ขอนอบน้อมแด่
พระผู้มีพระภาคอรหันตสัมมาสัมพุทธเจ้า
                      พระองค์นั้น
บทนำ พระวินัยปิฎก พระสุตตันตปิฎก พระอภิธรรมปิฎก ค้นพระไตรปิฎก ชาดก หนังสือธรรมะ
อ่านหน้า[ต่าง] แรกอ่านหน้า[ต่าง] ที่แล้วแสดงหมายเลขหน้า
ในกรณี :- 
   บรรทัดแรกของแต่ละหน้าอ่านหน้า[ต่าง] ถัดไปอ่านหน้า[ต่าง] สุดท้าย คลิกเพื่อเปลี่ยน ฐญ เป็นแบบดั้งเดิม  
อรรถกถาเล่มที่ ๕ ภาษาบาลีอักษรไทย ที.อ. (สุมงฺคล.๒)

                         ๖. มหาโควินฺทสุตต
      [๒๙๓] เอวมฺเม สุตนฺติ มหาโควินฺทสุตฺตํ. ตตฺรายํ อนุตฺตานปทวณฺณนา:-
ปญฺจสิโขติ ปญฺจจุโฬ ปญฺจกุณฺฑลิโก. โส กิร มนุสฺสปเถ ปุญฺญกมฺมกรณกาเล
ทหโร ปญฺจจุฬกทารกกาเล วจฺฉปาลกเชฏฺฐโก หุตฺวา อญฺเญปิ ทารเก คเหตฺวา
พหิคาเม จตุมคฺคฏฺฐาเนสุ สาลํ กโรนฺโต โปกฺขรณึ ขณนฺโต เสตุํ พนฺธนฺโต วิสมํ
มคฺคํ สมํ กโรนฺโต ยานานํ อกฺขปฏิฆาตนรุกฺเข หรนฺโตติ เอวรูปานิ ปุญฺญานิ
กโรนฺโต วิจริตฺวา ทหโรว กาลมกาสิ. ตสฺส โส อตฺตภาโว อิฏฺโฐ กนฺโต
มนาโป อโหสิ. โส กาลํ กตฺวา จาตุมฺมหาราชิกเทวโลเก นวุติวสฺสสตสหสฺสปฺปมาณํ
อายุํ คเหตฺวา นิพฺพตฺติ. ตสฺส ติคาวุตปฺปมาโณ สุวณฺณกฺขนฺธสทิโส อตฺตภาโว
อโหสิ. โส สกฏสฏฺฐิมตฺตํ ๑- อาภรณํ ปสาเธตฺวา นวกุมฺภมตฺเต คนฺเธ
วิลิมฺปิตฺวา ทิพฺพรตฺตวตฺถธโร รตฺตสุวณฺณกณฺณิกํ ปิลนฺธิตฺวา ปญฺจหิ กุณฺฑลเกหิ
ปิฏฺฐิยํ วตฺตมาเนหิ ปญฺจจุฬกทารกปริหาเรเนว วิจรติ. เตน ตํ "ปญฺจสิโข"เตฺวว
สญฺชานนฺติ.
      อภิกฺกนฺตาย รตฺติยาติ อภิกฺกนฺตาย ขีณาย รตฺติยา, เอกํ โกฏฺฐาสํ
อตีตายาติ อตฺโถ. อภิกฺกนฺตวณฺโณติ อติอิฏฺฐกนฺตมนาปวณฺโณ. ปกติยาปิ เหส
กนฺตวณฺโณ, อลงฺกริตฺวา อาคตตฺตา ปน อภิกฺกนฺตวณฺโณ อโหสิ. เกวลกปฺปนฺติ
อนวเสสํ สมนฺตโต. อนวเสสฏฺโฐ เอตฺถ เกวลสทฺโท, เกวปริปุณฺณนฺติ เอตฺถ
วิย. สมนฺตฏฺโฐ ๒- กปฺปสทฺโท, เกวลกปฺปํ เชตวนนฺติ อาทีสุ วิย. โอภาเสตฺวาติ
อาภาย ผริตฺวา, จนฺทิมา วิย สุริโย วิย จ เอโกภาสํ เอกปชฺโชตํ กริตฺวาติ
อตฺโถ.
                           เทวสภาวณฺณนา
      [๒๙๔] สุธมฺมายํ สภายนฺติ สุธมฺมาย นาม อิตฺถิยา รตนมตฺต-
กณฺณิกรุกฺขนิสฺสนฺเทน นิพฺพตฺตสภายํ. ตสฺสา กิร ผลิกมยา ภูมิ, มณิมยา
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม., อิ. สกฏสหสฺสมตฺตํ   ฉ.ม., อิ. สมนฺตโต อตฺโถ
อาณิโย, สุวณฺณมยา ถมฺภา, รชตมยา ถมฺภฆฏิกา จ สงฺฆาฏา จ, ปวาฬมยานิ
วาฬรูปานิ, สตฺตรตนมยา โคปานสิโย จ ปกฺขปาสกา จ มุขวฏฺฏิ จ, อินฺทนีลอิฏฺฐกาหิ
ฉทนํ, โสวณฺณมยํ ฉทนปิฏฺฐํ, รชตมยา ถูปิกา, อายามโต จ วิตฺถารโต
จ ตีณิ โยชนสตานิ, ปริกฺเขปโต นว โยชนสตานิ, อุพฺเพธโต ปญฺจ
โยชนสตานิ, เอวรูปายํ สุธมฺมายํ สภายํ.
      ธตรฏฺโฐติ อาทีสุ ธตรฏฺโฐ คนฺธพฺพราชา คนฺธพฺพเทวตานํ โกฏิสตสหสฺเสน
ปริวุโต โกฏิสตสหสฺสสุวณฺณมยานิ มหาผลกานิ ๑- จ สุวณฺณสตฺติโย จ คาหาเปตฺวา
ปุรตฺถิมาย ทิสาย ปจฺฉิมาภิมุโข ทฺวีสุ เทวโลเกสุ เทวตา ปุรโต กตฺวา นิสินฺโน.
      วิรุฬฺหโก กุมฺภณฺฑราชา กุมฺภณฺฑเทวตานํ โกฏิสตสหสฺเสน ปริวุโต
โกฏิสตสหสฺสรชตมยานิ มหาผลกานิ จ สุวณฺณสตฺติโย จ คาหาเปตฺวา ทกฺขิณาย
ทิสาย อุตฺตราภิมุโข ทฺวีสุ เทวโลเกสุ เทวตา ปุรโต กตฺวา นิสินฺโน.
      วิรูปกฺโข นาคราชา นาคานํ โกฏิสตสหสฺเสน ปริวุโต โกฏิสตสหสฺสมณิมยานิ
มหาผลกานิ จ สุวณฺณสตฺติโย จ คาหาเปตฺวา ปจฺฉิมาย ทิสาย ปุรตฺถาภิมุโข ๒-
ทฺวีสุ เทวโลเกสุ เทวตา ปุรโต กตฺวา นิสินฺโน.
      เวสฺสวโณ ยกฺขราชา ยกฺขานํ โกฏิสตสหสฺเสน ปริวุโต โกฏิสตสหสฺสปวาฬมยานิ
มหาผลกานิ จ สุวณฺณสตฺติโย จ คาหาเปตฺวา อุตฺตราย ทิสาย ทกฺขิณาภิมุโข
ทฺวีสุ เทวโลเกสุ เทวตา ปุรโต กตฺวา นิสินฺโนติ เวทิตพฺโพ.
      อถ ปจฺฉา อมฺหากํ อาสนํ โหตีติ เตสํ ปจฺฉโต อมฺหากํ นิสีทิตุํ โอกาโส
ปาปุณาติ. ตโต ปรํ ปวิสิตุํ วา ปสฺสิตุํ วา น ลภาม.
      สนฺนิปาตการณํ ปเนตฺถ ปุพฺเพ วุตฺตํ จตุพฺพิธเมว. เตสุ วสฺสูปนายิกสงฺคโห
วิตฺถาริโต. ยถา ปน วสฺสูปนายิกาย, เอวํ มหาปวารณายปิ ปุณฺณมีทิวเส
สนฺนิปติตฺวา "อชฺช กตฺถ คนฺตฺวา กสฺส สนฺติเก ปวาเรสฺสามา"ติ
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม., อิ. ผลกานิ. เอวมุปริปิ   ฉ.ม., อิ. ปุรตฺถิมาภิมุโข
มนฺเตนฺติ. ตตฺถ สกฺโก เทวานมินฺโท เยภุยฺเยนปิ ปิยงฺคุทีปมหาวิหารสฺมึเยว
ปวาเรติ. เสสา เทวตา ปาริจฺฉตฺตกาทีนิ ทิพฺพปุปฺผานิ เจว ทิพฺพจนฺทนจุณฺณานิ
จ คเหตฺวา อตฺตโน อตฺตโน มนาปฏฺฐานเมว คนฺตฺวา ปวาเรนฺติ. เอวํ
ปวารณาสงฺคหตฺถาย สนฺนิปตนฺติ.
      เทวโลเก ปน อาสาวตี นาม ลตา อตฺถิ. สา ปุปฺผิสฺสตีติ เทวา
วสฺสสหสฺสํ อุปฏฺฐานํ คจฺฉนฺติ. ปาริจฺฉตฺตเก ปุปฺผมาเน เอกวสฺสํ อุปฏฺฐานํ
คจฺฉนฺติ. เต ตสฺส ปณฺฑุปลาสาทิภาวโต ปฏฺฐาย อตฺตมนา โหนฺติ. ยถาห:-
      "ยสฺมึ ภิกฺขเว สมเย เทวานํ ตาวตึสานํ ปาริจฺฉตฺตโก โกวิฬาโร
`ปณฺฑุปลาโส โหติ, อตฺตมนา ภิกฺขเว เทวา ตาวตึสา ตสฺมึ สมเย โหนฺติ
`ปณฺฑุปลาโส ทานิ ปาริจฺฉตฺตโก โกวิฬาโร, น จิรสฺเสว ทานิ ฉินฺนปลาโส ๑-
ภวิสฺสตี'ติ. ยสฺมึ ภิกฺขเว สมเย เทวานํ ตาวตึสานํ ปาริจฺฉตฺตโก โกวิฬาโร
ฉินฺนปลาโส โหติ, ชาลกชาโต โหติ, ขารกชาโต โหติ, มกุลกชาโต ๒- โหติ,
โกรกชาโต ๓- โหติ. อตฺตมนา ภิกฺขเว เทวา ตาวตึสา ตสฺมึ สมเย โหนฺติ
`โกรกชาโต ทานิ ปาริจฺฉตฺตโก โกวิฬาโร น จิรสฺเสว สพฺพผาลิผุลฺโล ๔-
ภวิสฺสตี'ติ ๕-
      สพฺพผาลิผุลฺลสฺส โข ปน ภิกฺขเว ปาริจฺฉตฺตกสฺส โกวิฬารสฺส
สมนฺตา ปญฺญาส โยชนานิ อาภา ผุฏา ๖- โหติ, อนุวาตํ โยชนสตํ คนฺโธ
คจฺฉติ, อยมานุภาโว ปาริจฺฉตฺตกสฺส โกวิฬารสฺสา"ติ.
      ปุปฺผิเต ปาริจฺฉตฺตเก อาโรหณกิจฺจํ วา องฺกุสกํ คเหตฺวา นมนกิจฺจํ
วา ปุปฺผาหรณตฺถํ จงฺโกฏกกิจฺจํ วา นตฺถิ, กนฺตนกวาโต อุฏฺฐหิตฺวา ปุปฺผานิ
วณฺฏโต กนฺตติ, สมฺปฏิจฺฉนกวาโต สมฺปฏิจฺฉติ, ปเวสนกวาโต สุธมฺมาเทวสภํ
ปเวเสสิ. ๗- สมฺมชฺชนกวาโต ปุราณานิ ปุปฺผานิ นีหรติ, สนฺถรกวาโต
ปตฺตกณฺณิกเกสรานิ รเจนฺโต ๘- สนฺถรติ, มชฺฌฏฺฐาเน ธมฺมาสนํ โหติ.
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. ปนฺนปลาโส เอวมุปริปิ   ฉ.ม. กุฏุมลกชาโต, อิ. กุฏุปฺปลกชาโต
@ ม., อิ. โกกาสกชาโต. เอวมุปริปิ   ฉ.ม. สพฺพปาลิผุลฺโล
@ องฺ. สตฺตก ๒๓/๖๖/๑๑๘ ปาริจฺฉตฺตกสุตฺต (สยา)   ฉ.ม. อาภาย ผุฏํ
@ ฉ.ม., อิ. ปเวเสติ    ฉ.ม., อิ. นจฺจนฺโต
โยชนปฺปมาโณ รตนปลฺลงฺโก อุปริ ติโยชเนน เสตจฺฉตฺเตน ธารยมาเนน,
ตทนนฺตรํ สกฺกสฺส เทวรญฺโญ อาสนํ อตฺถริยติ. ตโต เตตฺตึสาย เทวปุตฺตานํ,
ตโต อญฺญาสํ ๑- มเหสกฺขมเหสกฺขานํ เทวปุตฺตานํ. ๑- อญฺญาสํ ๒- เทวตานํ ๒-
ปน ปุปฺผกณฺณิกาว อาสนํ โหติ.
      เทวา เทวสภํ ปวิสิตฺวา นิสีทนฺติ. ปุปฺผเรณูวฏฺฏิ ๓- อุคฺคนฺตฺวา
อุปริ กณฺณิกํ อาหจฺจ นิปตมานา เทวตานํ ติคาวุตปฺปมาณํ อตฺตภาวํ
ลาขารสปริกมฺมสชฺชิตํ วิย กโรติ. เตสํ สา กีฬา จตูหิ มาเสหิ ปริโยสานํ
คจฺฉติ. เอวํ ปาริจฺฉตฺตกกีฬานุภวนตฺถาย สนฺนิปตนฺติ.
       มาสสฺส ปน อฏฺฐ ทิวเส เทวโลเก มหาธมฺมสฺสวนํ โฆสติ. ๔-
ตตฺถ สุธมฺมาย เทวสภาย สนงฺกุมาโร วา มหาพฺรหฺมา, สกฺโก วา เทวานมินฺโท,
ธมฺมกถิกภิกฺขุ วา, อญฺญตโร วา ธมฺมกถิโก เทวปุตฺโต ธมฺมกถํ กเถติ. อฏฺฐมิยํ
ปกฺขสฺส จตุนฺนํ มหาราชานํ อมจฺจา, จาตุทฺทสิยํ ปุตฺตา, ปณฺณรเส สยํ
จตฺตาโร มหาราชาโน นิกฺขมิตฺวา สุวณฺณปฏํ จ ชาติหิงฺคุลกํ จ คณฺหิตฺวา
คามนิคมราชธานิโย อนุวิจรนฺติ. เต "อสุกา นาม อิตฺถี วา ปุริโส วา พุทฺธํ
สรณํ คโต, ธมฺมํ สรณํ คโต, สํฆํ สรณํ คโต, ปญฺจ สีลานิ รกฺขติ. มาสสฺส
อฏฺฐ อุโปสเถ กโรติ. มาตุอุปฏฺฐานํ ปูเรติ. ปิตุอุปฏฺฐานํ ปูเรติ. อสุกฏฺฐาเน
อุปฺปลหตฺถกสเตน ปุปฺผกุมฺเภน ปูชา กตา. ทีปสหสฺสํ อาโรปิตํ. อกาลธมฺมสฺสวนํ
การิตํ. ฉตฺตเวทิกา มุทฺธิเวทิกา กุจฺฉิเวทิกา สีหาสนํ สีหโสปาณํ การิตํ.
ตีณิ สุจริตานิ ปูเรติ. ทสกุสลกมฺมปเถ สมาทาย วตฺตตี"ติ สุวณฺณปเฏ
ชาติหิงฺคุลเกน ลิขิตฺวา อาหริตฺวา ปญฺจสิขสฺส หตฺเถ เทนฺติ. ปญฺจสิโข
มาตลิสฺส หตฺเถ เทติ. มาตลิสงฺคาหโก สกฺกสฺส เทวรญฺโญ เทติ.
      ยทา ปุญฺญกมฺมการกา พหู น โหนฺติ, โปตฺถโก ขุทฺทโก โหติ,
ตํ ทิสฺวาว เทวา "ปมตฺโต วต โภ มหาชโน วิหรติ, จตฺตาโร อปายา
@เชิงอรรถ: ๑-๑ ฉ.ม.,อิ. มเหสกฺขเทวตานํ  ๒-๒ ฉ.ม.,อิ. อญฺญตรเทวตานํ
@ ฉ.ม. ตโต ปุปฺเผหิ เรณุวฏฺฏิ   ฉ.ม. ฆสติ, อิ. สุสฺสติ   ฉ.ม.,อิ. ฏเวทิกาปุ
ปริปูริสฺสนฺติ, ฉ เทวโลกา ตุจฺฉา ภวิสฺสนฺตี"ติ อนตฺตมนา โหนฺติ. สเจ ปน
โปตฺถโก มหา โหติ, ตํ ทิสฺวาว เทวา "อปฺปมตฺโต วต โภ มหาชโน วิหรติ,
จตฺตาโร อปายา สุญฺญา ภวิสฺสนฺติ, ฉ เทวโลกา ปริปูริสฺสนฺติ, พุทฺธสาสเน
ปุญฺญานิ กริตฺวา อาคเต มหาปุญฺเญ ปุรกฺขิตฺวา นกฺขตฺตํ กีฬิตุํ ลภิสฺสามา"ติ
อตฺตมนา โหนฺติ. ตํ โปตฺถกํ คเหตฺวา สกฺโก เทวราชา วาเจติ. ตสฺส
ปกตินิยาเมน กเถนฺตสฺส สทฺโท ทฺวาทส โยชนานิ คจฺฉติ. ๑- อุจฺเจน สเรน
กเถนฺตสฺส จ สกลํ ทสโยชนสหสฺสํ เทวนครํ ฉาเทตฺวา ติฏฺฐติ. เอวํ
ธมฺมสฺสวนตฺถาย สนฺนิปตนฺติ. อิธ ปน ปวารณาสงฺคหตฺถาย สนฺนิปติตาติ
เวทิตพฺพา.
      [๒๙๕] ตถาคตํ นมสฺสนฺตาติ นวหิ การเณหิ ตถาคตํ นมสฺสมานา.
ธมฺมสฺส จ สุธมฺมตนฺติ สฺวากฺขาตาทิเภทํ ธมฺมสฺส สุธมฺมตํ อุชุปฏิปนฺนตาทิเภทํ
สํฆสฺส จ สุปฏิปตฺตินฺติ อตฺโถ.
                        อฏฐยถาภุจฺจวณฺณวณฺณนา
      [๒๙๖] ยถาภุจฺเจติ ยถาภูเต ยถาสภาเว. วณฺเณติ คุเณ. ปยิรุทาหาสีติ
กเถสิ. พหุชนหิตาย ปฏิปนฺโนติ กถํ ปฏิปนฺโนติ? ทีปงฺกรปาทมูเล อฏฺฐ
ธมฺเม สโมธาเนตฺวา พุทฺธตฺถาย อภินีหรมาโนปิ พหุชนหิตาย ปฏิปนฺโน
นาม โหติ.
      ทานปารมี สีลปารมี เนกฺขมฺมปารมี ปญฺญาปารมี วิริยปารมี ขนฺติปารมี
สจฺจปารมี อธิฏฺฐานปารมี เมตฺตาปารมี อุเปกฺขาปารมีติ กปฺปสตสหสฺสาธิกานิ
จตฺตาริ อสงฺเขยฺยานิ อิมา ทส ปารมิโย ปูเรนฺโตปิ พหุชนหิตาย ปฏิปนฺโน.
      ขนฺติวาทิตาปสกาเล จูฬธมฺมปาลกุมารกาเล ฉทฺทนฺตนาคราชกาเล
ภูริทตฺตจมฺเปยฺยสงฺขปาลนาคราชกาเล มหากปิกาเล จ ตาทิสานิ ทุกฺกรานิ
กโรนฺโตปิ พหุชนหิตาย ปฏิปนฺโน. เวสฺสนฺตรตฺตภาเว ฐตฺวา สตฺตสตกมหาทานํ ๒-
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม., อิ. คณฺหาติ   ม. สตฺตสตฺตกมหาทานํ
ทตฺวา สตฺตสุ ฐาเนสุ ปฐวึ กมฺเปตฺวา ปารมีกูฏํ คณฺหนฺโตปิ พหุชนหิตาย
ปฏิปนฺโน, ตโต อนนฺตเร อตฺตภาเว ตุสิตปุเร ยาวตายุกํ ติฏฐนฺโตปิ
พหุชนหิตาย ปฏิปนฺโน.
      ตตฺถ ปญฺจ ปุพฺพนิมิตฺตานิ ทิสฺวา ทสสหสฺสจกฺกวาฬเทวตาหิ
ยาจิโต ปญฺจ มหาวิโลกนานิ วิโลเกตฺวา เทวานํ สงฺคหตฺถาย ปฏิญฺญํ ทตฺวา
ตุสิตปุรา จวิตฺวา มาตุ กุจฺฉิยํ ปฏิสนฺธึ คณฺหนฺโตปิ พหุชนหิตาย ปฏิปนฺโน.
      ทส มาเส มาตุ กุจฺฉิยํ วสิตฺวา ลุมฺพินีวเน มาตุ กุจฺฉิโต
นิกฺขมนฺโตปิ, เอกูนตึส วสฺสานิ อคารํ อชฺฌาวสิตฺวา มหาภินิกฺขมนํ นิกฺขมิตฺวา
อโนมานทีตีเร ปพฺพชนฺโตปิ, ฉ ๑- วสฺสานิ มหาปธาเนน ๑- อตฺตานํ กิลเมตฺวา
โพธิปลฺลงฺกํ อารุยฺห สพฺพญฺญุตญาณํ ปฏิวิชฺฌนฺโตปิ, สตฺตสตฺตาหํ โพธิมณฺเฑ
ยาเปนฺโตปิ, อิสิปตนํ อาคมฺม อนุตฺตรํ ธมฺมจกฺกํ ปวตฺเตนฺโตปิ, ยมกปาฏิหาริยํ
กโรนฺโตปิ, เทโวโรหณํ โอโรหนฺโตปิ, พุทฺโธ หุตฺวา ปญฺจจตฺตาลีสวสฺสานิ
ติฏฺฐนฺโตปิ, อายุสงฺขารํ โอสฺสชฺเชนฺโตปิ, ๒- ยมกสาลานํ อนฺตเร อนุปาทิเสสาย
นิพฺพานธาตุยา ปรินิพฺพายนฺโตปิ พหุชนหิตาย ปฏิปนฺโน. ยาวสฺส สาสปมตฺตาปิ
ธาตุโย ธรนฺติ, ตาว พหุชนหิตาย ปฏิปนฺโนติ เวทิตพฺโพ เสสปทานิ เอตสฺเสว
เววจนานิ, ตตฺถ ปจฺฉิมํ ปจฺฉิมํ ปุริมสฺส ปุริมสฺส อตฺโถ.
      เนว อตีตํเส สมนุปสฺสาม. น ปเนตรหีติ อตีเตปิ พุทฺธโต อญฺญํ
น สมนุปสฺสาม, อนาคเตปิ น สมนุปสฺสาม, เอตรหิ ปน อญฺญสฺส สตฺถุโน
อภาวโตเยว อญฺญตฺร เตน ภควตา น สมนุปสฺสามาติ อยเมตฺถ อตฺโถ.
อฏฺฐกถายํปิ หิ "อตีตานาคตา พุทฺธา อมฺหากํ สตฺถารา สทิสาเยว, กึ สกฺโก
กเถตี"ติ วิจาเรตฺวา "เอตรหิ พหุชนหิตาย ปฏิปนฺโน สตฺถา อมฺหากํ สตฺถารํ
มุญฺจิตฺวา อญฺโญ โกจิ นตฺถิ, ตสฺมา น ปสฺสามาติ กเถตี"ติ วุตฺตํ. ยถา จ
เอตฺถ, เอวํ อิโต ปเรสุปิ ปเทสุ อยมตฺโถ เวทิตพฺโพ. สฺวากฺขาตาทีนิ ๓- จ
อิทํ กุสลนฺติ ๓- อาทีนิ จ ๓- วุตฺตตฺถาเนว.
@เชิงอรรถ: ๑-๑ ฉ.ม. ฉพฺพสฺสานิ ปธาเนน   ฉ.ม., อิ. โอสฺสชนฺโตปิ
@๓-๓ ฉ.ม., อิ. สฺวากฺขาตาทีนิ จ กุสลาทีนิ จ
      คงฺโคทกํ ยมุโนทเกนาติ คงฺคายมุนานํ สมาคมฏฺฐาเน อุทกํ
วณฺเณนปิ คนฺเธนปิ รเสนปิ สํสนฺทติ สเมติ, มชฺเฌ ภินฺนสุวณฺณํ วิย
เอกสทิสเมว โหติ, น มหาสมุทฺทอุทเกน สํสฏฺฐกาเล วิย วิสทิสํ ปริสุทฺธสฺส
นิพฺพานสฺส ปฏิปทาปิ ปริสุทฺธาว. น หิ ทหรกาเล เวชฺชกมฺมาทีนิ ๑- กตฺวา
อโคจเร จริตฺวา มหลฺลกกาเล นิพฺพานํ ทฏฺฐุํ สกฺกา, นิพฺพานคามินี ปน
ปฏิปทา ปริสุทฺธาว วฏฺฏติ อากาสูปมา. ยถา หิ อากาสมฺปิ อลคฺคํ ปริสุทฺธํ
จนฺทิมสุริยานํ อากาเส อิจฺฉิติจฺฉิตฏฺฐานํ คจฺฉนฺตานํ วิย นิพฺพานํ คจฺฉนฺตสฺส
ภิกฺขุโน ปฏิปทาปิ กุเล วา คเณ วา อลคฺคา อพทฺธา อากาสูปมา วฏฺฏติ.
สา ปเนสา ตาทิสาว ภควตา ปญฺญตฺตา กถิตา เทสิตา. เตน วุตฺตํ "สํสนฺทติ
นิพฺพานญฺจ ปฏิปทา จา"ติ.
      ปฏิปนฺนานนฺติ ๒- ปฏิปทาย ฐิตานํ. วุสิตวตนฺติ วุฏฺฐวาสานํ. เอเตสํ
ลทฺธสหาโยติ เอเตสํ ตตฺถ ตตฺถ สห อยนโต สหาโย. "อทุติโย อสหาโย
อปฺปฏิสโม"ติ อิทํ ปนสฺส อสทิสฏฺเฐน วุตฺตํ. อปนุชฺชาติ เตสํ มชฺเฌปิ
ผลสมาปตฺติยา วิหรนฺโตปิ จิตฺเตน เต อปนุชฺช, อปนุชฺเชน ๓- เอการามตํ
อนุยุตฺโต วิหรตีติ อตฺโถ.
      อภินิปฺผนฺโน ๔- โข ปน ตสฺส ภควโต ลาโภติ ตสฺส ภควโต มหาลาโภ
อุปฺปนฺโน. กทา ปฏฺฐาย อุปฺปนฺโน? อภิสมฺโพธึ ปตฺวา สตฺตสตฺตาหํ อติกฺกมิตฺวา
อิสิปตเน ธมฺมจกฺกํ ปวตฺเตตฺวา อนุกฺกเมน เทวมนุสฺสทมนํ กโรนฺตสฺส ตโย ชฏิเล
ปพฺพาเชตฺวา ราชคหํ คตสฺส พิมฺพิสารทมนโต ปฏฺฐาย อุปฺปนฺโน. ยํ สนฺธาย วุตฺตํ
"เตน โข ปน สมเยน ภควา สกฺกโต โหติ ครุกโต มานิโต ปูชิโต อปจิโต ลาภี
จีวรปิณฺฑปาตเสนาสนคิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขารานนฺ"ติ. ๕- สตสหสฺสกปฺปาธิเกสุ
จตูสุ อสงฺเขยฺเยสุ อุสฺสนฺนปุญฺญนิสฺสนฺเทน สมุปฺปนฺโน ลาภสกฺกาโร มโหโฆ
วิย อชฺโฌตฺถรมาโน อาคจฺฉติ.
      เอกสฺมึ กิร สมเย ราชคเห สาวตฺถิยํ สาเกเต โกสมฺพิยํ พาราณสิยํ
ภควโต ปฏิปาฏิภตฺตํ นาม อุปฺปนฺนํ, ตตฺเถโก "อหํ สตํ วิสชฺเชตฺวา ทานํ
@เชิงอรรถ:  อิ. วชฺชกมฺมาทีนิ      ก. ปฏิปทานนฺติ   ฉ.ม., อิ. อปนุชฺเชว
@ อิ. อภินิปฺปนฺโน   สํ นิ. ๑๖/๗๐/๑๑๖ สุสิมปริพฺพาชกสุตฺต
ทสฺสามี"ติ ปณฺณํ ลิขิตฺวา วิหารทฺวาเร พนฺธิ. อญฺโญ อหํ เหฺว สตานิ.
อญฺโญ อหํ ปญฺจ สตานิ. อญฺโญ อหํ สหสฺสํ. อญฺโญ อหํ เหฺว สหสฺสานิ.
อญฺโญ อหํ ปญฺจ. ทส. วีสติ. ปญฺญาสํ. อญฺโญ อหํ สตสหสฺสํ. อญฺโญ อหํ
เทฺว สตสหสฺสานิ วิสชฺเชตฺวา ทานํ ทสฺสามีติ ปญฺณํ ลิขิตฺวา วิหารทฺวาเร
พนฺธิ. ชนปทจาริกํ จรนฺตํปิ โอกาสํ ลภิตฺวา "ทานํ ทสฺสามี"ติ สกฏานิ
ปูเรตฺวา มหาชโน อนุพนฺธิเยว. ยถาห "เตน โข ปน สมเยน ชานปทา
มนุสฺสา พหุํ โลณมฺปิ เตลมฺปิ ตณฺฑุลมฺปิ ขาทนียมฺปิ สกเฏสุ อาโรเปตฺวา
พุทฺธปฺปมุขสฺส ภิกฺขุสํฆสฺส ปิฏฺฐิโต ปิฏฺฐิโต อนุพนฺธา โหนฺติ `ยทา ๑-
ปฏิปาฏึ ลภิสฺสาม, ตทา ๑- ภตฺตํ กริสฺสามา"ติ ๒- เอวํ อญฺญานิปิ ขนฺธเก จ
วินเย จ พหูนิ วตฺถูนิ เวทิตพฺพานิ. อสทิสทาเน ปเนส ลาโภ มตฺถกํ ปตฺโต.
     เอกสฺมึ กิร สมเย ภควติ ชนปทจาริกํ จริตฺวา เชตวนํ สมฺปตฺเต
ราชา นิมนฺเตตฺวา ทานํ อทาสิ. ทุติยทิวเส นาครา อทํสุ. ปุน เตสํ ทานโต
อติเรกํ ราชา, ตสฺส ทานโต อติเรกํ นาคราติ เอวํ พหูสุ ทิวเสสุ คเตสุ
ราชา จินฺเตสิ "อิเม นาครา ทิวเส ทิวเส อติเรกตรํ กโรนฺติ, ปฐวิสฺสโร
ปน ราชา นาคเรหิ ทาเนน ๓- ชิโตติ ๓- ครหา ภวิสฺสตี"ติ. อถสฺส มลฺลิกา
อุปายํ อาจิกฺขิ.
      โส ราชงฺคเณ สาลกลฺยาณิปทเรหิ มณฺฑปํ กาเรตฺวา ตํ นีลุปฺปเลหิ ฉาเทตฺวา
ปญฺจ อาสนสตานิ ปญฺญาเปตฺวา ปญฺจ หตฺถิสตานิ อาสนานํ ปจฺฉาภาเค ฐเปตฺวา
เอเกเกน หตฺถินา เอเกกสส ภิกฺขุโน เสตจฺฉตฺตํ ธาราเปสิ. ทฺวินฺนํ ทวินฺนํ
อาสนานํ อนฺตเร สพฺพาลงฺการปฏิมณฺฑิตา เอเกกา ขตฺติยธีตา จตุชฺชาติกคนฺธํ ๔-
ปึสติ. ๔- อปรา ๕- ขตฺติยธีตา ๕- นิฏฺฐิตํ นิฏฺฐิตํ มชฺฌฏฺฐาเน คนฺธมฺพเณ
ปกฺขิปติ, ตํ อปรา ขตฺติยธีตา นีลุปฺปลหตฺถเกน สมฺปริวฏฺเฏติ. เอวํ เอเกกสฺส
ภิกฺขุโน ติสฺโส ติสฺโส ขตฺติยธีตโร ปริวารา, อปรา สพฺพาลงฺการปฏิมณฺฑิตา อิตฺถี
ตาลปณฺณํ คเหตฺวา วีชติ, ๖- อญฺญา ธมฺมกรกํ คเหตฺวา
@เชิงอรรถ: ๑-๑ ฉ.ม.,อิ. ยตฺถ.....ตตฺถ   วินย. ๕/๒๘๒/๕๓ เภสชฺชกฺขนฺธก
@๓-๓ ฉ.ม.,อิ. ทาเน ปราชิโตติ  ๔-๔ ฉ.ม. จตุชฺชาติยคนฺธํ ปิสติ. อิ.
@    จตุชฺชาติคนฺธํ ปึสติ  ๕-๕ ฉ.ม.,อิ. อิเม ปาฐา น ทิสฺสนฺติ   ฉ.ม. พีชติ
อุทกํ ปริสสาเวติ, อญฺญา ปตฺตโต อุทกํ อาหรติ. ๑- ภควโต จตฺตาริ อนคฺฆานิ
อเหสุํ. ปาทกฐลิกา อาธารโก อปสฺเสนผลกํ ฉตฺตปาทมณีติ อิมานิ จตฺตาริ
อนคฺฆานิ อเหสุํ. สํฆนวกสฺส เทยฺยธมฺโม สตสหสฺสํ อคฺฆติ. ตสฺมึ จ ทาเน
องฺคุลิมาลตฺเถโร สํฆนวโก อโหสิ. ตสฺส อาสนสมีเป อานีโต อานีโต หตฺถี ตํ
อุปคนฺตุํ นาสกฺขิ. ตโต รญฺโญ อาโรเจสุํ. ราชา ๒- "อญฺญํ หตฺถึ อาเนถา"ติ
อาห. อานีโต อานีโต น สกฺโกติเยว. ๒- ราชา "อญฺโญ หตฺถี นตฺถี"ติ. ทุฏฺฐหตฺถี
ปน อตฺถิ, อาเนตุํ น สกฺกาติ. ราชา ๓- ตถาคตํ ปุจฺฉิ "โก ภนฺเต สํฆนวโก"ติ.
องฺคุลิมาโล มหาราชาติ. ๓- เตน หิ ตํ ทุฏฺฐหตฺถึ อาเนตฺวา ฐเปตุ มหาราชาติ.
ทุฏฺฐหตฺถึ ๔- มณฺฑยิตฺวา อานยึสุ. โส เถรสฺส เตเชน นาสาวาตสญฺจรณมตฺตํปิ กาตุํ
นาสกฺขิ. เอวํ นิรนฺตรํ สตฺต ทิวสานิ ทานํ ทียิตฺถ. สตฺตเม ทิวเส ราชา ทสพลํ
วนฺทิตฺวา "ภควา มยฺหํ ธมฺมํ เทเสถา"ติ อาห.
      ตสฺสญฺจ ปริสติ กาโฬ จ ชุโณฺห จาติ เทฺว อมจฺจา โหนฺติ.
กาโฬ จินฺเตสิ "นสฺสติ ราชกุลสฺส สนฺตกํ, กึ นาเมเต เอตฺตกา ชนา กริสฺสนฺติ,
ภุญฺชิตฺวา วิหารํ คนฺตฺวา นิทฺทายิสฺสนฺเตว, อิทํ ปน เอโก ราชปุริโส ลภิตฺวา
กึ นาม น กเรยฺย, อโห นสฺสติ รญฺโญ สนฺตกนฺ"ติ. ชุโณฺห จินฺเตสิ "มหนฺตํ อิทํ
ราชตฺตนํ นาม, โก อญฺโญ อิทํ กาตุํ สกฺขิสฺสติ. กึ ราชา นาม โส, โย ราชตฺตเน
ฐิโตปิ เอวรูปํ ทานํ ทาตุํ น สกฺโกตี"ติ. ภควา ปริสาย อชฺฌาสยํ โอโลเกนฺโต
เตสํ ทฺวินฺนํ อชฺฌาสยํ วิทิตฺวา "สเจ อชฺช ชุณฺหสฺส อชฺฌาสเยน ธมฺมํ เทเสมิ, ๕-
กาฬสฺส มุทฺธา สตฺตธา ผลิสฺสติ. มยา โข ปน สตฺตานุทยตาย ปารมิโย ปูริตา.
ชุโณฺห อญฺญสฺมึปิ ทิวเส มยิ ธมฺมํ กเถนฺเต ๕- มคฺคผลํ ปฏิวิชฺฌิสฺสติ,
อิทานิ ปน กาฬํ โอโลเกสฺสามี"ติ รญฺโญ จตุปฺปทิกเมว คาถํ อภาสิ:-
@เชิงอรรถ:  ฉม., อิ. หรติ  ๒-๒ ฉ.ม., อิ. อิเม ปาฐา น ทิสฺสนฺติ
@๓-๓ ฉ.ม., อิ. สมฺมาสมฺพุทฺโธ สํฆนวโก กตโร มหาราชาติ. องฺคุลิมารตฺเถโร ภควาติ.
@ ฉ.ม., อิ. หตฺถึ   ฉ.ม., อิ. ธมฺมกถํ กเถมิ
              น เว กทริยา เทวโลกํ วชนฺติ
              พาลา หเว นปฺปสํสนฺติ ทานํ
              ธีโร จ ทานํ อนุโมทมาโน
              เตเนว โส โหติ สุขี ปรตฺถาติ. ๑-
      ราชา อนตฺตมโน หุตฺวา "มยา มหาทานํ ทินฺนํ, สตฺถา จ เม
มนฺทเมว ธมฺมํ กเถติ, ๒- นาสกฺขึ มญฺเญ ทสพลสฺส จิตฺตํ คเหตุนฺ"ติ. โส
ภุตฺตปาตราโส วิหารํ คนฺตฺวา ภควนฺตํ วนฺทิตฺวา ปุจฺฉิ "มยา ภนฺเต มหนฺตํ
ทานํ ทินฺนํ, อนุโมทนา จ เม น มหตี กตา, โก นุ โข เม ภนฺเต
โทโส"ติ. นตฺถิ มหาราช ตว โทโส, ปริสา ปน อปริสุทฺธา, ตสฺมา ธมฺมํ
น เทเสมีติ. ๓- กสฺมา ปน ภควา ปริสา น ปริสุทฺธาติ. ๔- สตฺถา ทฺวินฺนํ
อมจฺจานํ ปริวิตกฺกํ อาโรเจสิ. ราชา กาฬํ ปุจฺฉิ "เอวํ ตาต กาฬา"ติ. เอวํ
มหาราชาติ. มยิ มม สนฺตกํ ททมาเน ตว กตรํ ฐานํ รุชฺชติ, ๕- น ตํ สกฺโกมิ
ปสฺสิตุํ, ปพฺพาเชถ นํ มม รฏฺฐโตติ อาห. ตโต ชุณฺหํ ปกฺโกสาเปตฺวา ปุจฺฉิ
"เอวํ กิร ตาต จินฺเตสี"ติ. อาม มหาราชาติ. ตว จิตฺตานุรูปเมว โหตูติ
ตสฺมึเยว มณฺฑเป เอวํ ปญฺญตฺเตสุเยว อาสเนสุ ปญฺจ ภิกฺขุสตานิ นิสีทาเปตฺวา
ตาเยว ขตฺติยธีตโร ปริวาราเปตฺวา ราชเคหโต ธนํ คเหตฺวา มยา
ทินฺนสทิสเมว สตฺต ทิวสานิ ทานํ เทหีติ โส ตถา อทาสิ. ทตฺวา สตฺตเม
ทิวเส "ธมฺมํ เม ภควา เทเสถา"ติ อาห.
      สตฺถา ทฺวินฺนํปิ ทานานํ อนุโมทนํ เอกโต กตฺวา เทฺว มหานทิโย
เอโกฆปุณฺณา กุรุมาโน วิย มหาธมฺมเทสนํ เทเสสิ. เทสนาปริโนสาเน ชุโณฺห
โสตาปนฺโน อโหสิ. ราชา ปสีทิตฺวา ทสพลสฺส ปาวายวตฺถํ ๖- นาม อทาสิ.
เอวํ อภินิปฺผนฺโน โข ปน ตสฺส ภควโต ลาโภติ เวทิตพฺโพ.
      อภินิปฺผนฺโน สิโลโกติ วณฺณคุณกิตฺตนํ. โสปิ ภควโต ธมฺมจกฺกปฺปวตฺตนโต
ปฏฺฐาย อภินิปฺผนฺโน. ตโต ปฏฺฐาย หิ ภควโต ขตฺติยาปิ วณฺณํ กเถนฺติ.
พฺราหฺมณาปิ คหปตโยปิ นาคา สุปณฺณา คนฺธพฺพา เทวตา
@เชิงอรรถ:  ขุ. ธ. ๒๕/๑๗๗/๔๘ อสทิสทานวตฺถุ   ฉ.ม., อิ. กเถสิ   ฉ.ม., อิ. เทเสสินฺติ
@ ฉ.ม., อิ. สุทฺธาติ   ม. ทุสฺสติ   ฉ.ม., อิ.พาหิรวตฺถุํ
พฺรหฺมาโนปิ กิตฺตึ วตฺวา "อิติปิ โส ภควา"ติ อาทินา. อญฺญติตฺถิยาปิ
วรโรชสฺส สหสฺสํ ทตฺวา สมณสฺส โคตมสฺส อวณฺณํ กเถหีติ อุยฺโยเชสุํ. โส สหสฺสํ
คเหตฺวา ทสพลํ ปาทตลโต ปฏฺฐาย ยาว เกสคฺคา ๑- อวโลกยมาโน ลิกฺขามตฺตํปิ
วชฺชํ อทิสฺวา "วิปฺปกิณฺณทฺวตฺตึสมหาปุริสลกฺขเณ อสีติอนุพฺยญฺชนวิภูสิเต
พฺยามปฺปภาปริกฺขิตฺเต สุผุลฺลิตปาริจฺฉตฺตก ตารกคณสมุชฺชลิตอนฺต-
ลิกฺขวิจิตฺตกุสุมสสฺสิรีกนนฺทวนสทิเส เอวํ ๒- อนวชฺเช อตฺตภาเว อวณฺณํ
วทนฺตสฺส มุขํปิ วิปริวตฺเตยฺย, มุทฺธาปิ สตฺตธา ผเลยฺย, อวณฺณํ วตฺตุํ อุปาโย
นตฺถิ, วณฺณเมว วทิสฺสามี"ติ ปาทตลโต ปฏฺฐาย ยาว เกสคฺคา อติเรกปทสหสฺเสน
วณฺณเมว กเถสิ. ยมกปาฏิหาริเย ปเนส วณฺโณ นาม มตฺถกํ ปตฺโต. เอวํ
อภินิปฺผนฺโน สิโลโกติ.
      ยาว มญฺเญ ขตฺติยาติ ขตฺติยา พฺราหฺมณา เวสฺสา สุทฺทา นาคา
สุปณฺณา ยกฺขา อสุรา เทวา พฺรหฺมโนติ สพฺเพปิ ๓- สมฺปิยายมานรูปา
หฏฺฐตุฏฺฐา วิหรนฺติ.
      วิคตมโท โข ปนาติ เอตฺตกา มํ ชนา สมฺปิยายมานรูปา วิหรนฺตีติ
น มทปฺปมตฺโต หุตฺวา ทวาทิวเสน อาหารํ อาหาเรติ, อญฺญทตฺถุํ ๔- วิคตมโท
โข ปน โส ภควา อาหารํ อาหาเรติ.
      ยถาวาทีติ ยํ วาจาย วทติ, ตทนฺวยเมวสฺส กายกมฺมํ โหติ. ยํ จ
กาเยน กโรติ, ตทนฺวยเมวสฺส วจีกมฺมํ โหติ. กาโย วาจํ, วาจา วา กายํ
นาติกฺกมติ, วาจา กาเยน, กาโย จ วาจาย สเมติ. ยถา ๕-
              วาเมน สูกโร โหติ      ทกฺขิเณน อชามิโค
              สเรน เอฬโก ๖- โหติ   วิสาเณน ชรคฺคโวติ
      อยํ สูกรยกฺโข สูกเร ทิสฺวา สูกรสทิสํ วามปสฺสํ ทสฺเสตฺวา เต
คเหตฺวา ขาทติ, อชมิเค ทิสฺวา ตํสทิสํ ทกฺขิณปสฺสํ ทสฺเสตฺวา เต คเหตฺวา
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม.,อิ. เกสนฺตา เอวมุปริปิ   ฉ.ม.,อิ. อยํ สทฺโท น ทิสฺสติ
@ ฉ.ม.,อิ. สพฺเพว   ฉ.ม.,อิ. อญฺญทตฺถุ   ฉ.ม. ยถา จ, อิ. ยถาห
@ ฉ.ม.,อิ. เนลโก. เอวมุปริปิ
ขาทติ, เอฬกวจฺฉเก ทิสฺวา วจฺฉกรวํ วิรวนฺโต ๑- เต คเหตฺวา ขาทติ, โคเณ
ทิสฺวา เตสํ วิสาณสทิสานิ วิสาณานิ มาเปตฺวา, เต ทูรโตว "โคโณ วิย
ทิสฺสตี"ติ เอวํ อุปคเต คเหตฺวา ขาทติ. ยถา จ ธมฺมิกวายสชาตเก สกุเณหิ
ปุฏฺโฐ วายโส "อหํ วาตภกฺโข, วาตภกฺขตาย มุขํ วิวริตฺวา ปาณมรณมทฺทนภเยน ๒-
เอเกเนว ปาเทน ฐิโต, ตสฺมา ตุเมฺหปิ:-
              ธมฺมํ จรถ ภทฺทํ โว   ธมฺมํ จรถ ญาตโย
              ธมฺมจารี สุขํ เสติ    อสฺมึ โลเก ปรมฺหิ จาติ.
          สกุเณ วิสฺสาสํ อาปาเทสิ, ๓- ตโต
              ภทฺทโก วตายํ ปกฺขี   ทิโช ปรมธมฺมิโก
              เอกปาเทน ติฏฺฐนฺโต  ธมฺโม ธมฺโมติ ภาสตีติ.
      เอวํ วิสฺสาสมาคเต สกุเณ ขาทติ, ๔- เตน เตสํ วาจา กาเยน, กาโย
จ วาจาย น สเมติ, น เอวํ ภควโต. ภควโต ปน วาจา กาเยน, กาโย จ
วาจาย สเมติ เยวาติ ทสฺเสติ.
      ติณฺณา ตริตา วิจิกิจฺฉา อสฺสาติ ติณฺณวิจิกิจฺโฉ. "กถมิทํ
กถมิทนฺ"ติ เอวรูปา วิคตา กถํกถา อสฺสาติ วิคตกถํกโถ. ยถา หิ มหาชโน
"อยํ รุกฺโข กึ รุกฺโข นาม, อยํ คาโม, อยํ ชนปโท, อิทํ รฏฺฐํ กึ รฏฺฐํ
นาม, กสฺมา นุโข อยํ รุกฺโข อุชุกฺขนฺโธ, อยํ วงฺกกฺขนฺโธ, กสฺมา กณฺฏโก
โกจิ อุชุโก โหติ, โกจิ วงฺโก, ปุปฺผํ กิญฺจิ สุคนฺธํ, กิญฺจิ ทุคฺคนฺธํ, ผลํ
กิญฺจิ มธุรํ, กิญฺจิ อมธุรนฺ"ติ สกงฺโขว โหติ, น เอวํ สตฺถา. สตฺถา หิ
"อิเมสํ นาม ธาตูนํ อุสฺสนฺนตฺตา ๕- อิทํ เอวํ โหตี"ติ วิคตกถํกโถว. ยถา จ
ปฐมชฌานาทิลาภีนํ ทุติยชฺฌานาทีสุ กงฺขา โหติ. ปจฺเจกพุทฺธานํปิ หิ
สพฺพญฺญุตญาเณน ๖- ยาถาวสนฺนิฏฺฐานาภาวโต โวหารวเสน กงฺขา นาม โหติเยว,
น เอวํ พุทฺธสฺส. โส หิ ภควา สพฺพตฺถ วิคตกถํกโถติ ทสฺเสติ.
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม.,อิ. รวนฺโต   ฉ.ม.,อิ. ปาณกานญฺจ มรณภเยน   ฉ.ม.,อิ. อุปฺปาเทสิ
@ ฉ.ม.,อิ. ขาทิตฺถ   ฉ.ม.,อิ. อุสฺสนฺนุสฺสนฺนตฺตา   ฉ.ม.,อิ. สพฺพญฺญุตญาเณ
      ปริโยสิตสงฺกปฺโปติ ยถา เกจิ สีลมตฺเตน, เกจิ วิปสฺสนามตฺเตน,
เกจิ ปฐมชฺฌาเนน ฯเปฯ เกจิ เนวสญฺญานาสญฺญายตนสมาปตฺติยา, เกจิ
โสตาปนฺนภาวมตฺเตน ฯเปฯ เกจิ อรหตฺตมคฺเคน, เกจิ สาวกปารมีญาเณน, เกจิ
ปจฺเจกโพธิญาเณน ปริโยสิตสงฺกปฺปา ปริปุณฺณมโนรถา โหนฺติ, น เอวํ มม
สตฺถา. มม ปน สตฺถา สพฺพญฺญุตญาเณน ปริโยสิตสงฺกปฺโปติ ทสฺเสติ.
      อชฺฌาสยํ อาทิพฺรหฺมจริยนฺติ กรณฏฺเฐ ปจฺจตฺตวจนํ, อธิกาสเยน
อุตฺตมนิสฺสยภูเตน อาทิพฺรหฺมจริเยน โปราณพฺรหฺมจริยภูเตน จ อริยมคฺเคน
ติณฺณวิจิกิจฺโฉ วิคตกถํกโถ ปริโยสิตสงฺกปฺโปติ อตฺโถ. "ปุพฺเพ อนนุสฺสุเตสุ
ธมฺเมสุ สามํ สจฺจานิ อภิสมฺพุชฺฌิ, ตตฺถ จ สพฺพญฺญุตํ ปตฺโต, พเลสุ จ
วสีภาวนฺ"ติปิ วจนโต ปริโยสิตสงฺกปฺปตาปิ ภควโต อริยมคฺเคเนว นิปฺผนฺนาติ.
      [๒๙๗] ยถริว ภควาติ ยถา ภควา เอว, ๑- เอกสฺมึ ชมฺพูทีปตเล
จตูสุ ทิสาสุ จาริกํ จรมานา อโห วต จตฺตาโร ชินา ธมฺมํ เทเสยฺยุนฺติ
ปจฺจาสึสมานา ๒- วทนฺติ. อถาปเร ตีสุ มณฺฑเลสุ เอกโต วิจรณภาวํ อากงฺขมานา
ตโย สมฺมาสมฺพุทฺธาติ อาหํสุ. อปเร "ทสปารมิโย นาม ปูเรตฺวา จตุนฺนํ
ติณฺณํ วา อุปฺปตฺติ ทุลฺลภา, สเจ ปน เอโก นิพทฺธวาสํ วสนฺโต ธมฺมํ
เทเสยฺย, เอโก จาริกํ จรนฺโต. เอวํปิ ชมฺพูทีโป โสเภยฺย เจว, พหุญฺจ
หิตสุขมธิคจฺเฉยฺยา"ติ จินฺตยนฺตา ๓- อโห วต มาริสาติ อาหํสุ.
      [๒๙๘] อฏฺฐานํ โข ปเนตํ มาริสา อนวกาโส, ยนฺติ ๔- เอตฺถ ฐานํ
อวกาโสติ อุภยเมตํ การณาธิวจนเมว. การณํ หิ ติฏฺฐติ เอตฺถ ตทายตฺตวุตฺติตาย
ผลนฺติ ฐานํ. โอกาโส วิย จสฺส ตํ เตน วินา อญฺญตฺถ อภาวโตติ อวกาโส.
ยนฺติ กรณฏฺเฐ ปจฺจตฺตวจนํ. ๕- อิทํ วุตฺตํ โหติ "เยน การเณน เอกิสฺสา
โลกธาตุยา เทฺว พุทฺธา เอกโต อุปฺปชฺเชยฺยุํ, ตํ การณํ นตฺถี"ติ เอตฺถ จ
        "ยาวตา จนฺทิมสุริยา ปริหรนฺติ    ทิสา ภนฺติ วิโรจนา
          ตาว สหสฺสธา โลโก          เอตฺถ เต วตฺตตี วโส"ติ ๖-
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. เอว น ทิสฺสติ   ฉ.ม. ปจฺจาสิสมานา    ฉ.ม.,อิ. จินฺเตตฺวา
@ ฉ.ม.,อิ. อฏฺฐานเมตํ อนวกาโส ยนฺติ   ฉ.ม.,อิ. ปจฺจตฺตํ
@ ม.มู, ๑๒/๕๐๓/๔๔๕ พฺรหฺมนิมนฺตนิกสุตฺต
      คาถาย เอกจกฺกวาฬเมว เอกา โลกธาตุ. "สหสฺสีโลกธาตุ อกมฺปิตฺถา"ติ ๑-
อาคตฏฺฐาเน จกฺกวาฬสหสฺสํ เอกา โลกธาตุ. อากงฺขมาโน อานนฺท ตถาคโต
ติสหสฺสึ มหาสหสฺสึ โลกธาตุํ สเรน วิญฺญาเปยฺย ฯเปฯ โอภาเสน จ
ผเรยฺยา"ติ ๒- อาคตฏฺฐาเน ติสหสฺสี มหาสหสฺสี เอกา โลกธาตุ. "อยญฺจ
ทสสหสฺสี โลกธาตู"ติ ๓- อาคตฏฺฐาเน ทส จกฺกวาฬสหสฺสานิ เอกา โลกธาตุ.
โส ตํ สนฺธาย เอกิสฺสา โลกธาตุยาติ อาห. เอตฺตกํ หิ ชาติเขตฺตํ นาม.
ตตฺราปิ ฐเปตฺวา อิมสฺมึ จกฺกวาเฬ ชมฺพูทีปสฺส มชฺฌิมเทสํ น อญฺญตฺร
พุทฺธา อุปฺปชฺชนฺติ, ชาติเขตฺตโต ปน ปรํ พุทฺธานํ อุปฺปตฺติฏฺฐานเมว น
ปญฺญายติ. เยนตฺเถนาติ เยน ปวารณาสงฺคหณตฺเถน. ๔-
                         สนงฺกุมารกถาวณฺณนา
      [๓๐๐] วณฺเณน เจว ยสสา จาติ อลงฺการปริวาเรน จ ปุญฺญสิริยา
จาติ อตฺโถ.
      [๓๐๑] สาธุ มหาพฺรเหฺมติ เอตฺถ สมฺปสาทเน สาธุสทฺโท. สงฺขาย
โมทามาติ ชานิตฺวา โมทาม.
                       โควินฺทพฺราหฺมณวตฺถุวณฺณนา
      [๓๐๔] ยาว ทีฆรตฺตํ มหาปญฺโญว โส ภควาติ เอตฺตกนฺติ
ปริจฺฉินฺทิตฺวา น สกฺกา วตฺตุํ, อถโข ยาว ทีฆรตฺตํ อติจิรรตฺตํ มหาปญฺโญว
โส ภควา. โนติ กถํ ตุเมฺห มญฺญถาติ. อถ สยเมว ตํ ปญฺหํ พฺยากาตุกาโม
"อนจฺฉริยเมตํ มาริสา, ยํ อิทานิ ปารมิโย ปูเรตฺวา โพธิปลฺลงฺเก ติณฺณํ
มารานํ มตฺถกํ ภินฺทิตฺวา ปฏิวิทฺธอสาธารณญาโณ โส ภควา มหาปญฺโญ
ภเวยฺย, กิเมตฺถ อจฺฉริยํ, อปริปกฺกาย ปน โพธิยา ปเทสญาเณ ฐิตสฺส
@เชิงอรรถ:  องฺ. ติก. ๒๐/๑๒๖/๒๗๐ โคตมกเจติยสุตฺต    องฺ. ติก. ๒๐/๘๑/๒๒๐ จูฬนิกาสุตฺต
@ ม. อุปริ. ๑๔/๒๐๑/๑๗๐ อจฺฉริยพฺภูตธมฺมสุตฺต   ฉ.ม., อิ. ปวารณสงฺคหณตฺเถน
สราคาทิกาเลปิ มหาปญฺญภาวเมว โว มาริสา กเถสฺสามี"ติ ภวปฏิจฺฉนฺนํ การณํ
อาหริตฺวา ทสฺเสนฺโต ภูตปุพฺพํ โภติ อาทิมาห.
      ปุโรหิโตติ สพฺพกิจฺจานิ อนุสาสนปุโรหิโต. โควินฺโทติ โควินฺทิยาภิเสเกน
อภิสิตฺโต, ปกติยา ปนสฺส อญฺญเทว นามํ, อภิสิตฺตกาลโต ปฏฺฐาย "โควินฺโท"ติ
สงฺขฺยํ คโต. โชติปาโลติ โชตนโต จ ปาลนโต จ โชติปาโล.
      ตสฺส กิร ชาตทิวเส สพฺพาวุธานิ ปชฺชลึสุ, ๑- ราชาปิ ปจฺจูสสมเย อตฺตโน
มงฺคลาวุธํ ปชฺชลิตํ ทิสฺวา ภีโต อฏฺฐาสิ. โควินฺโท ปาโตว ราชูปฏฺฐานํ คนฺตฺวา
สุขเสยฺยํ ปุจฺฉิ, ราชา "กุโต เม อาจริย สุขเสยฺยา"ติ วตฺวา ตํ การณํ
อาโรเจสิ. มา ภายิ มหาราช, มยฺหํ ปุตฺโต ชาโต, ตสฺสานุภาเวน
สกลนคเร อาวุธานิ ปชฺชลึสูติ. ราชา "กึ นุโข เม กุมาโร ปจฺจตฺถิโก
ภเวยฺยา"ติ จินฺเตตฺวา สุฏฺฐุตรํ ภายิ. "กึ วิตกฺเกสิ มหาราชา"ติ จ ปุฏฺโฐ
ตมตฺถํ อาโรเจสิ. อถ นํ โควินฺโท "มา ภายิ มหาราช, เนโส กุมาโร ตุมฺหากํ
ทุพฺภิสฺสติ, ๒- สกลชมฺพูทีเป ปน เตน สโม ปญฺญาย น ภวิสฺสติ, มม ปุตฺตสฺส
วจเนน มหาชนสฺส กงฺขา ฉิชฺชิสฺสติ, ตุมฺหากํ จ สพฺพกิจฺจานิ อนุสาสิสฺสตี"ติ
สมสฺสาเสสิ. ๓- ราชา ตุฏฺโฐ "กุมารสฺส ขีรมูลํ โหตู"ติ สหสฺสํ ทตฺวา "กุมารํ
มหลฺลกกาเล มม ทสฺเสถา"ติ อาห. กุมาโร อนุปุพฺเพน วุฑฺฒึ อนุปฺปตฺโต.
โชติตตาย ปนสฺส ปาลนสมตฺถตาย จ โชติปาโลเตฺวว นามํ อกํสุ. เตน วุตฺตํ
"โชตนโต จ ปาลนโต จ โชติปาโล"ติ.
      สมฺมโวสฺสชฺชิตฺวาติ สมฺมา โวสฺสชฺชิตฺวา. อยเมว วา ปาโฐ.
อลมตฺถทสตโรติ สมตฺโถ ปฏิพโล อตฺถทโส อลมตฺถทโส, ตํ อลมตฺถทสํ ติเรตีติ
อลมตฺถทสตโร. โชติปาลสฺเสว มาณวสฺส อนุสาสนิยาติ โสปิ โชติปาลํเยว
ปุจฺฉิตฺวา อนุสาสตีติ ทสฺเสติ.
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. อิ. อุชฺโชตึสุ   สี. ทูภิสฺสติ   ฉ.ม. สมสฺสาเสติ
                        มหาโควินฺทวตถุวณฺณนา
      [๓๐๕] ภวมตฺถุ ภวนฺตํ โชติปาลนฺติ โภโต โชติปาลสฺส ภโว วุฑฺฒิ
วิเสสาธิคโม สพฺพํ กลฺยาณํ เจว มหามงฺคลญฺจ โหตูติ อตฺโถ.
      สมฺโมทนียํ กถนฺติ "อลํ มหาราช มา จินฺตยิ, ธุวธมฺโม เอส
สพฺพสตฺตานนฺ"ติ อาทินา นเยน มรณปฏิสํยุตฺตํ โสกวิโนทนํ ปฏิสนฺถารกถํ
ปริโยสาเปตฺวา. มาโน ภวํ โชติปาโล มาณโว อนุสาสนิยา ปจฺจพฺยาหาสีติ
มา ปฏิพฺยาหาสิ, "อนุสาสา"ติ ๑- วุตฺโต "นาหํ อนุสาสามี"ติ เอวํ โน มา
อนุสาสนิยา ปจฺจกฺขาสีติ อตฺโถ. อภิสมฺโภสีติ สํวิทหิ ๒- ปฏฺฐเปสิ.
      มนุสฺสา เอวมาหํสูติ ตํ ปิตรา มหาปญฺญตรํ สพฺพกิจฺจานิ อนุสาสนฺตํ
สพฺพกมฺมนฺเต ๓- อภิสมฺภวนฺตํ ทิสฺวา ตุฏฺฐจิตฺตา โควินฺโท วต โภ พฺราหฺมโณ,
มหาโควินฺโท วต โภ พฺราหฺมโณติ เอวํ อาหํสุ. อิทํ วุตฺตํ โหติ "โควินฺโท
วต โภ พฺราหฺมโณ อโหสิ เอตสฺส ปิตา, อยํ ปน มหาโควินฺโท วต โภ
พฺราหฺมโณ"ติ.
                          รชฺชสํวิภชนวณฺณนา
      [๓๐๖] เยน เต ฉ ขตฺติยาติ เย เต "สหายา"ติ วุตฺตา ฉ ขตฺติยา,
เต กิร เรณุสฺส เอกปิติกา กนิฏฺฐภาตโร, ตสฺมา มหาโควินฺโท "อยํ อภิสิตฺโต
เอเตสํ รชฺชสํวิภาคํ กเรยฺย วา น วา, ยนฺนูนาหํ เต ปฏิกจฺเจว เรณุสฺส
สนฺติกํ เปเสตฺวา ปฏิญฺญํ ปฏิคฺคณฺหาเปยฺยนฺ"ติ จินฺเตตฺวา ๔- เยน เต ฉ ขตฺติยา
เตนุปสงฺกมิ. ราชกตฺตาโรติ ราชการกา อมจฺจา.
      [๓๐๗] มทนียา กามาติ มทกรา ปมาทกรา กามา. คจฺฉนฺเต  คจฺฉนฺเต
กาเล เอส อนุสฺสริตุํปิ น สกฺกุเณยฺย, ตสฺมา อายนฺตุ โภนฺโต, อาคจฺฉนฺตูติ
อตฺโถ.
@เชิงอรรถ:  ม. อนุสาสีติ   ฉ.ม.,อิ. สํวิทหิตฺวา   ฉ.ม.,อิ. สพฺพกมฺเม
@ ฉ.ม. อิ. จินฺเตนฺโต
     [๓๐๘] สรามหํ โภติ ตทา กิร มนุสฺสานํ สจฺจวาทิกาโล โหติ,
ตสฺมา "กทา มยา วุตฺตํ, เกน ทิฏฺฐํ, เกน สุตนฺ"ติ อภูตํ อวตฺวา "สรามหํ
โภ"ติ อาห.
     สมฺโมทนียํ กถนฺติ กึ มหาราช, เทวตฺตํ คเต รญฺเญ มา จินฺตยิตฺถ,
ธุวธมฺโม เอส สพฺพสตฺตานํ, เอวํภาวิโน สงฺขาราติ เอวรูปํ ปฏิสนฺถารกถํ.
สพฺพานิ สกฏมุขานิ ปฏฺฐเปสีติ สพฺพานิ ฉ รชฺชานิ ๑- สกฏมุขานิ ปฏฺฐเปสิ.
เอเกกสฺส รญฺโญ รชฺชํ ติโยชนสตํ โหติ, เรณุสฺส รญฺโญ รชฺโชสรณปฺปเทโส
ทสคาวุตํ, มชฺเฌ ปน เรณุสฺส รชฺชํ วิตานสทิสํ  อโหสิ. กสฺมา เอวํ ปฏฺฐเปสีติ.
กาเลน กาลํ ราชานํ ปสฺสิตุํ อาคจฺฉนฺตา อญฺญสฺส รชฺชํ อปีเฬตฺวา อตฺตโน
อตฺตโน รชฺชปฺปเทเสเนว อาคมิสฺสนฺติ เจว คมิสฺสนฺติ จ. ปรรชฺชํ โอติณฺณสฺส
หิ "ภตฺตํ เทถ, โคณํ เทถา"ติ วทโต มนุสฺสา อุชฺฌายนฺติ "อิเม ราชาโน
อตฺตโน อตฺตโน วิชิเตน น คจฺฉนฺติ, อมฺหากํ ปีฬํ กโรนฺตี"ติ. อตฺตโน วิชิเตน
ปน คจฺฉนฺตสฺส "อมฺหากํ สนฺติกา อิมินา อิทญฺจิทญฺจ ลทฺธพฺพเมวา"ติ
มนุสฺสา ปีฬํ น มญฺญนฺติ. อิทมตฺถํ จินฺตยิตฺวา มหาโควินฺโท "สมฺโมทมานา
ราชาโน จิรํ รชฺชมนุสาสนฺตู"ติ เอวํ ปฏฺฐเปสิ.
              ทนฺตปูรํ กลิงฺคานํ        อสฺสกานญฺจ โปตนํ
              มาหิสฺสติ ๒- อวนฺตีนํ     โสจิรานญฺจ ๓- โรรุกํ ๓-
              มิถิลา จ วิเทหานํ       จมฺปา องฺเค สุมาปิตา
              พาราณสี จ กาสีนํ       เอเต โควินฺทมาปิตาติ.
      เอตานิ สตฺต นครานิ มหาโควินฺเทเนว  เตสํ ราชูนํ อตฺถาย
มาปิตานิ.
              สตฺตภู พรหฺมทตฺโต จ     เวสฺสภู ภรโต สห
              เรณุ เทฺว จ ธตรฏฺฐา    ตทาสุํ สตฺต ภารวาติ- ๔-
@เชิงอรรถ:  ก. รฏฺฐานิ   ม. มเหสยํ  ๓-๓ ฉ.ม. โสวีรานญฺจ โรทุกํ,   ฉ.ม. ภารธาติ,
@  อิ. ภารถาติ
      อิมานิ เตสํ สตฺตนฺนํปิ นามานิ. เตสุ หิ เอโก สตฺตภู นาม
อโหสิ, เอโก พฺรหฺมทตฺโต นาม, เอโก เวสฺสภู นาม, เอโก เตเนว สห
ภรโต นาม, เอโก เรณุ นาม, เทฺว ปน ธตรฏฺฐาติ อิเม สตฺต ๑- ภารวาติ ๑-
สตฺต ชมฺพูทีปตเล ภารวา มหาราชาโน อเหสุํ.
                      ปฐมภาณวารวณฺณนา นิฏฺฐิตา.
                          ------------
                       กิตฺติสทฺทอพฺพุคฺคมนวณฺณนา
      [๓๑๑] อุปสงฺกมึสูติ "อมฺหากํ อยํ อิสฺสริยสมฺปตฺติ น อญฺญสฺสานุภาเวน,
มหาโควินฺทสฺสานุภาเวน นิปฺผนฺนา. มหาโควินฺโท  อเมฺห สตฺต ราชาโน
สมคฺเค กตฺวา ชมฺพูทีปตเล ปติฏฺฐาเปสิ, ปุพฺพูปการิสฺส ปน น สุกรา
ปฏิกิริยา กาตุํ. อเมฺห สตฺตปิ ชเน เอโสเยว อนุสาสตุ, เอตํเยว เสนาปตึ
จ ปุโรหิตํ จ กโรม, เอวํ โน วุฑฺฒิ ภวิสฺสตี"ติ จินฺตยิตฺวา ๒- อุปสงฺกมึสุ.
มหาโควินฺโทปิ "มยา เอเต สมคฺคา กตา, สเจ เอเตสํ อญฺโญ เสนาปติ
จ ปุโรหิโต จ ภวิสฺสติ, ตโต อตฺตโน อตฺตโน เสนาปติปุโรหิตานํ วจนํ
คเหตฺวา อญฺญมญฺญํ ภินฺทิสฺสนฺติ, อธิวาเสมิ เนสํ เสนาปติฏฺฐานํ จ
ปุโรหิตฏฺฐานํ จา"ติ จินฺเตตฺวา "เอวํ โภ"ติ ปจฺจสฺโสสิ.
      สตฺต จ พฺราหฺมณมหาสาเลติ "อหํ สพฺพฏฺฐาเนสุ สมฺมุโข ภเวยฺยํ
วา น วา, ยถาหํ สมฺมุโข น ภวิสฺสามิ, ตเถเต ๓- กตตพฺพํ กริสฺสนฺตี"ติ สตฺต
อนุปุโรหิเต ฐเปสิ. เต สนฺธาย อิทํ วุตฺตํ "สตฺต จ พฺราหฺมณมหาสาเล"ติ.
ทิวสสฺส ติกฺขตฺตุํ ๔- วา สายํ ปาโต วา นฺหายนฺตีติ นฺหาตกา. วตฺตจริยาปริโยสาเน
วา นฺหาตา, ตโต ปฏฺฐาย พฺราหฺมณา ๕- พฺราหฺมเณหิ สทฺธึ น ขาทนฺติ น ปิวนฺตีติ
นฺหาตกา.
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. อิเม ปาฐา น ทิสฺสนฺติ   ฉ.ม.,อิ. จินฺเตตฺวา   ฉ.ม.,อิ. ตตฺเถว เต
@ ฉ.ม.,อิ. ทฺวิกฺขตฺตุํ         ฉ.ม.,อิ. อยํ สทฺโท น ทิสฺสติ
      [๓๑๒] อพฺภุคฺคจฺฉีติ อภิอุคฺคจฺฉิ. ตทา กิร มนุสฺสานํ "น พฺรหฺมุนา
สทฺธึ มนฺเตตฺวา สกฺกา เอวํ สกลชมฺพูทีปํ อนุสาสิตุนฺ"ติ นิสินฺนนิสินฺนฏฺฐาเน
อยเมว กถา ปวตฺติตฺถ. น โข ปนาหนฺติ มหาปุริโส กิร "อยํ มยฺหํ อภูโต
วณฺโณ อุปฺปนฺโน, วณฺณุปฺปตฺติ โข ปน น ภาริยา, อุปฺปนฺนสฺส จ วณฺณสฺส
รกฺขนเมว ภาริยํ, อยํ จ เม อจินฺเตตฺวา อมนฺเตตฺวา กโรนฺตสฺเสว
วณฺโณ อุปฺปนฺโนว, จินฺเตตฺวา มนฺเตตฺวา กโรนฺตสฺส ปน วิตฺถาริกตโร
ภวิสฺสตี"ติ พฺรหฺมทสฺสเน อุปายํ ปริเยสนฺโต ตํ ทิสฺวา สุตํ โข ปน เม ตนฺติ
อาทิเมตํ ๑- ปริวิตกฺเกสิ.
      [๓๑๓] เยน เรณุ ราชา, เตนุปสงฺกมีติ เอวเมว ๒- อนฺตรา ทฏฺฐุกาโม
วา สลฺลปิตุกาโม วา น ภวิสฺสติ, ตโต ๓- ฉินฺนปลิโพโธ สุขํ วิหริสฺสามีติ
ปลิโพธูปจฺเฉทนตฺถํ อุปสงฺกมิ, เอส นโย สพฺพตฺถ.
      [๓๑๖] สาทิสิโยติ สมวณฺณา สมชาติกา.
      [๓๑๗] นวํ สณฺฐาคารํ การาเปตฺวาติ รตฺติฏฺฐานทิวาฏฺฐานจงฺกมนสมฺปนฺนํ
วสฺสิเก จตฺตาโร มาเส  วสนกฺขมํ พหิ นฬปริกฺขิตฺตํ  วิจิตฺตอาวสถํ กาเรตฺวา.
กรุณํ ฌานํ ฌายีติ กรุณาย ติกฺกจตุกฺกจตุกฺกชฺฌานํ ฌายิ, กรุณามุเขน ปเนตฺถ
อวเสสาปิ ตโย พฺรหฺมวิหารา คหิตาว. อุกฺกณฺฐนา อหุ ปริตสฺสนาติ ฌานภูมิยํ
ฐิตสฺส อนภิรติอุกฺกณฺฐนา วา ภยปริตสฺสนา วา นตฺถิ, พฺรหฺมุโน ปน
อาคมนปฏฺฐนา อาคมนตณฺหา อหูติ อตฺโถ.
                        พฺรหฺมุนาสากจฺฉาวณฺณนา
      [๓๑๘] ภยนฺติ จิตฺตุตฺราสภยเมว. อชานนฺตาติ อชานมานา. กถํ
ชาเนมุ ตํ มยนฺติ มยํ กินฺติ ตํ ชานาม, อยํ กตฺถ วาสิโก กึนาโม กึโคตฺโตติ
อาทีนํ อาการานํ เกน อากาเรน ตํ ธารยามาติ อตฺโถ.
      มํ เว กุมารํ ชานนฺตีติ มํ "เว กุมาโร"ติ "ทหโร"ติ ชานนฺติ.
พฺรหฺมโลเกติ เสฏฺฐโลเก. สนนฺตนนฺติ จิรตนํ โปราณกํ. อหํ โส โปราณกุมาโร
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม., อิ. อาทิอตฺถํ        ฉ.ม., อิ. เอวํ เม        ฉ.ม. ยโต
สนงฺกุมาโร นาม พฺรหฺมาติ ทสฺเสติ. เอวํ โควินฺท ชานาหีติ โควินฺท ปณฺฑิต
ตฺวํ เอวํ มํ ชานาหิ เอวํ ธาเรหิ.
              อาสนํ อุทกํ ปชฺชํ     มธุปากญฺจ ๑- พฺรหฺมุโน
              อคฺเฆ ภวนฺตํ ปุจฺฉาม  อคฺฆํ กุรุตุ โน ภวนฺติ.
      เอตฺถ อคฺฆนฺติ อติถิโน อุปนาเมตพฺพํ วุจฺจติ. เตเนว อิทมาสนํ
ปญฺญตฺตํ, เอตฺถ นิสีทถ, อิทมุทกํ ปริสุทฺธํ, อิโต ปานียํ ปิวถ, ปาเท โธวถ,
อิทํ ปชฺชํ ปาทานํ หิตตฺถาย อภิสงฺขตเตลํ, อิโต ปาเท มกฺเขถ, อิทํ มธุปากนฺติ.
โพธิสตฺตสฺส พฺรหฺมจริยํ น อญฺเญสํ พฺรหฺมจริยสทิสํ โหติ, น โส "อิทํ
เสฺว, อิทํ ตติยทิวเส ภวิสฺสตี"ติ สนฺนิธึ นาม กโรติ. มธุปากํ ปน อโลณํ
อธูปนํ อตกฺกํ อุทเกน เสทิตสากํ, ตํ สนฺธาเยส "อิทํ คเหตฺวา ๒- ปริภุญฺชถา"ติ
วทนฺโต "อคฺเฆ ภวนฺตํ ปุจฺฉามา"ติ อาทิมาห. อิเม สพฺเพปิ อคฺฆา พฺรหฺมุโนปิ
อตฺถิ, เต อคฺเฆ ภวนฺตํ ปุจฺฉาม. เอวํ ปุจฺฉนฺตานํ อคฺฆํ กุรุตุ โน ภวํ,
ปฏิคฺคณฺหาตุ โน ภวํ อิทมคฺฆนฺติ วุตฺตํ โหติ.
      กึ ปเนส "อิโต เอกํปิ พฺรหฺมา น ภุญฺชตี"ติ อิทํ น ชานาตีติ.
โน น ชานาติ, ชานนฺโตปิ อตฺตโน สนฺติเก อาคโต อติถิ ปุจฺฉิตพฺโพติ
วตฺตสีเสน ปุจฺฉติ.
      อถโข พฺรหฺมา "กึ นุโข ปณฺฑิโต มม ปริโภคกรณาภาวํ ญตฺวา
ปุจฺฉติ, อุทาหุ โกหญฺเญ ฐตฺวา ปุจฺฉตี"ติ สมนฺนาหรนฺโต "วตฺตสีเส ฐิโต
ปุจฺฉตี"ติ ญตฺวา ปฏิคฺคณฺหิตุํทานิ เม วฏฺฏตีติ ปฏิคฺคณฺหาม เต อคฺฆํ, ยํ ตฺวํ
โควินฺท ภาสสีติ อาห. ยํ ตฺวํ โควินฺท ภาสสิ "อิทมาสนํ ปญฺญตฺตํ, เอตฺถ
นิสีทถา"ติ อาทิ, ตตฺร เต มยํ อาสเน นิสินฺนา นาม โหม, ปานียํ ปีตา
นาม โหม, ปาทาปิ เม โธตา นาม โหนฺตุ, เตเลนปิ มกฺขิตฺตา นาม โหนฺตุ,
อุทกสากํปิ ปริภุตฺตํ นาม โหตุ, ตยา ทินฺนํ อธิวาสิตกาลโต ปฏฺฐาย ยํ ยํ
ตฺวํ ภาสสิ, ตํ ตํ มยา ปฏิคฺคหิตเมว โหติ. เตน วุตฺตํ "ปฏิคฺคณฺหาม เต
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. มธุสากญฺจ เอวมุปริปิ            ฉ.ม., อิ. อยํ สทฺโท น ทิสฺสติ
อคฺฆํ, ยํ ตฺวํ โควินฺท ภาสสี"ติ. เอวํ ปน อคฺฆํ ปฏิคฺคณฺหิตฺวา ปญฺหสฺส
โอกาสํ กโรนฺโต ทิฏฺเฐ ธมฺเม หิตตฺถายาติ อาทิมาห.
      [๓๑๙] กงฺขี อกงฺขึ ปรเวทิเยสูติ อหํ สวิจิกิจฺโฉ  ภวนฺตํ ปเรน
สยํ อภิสงฺขตตฺตา ปรสฺส ปากเฏสุ ปรเวทิเยสุ ปเญฺหสุ นิพฺพิจิกิจฺฉํ. หิตฺวา
มมตฺตนฺติ อิทํ มม, อิทํ มมาติ อุปกรณตณฺหํ จชิตฺวา. ๑- มนุเชสูติ สตฺเตสุ,
มนุเชสุ โยโกจิ มนุโช มมตฺตํ หิตฺวาติ อตฺโถ. เอโกทิภูโตติ เอกีภูโต, เอโก
ติฏฺฐนฺโต เอโก นิสีทนฺโตติ อตฺโถ. วจนฏฺโฐ ปเนตฺถ เอโก อุเทติ ปวตฺตตีติ
เอโกทิ, ตาทิโส ภูโตติ เอโกทิภูโต. กรุณาธิมุตฺโตติ ๒- กรุณาฌาเน อธิมุตฺโต,
ตํ ฌานํ นิพฺพตฺเตตฺวาติ อตฺโถ. นิรามคนฺโธติ วิสฺสคนฺธวิรหิโต. เอตฺถฏฺฐิโตติ
เอเตสุ ธมฺเมสุ ฐิโต. เอตฺถ จ สิกฺขมาโนติ เอเตสุ ธมฺเมสุ สิกฺขมาโน.
อยเมตฺถ สงฺเขโป, วิตฺถาโร ปน อุปริ มหาโควินฺเทน จ พฺรหฺมุนา จ วุตฺโตเยว.
      [๓๒๐] ตตฺถ เอเต อวิทฺวาติ เอเต อามคนฺเธ อหํ อวิทฺธา, ๓-
ชานามีติ อตฺโถ. อิธ พฺรูหิ ธีราติ เตน ๔- เม ตฺวํ อิธ ธีร ปณฺฑิต พฺรูหิ วท.
เกนานุฏา ๕- วาติ ปชา กุรุรูติ ๖- กตเมน กิเลสาวรเณน อาวุฏา ๗- ปชา ปูติกา
วายติ. อาปายิกาติ อปายูปคา. นิวุตพฺรหฺมโลกาติ นิวุโต ปิหิโต พฺรหฺมโลโก
อสฺสาติ นิวุตพฺรหฺมโลโก. กตเมน กิเลเสน ปชาย พฺรหฺมโลกมคฺโค ๘- นิวุโต
ปิหิโต ปฏิจฺฉนฺโนติ ปุจฺฉติ.
      โกโธ โมสวชฺชํ นิกติ จ โทพฺโภติ ๙- กุชฺฌนลกฺขโณ โกโธ จ,
ปรวิสํวาทนลกฺขโณ มุสาวาโท จ, สทิสํ ทสฺเสตฺวา วญฺจนลกฺขณา นิกติ จ,
มิตฺตทุพฺภนลกฺขโณ โทพฺโภ จ. กทริยตา อติมาโน อุสุยาติ ถทฺธมจฺฉริยลกฺขณา
กทริยตา จ, อติกฺกมิตฺวา มญฺญนลกฺขโณ อติมาโน จ, ปรสมฺปตฺติขียนลกฺขณา
อุสุยา จ. อิจฺฉา วิวิจฺฉา ปรเหฐนา ๑๐- จาติ ตณฺหาลกฺขณา อิจฺฉา จ, มจฺฉริยลกฺขณา
วิวิจฺฉา จ, วิหึสาลกฺขณา ปรเหฐนา จ. โลโภ จ โทโส จ มโท จ โมโหติ
@เชิงอรรถ:  ม. วชฺเชตฺวา   ฉ.ม. กรุเณธิมุตฺโต   ฉ.ม.,อิ. อวิทฺวา   ฉ.ม. เต
@ ฉ.ม. สี. เกนาวฏา   ฉ.ม. กุรุตูติ   ฉ.ม.,อิ. อาวริตา   ฉ.ม.,อิ.
@  พฺรหฺมโลกูปโค มคฺโค    ฉ.ม.,อิ. ทุพฺโภติ   ๑๐ ม. ปรวิเหฐนา
ยตฺถ กตฺถจิ ลุพฺภนลกฺขโณ โลโภ จ, ทุสฺสนลกฺขโณ โทโส จ, มชฺชนลกฺขโณ
มโท จ, มุยฺหนลกฺขโณ โมโห จ. เอเตสุ ยุตฺตา อนิรามคนฺธาติ เอเตสุ
จุทฺทสสุ กิเลเสสุ ยุตฺตา ปชา นิรามคนฺธา น โหติ, อามคนฺธา สกุณปคนฺธา
ปูติคนฺธาเยวาติ วทติ. อปายิกา นีวุตพฺรหฺมโลกาติ เอสา ปน อาปายิกา เจว
โหติ ปฏิจฺฉนฺนพฺรหฺมโลกมคฺคา จาติ ทสฺเสติ. ๑- อิทํ ปน สุตฺตํ กเถนฺเตน
อามคนฺธสุตฺเตน ทีเปตฺวา กเถตพฺพํ, อามคนฺธสุตฺตมฺปิ อิมินา ทีเปตฺวา กเถตพฺพํ.
      เต น สุนิมฺมทยาติ เต อามคนฺธา สุนิมฺมทยา สุเขน นิมฺมเทตพฺพา
ปหาตพฺพา น โหนฺติ, ทุปฺปชหา ทุชฺชหาติ ๒- อตฺโถ. ยสฺส ทานิ ภวํ โควินฺโท
กาลํ มญฺญตีติ "ยสฺสา ปพฺพชฺชาย ภวํ โควินฺโท กาลํ มญฺญติ, อยเมว โหตุ,
เอวํ สติ มยฺหํปิ ตว สนฺติเก อาคมนํ สฺวาคมนํ ภวิสฺสติ, กถิตธมฺมกถา สุกถิตา
ภวิสฺสติ, ตฺวํ ตาต สกลชมฺพูทีเป อคฺคปุริโส ทหโร ปฐมวเย ฐิโต, เอวํ
มหนฺตํ นาม สมฺปตฺติสิริวิลาสํ ปหาย ตว ปพฺพชฺชนํ นาม คนฺธหตฺถิโน
อยพนฺธนํ ฉินฺทิตฺวา คมนํ วิย อติอุฬารํ, พุทฺธตนฺติ นาเมสา"ติ มหาปุริสสฺส
ทฬฺหีกมฺมํ กตฺวา พฺรหฺมา สนงฺกุมาโร พฺรหฺมโลกเมว คโต.
                       เรณุราชอามนฺตนาวณฺณนา
      [๓๒๑] มหาปุริโสปิ "มม อิโตว นิกฺขมิตฺวา ปพฺพชฺชนํ นาม
น ยุตฺตํ, อหํ ราชกุลสฺส อตฺถํ อนุสาสามิ. ตสฺมา รญฺโญ อาโรเจสฺสามิ. สเจ
โสปิ ปพฺพชิสฺสติ, สุนฺทรเมว. โน เจ ปพฺพชิสฺสติ, ปุโรหิตฏฺฐานํ นิยฺยาเทตฺวา ๓-
อหํ ปพฺพชิสฺสามี"ติ จินฺเตตฺวา ราชานํ อุปสงฺกมิ, เตน วุตฺตํ "อถโข โภ
มหาโควินฺโท ฯเปฯ นาหํ โปโรหจฺเจ รเม"ติ.
      ตตฺถ ตฺวํ ปชานสฺสุ รชฺเชนาติ ตว รชฺเชน ตฺวเมว ปฏิชานาหิ. ๔-
นาหํ โปโรหิจฺเจ รเมติ อหํ ปุโรหิตภาเว น รมามิ, อุกฺกณฺฐิโตสฺมิ, อญฺญํ
อนุสาสกํ ชานาหิ, นาหํ โปโรหิจฺเจ รเมติ.
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. อยํ สทฺโท น ทิสฺสติ           ฉ.ม., อิ. ทุชฺชยาติ
@ ฉ.ม., อิ. นิยฺยาเตตฺวา. เอวมุปริปิ        ฉ.ม., อิ. ชานาหิ
      อถ ราชา "ธุวํ จตฺตาโร มาเส ปฏิสลฺลีนสฺส พฺราหฺมณสฺส เคเห
โภคา มนฺทา ชาตา"ติ จินฺเตนฺโต ธเนน นิมนฺเตนฺโต "สเจ เต อูนํ กาเมหิ,
อหํ ปริปูรยามิ เต"ติ วตฺวา ปุน "กึ นุ โข เอส เอกโก วิหรนฺโต เกนจิ
วิหึสิโต ภเวยฺยา"ติ จินฺเตตฺวา
              "โย ตํ หึสติ วาเรมิ,   ภูมิเสนาปตี อหํ.
              ตฺวํ ปิตา อหํ ปุตฺโต,     มา โน โควินฺท ปาชหี"ติ อาห.
      ตสฺสตฺโถ:- โย ตํ หึสติ, ตํ วาเรมิ, เกวลํ ตุเมฺห "อสุโก"ติ
อาจิกฺขถ, อหเมตฺถ กตฺตพฺพํ ชานิสฺสามีติ. ภูมิเสนาปติ อหนฺติ อถวา อหํ
ปฐวิยา สามิ, สฺวาหํ อิมํ รชฺชํ ตุเมฺหเยว ปฏิจฺฉาเปสฺสามิ. ตฺวํ ปิตา อหํ
ปุตฺโตติ ตฺวํ ปิติฏฺฐาเน ฐสฺสสิ, อหํ ปุตฺตฏฺฐาเน. โส ตฺวํ มม มนํ หริตฺวา
อตฺตโนเยว ๑- มา โน โควินฺท ๑- ปาชหีติ, ๒- ยถา อิจฺฉสิ, ตถา ปวตฺตย ๓-
อหํ ปน ตว มนํเยว อนุวตฺตนฺโต ตยา ทินฺนํ ปิณฺฑํ ปริภุญฺชนฺโต ตํ อสิจมฺมหตฺโถ
วา อุปฏฺฐหิสฺสามิ, รถํ วา เต ปาเชสฺสามิ. "มา โน โควินฺท ปาชหี"ติปิ ๔-
ปาโฐ. ตสฺสตฺโถ:- ตฺวํ ปิติฏฺฐาเน ติฏฺฐ, อหํ ปุตฺตฏฺฐาเน ฐสฺสามิ. มา โน
ตฺวํ โภ โควินฺท ปาชหิ มา ปริจฺจชีติ. อถ มหาปุริโส ยํ ราชา จินฺเตสิ,
ตสฺส อตฺตนิ อภาวํ ทสฺเสนฺโต
              "น มตฺถิ อูนํ กาเมหิ,     หึสิตา ๕- เม น วิชฺชติ.
              อมนุสฺสวโจ สุตฺวา,        ตสฺมาหํ น คเห รเม"ติ อาห.
         ตตฺถ น มตฺถีติ น เม อตฺถิ. คเหติ เคเห.
         อถ นํ ราชา ปุจฺฉิ:-
              "อมนุสฺโส กถํวณฺโณ,   กนฺเต ๖- อตฺถํ อภาสถ.
              ยญฺจ สุตฺวา ชหาสิ โน,  เคเห อเมฺห จ เกวเล"ติ. ๗-
      ตตฺถ ชหาสิ โน, เคเห อเมฺห จ เกวเลติ พฺราหฺมณสฺส สมฺปตฺติภริเต
เคเห สงฺคหวเสน อตฺตโน เคเห กโรนฺโต ยํ สุตฺวา อมฺหากํ เคเห จ
อเมฺห จ เกวเล จ สพฺเพ อปริเสเส ชมพูทีปวาสิโน ชหาสีติ วทติ.
@เชิงอรรถ: ๑-๑ ฉ.ม. อตฺตโนเยว มนํ โควินฺท...    ฉ.ม.,อิ. ปาเชหีติ
@ ฉ.ม. ปวตฺตสฺสุ. อิ. ปวตฺตสุ    ฉ.ม.,อิ. ปชหีติปิ    ก. หึสา จ
@ ฉ.ม. กึ เต                ฉ.ม. เกวลีติ เอวมุปริปิ
              อถสฺส อาจิกฺขนฺโต มหาปุริโส อุปวุตฺถสฺส เม ปุพฺเพติ อาทิมาห.
              ตตฺถ อุปวตฺถสฺสาติ จตฺตาโร มาเส เอกีภาวํ อุปคนฺตฺวา วุตฺถสฺส.
ยิฏฺฐกามสฺส เม สโตติ ยชิตุกามสฺส เม สมานสฺส. อคฺคิ ปชฺชลิโต อาสิ,
กุสปตฺตปริตฺถโตติ กุสปตฺเตหิ ปริตฺถโต สปฺปิทธิมธุอาทีนิ ปกฺขิปิตฺวา อคฺคิ
ปชฺชลยิตุมารทฺโธ ๑- อาสิ, เอวํ อคฺคึ  ชาเลตฺวา "มหาชนสฺส ทานํ ทสฺสามา"ติ ๒-
เอวํ จินฺเตตฺวา ฐิตสฺส มมาติ อยเมตฺถ อตฺโถ. สนนฺตโนติ สนงฺกุมาโร
พฺรหฺมา. ตโต ราชา สยํปิ ปพฺพชิตุกาโม หุตฺวา สทฺทหามีติ อาทิมาห.
      ตตฺถ กถํ วตฺเตถ อญฺญถาติ กถํ ตุเมฺห อญฺญถา วตฺติสฺสถ. เต ตํ
อนุวตฺติสฺสามาติ เต มยํปิ ตุเมฺหเยว อนุวตฺติสฺสาม, อนุปพฺพชิสฺสามาติ อตฺโถ.
"อนุวชิสฺสามา"ติปิ ปาโฐ, ตสฺส อนุคจฺฉิสฺสามาติ อตฺโถ. อกาโสติ ๓- นิกฺกาโส ๓-
อกกฺกโส. โควินฺทสฺสานุสาสเนติ ตว โควินฺทสฺส สาสเน. ภวนฺตํ โควินฺทเมว
สตฺถารํ กตฺวา ๔- จริสฺสามาติ วทติ.
                        ฉขตฺติยอามนฺตนาวณฺณนา
      [๓๒๒] เยน เต ฉ ขตฺติยา, เตนุปสงฺกมีติ เรณุราชานํ "สาธุ
มหาราช รชฺชํ นาม มาตรํปิ ปิตรํปิ ภาตรํปิ ภคินิอาทโยปิ มาเรตฺวา คณฺหนฺเตสุ
สตฺเตสุ เอวํ มหนฺตํ รชฺชสิรึ ปหาย ปพฺพชิตุกาเมน อุฬารํ มหาราเชน กตนฺ"ติ
อุปตฺถมฺเภตฺวา ทฬฺหตรมสฺส อุสฺสาหํ กตฺวา อุปสงฺกมิ. เอวํ สมจินฺเตสุนฺติ
รญฺโญ จินฺติตนเยเนว กทาจิ พฺราหฺมณสฺส โภคา ปริหีนา ภเวยฺยุนฺติ
มญฺญมานา สมจินฺเตสุํ. ธเนน สิกฺเขยฺยามาติ อุปลาเปยฺยาม สงฺคเณฺหยฺยาม.
ตาวตกํ อาหริยตนฺติ ตาวตกํ อาหราเปยฺยตุ ๕- คณฺหาเปยฺยตุ, ๕- ยตฺตกํ อิจฺฉถ,
ตตฺตกํ คเณฺหยฺยาติ วุตฺตํ โหติ ภวนฺตานํเยว วาหสาติ ๖- ภวนฺเต ปจฺจยํ กตฺวา,
ตุเมฺหหิ ทินฺนตฺตาเยว ปหูตํ สาปเตยฺยํ ชาตํ.
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม.,อิ. ชลยิตุมารทฺโธ         ฉ.ม. ทสฺสามีติ, อิ. นสฺสามิ
@๓-๓ ฉ.ม.,อิ. อกาโจติ นิกฺกาโจ    ฉ.ม.,อิ. กริตฺวา
@๕-๕ ฉ.ม. อาหราปิยตุ คณฺหิยตุ,     ก. ตถา สาปเตยฺยนฺติ
      [๓๒๓] สเจ ชหถ กามานีติ สเจ วตฺถุกาเม จ กิเลสกาเม จ
ปริจฺจชถ. ยตฺถ สตฺโต ปุถุชฺชโนติ เยสุ กาเมสุ ปุถุชฺชโน สตฺโต ลคฺโค
ลคฺคิโต. อารมฺภโวฺห ทฬฺหา โหถาติ เอวํ สนฺเต วิริยํ อารภถ, อสิถิลปรกฺกมนํ
อธิฏฺฐาย ทฬฺหา ภวถ. ขนฺติพลสมาหิตาติ  ขนฺติพเลน สมนฺนาคตา ภวถาติ
ราชูนํ อุสฺสาหํ ชเนติ.
      เอส มคฺโค อุชุมคฺโคติ เอส กรุณาฌานมคฺโค อุชุมคฺโค นาม.
เอส มคฺโค อนุตฺตโรติ เอเสว พฺรหฺมโลกูปปตฺติยา อสทิสมคฺโค อุตฺตมมคฺโค
นาม. สทฺธมฺโม สพฺภิ รกฺขิโตติ โสเอว จ พุทฺธปจฺเจกพุทฺธสาวเกหิ สพฺภิ
รกฺขิตธมฺโม นาม. อิติ กรุณาฌานสฺส วณฺณเนนาปิ เตสํ อนิวตฺตนตฺถาย
ทฬฺหีกมฺมเมว กโรติ.
      โก นุโข ปน โภ ชานาติ ชีวิตานนฺติ โภ ชีวิตํ นาม อุทกพุพฺพุฬูปมํ ๑-
ติณคฺเค อุสฺสาวพินฺทูปมํ ตํขณํ วิทฺธํสนธมฺมํ, ตสฺส โก คตึ ชานาติ กิสฺมึ ๒-
ขเณ ภิชฺชิสฺสติ. คมนีโย สมฺปราโยติ ปรโลโก ปน อวสฺสํ คนฺตพฺโพว, ตตฺถ
ปณฺฑิเตน กุลปุตฺเตน มนฺตาย ๓- โพทฺธพฺพํ. มนฺตา วุจฺจติ ปญฺญา, ตาย
มนฺเตตพฺพํ พุชฺฌิตพฺพํ, อุปปริกฺขิตพฺพญฺจ ชานิตพฺพญฺจาติ อตฺโถ. กรณฏฺเฐ
วา ภุมฺมํ. มนฺตาย โพทฺธพฺพนฺติ มนฺตาย พุชฺฌิตพฺพํ, ญาเณน ชานิตพฺพนฺติ
อตฺโถ. กึ พุชฺฌิตพฺพํ? ชีวิตสฺส ทุชฺชานตา สมฺปรายสฺส จ อวสฺสํ คมนียตา,
พุชฺฌิตฺวา จ ปน สพฺพปลิโพเธ ฉินฺทิตฺวา กตฺตพฺพํ กุสลํ, จริตพฺพํ พฺรหฺมจริยํ.
กสฺมา? ยสฺมา นตฺถิ ชาตสฺส อมรณํ.
                  พฺราหฺมณมหาสาลาทีนํ อามนฺตนาวณฺณนา
      [๓๒๔] อปฺเปสกฺขา จ อปฺปลาภา จาติ โภ ปพฺพชฺชา นาม อปฺปยสา
เจว, ปพฺพชิตกาลโต ปฏฺฐาย หิ รชฺชํ ปหาย ปพฺพชิตํ วิเหเฐตฺวา วิเหเฐตฺวา
ลามกํ อนาถํ กตฺวาว กเถนฺติ. อปฺปลาภา จ, สกลคามํ วิจริตฺวาปิ อชฺโฌหรณียํ
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม., อิ. อุทกปุปฺผุฬูปมํ          อิ. กิสฺมิญฺจ     ฉ.ม., อิ. มนฺตายํ
ทุลฺลภเมว. อิทํ ปน พฺรหฺมญฺญํ มเหสกฺขญฺจ มหายสตฺตา, มหาลาภญฺจ
มหาลาภสกฺการสมฺปนฺนตฺตา. ๑- ภวํ หิ เอตรหิ สกลชมฺพูทีเป อคฺคปุโรหิโต
สพฺพตฺถ อคฺคาสนํ อคฺโคทกํ อคฺคภตฺตํ อคฺคคนฺธํ อคฺคมาลํ ลภตีติ.
      ราชาว รญฺญนฺติ อหํ หิ โภ เอตรหิ ปกติรญฺญํ มชฺเฌ จกฺกวตฺติราชา
วิย. พฺรหฺมาว พฺราหฺมณานนฺติ ๒- ปกติพฺราหฺมณานํ ๓- มชฺเฌ มหาพฺรหฺมสทิโส.
เทวตาว คหปติกานนฺติ อวเสสคหปติกานํ ปนมฺหิ สกฺกเทวราชสทิโส.
                       ภริยานํ อามนฺตนาวณฺณนา
      [๓๒๕] จตฺตาลีสา ภริยา สาทิสิโยติ สาทิสิโย จตฺตาลีสาว ภริยา,
อญฺญา ปนสฺส ตีสุ วเยสุ นาฏกิตฺถิโย พหุกาเยว.
                       มหาโควินฺทปพฺพชฺชาวณฺณนา
      [๓๒๖] จาริกํ จรตีติ คามนิคมปฏิปาฏิยา จาริกํ จรติ, คตคตฏฺฐาเน
พุทฺธโกลาหลํ วิย โหติ. มนุสฺสา "มหาโควินฺทปณฺฑิโต กิร อาคจฺฉตี"ติ สุตฺวา
ปุเรตรเมวมณฺฑปํ กาเรตฺวา มคฺคํ อลงฺการาเปตฺวา ๔- ปจฺจุคฺคนฺตฺวา คณฺหิตฺวา
เอนฺติ, มหาลาภสกฺกาโร มโหโฆ วิย อชฺโฌตฺถรนฺโต อุปฺปชฺชิ. สตฺตปุโรหิตสฺสาติ
สตฺตนฺนํ ราชูนํ ปุโรหิตสฺส. อิติ ยถา เอตรหิ เอวรูเปสุ วา ฐาเนสุ
กิสฺมิญฺจิเทว ทุกฺเข อุปฺปนฺเน "นโม พุทฺธสฺสา"ติ วทนฺติ, เอวํ ตทา "นมตฺถุ
มหาโควินฺทสฺส พฺราหฺมณสฺส, นมตฺถุ สตฺตปุโรหิตสฺสา"ติ วทนฺติ.
      [๓๒๗] เมตฺตาสหคเตนาติ อาทินา นเยน ปาลิยํ พฺรหฺมวิหาราว
อาคตา, มหาปุริโส ปน สพฺพาปิ อฏฺฐ สมาปตฺติโย ปญฺจ จ อภิญฺญาโย
นิพฺพตฺเตสิ. สาวกานญฺจ พฺรหฺมโลกสหพฺยตาย มคฺคํ เทเสสีติ พฺรหฺมโลเก
พฺรหฺมุนา สหภาวาย มคฺคํ กเถสิ.
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม., อิ. ลาภสกฺการสมฺปนฺนตฺตา           ฉ.ม., สี., อิ. พฺรหฺมานนฺติ
@ ฉ.ม. สี., อิ. ปกติพฺรหฺมา นํ        ฉ.ม., อิ. อลงฺกริตฺวา
      [๓๒๘] สพฺเพน สพฺพนฺติ เย อฏฺฐ จ สมาปตฺติโย ปญฺจ จ
อภิญฺญาโย นิพฺพตฺเตสุํ. เย น สพฺเพน สพฺพํ สาสนํ อาชานึสูติ เย อฏฺฐสุ
สมาปตฺตีสุ เอกํ สมาปตฺตึปิ น ชานึสุ, นาสกฺขึสุ นิพฺพตฺเตตุํ. อโมฆาติ
สวิปากา, อวญฺฌาติ อนวญฺฌา, ๑- สพฺพนิหีนํ ปสวนฺติ คนฺธพฺพกายํ ปสวึสูติ
อตฺโถ. สผลาติ ๒- อวเสสเทวโลกูปปตฺติยา สผลา สหิตา. ๒- สอุทฺรยาติ
พฺรหฺมโลกูปปตฺติยา สวุฑฺฒิ.
      [๓๒๙] สรามหนฺติ สรามิ อหํ ปญฺจสิข, อิมินา กิร ปเทน อยํ
สุตฺตนฺโต พุทฺธภาสิโต นาม ชาโต. น นิพฺพิทายาติ น วฏฺเฏ นิพฺพินฺทนตฺถาย.
น วิราคายาติ น วฏฺเฏ วิราคตฺถาย. น นิโรธายาติ น วฏฺฏสฺส นิโรธนตฺถาย.
น อุปสมายาติ น วฏฺฏสฺส อุปสมตฺถาย. น อภิญฺญายาติ น วฏฺฏสฺส อภิญฺญาณตฺถาย. ๓-
น สมฺโพธายาติ น กิเลสนิทฺทาวิคเมน วฏฺฏโต ปพุชฺฌนตฺถาย. น นิพฺพานายาติ
น อมตมหานิพฺพานตฺถาย.
      เอกนฺตนิพฺพิทายาติ เอกนฺตเมว วฏฺเฏ นิพฺพินฺทนตฺถาย. เอตฺถ ปน
นิพฺพิทายาติ วิปสฺสนา. วิราคายาติ มคฺโค. นิโรธาย อุปสมายาติ นิพฺพานํ.
อภิญฺญาย สมฺโพธายาติ มคฺโค. นิพฺพานายาติ นิพฺพานเมว. เอวํ เอกสฺมึ ฐาเน
วิปสฺสนา, ตีสุ มคฺโค, ตีสุ นิพฺพานํ วุตฺตนฺติ เอวํ วิวฏฺฏกถา ๔- เวทิตพฺพา.
ปริยาเยน ปน สพฺพานิ เปตานิ มคฺคเววจนานิปิ นิพฺพานเววจนานิปิ โหนฺติเยว.
สมฺมาทิฏฺฐีติ อาทีสุ ยํ วตฺตพฺพํ, ตํ วิสุทฺธิมคฺเค สจฺจวณฺณนายํ วุตฺตเมว.
      [๓๓๐] เย น สพฺเพน สพฺพนฺติ เย จตฺตาโรปิ อริยมคฺเค ปริปูเรตุํ
น ชานนฺติ, ตีณิ วา เทฺว วา เอกํ วา นิพฺพตฺเตนฺติ. สพฺเพสญฺเญว
อิเมสํ กุลปุตฺตานนฺติ พฺรหฺมจริยาจิณฺณกุลปุตฺตานํ. อโมฆา ฯเปฯ สอุทฺรยาติ
อรหตฺตนิกูเฏน เทสนํ นิฏฐเปสิ. ๕-
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม., อิ. น วญฺฌา     ๒-๒ ฉ.ม., อิ. อวเสสเทวโลกูปปตฺตีหิ สาตฺถา
@ ฉ.ม., อิ. น วฏฺฏํ อภิชานนตฺถาย       ฉ.ม. ววตฺถานกถา, อิ. อวฏฺฐานกถา
@ ฉ.ม., อิ. นิฏฺฐาเปสิ
      ภควนฺตํ อภิวาเทตฺวา ปทกฺขิณํ กตฺวาติ ภควโต ธมฺมเทสนํ จิตฺเตน
สมฺปฏิจฺฉนฺโต อภินนฺทิตฺวา วาจาย ปสํสมาโน อนุโมทิตฺวา มหนฺตํ อญฺชลึ สิรสฺมึ
ปติฏฺฐเปตฺวา ปสนฺนลาขารเส นิมุชฺชมาโน วิย ทสพลสฺส ฉพฺพณฺณรสฺมิชาลนฺตรํ
ปวิสิตฺวา จตูสุ ฐาเนสุ วนฺทิตฺวา ติกฺขตฺตุํ ปทกฺขิณํ กตฺวา ภควนฺตํ อภิตฺถวนฺโต
อภิตฺถวนฺโต สตฺถุ ปุรโต อนฺตรธายิตฺวา อตฺตโน เทวโลกเมว อคมาสีติ.
                     มหาโควินฺทสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตา.
                          -------------


             อรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย เล่มที่ ๕ หน้า ๒๕๙-๒๘๖. http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_th.php?B=5&A=6662&modeTY=2              The Pali Atthakatha in Roman :- http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_rm.php?B=5&A=6662&modeTY=2              อ่านอรรถกถาแปลไทย :- http://84000.org/tipitaka/attha/attha.php?b=10&i=209              เนื้อความพระไตรปิฎกฉบับหลวง :- http://84000.org/tipitaka/read/r.php?B=10&A=4871              พระไตรปิฎกฉบับบาลีอักษรไทย :- http://84000.org/tipitaka/read/pali_read.php?B=10&A=5310              The Pali Tipitaka in Roman Character :- http://84000.org/tipitaka/read/roman_read.php?B=10&A=5310              สารบัญพระไตรปิฎกเล่มที่ ๑๐ http://84000.org/tipitaka/read/?index_10

อ่านหน้า[ต่าง] แรกอ่านหน้า[ต่าง] ที่แล้วแสดงหมายเลขหน้า
ในกรณี :- 
   บรรทัดแรกของแต่ละหน้าอ่านหน้า[ต่าง] ถัดไปอ่านหน้า[ต่าง] สุดท้าย คลิกเพื่อเปลี่ยน ฐญ เป็นแบบดั้งเดิม

บันทึก ๒๖ มกราคม พ.ศ. ๒๕๖๑. การแสดงผลนี้อ้างอิงข้อมูลจากอรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย. หากพบข้อผิดพลาด กรุณาแจ้งได้ที่ [email protected]