ขอนอบน้อมแด่
พระผู้มีพระภาคอรหันตสัมมาสัมพุทธเจ้า
                      พระองค์นั้น
บทนำ พระวินัยปิฎก พระสุตตันตปิฎก พระอภิธรรมปิฎก ค้นพระไตรปิฎก ชาดก หนังสือธรรมะ
อ่านหน้า[ต่าง] แรกอ่านหน้า[ต่าง] ที่แล้วแสดงหมายเลขหน้า
ในกรณี :- 
   บรรทัดแรกของแต่ละหน้าอ่านหน้า[ต่าง] ถัดไปอ่านหน้า[ต่าง] สุดท้าย คลิกเพื่อเปลี่ยน ฐญ เป็นแบบดั้งเดิม  
อรรถกถาเล่มที่ ๕ ภาษาบาลีอักษรไทย ที.อ. (สุมงฺคล.๒)

                         ๔. มหาสุทสฺสนสุตฺต
                        กุสาวตีราชธานีวณฺณนา
      [๒๔๑-๒๔๒] เอวมฺเม สุตนฺติ มหาสุทสฺสนสุตฺตํ. ตตฺรายํ อนุ-
ปุพฺพปทวณฺณนา:- สพฺพรตนมโยติ เอตฺถ เอกา อิฏฺฐกา โสวณฺณมยา, เอกา
รูปิยมยา, เอกา เวฬุริยมยา, เอกา ผลิกมยา, เอกา โลหิตงฺกมยา, เอกา
มสารคลฺลมยา, เอกา สพฺพรตนมยา, อยํ ปากาโร สพฺพปาการานํ อนฺโต
อุพฺเพเธน ๑- สฏฺฐิหตฺโถ อโหสิ. เอเก ปน เถรา "นครํ นาม อนฺโต ฐตฺวา
โอโลเกนฺตานํ ทสฺสนียํ วฏฺฏติ, ตสฺมา สพฺพพาหิโร สฏฺฐิหตฺโถ, เสสา
อนุปุพฺพนีจา"ติ วทนฺติ. เอเก "พหิ ฐตฺวา โอโลเกนฺตานํ ทสฺสนียํ วฏฺฏติ,
ตสฺมา สพฺพอพฺภนฺตริโม สฏฺฐิหตฺโถ, เสสา อนุปุพฺพนีจา"ติ. เอเก "อนฺโต
จ พหิ จ ฐตฺวา โอโลเกนฺตานํ ทสฺสนียํ วฏฺฏติ, ตสฺมา มชฺเฌ ปากาโร
สฏฺฐิหตฺโถ, อนฺโต จ พหิ จ ตโย ตโย อนุปุพฺพนีจา"ติ.
      เอสิกาติ เอสิกตฺถมฺภา. ๒- ติโปริสงฺคาติ เอกํ โปริสํ ปุริสสฺส ๓-
อตฺตโน หตฺเถน ปญฺจหตฺถํ, เตน ติโปริสงฺคปริกฺเขปา ๔- ปณฺณรสหตฺถปริมาณาติ
อตฺโถ. เต ปน กถํ ฐิตาติ. นครสฺส พาหิรปสฺเสน ๕- เอเกกํ มหาทฺวารพาหํ
นิสฺสาย เอเกโก เอสิโก, เอเกกํ ขุทฺทกทฺวารพาหํ นิสฺสาย เอเกโก,
มหาทฺวารขุทฺทกทฺวารานํ อนนฺตรา ๖- ตโย ตโยติ.
      ตาลปนฺตีสุ สพฺพรตนมยานํ ตาลานํ เอกํ โสวณฺณมยนฺติ ปากาเร
วุตฺตลกฺขณเมว เวทิตพฺพํ, ปณฺณผเลสุปิ ๗- เอเสว นโย. ตา ปน ตาลปนฺติโย
อสีติหตฺถา อุพฺเพเธน, วิปฺปกิณฺณวาลิเก ๘- สมตลภูมิภาเค ปาการนฺตเร เอเกกา
หุตฺวา ฐิตา.
      วคฺคูติ เฉโก สุนฺทโร. รชนีโยติ รญฺเชตุํ สมตฺโถ. กมนีโยติ ๙-
ทิวสํปิ สุยฺยมาโน ขมเตว, น นิพฺภจฺเฉติ. ๑๐- มทนีโยติ มานมทปุริสมทชนโน.
@เชิงอรรถ:  ก.,อิ. อุจฺจตโรว   ฉ.ม.,อิ. เอสิกตฺถมฺโภ   ฉ.ม.,อิ. มชฺฌิมปุริสสฺส
@ ฉ.ม.,อิ. ติโปริสปริกฺเขปา,   ฉ.ม.,อิ. พาหิรปสฺเส   ฉ.ม.,อิ. อนฺตรา
@ อิ. ปตฺตผเลสุปิ  ฉ.ม. วิปฺปกิณฺณวาลุเก   ฉ.ม. ขมนีโยติ  ๑๐ ฉ.ม. พีภจฺเฉติ
ปญฺจงฺคิกสฺสาติ อาตฏํ วิตฏํ อาตฏวิตฏํ สุสิรํ ฆนนฺติ อิเมหิ ปญฺจหงฺเคหิ
สมนฺนาคตสฺส. ตตฺถ อาตฏํ นาม จมฺมปริโยนทฺเธสุ เภริยาทีสุ ๑- เอกตลํ
ตุริยํ. วิตฏํ นาม อุภยตลํ. อาตฏวิตฏํ นาม สพฺพโต ปริโยนทฺธํ. สุสิรํ
นาม วํสาทิ. ฆนํ นาม สมฺมาทิ. สุวินีตสฺสาติ อากฑฺตนสิถิลถรณาทีหิ
สุมุจฺฉิตสฺส. สุปฺปฏิตาฬิตสฺสาติ ปมาเณ ฐิตภาวชานนตฺถํ สุฏฺฐุ ปฏิตาฬิตสฺส.
กุสเลหิ ๒- สมนฺนาหตสฺสาติ เย วาทิตุํ เฉกา กุสลา, เตหิ วาทิตสฺส.
ธุตฺตาติ อกฺขธุตฺตา. โสณฺฑาติ สุราโสณฺฑา. เตเยว ปุนปฺปุนํ ปาตุกามตาวเสน
ปิปาสา. ปริจาเรสุนฺติ ๓- หตฺถาวารปาทวาเร คเหตฺวา ๓- นจฺจนฺตา กีฬึสุ.
                           จกฺกรตนวณฺณนา
      [๒๔๓] สีสํนฺหาตสฺสาติ สีเสน สทฺธึ คนฺโธทเกน นฺหาตสฺส.
อุโปสถิกสฺสาติ สมาทินฺนอุโปสถงฺคสฺส. อุปริปาสาทวรคตสฺสาติ ปาสาทวรสฺส
อุปริ คตสฺส สุโภชนํ ภุญฺชิตฺวา ปาสาทวรสฺส อุปริ มหาตเล สิริคพฺภํ
ปวิสิตฺวา สีลานิ อาวชฺชนฺตสฺส. ตทา กิร ราชา ปาโตว สตสหสฺสํ วิสชฺชิตฺวา
มหาทานํ ทตฺวา โสฬสหิ คนฺโธทกฆเฏหิ สีสํ นฺหายิตฺวา กตปาตราโส สุทฺธํ
อุตฺตราสงฺคํ เอกํสํ กตฺวา ๔- อุปริ ปาสาทสฺส สิริสยเน ปลฺลงฺกํ อาภุชิตฺวา
นิสินฺโน อตฺตโน ทานทมสญฺญมมยํ ๕- ปุญฺญสมุทยํ อาวชฺชนฺโต ๖- นิสีทิ. อยํ
สพฺพจกฺกวตฺตีนํ ธมฺมตา.
      เตสนฺตํ อาวชฺชนฺตานํเยว วุตฺตปฺปการปุญฺญกมฺมปจฺจยอุตุสมุฏฺฐานํ
นีลมณิสงฺฆาฏสทิสํ ปาจีนสมุทฺทชลตลํ ภินฺทมานํ ๗- วิย, อากาสํ อลงฺกตํ
กุรุมานํ ๘- วิย ทิพฺพจกฺกรตนํ ปาตุภวติ. ตํ มหาสุทสฺสนสฺสาปิ ตเถว ปาตุรโหสิ.
      ตยิทํ ทิพฺพานุภาวยุตฺตตฺตา ทิพฺพนฺติ วุตฺตํ. สหสฺสํ อสฺส อรานนฺติ
สหสฺสารํ. สห เนมิยา, สห นาภิยา จาติ สเนมิกํ สนาภิกํ. สพฺเพหิ
อากาเรหิ ปริปูรนฺติ ๙- สพฺพาการปริปูรํ.
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม.,อิ. เภรีอาทีสุ    ฉ.ม. สุกุสเลหิ   ๓-๓ ฉ.ม.,อิ. หตฺถํ วา ปาทํ วา
@  จาเลตฺวา   ฉ.ม.,อิ. กริตฺวา   ฉ.ม.,อิ. ทานาทิมยํ   อิ. อาวชฺเชนฺโต
@ ก. ภินฺทยมานํ  ฉ.ม. อลงฺกุรุมานํ. อิ. อลงฺกริยมานํ  ฉ.ม.,อิ. ปริปุณฺณนฺติ
      ตตฺถ จกฺกญฺจ ตํ รติชนนฏฺเฐน รตนญฺจาติ จกฺกรตนํ. ยาย ปน
ตํ นาภิยา "สนาภิกนฺ"ติ วุตฺตํ, สา อินฺทนีลมณิมยา ๑- โหติ, มชฺเฌ ปนสฺสา
สารรชตมยา ปนาฬี, ยาย สุทฺธสินิทฺธทนฺตปนฺติยา หสมานา วิย วิโรจติ,
มชฺเฌ ฉิทฺเทน วิย จนฺทมณฺฑเลน อุโภสุปิ พาหิรนฺตเรสุ ๒- รชตปเฏน
กตปริกฺเขปา โหติ. เตสุ ปนสฺส นาภิปนาฬีปริกฺเขปปเฏสุ ยุตฺตยุตฺตฏฺฐาเน ๓-
ปริจฺเฉทเลขา สุวิภตฺตาว หุตฺวา ปญฺญายนฺติ. อยนฺตาวสฺส นาภิยา
สพฺพาการปริปูรตา.
      เยหิ ปน ตํ "อเรหิ สหสฺสารนฺ"ติ วุตฺตํ, เต สตฺตรตนมยา
สุริยรสฺมิโย วิย ปภาสมฺปนฺนา โหนฺติ, เตสํปิ ฆฏกมณิกปริจฺเฉทเลขาทีนิ
สุวิภตฺตาเนว หุตฺวา ปญฺญายนฺติ. อยมสฺส อรานํ สพฺพาการปริปูรตา.
      ยาย ปน ตํ เนมิยา "สเนมิกนฺ"ติ วุตฺตํ, สา พาลสุริยรสฺมิกลาปสิรึ
อวหสมานา วิย สุรตฺตสุทฺธสินิทฺธปวาฬมยา โหติ. สนฺธีสุ ปนสฺสา สุวิสุทฺธ-
ฆนปณฺฑรราคสสฺสิริกา ๔- รตฺตชมฺพูนทมฏฺฐา ๕- วฏฺฏปริจฺเฉทเลขา สุวิภตฺตา
หุตฺวา ปญฺญายนฺติ. อยมสฺส เนมิยา สพฺพาการปริปูรตา.
      เนมิมณฺฑลปิฏฺฐิยํ ปนสฺส ทสนฺนํ ทสนฺนํ อรานํ อนฺตเร ธมนวํโส
วิย อนฺโตสุสิโร ฉินฺนมณฺฑลขจิโต ๖- วาตคฺคาหิกปวาฬทณฺโฑ ๗- โหติ. ยสฺส
วาเตริตสฺส สุกุสลสมนฺนาหตสฺส ปญฺจงฺคิกตุริยสฺส วิย สทฺโท วคฺคุ จ รชนีโย
จ กมนีโย จ มทนีโย จ โหติ. ตสฺส โข ปน ปวาฬทณฺฑสฺส อุปริ
เสตจฺฉตฺตํ อุโภสุ ปสฺเสสุ สโมสริตกุสุมทามานํ เทฺว ปนฺติโยติ เอวํ
สโมสริตกุสุมทามปนฺติสตทฺวยปริวาเรน เสตจฺฉตฺตสตธารินา ปวาฬทณฺฑสเตน
สมุปโสภิตเนมิปริกฺเขปสฺส ทฺวินฺนํปิ นาภิปนาฬีนํ อนฺโต เทฺว สีหมุขานิ โหนฺติ,
เยหิ ตาลกฺขนฺธปฺปมาณา ปุณฺณจนฺทกิรณกลาปสสฺสิริกา ตรุณรวิสมานรตฺตกมฺพล-
เคณฺฑุกปริยนฺตา อากาสคงฺคาคติโสภํ อวหสมานา วิย เทฺว มุตฺตากลาปา
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม.,อิ. อินฺทนีลมยา   ฉ.ม.,อิ. พาหิรนฺเตสุ   ฉ.ม.,อิ. ยุตฺตยุตฺตฏฺฐาเนสุ
@ ฉ.ม.,อิ. สญฺฌาราคสสฺสิริกา   ฉ.ม. รตฺตชมฺพุนทปฏฺฏา,อิ. รตฺตชมฺโพนทปฏฺฏา
@ ฉ.ม.,อิ. ฉิทฺทมณฺฑลขจิโต   ฉ.ม.,อิ. วาตคาหี ปวาฬทณฺโฑ
โอลมฺพนฺติ. เยหิ จกฺกรตเนน สทฺธึ อากาเส สมฺปริวตฺตมาเนหิ ตีณิ จกฺกานิ
เอกโต ปริวตฺตนฺตานิ วิย ขายนฺติ. อยมสฺส สพฺพโส สพฺพาการปริปูรตา.
      ตํ ปเนตํ เอวํ สพฺพาการปริปูรํ ปกติยา สายมาสภตฺตํ ภุญฺชิตฺวา
อตฺตโน อตฺตโน ฆรทฺวาเร ปญฺญตฺตาสเนสุ นิสีทิตฺวา ปวตฺติตกถาสลฺลาเปสุ
มนุสฺเสสุ วีถิจตุกฺกาทีสุ กีฬมาเน ทารกชเน นาติอุจฺเจน นาตินีเจน
วนสณฺฑมตฺถกาสนฺเนน อากาสปฺปเทเสน อุปโสภยมานํ วิย, รุกฺขสาขคฺคานิ
ทฺวาทสโยชนโต ปฏฺฐาย สุยฺยมาเนน มธุรสฺสเรน สตฺตานํ โสตานิ โอธาปยมานํ
โยชนโต ปฏฺฐาย นานปฺปภาสมุทยสมุชฺชเลน วณฺเณน นยนานิ สมากฑฺฒนฺตํ
วิย, รญฺโญ จกฺกวตฺติสฺส ปุญฺญานุภาวํ อุคฺโฆสยนฺตํ วิย ราชธานีอภิมุขํ
อาคจฺฉติ.
      อถสฺส จกฺกรตนสฺส สทฺทสวเนเนว "กุโต นุโข, กสฺส นุ โข
อยํ สทฺโท"ติ อาวชฺชิตหทยานํ ปุรตฺถิมทิสํ อาโลกยมานานํ เตสํ มนุสฺสานํ
อญฺญตโร อญฺญตรํ เอวมาห "ปสฺสถ โภ อจฺฉริยํ, อยํ ปุญฺณจนฺโท ปุพฺเพ
เอกโก อุคฺคจฺฉติ, อชฺเชว ปน อตฺตทุติโย อุคฺคโต, เอตญฺหิ ราชหํสมิถุนมิว
ปุณฺณจนฺทมิถุนํ ปุพฺพาปริเยน คคณตเล ๑- อภิลงฺฆตี"ติ. ตมญฺโญ อาห "กึ
กเถสิ สมฺม, กุหึ นาม ตยา เทฺว ปุณฺณจนฺทา เอกโต อุคฺคจฺฉนฺตา ทิฏฺฐปุพฺพา,
นนุ เอส ตปนียรํสิธาโร ปิญฺชรกิรโณ ๒- ทิวากโร อุคฺคโต"ติ, ตมญฺโญ สิตํ ๓-
กตฺวา เอวมาห "กึ อุมฺมตฺโตสิ, นนุ อิทาเนว ทิวากโร อตฺถงฺคโต, โส กถํ
อิมํ ปุณฺณจนฺทํ อนุพนฺธมาโน อุคฺคจฺฉิสฺสติ. อทฺธา ปเนตํ อเนกรตนปฺปภา-
สมุทยสมุชฺชลํ ๔- เอกสฺสาปิ ปุญฺญวโต วิมานํ ภวิสฺสตี"ติ. เต สพฺเพปิ
อปสาทยนฺตา อญฺเญ เอวมาหํสุ "โภ กึ พหุํ วิลปถ, เนวายํ ปุณฺณจนฺโท,
น สุริโย, น เทววิมานํ, น หิ เตสํ เอวรูปา สิริสมฺปตฺติ อตฺถิ, จกฺกรตเนน
ปน เอเกน ๕- ภวิตพฺพนฺ"ติ.
      เอวํ ปวตฺติตกถาสลฺลาปสฺเสว ตสฺส ชนสฺส จนฺทมณฺฑลํ โอหาย
ตํ จกฺกรตนํ อภิมุขํ โหติ. ตโต เตหิ "กสฺส นุ โข อิทํ นิพฺพตฺตนฺ"ติ วุตฺเต
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม., อิ. คคณตลํ   ฉ.ม., อิ. ปิญฺฉรกิรโณ   ฉ.ม., อิ. หสิตํ
@ ฉ.ม., อิ.....สมุทยุชฺชลํ   ฉ.ม. อิ. เอเตน
ภวนฺติ วตฺตาโร "น กสฺสจิ อญฺญสฺส, นนุ อมฺหากํ มหาราชา ปูริตจกฺกวตฺติวตฺโต,
ตสฺเสตํ นิพฺพตฺตนฺ"ติ. อถ โส จ มหาชโน, โย จ อญฺโญ ปสฺสติ, สพฺโพ
จกฺกรตนเมว อนุคจฺฉติ. ตํปิ จกฺกรตนํ รญฺโญเยว อตฺถาย อตฺตโน อาคตภาวํ
ญาเปตุกามํ วิย สตฺตกฺขตฺตุํ ปาการมตฺถเกเนว นครํ อนุปริยายิตฺวา, ๑- อถ
รญฺโญ ปุรํ ๒- ปทกฺขิณํ กตฺวา อนฺเตปุรสฺส จ อุตฺตรสีหปญฺชรสทิเส ฐาเน
ยถา คนฺธปุปฺผาทีหิ สุเขน สกฺกา โหติ ปูเชตุํ, เอวํ อกฺขาหตํ วิย ติฏฺฐติ.
      เอวํ ฐิตสฺส ปนสฺส วาตปานฉิทฺทาทีหิ ปวิสิตฺวา นานาวิราครตนปฺปภาสมุชฺชลํ
อนฺโตปาสาทํ กุรุมานํ ๓- ปภาสมูหํ ทิสฺวา ทสฺสนตฺถาย สญฺชาตาภิลาโส ราชา
โหติ. ปริชโนปิสฺส ปิยวจนมารพฺภ ๔- เตน อาคนฺตฺวา ตมตฺถํ นิเวเทติ.
      อถ ราชา พลปีติปาโมชฺชผุฏฺฐสรีโร ปลฺลงฺกํ โมเจตฺวา อุฏฺฐายาสนา
สีหปญฺชรสมีปํ คนฺตฺวา ตํ จกฺกรตนํ ทิสฺวา "สุตํ โข ปน เมตนฺ"ติ อาทิกํ
จิตฺตํ ๕- จินฺตยติ. มหาสุทสฺสนสฺสาปิ สพฺพนฺตํ ตเถว อโหสิ. เตน วุตฺตํ "ทิสฺวา
รญฺโญ มหาสุทสฺสนสฺส ฯเปฯ อสฺสํ นุ โน อหํ ราชา จกฺกวตฺตี"ติ. ตตฺถ
โส โหติ ราชา จกฺกวตฺตีติ กิตฺตาวตา จกฺกวตฺตี โหตีติ.
      [๒๔๔] เอกงฺคุลทฺวงฺคุลมตฺตํปิ จกฺกรตเน อากาสํ อพฺภุคฺคนฺตฺวา
ปวตฺเต อิทานิ ตสฺส ปวตฺตาปนตฺถํ ยํ กาตพฺพํ, ตํ ทสฺเสนฺโต อถโข อานนฺทาติ
อาทิมาห.
      ตตฺถ อุฏฺฐายาสนาติ นิสินฺนาสนโต อุฏฺฐหิตฺวา จกฺกรตนสมีปมาคนฺตฺวา.
สุวณฺณภิงฺคารํ คเหตฺวาติ หตฺถิโสณฺฑสทิสปนาฬึ สุวณฺณภิงฺคารํ อุกฺขิปิตฺวา.
อนฺวเทว ราชา มหาสุทสฺสโน สทฺธึ จตุรงฺคินิยา เสนายาติ สพฺพจกฺกวตฺตีนํ หิ
อุทเกน อพฺภุกฺกิริตฺวา "อภิวิชินาตุ ภวํ จกฺกรตนนฺ"ติ วจนสมนนฺตรเมว เวหาสํ
อพฺภุคฺคนฺตฺวา จกฺกรตนํ ปวตฺตติ. ยสฺส ปวตฺตสมนนฺตรกาลเมว ๖- โส ราชา
จกฺกวตฺตี นาม โหติ. ปวตฺเต ปน จกฺกรตเน
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม.,อิ. อนุสํยายิตฺวา   ฉ.ม.,อนฺเตปุรํ   ฉ.ม.,อิ. อลงฺกุรุมานํ
@ ฉ.ม.,อิ. ปิยวจนปาภเตน   ฉ.ม.,อิ. จินฺตนํ   ฉ.ม. ปวตฺติสมกาลเมว,
@ม. ปวตฺตสมกาลเมว
ตํ อนุพนฺธมาโนว ราชา จกฺกวตฺตี ยานวรํ อารุยฺห เวหาสํ อพฺภุคฺคจฺฉติ.
อถสฺส ฉตฺตจามราทิหตฺโถ ปริชโน เจว อนฺโตชโน จ ตโต นานปฺปการกญฺจุก-
กวจาทิสนฺนาหวิภูสิเตน วิวิธาภรณปฺปภาสมุชฺชเลน สมุสฺสิตธชปฏากปฏิมณฺฑิเตน
อตฺตโน อตฺตโน พลกาเยน สทฺธึ อุปราชเสนาปติปภูตโยปิ เวหาสํ อพฺภุคฺคนฺตฺวา
ราชานเมว ปริวาเรนฺติ.
      ราชยุตฺตา ปน ชนสงฺคหณตฺถํ ๑- นครวีถีสุ เภริโย จาราเปนฺติ
"ตาตา อมฺหากํ รญฺโญ จกฺกรตนํ นิพฺพตฺตํ, อตฺตโน อตฺตโน วิภวานุรูเปน
มณฺฑิตปสาธิตา ๒- สนฺนิปตถา"ติ. มหาชโนปิ จ ๓- ปติยา จกฺกรตนสทฺเทเนว
สพฺพกิจฺจานิ ปหาย คนฺธปุปฺผาทีนิ อาทาย สนฺนิปติโตว, โสปิ สพฺโพ เวหาสํ
อพฺภุคฺคนฺตฺวา ราชานเมว ปริวาเรติ. ยสฺส ยสฺส หิ รญฺญา สทฺธึ คนฺตุกามตา
จิตฺตํ อุปฺปชฺชติ, โส โส อากาสคโตว โหติ. เอวํ ทฺวาทสโยชนายามวิตฺถารา
ปริสา โหติ. ตตฺถ เอกปุริโสปิ ฉินฺนภินฺนสรีโร วา กิลิฏฺฐวตฺโถ วา นตฺถิ.
สุจิปริวาโร หิ ราชา จกฺกวตฺติ. จกฺกวตฺติปริสา นาม วิชฺชาธรปุริสา วิย อากาเส
คจฺฉมานา อินฺทนีลมณิตเล วิปฺปกิณฺณมณิรตนสทิสา ๔- โหติ. มหาสุทสฺสนสฺสาปิ
ตเถว อโหสิ. เตน วุตฺตํ "อนฺวเทว ราชา มหาสุทสฺสโน สทฺธึ จตุรงฺคินิยา
เสนายาติ.
      ตํ ปน จกฺกรตนํ รุกฺขคฺคานํ อุปริ ๕- นาติอุจฺเจน นาตินีเจน
คคณปฺปเทเสน ปวตฺตติ. ยถา รุกฺขานํ ปุปฺผผลปลฺลเวหิ อตฺถิกา, ตานิ สุเขน
คเหตุํ สกฺโกนฺติ. ยถา จ ภูมิยํ ฐิตา "เอส ราชา, เอส อุปราชา, เอส
เสนาปตี"ติ สลฺลกฺเขตุํ สกฺโกนฺติ. ฐานาทีสุ จ อิริยาปเถสุ โย เยน อิจฺฉติ,
โส เตเนว คจฺฉติ. จิตฺตกมฺมาทิสิปฺปปสุตา เจตฺถ อตฺตโน อตฺตโน กิจฺจํ
กโรนฺตาเยว คจฺฉนฺติ. ยเถว หิ ภูมิยํ, ตถา เตสํ สพฺพกิจฺจานิ อากาเสเยว
อิชฺฌนฺติ. เอวํ จกฺกวตฺติปริสํ คเหตฺวา ตํ จกฺกรตนํ วามปสฺเสน สิเนรุํ ปหาย
มหาสมุทฺทสฺส อุปริภาเค ๖- อฏฺฐโยชนสหสฺสปฺปมาณํ ๖- ปุพฺพวิเทหํ คจฺฉติ.
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม., อิ. ชนสงฺคหตฺถํ  ฉ.ม., อิ. มณฺฑิตปสาธิกา  ฉ.ม., อิ. มหาชโน ปน
@ ฉ.ม., อิ. วิปฺปกิณฺณรตนสทิสา   ฉ.ม., อิ. อุปรูปริ
@๖-๖ ฉ.ม., อิ. อุปริภาเคน สตฺตสหสฺสโยชนปฺปมาณํ
      ตตฺถ โย วินิพฺเพเธน ทฺวาทสโยชนาย, ปริกฺเขปโต ฉตฺตึสโยชนาย
ปริสาย สนฺนิเวสกฺขโม สุลภาหารูปกรโณ ฉายูทกสมฺปนฺโน สุจิสมตโล
รมณีโย ภูมิภาโค, ตสฺส อุปริภาเค ตํ จกฺกรตนํ อกฺขาหตํ วิย ติฏฺฐติ. อถ
เตน สญฺญาเณน โส มหาชโน โอตริตฺวา ยถารุจึ ๑- นฺหานโภชนาทีนิ
สพฺพกิจฺจานิ กโรนฺโต วาสํ กปฺเปติ. มหาสุทสฺสนสฺสาปิ สพฺพํ ตเถว อโหสิ. เตน
วุตฺตํ "ยสฺมึ โข ปนานนฺท ปเทเส จกฺกรตนํ ปติฏฺฐาสิ, ๒- ตตฺถ โส ราชา
มหาสุทสฺสโน วาสํ อุปคจฺฉิ สทฺธึ จตุรงฺคินิยา เสนายา"ติ.
      เอวํ วาสํ อุปคเต จกฺกวตฺติมฺหิ เย ตตฺถ ราชาโน, เต "ปน จกฺกํ ๓-
อาคตนฺ"ติ สุตฺวาปิ น พลกายํ สนฺนิปาเตตฺวา ยุทฺธสชฺชา โหนฺติ. จกฺกรตนสฺส
หิ อุปฺปตฺติสมนนฺตรเมว นตฺถิ โกจิ ๔- สตฺโต นาม, โย ปจฺจตฺถิกสญฺญาย ตํ
ราชานํ อารพฺภ อาวุธํ อุกฺขิปิตุํ วิสเหยฺย. อยมานุภาโว จกฺกรตนสฺส.
             จกฺกานุภาเวน หิ ตสฺส รญฺโญ,
             อรี อเสสา ทมถํ อุเปนฺติ.
             อรินฺทโม ๕- นาม นราธิปสฺส,
             เตเนว ตํ วุจฺจติ ตสฺส จกฺกนฺติ.
      ตสฺมา สพฺเพปิ เต ราชาโน อตฺตโน อตฺตโน รชฺชสิริวิภวานุรูปํ
ปาภฏํ คเหตฺวา ตํ ราชานํ อุปคมฺม โอนตสิรา อตฺตโน โมลิมณิปฺปภาภิเสเกน
ตสฺส ปาทปูชํ กตฺวา ๖- "เอหิ โข มหาราชา"ติ อาทีหิ วจเนหิ ตสฺส
กึการปฏิสฺสาวิตํ อาปชฺชนฺติ. มหาสุทสฺสนสฺสาปิ ตเถวากํสุ. เตน วุตฺตํ "เย โข
ปนานนฺท ปุรตฺถิมาย ทิสาย ฯเปฯ อนุสาส มหาราชา"ติ.
      ตตฺถ สฺวาคตนฺติ สุอาคตํ. เอกสฺมึ หิ อาคเต โสจนฺติ, คเต
นนฺทนฺติ. เอกสฺมึ อาคเต นนฺทนฺติ, คเต โสจนฺติ, ตาทิโส ตฺวํ อาคมนนนฺทโน
คมนโสจโน. ตสฺมา ตว อาคมนํ สุอาคมนนฺติ วุตฺตํ โหติ. เอวํ วุตฺเต ปน
ราชา จกฺกวตฺตี นาปิ "เอตฺตกํ นาม เม อนุวสฺสํ พลึ อุปกปฺเปถา"ติ วทติ,
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม., อิ. ยถารุจิ. เอวมุปริปิ   ฉ.ม., อิ. ปติฏฺฐาติ   ฉ.ม. ปรจกฺกํ
@ ฉ.ม., อิ. โส   ฉ.ม., อิ. อรินฺทมํ   ฉ.ม., อิ. กโรนฺตา
นาปิ อญฺญสฺส โภคํ อจฺฉินฺทิตฺวา อญฺญสฺส เทติ. อตฺตโน ปน ธมฺมราชภาวสฺส
อนุรูปาย ปญฺญาย ปาณาติปาตาทีนิ อุปปริกฺขิตฺวา เปมนีเยน มญฺชุนา วจเนน ๑-
"ปสฺสถ ตาตา, ปาณาติปาโต นาเมส อาเสวิโต ภาวิโต พหุลีกโต นิรยสํวตฺตนิโก
โหตี"ติ อาทินา นเยน ธมฺมํ เทเสตฺวา "ปาโณ น หนฺตพฺโพ"ติ อาทิกํ โอวาทํ
เทติ. มหาสุทสฺสโนปิ ตเถว อกาสิ, เตน วุตฺตํ "ราชา มหาสุทสฺสโน เอวมาห
`ปาโณ น หนฺตพฺโพ ฯเปฯ ยถาภุตฺตญฺจ ภุญฺชถา"ติ.
      กึ ปน สพฺเพปิ รญฺโญ อิมํ โอวาทํ คณฺหนฺตีติ. พุทฺธสฺสาปิ
ตาว สพฺเพ น คณฺหนฺติ, รญฺโญ กึ คณฺหิสฺสนฺตีติ. ตสฺมา เย ปณฺฑิตา
วิยตฺตา เมธาวิโน, ๒- เต คณฺหนฺติ. สพฺเพ ปน อนุยนฺตาว ๓- ภวนฺติ. ตสฺมา
เย โข ปนานนฺทาติ อาทิมาห.
      อถ ตํ จกฺกรตนํ เอวํ ปุพฺพวิเทหวาสีนํ โอวาเท ทินฺเน กตปาตราเสน ๔-
จกฺกวตฺติพเลน เวหาสํ อพฺภุคฺคนฺตฺวา ปุรตฺถิมสมุทฺทํ อชฺโฌคาหติ. ยถา
ยถา จ ตํ อชฺโฌคาหติ, ตถา ตถา อคทคนฺธํ ฆายิตฺวา สํขิตฺตผโณ
นาคราชา วิย, สํขิตฺตอูมิวิปฺผารํ หุตฺวา โอคฺคจฺฉมานํ มหาสมุทฺทสลิลํ โยชนมตฺตํ
โอคฺคนฺตฺวา อนฺโตสมุทฺเท เวฬุริยภิตฺติ วิย ติฏฺฐติ. ตํขณํเยว จ ตสฺส รญฺโญ
ปุญฺญสิรึ ทฏฺฐุกามานิ วิย มหาสมุทฺทตเล วิปฺปกิณฺณานิ นานารตนานิ ตโต
ตโต อาคนฺตฺวา ตํ ปเทสํ ปูรยนฺติ. อถ สา ราชปริสา ตํ นานารตนปริปูรํ
มหาสมุทฺทตลํ ทิสฺวา ยถารุจึ อุจฺฉงฺคาทีหิ อาทิยติ, ยถารุจึ อาทินฺนรตนาย
ปน ปริสาย ตํ จกฺกรตนํ ปฏินิวตฺตติ. ปฏินิวตฺตมาเน จ ตสฺมึ ปริสา อคฺคโต
โหติ, มชฺเฌ ราชา, อนฺเต จกฺกรตนํ. ชลนิธิชลํ ๕- ปโลภิยมานมิว จกฺกรตนสิริยา,
อสหมานมิว จ เตน วิโยเคน ๖- เนมิมณฺฑลสฺส ทีฆนฺตํ ๖- อภิหนนฺตํ อภิหนนฺตํ
นิรนฺตรเมว อุปคจฺฉติ. เอวํ ราชา จกฺกวตฺตี ปุรตฺถิมมหาสมุทฺทปริยนฺตํ ปุพฺพ-
วิเทหํ อภิวิชินิตฺวา ทกฺขิณสมุทฺทปริยนฺตํ ชมฺพูทีปํ วิเชตุกาโม จกฺกรตนเทสิเตน
มคฺเคน ทกฺขิณสมุทฺทาภิมุโข คจฺฉติ. มหาสุทสฺสโนปิ ตเถว อคมาสิ. เตน
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม.,อิ. สเรน   ฉ.ม.,อิ. วิภาวิโน    ฉ.ม.,อิ. อนุยุตฺตา
@ ฉ.ม.,อิ. กตปาตราเส   ฉ.ม. ตมฺปิ ชลนิธิชลํ, ม. ชลํ, อิ. ตมฺปิชลํ
@๖-๖ ฉ.ม.,อิ. วิโยคํ เนมิมณฺฑลปริยนฺตํ
วุตฺตํ "อถโข ตํ ๑- อานนฺท จกฺกรตนํ ปุรตฺถิมํ สมุทฺทํ อชฺโฌคาเหตฺวา
ปจฺจุตฺตริตฺวา ทกฺขิณทิสํ ปวตฺตตีติ.
      เอวํ ปวตฺตมานสฺส ปน ตสฺส ปวตฺตนวิธานํ เสนาสนฺนิเวโส
ปฏิราชาคมนํ เตสํ เตสํ อนุสาสนิปฺปทานํ ทกฺขิณสมุทฺทอชฺโฌคาหณํ สมุทฺทสลิลสฺส
โอคฺคจฺฉนํ ๒- นานารตนาทานนฺติ ๒- สพฺพํ ปุริมนเยเนว เวทิตพฺพํ.
      วิชินิตฺวา ปน ตํ ทสสหสฺสโยชนปฺปมาณํ ชมฺพูทีปํ ทกฺขิณสมุทฺทโตปิ
ปจฺจุตฺตริตฺวา สตฺตโยชนสหสฺสปฺปมาณํ อมรโคยานํ ๓- วิเชตุํ ปุพฺเพ วุตฺตนเยเนว
คนฺตฺวา ตํปิ สมุทฺทปริยนฺตํ ตเถว อภิวิชินิตฺวา ปจฺฉิมสมุทฺทโตปิ อุตฺตริตฺวา
อฏฺฐโยชนสหสฺสปฺปมาณํ อุตฺตรกุรุํ วิเชตุํ ตเถว คนฺตฺวา ตํปิ สมุทฺทปริยนฺตํ
ตเถว อภิวิชิย อุตฺตรสมุทฺทโตปิ ปจฺจุตฺตรติ.
      เอตฺตาวตา รญฺญา จกฺกวตฺตินา จาตุรนฺตาย ปฐวิยา อาธิปจฺจํ
อธิคตํ โหติ. โส เอวํ วิชิตวิชโย อตฺตโน รชฺชสิริสมฺปตฺติทสฺสนตฺถํ สปริโส
อุทฺธํ คคณตลํ อภิลงฺฆิตฺวา สุวิกสิตปทุมุปฺปลกุมุทปุณฺฑริกวนวิจิตฺเต จตฺตาโร
ชาตสเร วิย ปญฺจสตปญฺจสตปริตฺตทีปปริวาเร จตฺตาโร มหาทีเป โอโลเกตฺวา
จกฺกรตนเทสิเตเนว มคฺเคน ยถานุกฺกมํ อตฺตโน ราชธานึ ปจฺจาคจฺฉติ. อถ ตํ
จกฺกรตนํ อนฺเตปุรทฺวารํ อุปโสภยมานํ ๔- วิย หุตฺวา ติฏฺฐติ
      เอวํ ปติฏฺฐิเต ปน ตสฺมึ จกฺกรตเน ราชนฺเตปุเร อุกฺกาหิ วา
ทีปิกาหิ วา น กิญฺจิ กรณียํ โหติ, จกฺกรตโนภาโสเยว รตฺตึ อนฺธการํ วิธมติเยว.
เย ปน อนฺธการตฺถิกา โหนฺติ, เตสํ อนฺธการเมว โหติ. มหาสุทสฺสนสฺสาปิ
สพฺพเมตํ ตเถว อโหสิ. เตน วุตฺตํ "ทกฺขิณสมุทฺทํ อชฺโฌคาเหตฺวา ฯเปฯ เอวรูปํ
จกฺกรตนํ ปาตุรโหสี"ติ.
                           หตฺถิรตนวณฺณนา
      [๒๔๖] เอวํ ปาตุภูตจกฺกรตนสฺเสว จกฺกวตฺติโน อมจฺจา ปกติมงฺคลหตฺถิฏฺฐานํ
สมํ ปริสุทฺธํ ๕- ภูมิภาคํ การาเปตฺวา ๕- หริจนฺทนาทีหิ
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม.,อิ. ตํ น ทิสฺสติ   ๒-๒ ฉ.ม.,อิ. โอคจฺฉมานํ รตนานํ อาทานนฺติ
@ ฉ.ม.,อิ. อปรโคยานํ เอวมุปริปิ    ฉ.ม.,อิ. โสภยมานํ
@๕-๕ ฉ.ม.,อิ. สุจิภูมิภาคํ กาเรตฺวา
สุรภิสุคนฺเธหิ อุปลิมฺปาเปตฺวา เหฏฺฐา วิจิตฺตวณฺณสุรภิกุสุมสโมกิณฺณํ อุปริ
สุวณฺณตารกานํ อนฺตรนฺตรา สโมสริตมนุญฺญกุสุมทามปฏิมณฺฑิตวิตานํ เทววิมานํ วิย
อภิสงฺขริตฺวา "เอวรูปสฺส นาม เทว หตฺถิรตนสฺส อาคมนํ จินฺเตถา"ติ วทนฺติ.
โส ปุพฺเพ วุตฺตนเยเนว มหาทานํ ทตฺวา สีลานิ จ สมาทาย ตํ ปุญฺญสมฺปตฺตึ
อาวชฺเชนฺโต นิสีทิ. อถสฺส ปุญฺญานุภาวโจทิโต ฉทฺทนฺตกุลา วา อุโปสถกุลา
วา ตํ สกฺการวิเสสํ อนุภวิตุกาโม ตรุณรวิมณฺฑลาภิรตฺตจรณคีวามุขปฏิมณฺฑิต-
วิสุทฺธเสตสรีโร สตฺตปฺปติฏฺโฐ สุสณฺฐิตองฺคปจฺจงฺคสนฺนิเวโส วิกสิตรตฺตปทุม-
จารุโปกฺขโร อิทฺธิมา โยคี วิย เวหาสคมนสมตฺโถ มโนสิลาจุณฺณรญฺชิตปริยนฺโต
วิย รชตปพฺพโต หตฺถิเสฏฺโฐ อาคนฺตฺวา ตสฺมึ ปเทเส ติฏฺฐติ. โส ฉทฺทนฺตกุลา
อาคจฺฉนฺโต สพฺพกนิฏฺโฐ อาคจฺฉติ. อุโปสถกุลา อาคจฺฉนฺโต สพฺพเชฏฺโฐ.
ปาลิยํ ปน อุโปสโถ นาม ๑- นาคราชา อิจฺเจว อาคจฺฉติ. ๒- นาคราชา นาม
กสฺสจิ อปริโภโค, สพฺพกนิฏฺโฐ อาคจฺฉตีติ อฏฺฐกถาสุ วุตฺตํ. สฺวายํ
จกฺกวตฺติวตฺตานํ ๓- จกฺกวตฺตีนํ วุตฺตนเยเนว จินฺตยนฺตานํ อาคจฺฉติ.
มหาสุทสฺสนสฺส ปน สยเมว ปกติมงฺคลหตฺถิฏฺฐานํ อาคนฺตฺวา มงฺคลหตฺถึ ๔-
อปเนตฺวา ตตฺถ อฏฺฐาสิ. เตน วุตฺตํ "ปุน จปรํ อานนฺท ฯเปฯ นาคราชา"ติ.
      เอวํ ปาตุภูตํ ปน ตํ หตฺถิรตนํ ทิสฺวา หตฺถิโคปกาทโย หฏฺฐตุฏฺฐา
เวเคน คนฺตฺวา รญฺโญ อาโรเจนฺติ. ราชา ตุริตตุริโต อาคนฺตฺวา ตํ ทิสฺวา
ปสนฺนจิตฺโต "ภทฺทกํ วต โภ หตฺถิยานํ, สเจ ทมถํ อุเปยฺยา"ติ จินฺตยนฺโต
หตฺถํ ปสาเรสิ. อถ โส ฆรเธนุวจฺฉโก วิย กณฺเณ โอลมฺเพตฺวา ๕- สุรตภาวํ
ทสฺเสนฺโต ราชานํ อุปสงฺกมติ. ๖- ราชา ตํ อาโรหิตุกาโม โหติ. อถสฺส ปริชนา
อธิปฺปายํ ญตฺวา ตํ หตฺถิรตนํ สุวณฺณธชํ สุวณฺณาลงฺการํ เหมชาลปฏิจฺฉนฺนํ
กตฺวา อุปเนนฺติ. ราชา ตํ อนิสีทาเปตฺวาว สตฺตรตนมยาย นิสฺเสณิยา อารุยฺห
อากาสคมนนินฺนจิตฺโต โหติ. ตสฺส สห จิตฺตุปฺปาเทเนว โส หตฺถินาคราชา ๗-
ราชหํโส วิย อินฺทนีลมณิปฺปภาชาลํ นีลคคณตลํ อภิลงฺฆติ. ตโต จกฺกจาริกาย
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. นาม น ทิสฺสติ   ฉ.ม.,อิ. อาคตํ   ฉ.ม. ปูริตจกฺกวตฺติวตฺตานํ
@ ฉ.ม.,อิ. ตํ หตฺถึ   ฉ.ม.,อิ. โอลมฺพิตฺวา  อิ. อุปสงฺกมิ  ฉ.ม., นาคราชา
วุตฺตนเยเนว สกลราชปริสา. อิติ สปริโส ราชา อนฺโต ปาตราเสเยว สกลปฐวึ
อนุสํยายิตฺวา ราชธานึ ปจฺจาคจฺฉติ. เอวํ มหิทฺธิกํ จกฺกวตฺติโน หตฺถิรตนํ
โหติ. มหาสุทสฺสนสฺสาปิ ตาทิสเมว อโหสิ. เตน วุตฺตํ "ทิสฺวา รญฺโญ ฯเปฯ
ปาตุรโหสี"ติ.
                           อสฺสรตนวณฺณนา
      [๒๔๗] เอวํ ปาตุภูตหตฺถิรตนสฺส ปน จกฺกวตฺติโน อมจฺจา ปกติมงฺคลอสฺสฏฺฐานํ
สุจิสมตลํ กาเรตฺวา อลงฺกริตฺวา จ ปุริมนเยเนว รญฺโญ ตสฺส อาคมนจินฺตนตฺถํ
อุสฺสาหํ ชเนนฺติ. โส ปุริมนเยเนว กตทานมานนสกฺกาโร สมาทินฺนสีลวตฺโต ๑-
ปาสาทตเล สุขนิสินฺโน ปุญฺญสมฺปตฺตึ สมนุสฺสรติ. อถสฺส ปุญฺญานุภาวโจทิโต
สินฺธวกุลโต วิชฺชุลตาวินทฺธสรทกาลเสตวลาหกราสิสสฺสิริโก รตฺตปาโท
รตฺตตุณฺโฑ จนฺทปฺปภาปุญฺชสทิสสุทฺธสินิทฺธฆนสํฆาฏสรีโร ๒- กากคีวา วิย
อินฺทนีลมณิ วิย จ กาฬวณฺเณน สีเสน สมนฺนาคตตฺตา กากสีโส ๓- สุฏฺฐุ
กปฺเปตฺวา ฐปิเตหิ วิย มุญฺชสทิเสหิ เสเตหิ ๔- สณฺหวฏฺฏอุชุคติคเตหิ เกเสหิ
สมนฺนาคตตฺตา มุญฺชเกโส เวหาสงฺคโม วลาหโก นาม อสฺสราชา อาคนฺตฺวา
ตสฺมึ ฐาเน ปติฏฺฐหิ. ๕- มหาสุทสฺสนสฺส ปเนส หตฺถิรตนํ วิย อาคโต. เสสํ
สพฺพํ หตฺถิรตเน วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํ. เอวรูปํ อสฺสรตนํ สนฺธาย ภควา
"ปุน จปรนฺ"ติ อาทิมาห.
                           มณิรตนวณฺณนา
      [๒๔๘] เอวํ ปาตุภูตอสฺสรตนสฺส ปน รญฺโญ จกฺกวตฺติโน จตุหตฺถายามํ
สกฏนาภิสมปริณาหํ อุโภสุ อนฺเตสุ กณฺณิกปริยนฺตโต วินิคฺคเตหิ สุปริสุทฺธ-
มุตฺตากลาเปหิ ทฺวีหิ กาญฺจนปทุเมหิ ๖- อลงฺกตํ จตุราสีติมณิสหสฺสปริวารํ
ตาราคณปริวุตสฺส ปุณฺณจนฺทสฺส สิรึ ปฏิปฺผรมานํ วิย วิปุลปพฺพตโต ๗- มณิรตนํ
อาคจฺฉติ. ตสฺเสวํ อาคตสฺส มุตฺตาชาลเก ฐเปตฺวา เวฬุปรมฺปราย สฏฺฐิหตฺถปฺปมาณํ
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม., อิ. สมาทินฺนสีลพฺพโต   ฉ.ม.....สํหตสรีโร   ฉ.ม., อิ. กาฬสีโส
@ ฉ.ม., อิ. เสเตหิ น ทิสฺสติ   ฉ.ม., อิ. ปติฏฺฐาติ   ฉ.ม. กญฺจน....
@ ฉ.ม., อิ. เวปุลฺลปพฺพตโต
อากาสํ อาโรปิตสฺส รตฺติภาเค สมนฺตา โยชนปฺปมาณํ โอกาสํ อาภา ผรติ,
ยาย สพฺโพ โส โอกาโส อรุณุคฺคมนเวลาย วิย สญฺชาตาโลโก โหติ. ตโต
กสกา กสิกมฺมํ วาณิชา อาปณุคฺฆาตนํ เต เต สิปฺปิโน ตนฺตํ กมฺมนฺตํ
ปโยเชนฺติ "ทิวา"ติ มญฺญมานา. มหาสุทสฺสนสฺสาปิ สพฺพนฺตํ ตเถว อโหสิ.
เตน วุตฺตํ "ปุน จปรํ อานนฺท ฯเปฯ มณิรตนํ ปาตุรโหสี"ติ.
                           อิตฺถีรตนวณฺณนา
      [๒๔๙] เอวํ ปาตุภูตมณิรตนสฺส ปน จกฺกวตฺติโน วิสยสุขวิเสสสฺส
วิเสสการณํ อิตฺถีรตนํ ปาตุภวติ. มทฺทราชกุลโต ตํ ๑- หิสฺส อคฺคมเหสึ อาเนนฺติ,
อุตฺตรกุรุโต วา ปุญฺญานุภาเวน สยํ อาคจฺฉติ. อวเสสา ปนสฺสา สมฺปตฺติ "ปุน
จปรํ อานนฺท รญฺโญ มหาสุทสฺสนสฺส อิตฺถีรตนํ ปาตุรโหสิ, อภิรูปา ทสฺสนียา"ติ
อาทินา นเยน ปาลิยํเยว อาคตา.
      ตตฺถ สณฺฐานปาริปูริยา อธิกํ รูปมสฺสาติ อภิรูปา. ทิสฺสมานา จ ๒-
จกฺขูนิ มิลายติ, ๓- ตสฺมา อญฺญกิจฺจวิกฺเขปํ หิตฺวาปิ ทฏฺฐพฺพาติ ทสฺสนียา.
ทิสฺสมานาว โสมนสฺสวเสน จิตฺตํ ปสาเทตีติ ปาสาทิกา. ปรมายาติ เอวํ
ปสาทาวหตฺตา อุตฺตมาย. วณฺณโปกฺขรตายาติ วณฺณสุนฺทรตาย. สมนฺนาคตาติ
อุเปตา. อภิรูปา วา ยสฺมา นาติทีฆา นาติรสฺสา. ทสฺสนียา ยสฺมา นาติกีสา
นาติถูลา. ปาสาทิกา ยสฺมา นาติกาฬิกา นาจฺโจทาตา. ปรมาย วณฺณโปกฺขรตาย
สมนฺนาคตา ยสฺมา อติกฺกนฺตา ๔- มานุสิวณฺณํ อปฺปตฺตา ทิพฺพวณฺณํ. มนุสฺสานญฺหิ
วณฺณาภา พหิ น นิจฺฉรติ. เทวานํ ปน อติทูรมฺปิ นิจฺฉรติ.
      ตสฺสา ปน ทฺวาทสหตฺถปฺปมาณํ ปเทสํ สรีราภา โอภาเสติ. นาติทีฆาทีสุ
จสฺสา ปฐมยุคเลน อาโรหสมฺปตฺติ, ทุติยยุคเลน ปริณาหสมฺปตฺติ, ตติยยุคเลน
วณฺณสมฺปตฺติ วุตฺตา. ฉหิ วาปิ เอเตหิ กายวิปตฺติยาภาโว. อติกฺกนฺตา
มานุสิวณฺณนฺติ อิมินา กายสมฺปตฺติ วุตฺตา. ตูลปิจุโน วา กปฺปาสปิจุโน
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม.,อิ. วา   ฉ.ม.,อิ. ว   ฉ.ม. ปิณยติ, อิ. ปีณยติ  ฉ.ม.,อิ. อภิกฺกนฺตา
วาติ สปฺปิมณฺเฑ ปกฺขิปิตฺวา ฐปิตสฺส สตฺตธา ๑- วิหตสฺส ๑- ตูลปิจุโน วา
กปฺปาสปิจุโน วา. สีเตติ รญฺโญ สีตกาเล อุณฺหานิ. ๒- อุเณฺหติ รญฺโญ อุณฺหกาเล
สีตานิ. ๓- จนฺทนคนฺโธติ นิจฺจกาลเมว สุปิสิตสฺส อภินวสฺส จตุชาติสมาโยชิตสฺส
หริจนฺทนสฺส คนฺโธ กายโต วายติ. อุปฺปลคนฺโธติ หสิตกถิตกาเลสุ มุขโต ตํขณํ
วิกสิตสฺส ๔- นีลุปฺปลสฺส อติวิย สุคนฺโธ วายติ.
      เอวรูปสมฺผสฺสคนฺธสมฺปตฺติยุตฺตาย ปนสฺสา สรีรสมฺปตฺติยา อนุรูปํ
อาจารํ ทสฺเสตุํ ตํ โข ปนาติ อาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ ราชานํ ทิสฺวา นิสินฺนาสนโต
อคฺคิทฑฺฒา วิย ปฐมเมว อุฏฺฐาตีติ ปุพฺพุฏฺฐายินี. ตสฺมึ นิสินฺเน ตสฺส
ตาลปณฺณวีชนาทิกิจฺจํ ๕- กตฺวา ปจฺฉา นิปตติ นิสีทตีติ ปจฺฉานิปาตินี. กึ กโรมิ
เต เทวาติ วาจาย กึการํ ปฏิสฺสาเวตีติ กึการปฏิสฺสาวินี. รญฺโญ มนาปเมว
จรติ กโรตีติ มนาปจารินี. ยํ รญฺโญ ปิยํ, ตเทว วทตีติ ปิยวาทินี.
      อิทานิ "สฺวาสฺสา อาจาโร ตาว ๖- วิสุทฺธิยาว, ๖- น สาเถยฺเยนา"ติ
ทสฺเสตุํ ตํ โข ปนาติ อาทิมาห. ตตฺถ โน อติจารีติ ๗- น อติกฺกมิตฺวา จริ,
ฐเปตฺวา ราชานํ อญฺญํ ปุริสํ จิตฺเตนปิ น ปฏฺเฐตีติ ๘- วุตฺตํ โหติ.
      ตตฺถ เย ตสฺสา อาทิมฺหิ "อภิรูปา"ติ อาทโย อนฺเต จ "ปุพฺพุฏฺฐายินี"ติ
อาทโย วุตฺตา, เต ปกติคุณาเอว. "อติกฺกนฺตา มานุสิวณฺณนฺ"ติ อาทโย ปน
จกฺกวตฺติโน ปุญฺญํ อุปนิสฺสาย จกฺกรตนปาตุภาวโต ปฏฺฐาย ปุริมกมฺมานุภาเวน
นิพฺพตฺตาติ เวทิตพฺพา. อภิรูปตาทิกาปิ วา จกฺกรตนปาตุภาวโต ปฏฺฐาย
สพฺพาการปริปูรา ชาตา. เตนาห "เอวรูปํ อิตฺถีรตนํ ปาตุรโหสี"ติ.
                          คหปติรตนวณฺณนา
      [๒๕๐] เอวํ ปาตุภูตอิตฺถีรตนสฺส ปน รญฺโญ จกฺกวตฺติสฺส ธนกรณียานํ
กิจฺจานํ ยถาสุขํ ปวตฺตนตฺถํ คหปติรตนํ ปาตุภวติ. โส ปกติยาว
@เชิงอรรถ: ๑-๑ ฉ.ม., อิ. สตวารวิหตสฺส    ฉ.ม., อิ. อุณฺหานิ น ทิสฺสติ
@ ฉ.ม., อิ. สีตานิ น ทิสฺสติ     ฉ.ม., อิ. วิกสิตสฺเสว
@ ฉ,ม., อิ. ตาลวณฺเฏน พีชนาทิกิจฺจํ   ๖-๖ ฉ.ม. ภาววิสุทฺธิยาว
@  อิ. อาจารภาววิสุทฺธิยา    ฉ.ม. อติจรีติ    ฉ.ม. ปตฺเถสีติ
มหาโภโค, มหาโภคกุเล ชาโต. รญฺโญ ธนราสิวฑฺฒโก เสฏฺฐิคหปติ โหติ.
จกฺกรตนานุภาวสงฺคหิตํ ๑- ปนสฺส กมฺมวิปากชํ ทิพฺพจกฺขุ ปาตุภวติ, เยน
อนฺโตปฐวิยํปิ โยชนพฺภนฺตเร นิธึ ปสฺสติ, โส ตํ สมฺปตฺตึ ทิสฺวา ตุฏฺฐหทโย ๒-
คนฺตฺวา ราชานํ ธเนน ปวาเรตฺวา สพฺพานิ ธนกรณียานิ สมฺปาเทติ.
มหาสุทสฺสนสฺสาปิ ตเถว สมฺปาเทติ. ๓- เตน วุตฺตํ "ปุน จปรํ อานนฺท ฯเปฯ
เอวรูปํ คหปติรตนํ ปาตุรโหสี"ติ.
                         ปริณายกรตนวณฺณนา
      [๒๕๑] เอวํ ปาตุภูตคหปติรตนสฺส ปน รญฺโญ จกฺกวตฺติสฺส
สพฺพกิจฺจสํวิธานสมตฺถํ ปริณายกรตนํ ปาตุภวติ. โส รญฺโญ เชฏฺฐปุตฺโตว โหติ.
ปกติยาเอว โส ปณฺฑิโต พฺยตฺโต เมธาวี วิภาวี. รญฺโญ ปุญฺญานุภาวํ นิสฺสาย
ปนสฺส อตฺตโน กมฺมานุภาเวน ปรจิตฺตญาณํ อุปฺปชฺชติ. เยน ทฺวาทสโยชนาย
ปริสาย ๔- จิตฺตวารํ ๔- ญตฺวา รญฺโญ หิเต จ อหิเต จ ววตฺถเปตุํ
สมตฺโถ โหติ, โสปิ ตํ อตฺตโน อานุภาวํ ทิสฺวา ตุฏฺฐหทโย ราชานํ
สพฺพกิจฺจานุสาสเนน ปวาเรติ. มหาสุทสฺสนํปิ ตเถว ปวาเรติ. ๕- เตน
วุตฺตํ "ปุน จปรํ อานนฺท ฯเปฯ ปริณายกรตนํ ปาตุรโหสี"ติ.
      ตตฺถ ฐเปตพฺพํ ฐเปตุนฺติ ตสฺมึ ตสฺมึ ฐานนฺตเร ฐเปตพฺพํ ฐเปตุํ.
                        จตุอิทฺธิสมนฺนาคตวณฺณนา
      [๒๕๒] สมเวปากินิยาติ สมวิปากินิยา. ๖- คหณิยาติ กมฺมชเตโช-
ธาตุยา. ตตฺถ ยสฺส ภุตฺตมตฺโตว อาหาโร ชีรติ, ยสฺส วา ปน ปุฏภตฺตํ วิย
ตเถว ติฏฺฐติ, อุโภเปเตน สมเวปากินิยา สมนฺนาคตา. ยสฺส ปน ปุน ภตฺตกาเล
ภตฺตจฺฉนฺโท อุปฺปชฺชเตว, อยํ สมเวปากินิยา สมนฺนาคโตติ.
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม.,อิ.....สหิตํ    ฉ.ม.,อิ. ตุฏฺฐมานโส    ฉ.ม. สมฺปาเทสิ
@๔-๔ ฉ.ม.,อิ. ราชปริสาย จิตฺตาจารํ   ฉ.ม.,อิ. ปวาเรสิ   ฉ.ม. อิ. สมวิปาจนิยา
                       ธมฺมปาสาทโปกฺขรณิวณฺณนา
      [๒๕๓] มาเปสิ โขติ นคเร เภริญฺจาราเปตฺวา ๑- ชนราสึ กาเรตฺวาน
มาเปสิ, รญฺโญ ปน สห จิตฺตุปฺปาเทเนว ภูมึ ภินฺทิตฺวา จตุราสีติโปกฺขรณีสหสฺสานิ
นิพฺพตฺตึสุ. ตานิ สนฺธาเยตํ วุตฺตํ. ทฺวีหิ เวทิกาหีติ เอกาย อิฏฺฐกานํ
ปริยนฺเตเยว ปริกฺขิตฺตา เอกาย ปริเวณปริจฺเฉทปริยนฺเต.
      เอตทโหสีติ กสฺมา อโหสิ. เอกทิวสํ กิร นฺหาตฺวา จ ปิวิตฺวา
จ คจฺฉนฺตํ มหาชนํ มหาปุริโส โอโลเกตฺวา อิเม อุมฺมตฺตกเวเสเนว คจฺฉนฺติ.
สเจ เอเตสํ เอตฺถ ปิลนฺธนปุปฺผานิ ภเวยฺยุํ, ภทฺทกํ สิยาติ. อถสฺส เอตทโหสิ.
ตตฺถ สพฺโพตุกนฺติ ปุปฺผํ นาม เอกสฺมึเยว อุตุมฺหิ ปุปฺผติ. อหํ ปน ตถา
กริสฺสามิ "ยถา สพฺเพสุ อุตูสุ ปุปฺผิสฺสตี"ติ จินฺเตสิ. ๒- โรปาเปสีติ นานาวณฺณ-
อุปฺปลวีชาทีนิ ๓- ตโต ตโต อาหราเปตฺวา น โรปาเปสิ, สห จิตฺตุปฺปาเทเนว
ปนสฺส สพฺพํ อิชฺฌติ. ตํ โลโก รญฺญา โรปาปิตนฺติ มญฺญิ. เตน วุตฺตํ
"โรปาเปสี"ติ. ตโต ปฏฺฐาย มหาชโน นานปฺปการํ ชลชถลชมาลํ ปิลนฺธิตฺวา
นกฺขตฺตํ กีฬมาโน วิย คจฺฉติ.
      [๒๕๔] อถ ราชา ตโต อุตฺตรึปิ ๔- ชนํ สุขสมปฺปิตํ กาตุกาโม
"ยนฺนูนาหํ อิมาสํ โปกฺขรณีนํ ตีเร"ติ อาทินา ชนสฺส สุขวิธานํว จินฺเตตฺวา
สพฺพํ อกาสิ. ตตฺถ นฺหาเปสุนฺติ อญฺโญ สรีรํ อุพฺพตฺเตติ, ๕- อญฺโญ จุณฺณานิ
โยเชติ, อญฺโญ โปกฺขรณีตีเร ๖- นฺหายนฺตสฺส อุทกํ อาหริ, อญฺโญ วตฺถานิ
ปฏิคฺคเหสิ เจว อทาสิ จ.
       ปตฺถเปสิ โขติ กถํ ปตฺถเปสิ. อิตฺถีนญฺจ ปุริสานญฺจ อนุจฺฉวิเก
อลงฺกาเร ฐเปตฺวาน ๗- อิตฺถีมตฺตเมว ตตฺถ ปริจารวเสน เสสํ สพฺพํ ปริจฺจาควเสน
ฐเปตฺวา ราชา มหาสุทสฺสโน ทานํ เทติ, ตํ ปริภุญฺชถาติ เภริญฺจาราเปสิ. ๘-
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม.,อิ. เภรึ จราเปตฺวา   ฉ.ม. จินฺเตสึ   ฉ.ม.,อิ.....พีชาทีนิ
@ ฉ.ม. อุตฺตริปิ    ฉ.ม.,อิ. อุพฺพตฺเตสิ    ฉ.ม.,อิ. ตีเร
@ ฉ.ม. อิ. กาเรตฺวา   ฉ.ม.,อิ.....จราเปสิ
      มหาชโน โปกฺขรณีตีรํ อาคนฺตฺวา นฺหาตฺวา วตฺถานิ ปริวตฺเตตฺวา
นานาคนฺเธหิ วิลิตฺโต ปิลนฺธนวิจิตฺตมาโล ทานคฺคํ คนฺตฺวา อเนกปฺปกาเรสุ
ยาคุภตฺตขชฺชเกสุ อฏฺฐวิธปาเนสุ จ โย ยํ อิจฺฉติ, โส ตํ ขาทิตฺวา จ ปิวิตฺวา
จ นานาวณฺณานิ โขมสุขุมานิ วตฺถานิ นิวาเสตฺวา สมฺปตฺตึ อนุภวิตฺวา เยสํ
ตาทิสานิ อตฺถิ, เต โอหาย คจฺฉนฺติ. เยสํ ปน นตฺถิ, เต คเหตฺวา คจฺฉนฺติ.
หตฺถิอสฺสยานาทีสุปิ นิสีทิตฺวา โถกํ วิจริตฺวา อนตฺถิกา โอหาย, อตฺถิกา
คเหตฺวา คจฺฉนฺติ. วรสยเนสุปิ นิปชฺชิตฺวา สมฺปตฺตึ อนุภวิตฺวา อนตฺถิกา โอหาย,
อตฺถิกา คเหตฺวา คจฺฉนฺติ. อิตฺถีหิปิ สทฺธึ สมฺปตฺตึ อนุภวิตฺวา อนตฺถิกา
โอหาย, อตฺถิกา คเหตฺวาว คจฺฉนฺติ. สตฺตวิธรตนปสาธนานิ จ ปสาเธตฺวาปิ
สมฺปตฺตึ อนุภวิตฺวา อนตฺถิกา โอหาย, อตฺถิกา คเหตฺวาว คจฺฉนฺติ. ตํปิ ทานํ
อุฏฺฐาย สมุฏฺฐาย ทียเตว. ชมฺพูทีปวาสิกานํ อญฺญํ กมฺมํ นตฺถิ, รญฺโญ ทานํ
ปริภุญฺชนฺตาว วิจรนฺติ.
      [๒๕๕] อถ พฺราหฺมณคหปติกา จินฺเตสุํ "อยํ ราชา เอวรูปํ ทานํ
เทนฺโตปิ ๑- `มยฺหํ ตณฺฑุลาทีนิ วา ขีราทีนิ วา เทถา'ติ น กิญฺจิ อาหราเปติ,
น โน ปน อมฺหากํ `ราชา น ๒- อาหราเปตี'ติ ตุณฺหีมาสิตุํ ปฏิรูปนฺ"ติ. เต
พหุํ สาปเตยฺยํ สํหริตฺวา รญฺโญ อุปนาเมสุํ. ตสฺมา "อถโข อานนฺท
พฺราหฺมณคหปติกา"ติ อาทิมาห. เอวํ สมจินฺเตสุนฺติ กสฺมา เอวํ สมจินฺเตสุํ. ๓-
กสฺสจิ ฆรโต อปฺปํ อาภตํ, กสฺสจิ พหุ. ตสฺมึ ปฏิสํหริยมาเน "กึ ตเวว ฆรโต
สุนฺทรํ อาภตํ, น มยฺหํ ฆรโต, กึ ตเวว ฆรโต พหุ น มยฺหนฺ"ติ เอวํ
กลหสทฺโทปิ อุปฺปชฺเชยฺย, โส มา อุปฺปชฺชิตฺถาติ เอวํ สมจินฺเตสุํ.
      [๒๕๖] เอหิ ตฺวํ สมฺมาติ เอหิ ตฺวํ วยส. ๔- ธมฺมํ นาม ปาสาทนฺติ
ปาสาทสฺส นามํ อาโรเปตฺวาว อาณาเปสิ. ๕- วิสฺสกมฺโม ปน กีวมหนฺโต ๖- เทว
ปาสาโท โหตูติ ปฏิปุจฺฉิตฺวา ทีฆโต โยชนํ วิตถารโต อฑฺฒโยชนํ สพฺพรตนมโยว
โหตูติ วุตฺเตปิ เอวํ โหตุ ภทฺทํ ตเวว ๗- วจนนฺติ ตสฺส ปฏิสฺสุณิตฺวา, อถ ๘-
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. ททนฺโต    ฉ.ม.,อิ. น สทฺโท น ทิสฺสติ    ฉ.ม.,อิ. จินฺเตสุํ
@ ฉ.ม.,อิ. วยสฺส    ม. อามาเปสิ    ม. กึวมหนฺโต
@ ฉ.ม.,อิ. ตว    ฉ.ม.,อิ. อถ สทฺโท น ทิสฺสติ
ธมฺมราชานํ สมฺปฏิจฺฉาเปตฺวา มาเปสิ. ตตฺถ เอวํ ภทฺทํ ตวาติ โข อานนฺทาติ
เอวํ ภทฺทํ ตว อิติ โข อานนฺท. ปฏิสฺสุณิตฺวาติ สมฺปฏิจฺฉิตฺวา, วตฺวาติ อตฺโถ.
ตุณฺหีภาเวนาติ สมณธมฺมปฏิปตฺติกรโณกาโส เม ภวิสฺสตีติ อิจฺฉนฺโต ตุณฺหีภาเวน
อธิวาเสสิ. สารมโยติ จนฺทนสารมโย.
      [๒๕๗] ทฺวีหิ เวทิกาหีติ เอตฺถ เอกา เวทิกา ปนสฺส อุณฺหีสมตฺถเก
อโหสิ, เอกา เหฏฺฐา ปริจฺเฉทมตฺถเก.
      [๒๕๘] ทุทฺทิกฺโข อโหสิติ ทุทฺทิกฺโข, ปภาสมฺปตฺติยา ทุทฺทโสติ
อตฺโถ. มุสตีติ หรติ ผนฺทาเปติ นิจฺจลภาเวน ปติฏฺฐาตุํ น เทติ. อุปวิทฺเธติ ๑-
อุพฺพิทฺเธ, เมฆวิคเมน ทูรีภูเตติ อตฺโถ. เทเวติ อากาเส.
      [๒๕๙] มาเปสิ โขติ อหํ อิมสฺมึ ฐาเน โปกฺขรณึ มาเปมิ, ตุมฺหากํ ฆรานิ
ภินฺทถาติ น เอวํ กาเรตฺวา มาเปสิ. จิตฺตุปฺปาทวเสเนว ปนสฺส ภูมึ ภินฺทิตฺวา
ตถารูปา โปกฺขรณี อโหสิ. เต สพฺพกาเมหีติ สพฺเพหิ อิจฺฉิติจฺฉิตวตฺถูหิ, สมเณ
สมณปริกฺขาเรหิ, พฺราหฺมเณ พฺราหฺมณปริกฺขาเรหิ สนฺตปฺเปสีติ.
                      ปฐมภาณวารวณฺณนา นิฏฺฐิตา.
                         --------------
                          ฌานสมฺปตฺติวณฺณนา
      [๒๖๐] มหิทฺธิโกติ จิตฺตุปฺปาทวเสเนว จตุราสีติโปกฺขรณีสหสฺสานํ
นิปฺผตฺติสงฺขาตาย มหติยา อิทฺธิยา สมนฺนาคโต. มหานุภาโวติ เตสํเยว
อนุภวิตพฺพานํ มหนฺตตาย มหตานุภาเวน ๒- สมนฺนาคโต. เสยฺยถีทนฺติ นิปาโต,
ตสฺส "กตเมสํ ติณฺณนฺ"ติ อตฺโถ. ทานสฺสาติ สมฺปตฺติปริจฺจาคสฺส. ทมสฺสาติ
อาฬวกสุตฺเต ๓- ปญฺญา ทโมติ อาคตา. อิธ อตฺตานํ ทเมนฺเตน กตํ อุโปสถกมฺมํ.
สญฺญมสฺสาติ สีลสฺส.
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม., อิ. วิทฺเธติ   ฉ.ม., อิ. มหานุภาเวน   สํ.ส. ๑๕/๒๔๖/๒๕๗ อาฬวกสุตฺต,-
@ขุ.สุ. ๒๕/๑๘๓/๓๖๘ อาฬวกสุตฺต
                        โพธิสตฺตปุพฺพโยควณฺณนา
       อิธ ฐตฺวา ปนสฺส ปุพฺพโยโค เวทิตพฺโพ:-
       ราชา กิร ปุพฺเพ คหปติกุเล นิพฺพตฺติ. เตน จ สมเยน ธรมานกกสฺสปพุทฺธสฺส
สาสเน เอโก เถโร อรญฺญวาสํ วสติ, โพธิสตฺโต อตฺตโน กมฺเมน อรญฺญํ ปวิฏฺโฐ
เถรํ ทิสฺวา อุปสงฺกมิตฺวา วนฺทิตฺวา เถรสฺส นิสชฺชนฏฺฐานจงฺกมนฏฺฐานาทีนิ
โอโลเกตฺวา ปุจฺฉิ "อิเธว ภนฺเต อยฺโย วสตี"ติ. อาม อุปาสกาติ สุตฺวา "อิเธว
อยฺยสฺส ปณฺณสาลํ กาตุํ วฏฺฏตี"ติ จินฺเตตฺวา อตฺตโน กมฺมํ ปหาย ทพฺพสมฺภารํ
โกฏฺเฏตฺวา ปณฺณสาลํ กตฺวา ฉาเทตฺวา ภิตฺติโย มตฺติกาย ลิมฺปิตฺวา ทฺวารํ
โยเชตฺวา กฏฺฐตฺถรํ ๑- กตฺวา "กริสฺสติ นุ โข ปริโภคํ, น กริสฺสตี"ติ
เอกมนฺตํ นิสีทิ.
       เถโร อนฺโตคามโต อาคนฺตฺวา ปณฺณสาลํ ปวิสิตฺวา กฏฺฐตฺถเร
นิสีทิ. อุปาสโกปิ อาคนฺตฺวา วนฺทิตฺวา สมีเป นิสินฺโน "ผาสุกา ภนฺเต
ปณฺณสาลา"ติ ปุจฺฉิ. ผาสุกา ภทฺทมุข ปพฺพชิตสารุปฺปาติ. วสิสฺสถ ภนฺเต
อิธาติ. อาม อุปาสกาติ. โส อธิวาสนากาเรน วสิสฺสตีติ ญตฺวา นิพทฺธํ
มยฺหํ ฆรทฺวารํ อาคนฺตพฺพนฺติ ปฏิชานาเปตฺวา "เอกํ เม ภนฺเต วรํ เทถา"ติ
อาห. อติกฺกนฺตวรา อุปาสก ปพฺพชิตาติ. ภนฺเต ยญฺจ กปฺปติ, ยญฺจ อนวชฺชนฺติ.
วเทหิ อุปาสกาติ. ภนฺเต นิพทฺธวสนฏฺฐาเน นาม มนุสฺสา มงฺคเล วา อมงฺคเล
วา อาคมนํ อิจฺฉนฺติ, อนาคจฺฉนฺตสฺส กุชฺฌนฺติ. ตสฺมา อญฺญํ นิมนฺติตฏฺฐานํ
คนฺตฺวาปิ มยฺหํ ฆรํ ปวิสิตฺวาว ภตฺตกิจฺจํ นิฏฺฐเปตพฺพนฺติ. ๒- เถโร อธิวาเสสิ.
       โส ปน สาลาย ๓- กฏสารกํ ๓- ปตฺถริตฺวา มญฺจปีฐํ ปญฺญเปสิ,
อปสฺเสนํ นิกฺขิปิ, ปาทกฐลิกํ ฐเปสิ, โปกฺขรณึ ขณิ, จงฺกมํ กตฺวา วาลิกํ
โอกิริ, มิเค อาคนฺตฺวา ภิตฺตึ ฆํสิตฺวา มตฺติกํ ปาเตนฺเต ทิสฺวา กณฺฏกวตึ
ปริกฺขิปิ. โปกฺขรณึ โอตริตฺวา อุทกํ อาลุลิกํ กโรนฺเต ทิสฺวา อนฺโต ปาสาเณหิ
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม., อิ. กฏฺฐตฺถรณํ. เอวมุปริปิ   ฉ.ม., อิ. นิฏฺฐาเปตพฺพนฺติ
@๓-๓ ฉ.ม., อิ. ปณฺณสาลาย กฏสาฏกํ
จินิตฺวา พหิ กณฺฏกวตึ ปริกฺขิปิตฺวา อนฺโตวติปริยนฺเต ตาลปนฺติโย โรเปสิ, ๑-
มหาจงฺกเม สมฺมฏฺฐฏฺฐานํ อาลุเลนฺเต ทิสฺวา จงฺกมํปิ วติยา ปริกฺขิปิตฺวา
อนฺโตวติปริยนฺเต ตาลปนฺติโย ๒- โรเปสิ. เอวํ อาวาสํ นิฏฺฐเปตฺวา เถรสฺส
ติจีวรํ ปิณฺฑปาตํ โอสธํ ปริโภคภาชนํ อารกณฺฑกํ ปิปฺผลิกํ นขจฺเฉทนํ สูจึ
กตฺตรยฏฺฐึ อุปาหนํ อุทกตุมฺพํ ฉตฺตํ ทีปกปลฺลกํ มลหรณึ ปตฺตํ ถาลกํ
ปริสฺสาวนํ ธมฺมกรกํ ยํ วา ปนญฺญํปิ ปพฺพชิตานํ ปริโภคชาตํ สพฺพํ อทาสิ.
เถรสฺส โพธิสตฺเตน อทินฺนปริกฺขาโร นาม น โหติ. ๓- โส สีลานิ รกฺขนฺโต
อุโปสถํ กโรนฺโต ยาวชีวํ เถรํ อุปฏฺฐหิ. เถโร ตตฺเถว วสนฺโต อรหตฺตํ ปตฺวา
ปรินิพฺพายิ.
       โพธิสตฺโตปิ ยาวตายุกํ ปุญฺญํ กตฺวา เทวโลเก นิพฺพตฺติตฺวา ตโต
จุโต มนุสฺสโลกํ อาคจฺฉนฺโต กุสาวติยา ราชธานิยา นิพฺพตฺติตฺวา มหาสุทสฺสโน
ราชา อโหสิ.
            เอวํ นาติมหนฺตํปิ    ปุญฺญํ ๔- เต สาสเน กตํ ๔-
            มหาวิปากํ โหตีติ    กตฺตพฺพํ ตํ วิภาวินา.
       มหาวิยูหนฺติ รชตมยํ มหากูฏาคารํ. ตตฺถ วสิตุกาโม หุตฺวา อคมาสิ,
เอตฺตาวตา กามวิตกฺกาติ  กามวิตกฺก ตยา เอตฺตาวตา นิวตฺติตพฺพํ, อิโต ปรํ
ตุยฺหํ อภูมิ, อิทํ ฌานาคารํ นาม, นยิทํ ตยา สทฺธึ วสนฏฺฐานนฺติ เอวํ ตโย
วิตกฺเก กูฏาคารทฺวาเรเยว วิกฺขมฺเภสิ. ๕-
       [๒๖๑] ปฐมํ ฌานนฺติ อาทีสุ วิสุํ กสิณปริกมฺมกิจฺจํ นาม นตฺถิ.
นีลกสิเณน อตฺเถ สติ นีลมณิ, ๖- ปีตกสิเณน อตฺเถ สติ สุวณฺณํ, โลหิตกสิเณน
อตฺเถ สติ รตฺตมณิ, ๗- โอทาตกสิเณน อตฺเถ สติ รชตนฺติ โอโลกิโตโลกิตฏฺฐาเน
กสิณเมว ปญฺญายติ.
       [๒๖๒] เมตฺตาสหคเตนาติ อาทีสุ ยํ วตฺตพฺพํปิ, ตํ สพฺพํปิ วิสุทฺธิมคฺเค
วุตฺตเมว. อิติ ปาลิยํ จตฺตาริ ฌานานิ, จตฺตาริ อปฺปมญฺญาเนว
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม.,อิ. โรเปติ   ฉ.ม.,อิ. ตาลปนฺตึ   ฉ.ม.,อิ. นาโหสิ  ๔-๔ ฉ.ม.,อิ.
@ปุญฺญํ อายตเน กตํ  ฉ.ม.,อิ. นิวตฺเตสิ   ฉ.ม.,อิ. นีลมณึ   ฉ.ม.,อิ. รตฺตมณึ
วุตฺตานิ. มหาปุริโส ปน สพฺพาปิ อฏฺฐ สมาปตฺติโย ปญฺจ อภิญฺญา ๑- นิพฺพตฺเตตฺวา
อนุโลมปฏิโลมาทิวเสน จุทฺทสหากาเรหิ สมาปตฺติโย ปวิสนฺโต มธุปฏลํ
ปวิฏฺฐภมโร มธุรเสน วิย สมาปตฺติสุเขเนว ยาเปติ.
                      จตุราสีตินครสหสฺสาทิวณฺณนา
       [๒๖๓] กุสาวตีราชธานีปมุขานีติ กุสาวตีราชธานี เตสํ นครานํ
ปมุขา สพฺพเสฏฺฐาติ อตฺโถ. ภตฺตาภิหาโรติ อภิหริตพฺพภตฺตํ.
       [๒๖๔] วสฺสสตสฺส วสฺสสตสฺสาติ กสฺมา เอวํ จินฺเตสิ. เตสํ
สทฺเทน อุกฺกณฺฐิตฺวา, "ปฐมสฺส ฌานสฺส สทฺโท กณฺฏโก"ติ ๒- หิ วุตฺตํ. ตสฺมา
สทฺเทน อุกฺกณฺฐิโต มหาปุริโส. อถ กสฺมา มา อาคจฺฉนฺตูติ น วทติ. อิทานิ
ราชา น ปสฺสตีติ นิพทฺธวตฺตํ น ลภิสฺสนฺติ, ตํ เตสํ มา อุปฉิชฺชตูติ ๓- น
วทติ.
                      สุภทฺทาเทวีอุปสงฺกมนวณฺณนา
       [๒๖๕] เอตทโหสีติ กทา เอตํ อโหสิ. รญฺโญ กาลกิริยาทิวเส.
ตทา กิร เทวตา จินฺเตสุํ "ราชา อนาถกาลกิริยํ มา กโรตุ, โอโรเธหิ
ธีตราหิ ๔- ปุตฺเตหิ ปริวาริโตว กโรตู"ติ. อถ เทวึ อาวฏฺเฏตฺวา ตสฺสา เอวํ
จิตฺตํ อุปฺปาเทสุํ. ปีตานิ วตฺถานีติ ตานิ กิร ปกติยา รญฺโญ มนาปานิ, ตสฺมา
ปีตานิ ปารุปถาติ อาห. เอตฺเถว เทวิ ติฏฺฐาติ เทวิ อิมํ ฌานาคารํ นาม
ตุเมฺหหิ สทฺธึ วสนฏฺฐานํ น โหติ, ฌานรติวินฺทนฏฺฐานํ นาม, ๕- มา อิธ
ปาวิสีติ.
       [๒๖๖] เอตทโหสีติ โลเก สตฺตา นาม มรณาสนฺนกาเล อติวิย
วิโรจนฺติ, เตนสฺสา รญฺโญ วิปฺปสนฺนินฺทฺริยภาวํ ทิสฺวา เอวํ อโหสิ, ตโต มา
รญฺโญ กาลกิริยา อโหสีติ ตสฺส กาลกิริยํ อนิจฺฉมานา สมฺปตฺติคุณมสฺส ๖-
กถยิตฺวา ติฏฺฐมานาการํ กริสฺสามีติ จินฺตยิตฺวา อิมานิ เต เทวาติ อาทิมาห.
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม.,อิ. อภิญฺญาโย จ    องฺ ทสก. ๒๔/๗๒/๑๐๘ กณฺฏกสุตฺต    ฉ.ม.,อิ.
@  อุปฺปชฺชิตฺถาติ   ฉ.ม.,อิ. พหูหิ ธีตูหิ   ฉ.ม.,อิ. มม   ฉ.ม. สมฺปติ...
       ตตฺถ ฉนฺทํ ชเนหีติ เปมํ อุปฺปาเทหิ, ปีตึ ๑- กโรหิ. ชีวิเต อเปกฺขนฺติ
ชีวิเต สาเปกฺขํ, อาลยํ, ตณฺหํ กโรหีติ อตฺโถ.
       [๒๖๗] เอวํ โข มํ ตฺวํ เทวีติ "มยํ โข เทว ๒- อิตฺถิโย นาม
ปพฺพชิตานํ อุปจารกถํ น ชานาม, กถํ วทาม มหาราชา"ติ ราชานํ "ปพฺพชิโต
อยนฺ"ติ มญฺญมานาย เทวิยา วุตฺเต "เอวํ โข มํ ตฺวํ เทวิ สมุทาจรา"ติ ๓-
อาห, ครหิตาติ พุทฺเธหิ ปจฺเจกพุทฺเธหิ สาวเกหิ อญฺเญหิ จ ปพฺพชิเตหิ ๔-
พหุสฺสุเตหิ ครหิตา. กึการณา? สาเปกฺขกาลกิริยา หิ อตฺตโนเยว เคเห
ยกฺขกุกฺกุรอชโคณมหิสมูสิกกุกฺกุฏสกุณาทิภาเวน ๕- นิพฺพตฺตนการณํ อโหสิ. ๖-
       [๒๖๘] อถ โข อานนฺทา สุภทฺทา เทวี อสฺสูนิ ปมชฺชิตฺวาติ เทวี
เอกมนฺตํ คนฺตฺวา โรทิตฺวา กนฺทิตฺวา อสฺสูนิ ปุญฺชิตฺวา เอตทโวจ.
              พฺรหฺมโลกูปคมวณฺณนา
       [๒๖๙] คหปติสฺส วาติ กสฺมา อาห. เตสํ กิร โสณเสฏฺฐิปุตฺตาทีนํ
วิย มหตี สมฺปตฺติ โหติ, โสณสฺส กิร เสฏฺฐิปุตฺตสฺส เอกา ภตฺตปาติ
เทฺวสตสหสฺสสานิ อคฺฆติ. อิติ เตสํ ตาทิสํ ภตฺตํ ภุตฺตานํ มุหุตฺตํ ภตฺตสมฺมโท
ภตฺตมุจฺฉา ภตฺตกิลมโถ โหติ.
       [๒๗๑] ยํ เตน สมเยน อชฺฌาวสามีติ ยตฺถ วสามิ, ตํ เอกํเยว นครํ
โหติ, อวเสเสสุ ปุตฺตธีตาทโย เจว ทาสมนุสฺสา จ วสึสุ. ปาสาทกูฏาคาเรสุปิ
เอเสว นโย. ปลฺลงฺกาทีสุปิ เอกํเยว ปลฺลงฺกํ ปริภุญฺชติ, เสสา ปุตฺตาทีนํ ปริโภคา
โหนฺติ. อิตฺถีสุปิ เอกาว ปจฺจุปฏฺฐาติ, เสสา ปริวารมตฺตา โหนฺติ. ปริทหามีติ
เอกเมว ทุสฺสยุคํ นิวาเสมิ, เสสานิ ปริวาเรตฺวา วิจรนฺตานํ อสีติสหสฺสาธิกานํ
โสฬสนฺนํ ปุริสสตสหสฺสานํ โหนฺติ. ภุญฺชามีติ ปตฺถปฺปมาเณน ๗- นาฬิโกทนมตฺตํ
ภุญชามิ, เสสํ ปริวาเรตฺวา วิจรนฺตานํ จตฺตาลีสสหสฺสาธิกานํ
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม.,อิ. รตึ    ฉ.ม.,อิ. เทวิ    ฉ.ม. สมุทาจราหีติ อาทิมาห.
@ ฉ.ม.,อิ. ปณฺฑิเตหิ    ฉ.ม.,อิ....อูกามงฺคุลาทิภาเวน
@ ฉ.ม.,อิ. โหติ    ฉ.ม.,อิ. ปรมปฺปมาเณน
อฏฺฐนฺนํ ปุริสสตสหสฺสานํ โหตีติ ทสฺเสติ. เอกถาลิปาโก หิ ทสนฺนํ ชนานํ
ปโหติ.
      เอตานิ กิร ๑- จตุราสีติ นครสหสฺสานิ เจว ปาสาทสหสฺสานิ จ
กูฏาคารสหสฺสานิ จ เอกิสฺสาเยว ปณฺณสาลาย นิสฺสนฺเทน นิพฺพตฺตานิ. จตุราสีติ
ปลฺลงฺกสหสฺสานิ นิปชฺชนตฺถาย ทินฺนมญฺจกสฺส นิสฺสนฺเทน นิพฺพตฺตานิ.
จตุราสี หตฺถิสหสฺสานิ อสฺสสหสฺสานิ รถสหสฺสานิ นิสีทนตฺถาย ทินฺนปีฐฺสฺส
นิสฺสนฺเทน นิพฺพตฺตานิ. จตุราสีติ มณิสหสฺสานิ เอกทีปนิสฺสนฺเทน นิพฺพตฺตานิ.
จตุราสีติ โปกฺขรณีสหสฺสานิ เอกโปกฺขรณีนิสฺสนฺเทน นิพฺพตฺตานิ. จตุราสีติ
อิตฺถีสหสฺสานิ ปุตฺตสหสฺสานิ คหปติสหสฺสานิ ปริโภคภาชนปตฺตถาลก ธมฺมกรก-
ปริสฺสาวนอารกณฺฑก ปิปฺผลิก นขจฺเฉท สูจิกุญฺจิก กณฺณมลหรณี ปาทกฐลิก
อุปาหนฉตฺต กตฺตรยฏฺฐิทานสฺส นิสฺสนฺเทน นิพฺพตฺตานิ. จตุราสีติ เธนุสหสฺสานิ
โครสทานนิสฺสนฺเทน นิพฺพตฺตานิ. จตุราสีติ วตฺถโกฏิสหสฺสานิ นิวาสนปารุปนทานสฺส
นิสฺสนฺเทน นิพฺพตฺตานิ. จตุราสีติ ถาลิปากสหสฺสานิ โภชนทานสฺส นิสฺสนฺเทน
นิพฺพตฺตานีติ เวทิตพฺพานิ.
      [๒๗๒] เอวํ ภควา มหาสุทสฺสนสฺส สมฺปตฺตึ อาทิโต ปฏฺฐาย
วิตฺถาเรน กเถตฺวา สพฺพนฺตํ กุมารกานํ ๒- ปํสฺวาคารกีฬนํ วิย ทสฺเสนฺโต
ปรินิพฺพานมญฺจเก นิปนฺโนว ปสฺสานนฺทาติ อาทิมาห.
      ตตฺถ วิปริณตาติ ปกติชหเนน ๓- นิพฺพุตปทีโป วิย อปณฺณตฺติกภาวํ
คตา. เอวํ อนิจฺจา โข อานนฺท สงฺขาราติ เอวํ หุตฺวา อภาวฏฺเฐน อนิจฺจา.
      เอตฺตาวตา ภควา ยถา นาม ปุริโส สตหตฺถุพฺเพเธ จมฺปกรุกฺเข
นิสฺเสณึ พนฺธิตฺวา อภิรูหิตฺวา จมฺปกรุกฺขปุปฺผํ อาทาย นิสฺเสณึ มุญฺจนฺโต
โอตเรยฺย เอวเมว นิสฺเสณึ พนฺธนฺโต วิย อเนกวสฺสโกฏิสตสหสฺสุพฺเพธํ
มหาสุทสฺสนสฺส สมฺปตฺตึ อารุยฺห สมฺปตฺติมตฺถเก ฐิตํ อนิจฺจลกฺขณํ อาทาย
นิสฺเสณึ มุญฺจนฺโต วิย โอติณฺโณ. เตเนว ปุพฺเพ วสภราชา ทีฆภาณกเถรานํ
โลหปาสาทสฺส ปาจีนปสฺเส อมฺพลฏฺฐิกาย อิมํ สุตฺตํ สชฺฌายนฺตานํ สุตฺวา "กึ
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. ปน   ฉ.ม., อิ. ทารกานํ   ฉ.ม., อิ. ปกติวิชหเนน
โภ มยฺหํ อยฺยเกน เอตฺถ วุตฺตํ, อตฺตโน ขาทิตปีตฏฺฐาเน สมฺปตฺติเมว กเถตี"ติ
จินฺเตนฺโต "เอวํ อนิจฺจา โข อานนฺท สงฺขารา"ติ วุตฺตกาเล "อิมํ โภ ทิสฺวา
ปญฺจหิ จกฺขูหิ จกฺขุมตา เอวํ วุตฺตนฺ"ติ วามหตฺถํ สมฺมิญฺชิตฺวา ทกฺขิณหตฺเถน
อปฺโผเฏตฺวา "สาธุ สาธู"ติ ตุฏฺฐหทโย สาธุการํ อทาสิ.
      เอวํ อทฺธุวาติ ๑- เอวํ อุทกพุพฺพุฬาทโย ๒- วิย ธุวภาวํ วิรหิตา.
เอวํ อนสฺสาสิกาติ เอวํ สุปินเก ปีตปานียํ วิย อนุลิตฺตจนฺทนํ วิย จ
อสฺสาสวิรหิตา.
      สรีรํ นิกฺขิเปยฺยาติ สรีรํ ฉฑฺเฑยฺย. อิทานิ อญฺญสฺส สรีรสฺส
นิกฺเขโป วา ปฏิชคฺคนํ วา นตฺถิ กิเลสปหีนตฺตา ๓- อานนฺท ตถาคตสฺสาติ
วทติ. อิทญฺจ ปน วตฺวา ปุน เถรํ อามนฺเตสิ, จกฺกวตฺติโน อานุภาโว นาม
รญฺโญ ปพฺพชิตสฺส สตฺตเม ทิวเส อนฺตรธายติ. มหาสุทสฺสนสฺส ปน กาลกิริยโต
สตฺตเมว ทิวเส สตฺตรตนปาการา สตฺตรตนตาลา จตุราสีติ โปกฺขรณีสหสฺสานิ
ธมฺมปาสาโท ธมฺมโปกฺขรณี จกฺกรตนนฺติ สพฺพเมตํ อนฺตรธายีติ. หตฺถิอาทีสุ
ปน อยํ ธมฺมตา ขีณายุกา สเหว กาลํ กโรนฺติ. อายุเสเส สติ หตฺถิรตนํ
อุโปสถกุลํ คจฺฉติ. อสฺสรตนํ วลาหกกุลํ. มณิรตนํ วิปุลปพฺพตเมว ๔- คจฺฉติ.
อิตฺถีรตนสฺส อานุภาโว อนฺตรธายติ. คหปติรตนสฺส จกฺขุ ปากติกเมว โหติ.
ปริณายกรตนสฺส เวยฺยตฺติกํ ๕- นสฺสติ.
      อิทมโวจ ภควาติ อิทํ ปาลิยํ อารุฬฺหญฺจ อนารุฬฺหญฺจ สพฺพํ
ภควา อโวจ. เสสํ อุตฺตานตฺถเมวาติ.
                     มหาสุทสฺสนสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตา.
                          -------------
@เชิงอรรถ:  ก. อธุวาติ   ฉ.ม. อุทกปุปฺผุฬาทโย   ก. อยํ ปาโฐ น ทิสฺสติ
@ ฉ.ม., อิ. เวปุลฺลปพฺพตเมว   ฉ.ม., อิ. เวยฺยตฺติยํ


             อรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย เล่มที่ ๕ หน้า ๒๒๕-๒๔๗. http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_th.php?B=5&A=5807&modeTY=2              The Pali Atthakatha in Roman :- http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_rm.php?B=5&A=5807&modeTY=2              อ่านอรรถกถาแปลไทย :- http://84000.org/tipitaka/attha/attha.php?b=10&i=163              เนื้อความพระไตรปิฎกฉบับหลวง :- http://84000.org/tipitaka/read/r.php?B=10&A=3916              พระไตรปิฎกฉบับบาลีอักษรไทย :- http://84000.org/tipitaka/read/pali_read.php?B=10&A=4134              The Pali Tipitaka in Roman Character :- http://84000.org/tipitaka/read/roman_read.php?B=10&A=4134              สารบัญพระไตรปิฎกเล่มที่ ๑๐ http://84000.org/tipitaka/read/?index_10

อ่านหน้า[ต่าง] แรกอ่านหน้า[ต่าง] ที่แล้วแสดงหมายเลขหน้า
ในกรณี :- 
   บรรทัดแรกของแต่ละหน้าอ่านหน้า[ต่าง] ถัดไปอ่านหน้า[ต่าง] สุดท้าย คลิกเพื่อเปลี่ยน ฐญ เป็นแบบดั้งเดิม

บันทึก ๒๖ มกราคม พ.ศ. ๒๕๖๑. การแสดงผลนี้อ้างอิงข้อมูลจากอรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย. หากพบข้อผิดพลาด กรุณาแจ้งได้ที่ [email protected]