิ ทุทฺทสตฺตา คมฺภีรานิ, เทฺว คมฺภีรตฺตา
ทุทฺทสานิ. ทุกฺขสจฺจํ หิ อุปฺปตฺติโต ปากฏํ, ขาณุกณฺฏกปหาราทีสุ "อโห ทุกฺขนฺ"ติ
วตฺตพฺพตมฺปิ อาปชฺชติ. สมุทยมฺปิ ขาทิตุกามตาภุญฺชิตุกามตาทิวเสน
อุปฺปตฺติโต ปากฏํ. ลกฺขณปฏิเวธโต ปน อุภยมฺปิ ตํ คมฺภีรํ. อิติ
ตานิ ทุทฺทสตฺตา คมฺภีรานิ. อิตเรสํ ปน ทฺวินฺนํ ทสฺสนตฺถาย ปโยโค
ภวคฺคคหณตฺถํ หตฺถปฺปสารณํ วิย อวีจิผุสนตฺถํ ปาทปฺปสารณํ วิย
สตฺตธา ๑- ภินฺนสฺส วาลสฺส โกฏิยา โกฏิปฏิปาทนํ วิย จ โหติ. อิติ ตานิ
คมฺภีรตฺตา ทุทฺทสานิ. เอวํ ทุทฺทสตฺตา คมฺภีเรสุ คมฺภีรตฺตา จ ทุทฺทเสสุ
จตูสุ สจฺเจสุ อุคฺคหาทิวเสน ปุพฺพภาคาณุปฺปตฺตึ สนฺธาย อิทํ ทุกฺเข าณนฺติ
อาทิ วุตฺตํ. ปฏิเวธกฺขเณ ปน เอกเมว ตํ าณํ โหติ.
      เนกฺขมฺมสงฺกปฺปาทโย กามพฺยาปาทวิหึสาวิรมณสญฺานํ นานตฺตา
ปุพฺพภาเค นานา, มคฺคกฺขเณ ปน อิเมสุ ตีสุ าเนสุ อุปฺปนฺนสฺส
อกุสลสงฺกปฺปสฺส ปทปจฺเฉทโต อนุปฺปตฺติสาธนวเสน มคฺคงฺคํ ปูรยมาโน
เอโกว กุสลสงฺกปฺโป อุปฺปชฺชติ. อยํ สมฺมาสงฺกปฺโป นาม.
      มุสาวาทาเวรมณีอาทโยปิ มุสาวาทาทีหิ วิรมณสญฺานํ นานตฺตา
ปุพฺพภาเค นานา, มคฺคกฺขเณ ปน อิเมสุ จตูสุ าเนสุ อุปฺปนฺนาย
อกุสลทุสฺสีลฺยเจตนาย ปทปจฺเฉทโต อนุปฺปตฺติสาธนวเสน มคฺคงฺคํ ปูรยมานา
เอกาว กุสลเวรมณี อุปฺปชฺชติ. อยํ สมฺมาวาจา นาม.
      ปาณาติปาตาเวรมณีอาทโยปิ ปาณาติปาตาทีหิ วิรมณสญฺานํ
นานตฺตา ปุพฺพภาเค นานา, มคฺคกฺขเณ ปน อิเมสุ ตีสุ าเนสุ อุปฺปนฺนาย
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม., อิ. สตธา.
อกุสลทุสฺสีลฺยเจตนาย อกิริยโต ปทปจฺเฉทโต อนุปฺปตฺติสาธนวเสน มคฺคงฺคํ
ปูรยมานา เอกาว กุสลเวรมณี อุปฺปชฺชติ. อยํ สมฺมากมฺมนฺโต นาม.
      มิจฺฉาอาชีวนฺติ ขาทนียโภชนียาทีนํ อตฺถาย ปวตฺติตํ กายวจีทุจฺจริตํ.
ปหายาติ วชฺเชตฺวา. สมฺมาอาชีเวนาติ พุทฺธปฺปสตฺเถน อาชีเวน. ชีวิกํ ๑- กปฺเปตีติ
ชีวิตวุตฺตึ ๒- ปวตฺเตติ. สมฺมาอาวีโวติ กุหนาทีหิ วิรมณสญฺานํ นานตฺตา
ปุพฺพภาเค นานา, มคฺคกฺขเณ ปน อิเมสุเยว สตฺตสุ าเนสุ อุปฺปนฺนาย
มิจฺฉาชีวทุสฺสีลฺยเจตนาย ปทปจฺเฉทโต อนุปฺปตฺติสาธนวเสน มคฺคงฺคํ ปูรยมานา
เอกาว กุสลเวรมณี  อุปฺปชฺชติ. อยํ สมฺมาอาชีโว นาม.
      อนุปฺปนฺนานนฺติ เอกสฺมึ วา ภเว ตถารูเป วา อารมฺมเณ อตฺตโน
น อุปฺปนฺนานํ. ปรสฺส ปน อุปฺปชฺชมาเน ทิสฺวา "อโห วต เม เอวรูปา
ปาปกา อกุสลา ธมฺมา น อุปฺปชฺเชยฺยุนฺ"ติ เอวํ อนุปฺปนฺนานํ วา ปาปกานํ
อกุสลานํ ธมฺมานํ อนุปฺปาทาย. ฉนฺทํ ชเนตีติ เตสํ อนุปฺปาทกปฏิปตฺติสาธกํ
วิริยจฺฉนฺทํ ชเนติ. วายมตีติ วายามํ กโรติ. วิริยํ อารภตีติ วิริยํ ปวตฺเตติ.
จิตฺตํ ปคฺคณฺหาตีติ วิริเยน จิตฺตํ ปคฺคหิตํ กโรติ. ปทหตีติ กามํ ตโจ นหารุ
จ, อฏฺิ จ อวสิสฺสตูติ ปธานํ ปวตฺเตติ.
      อุปฺปนฺนานนฺติ สมุทาจารวเสน อตฺตโน อุปฺปนฺนปุพฺพานํ. อิทานิ
ตาทิเส น อุปฺปาเทสฺสามีติ เตสํ ปหานาย ฉนฺทํ ชเนติ. อนุปฺปนฺนานํ กุสลานนฺติ
อปฏิลทฺธานํ ปมชฺฌานาทีนํ. อุปฺปนฺนานนฺติ เตสํเยว ปฏิลทฺธานํ. ิติยาติ
ปุนปฺปนํ อุปฺปตฺติพนฺธวเสน ิตตฺถํ. อสมฺโมสายาติ อวินาสนตฺถํ. ภิยฺโยภาวายาติ
อุปริภาวาย. เวปุลฺลายาติ วิปุลภาวาย. ภาวนาย ปาริปูริยาติ ภาวนาย ปริปูรณตฺถํ.
อยมฺปิ สมฺมาวายาโม อนุปฺปนฺนานํ อกุสลานํ  อนุปฺปาทนาทิจิตฺตานํ นานตฺตา
ปุพฺพภาเค นานา, มคฺคกฺขเณ ปน อิเมสุเยว จตูสุ าเนสุ กิจฺจสาธนวเสน
มคฺคงฺคํ ปูรยมานํ เอกเมว กุสลวิริยํ อุปฺปชฺชติ. อยํ สมฺมาวายาโม นาม.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม., ก. ชีวิตํ        ๒ ฉ.ม., อิ. ชีวิตปฺปวตฺตึ
      สมฺมาสติปิ กายาทิปริคฺคาหกจิตฺตานํ นานตฺตา ปุพฺพภาเค นานา,
มคฺคกฺขเณ ปน จตูสุ าเนสุ กิจฺจสาธนวเสน มคฺคงฺคํ ปูรยมานา เอกาว
สติ อุปฺปชฺชติ. อยํ สมฺมาสติ นาม.
      ฌานานิ ปุพฺพภาเคปิ มคฺคกฺขเณปิ นานา, ปุพฺพภาเค สมาปตฺติวเสน
นานา, มคฺคกฺขเณ นานา มคฺควเสน. เอกสฺส หิ ปมมคฺโค ปมชฺฌานิโก
โหติ, ทุติยมคฺคาทโยปิ ปมชฺฌานิกา วา ทุติยชฺฌานาทีสุ อญฺตรชฺฌานิกา
วา. เอกสฺสปิ ปมมคฺโค ทุติยาทีนํ อญฺตรชฺฌานิโก โหติ, ทุติยาทโยปิ
ทุติยาทีนํ อญฺตรชฺฌานิกา วา ปมชฺฌานิกา วา. เอวํ จตฺตาโรปิ มคฺคา
ฌานวเสน สทิสา วา อสทิสา วา เอกจฺจสทิสา วา โหนฺติ. อยํ ปนสฺส
วิเสโส ปาทกชฺฌานนิยเมน โหติ.
      ปาทกชฺฌานนิยเมน ตาว ปมชฺฌานลาภิโน ปมชฺฌานา วุฏฺาย
วิปสฺสนฺตสฺส อุปฺปนฺโน มคฺโค ปมชฺฌานิโก โหติ. มคฺคงฺคโพชฺฌงฺคานิ เจตฺถ
ปริปุณฺณาเนว โหนฺติ. ทุติยชฺฌานโต วุฏฺาย วิปสฺสนฺตสฺส อุปฺปนฺโน
ทุติยชฺฌานิโก โหติ. มคฺคงฺคานิ ปเนตฺถ สตฺต โหนฺติ. ตติยชฺฌานโต วุฏฺาย
วิปสฺสนฺตสฺส อุปฺปนฺโน ตติยชฺฌานิโก. มคฺคงฺคานิ ปเนตฺถ สตฺต โหนฺติ,
โพชฺฌงฺคานิ ปน ฉ โหนฺติ. เอเสว นโย จตุตฺถชฺฌานโต วุฏฺาย ยาว
เนวสญฺานาสญฺายตนํ.
      อรูเป จตุกฺกปญฺจกชฺฌานํ อุปฺปชฺชติ, ตญฺจ โลกุตฺตรํ, น โลกิยนฺติ
วุตฺตํ, เอตฺถ กถนฺติ. เอตฺถาปิ ปมชฺฌานาทีสุ ยโต วุฏฺาย โสตาปตฺติมคฺคํ
ปฏิลภิตฺวา อรูปสมาปตฺตึ ภาเวตฺวา โส อารุปฺเป อุปฺปนฺโน, ตชฺฌานิกาวสฺส
ตตฺถ ตโย มคฺคา อุปฺปชฺชนฺติ. เอวํ ปาทกชฺฌานเมว นิยเมติ.
      เกจิ ปน เถรา "วิปสฺสนาย อารมฺมณภูตา ขนฺธา นิยเมนฺตี"ติ
วทนฺติ. เกจิ "ปุคฺคลชฺฌาสโย นิยเมตี"ติ วทนฺติ. เกจิ "วุฏฺานคามินี วิปสฺสนา
นิยเมตี"ติ วทนฺติ. เตสํ วาทวินิจฺฉโย วิสุทฺธิมคฺเค วุฏฺานคามินีวิปสฺสนาธิกาเร
วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺโพ. อยํ วุจฺจติ ภิกฺขเว สมฺมาสมาธีติ อยํ ปุพฺพภาเค
โลกิโย อปรภาเค โลกุตฺตโร สมฺมาสมาธีติ วุจฺจติ.
      [๔๐๓] อิติ อชฺฌตฺตํ วาติ เอวํ อตฺตโน วา จตฺตาริ สจฺจานิ ปริคฺคณฺหิตฺวา
ปรสฺส วา กาเลน วา อตฺตโน กาเลน วา ปรสฺส จตฺตาริ สจฺจานิ ปริคฺคณฺหิตฺวา
ธมฺเมสุ ธมฺมานุปสฺสี วิหรติ. สมุทยวยา ปเนตฺถ จตุนฺนํ สจฺจานํ ยถาสมฺภวโต
อุปฺปตฺตินิวตฺติวเสน เวทิตพฺพา. อิโต ปรํ วุตฺตนยเมว. เกวลํ หิ อิธ
จตุสจฺจปริคฺคาหิกา สติ ทุกฺขสจฺจนฺติ เอวํ โยชนํ กตฺวา สจฺจปริคฺคาหกสฺส
ภิกฺขุโน นิยฺยานมุขนฺติ เวทิตพฺพํ, เสสํ ตาทิสเมวาติ.
                      จตุสจฺจปพฺพวณฺณนา นิฏฺิตา.
                     ธมฺมานุปสฺสนาวณฺณนา นิฏฺิตา.
                           -----------
      [๔๐๔] เอตฺตาวตา อานาปานปพฺพํ จตุอิริยาปถปพฺพํ จตุสมฺปชญฺปพฺพํ
ทฺวตฺตึสาการํ จตุธาตุววตฺถานํ นวสีวถิกา เวทนานุปสฺสนา จิตฺตานุปสฺสนา
นีวรณปริคฺคโห ขนฺธปริคฺคโห อายตนปริคฺคโห โพชฺฌงฺคปริคฺคโห สจฺจปริคฺคโหติ
เอกวีสติ กมฺมฏฺานานิ. เตสุ อานาปานํ ทฺวตฺตึสาการํ นวสีวถิกาติ
เอกาทส อปฺปนากมฺมฏฺานานิ โหนฺติ. ทีฆภาณกมหาสีวตฺเถโร ปน "นวสีวถิกา
อาทีนวานุปสฺสนาวเสน วุตฺตา"ติ อาห. ตสฺมา ตสฺส มเตน เทฺวเยว
อปฺปนากมฺมฏฺานานิ, เสสานิ อุปจารกมฺมฏฺานานิ. กึ ปเนเตสุ สพฺเพสุ
อภินิเวโส ชายติ. น ชายตีติ. อิริยาปถสมฺปชญฺนีวรณโพชฺฌงฺเคสุ หิ อภินิเวโส น
ชายติ, เสเสสุ ชายตีติ. มหาสีวตฺเถโร ปนาห "เอเตสุปิ อภินิเวโส ชายติ. อยํ
หิ `อตฺถิ นุโข เม จตฺตาโร อิริยาปถา อุทาหุ นตฺถิ, อตฺถิ นุโข เม จตุสมฺปชญฺ
อุทาหุ นตฺถิ, อตฺถิ นุโข เม ปญฺจ นีวรณา อุทาหุ นตฺถิ, อตฺถิ นุโข เม
สตฺต โพชฺฌงฺคา อุทาหุ นตฺถี'ติ เอวํ ปริคฺคณฺหาติ. ตสฺมา สพฺพตฺถ อภินิเวโส
ชายตี"ติ.
      โย หิ โกจิ ภิกฺขเวติ โย หิ โกจิ ภิกฺขเว ภิกฺขุ วา ภิกฺขุนี วา อุปาสโก
วา อุปาสิกา วา. เอวํ ภาเวยฺยาติ อาทิโต ปฏฺาย วุตฺเตน ภาวนานุกฺกเมน
ภาเวยฺย. ปาฏิกงฺขนฺติ ปฏิกงฺขิตพฺพํ อิจฺฉิตพฺพํ อวสฺสํภาวีติ อตฺโถ. อญฺาติ
อรหตฺตํ. สติ วา อุปาทิเสเสติ อุปาทิเสเส ๑- วา สติ อปริกฺขีเณ.
อนาคามิตาติ อนาคามิภาโว.
      เอวํ สตฺตนฺนํ วสฺสานํ วเสน สาสนสฺส นิยฺยานิกภาวํ ทสฺเสตฺวา
ปุน ตโต อปฺปตเรปิ กาเล ทสฺเสนฺโต ติฏฺนฺตุ ภิกฺขเวติ อาทิมาห. สพฺพมฺปิ
เจตํ มชฺฌิมสฺส เวเนยฺยปุคฺคลสฺส วเสน วุตฺตํ, ติกฺขปญฺ ปน สนฺธาย
"ปาโตว อนุสิฏฺโ สายํ วิเสสํ อธิคมิสฺสติ, สายํ อนุสิฏฺโ ปาโต วิเสสํ
อธิคมิสฺสตี"ติ วุตฺตํ. อิติ ภควา "เอวํ นิยฺยานิกํ ภิกฺขเว มม สาสนนฺ"ติ
ทสฺเสตฺวา เอกวีสติยาปิ าเนสุ อรหตฺตนิกูเฏน เทสิตํ เทสนํ นิยฺยาเตนฺโต
"เอกายโน อยํ ภิกฺขเว มคฺโค ฯเปฯ อิติ ยนฺตํ วุตฺตํ, อิทเมตํ ปฏิจฺจ
วุตฺตนฺ"ติ อาห. เสสํ อุตฺตานตฺถเมวาติ. เทสนาปริโยสาเน ปน ตึสภิกฺขุสหสฺสานิ
อรหตฺเต ปติฏฺหึสูติ.
                    มหาสติปฏฺานสุตฺตวณฺณนา นิฏฺิตา.
                        ----------------
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม., อิ. อุปาทานเสเส

             อรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย เล่มที่ ๕ หน้า ๓๕๗-๔๒๒.
http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_th.php?B=5&A=9140&modeTY=1
             The Pali Atthakatha in Roman :-
http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_rm.php?B=5&A=9140&modeTY=1
             อ่านอรรถกถาแปลไทย :-
http://84000.org/tipitaka/attha/attha.php?b=10&i=273
             เนื้อความพระไตรปิฎกฉบับหลวง :-
http://84000.org/tipitaka/read/r.php?B=10&A=6257
             พระไตรปิฎกฉบับบาลีอักษรไทย :-
http://84000.org/tipitaka/read/pali_read.php?B=10&A=6842
             The Pali Tipitaka in Roman Character :-
http://84000.org/tipitaka/read/roman_read.php?B=10&A=6842
             สารบัญพระไตรปิฎกเล่มที่ ๑๐
http://84000.org/tipitaka/read/?index_10