อรรถกถาเล่มที่ ๔๘ ภาษาบาลีอักษรไทย
 ปฏิสํ.อ.๒ (สทฺธมฺม.๒)

                         ๑๐. สุญฺญกถาวณฺณนา
     [๔๖] อิทานิ โลกุตฺตรพลปริโยสานาย พลกถาย อนนฺตรํ กถิตาย
โลกุตฺตรสุญฺญตาปริโยสานาย สุตฺตนฺตปุพฺพงฺคมาย สุญฺญตากถาย ๑- อปุพฺพตฺถานุ-
วณฺณนา. สุตฺตนฺเต ตาว อถาติ วจโนปาทาเน นิปาโต. เอเตน อายสฺมาติ-
อาทิวจนสฺส อุปาทานํ กตํ โหติ. โขติ ปทปูรณตฺเถ นิปาโต. เยน ภควา
เตนุปสงฺกมีติ ภุมฺมตฺเถ กรณวจนํ. ตสฺมา ยตฺถ ภควา, ตตฺถ อุปสงฺกมีติ เอวเมตฺถ
อตฺโถ ทฏฺฐพฺโพ. เยน วา การเณน ภควา เทวมนุสฺเสหิ อุปสงฺกมิตพฺโพ, เตเนว
การเณน อุปสงฺกมีติ เอวเมตฺถ อตฺโถ ทฏฺฐพฺโพ. เกน จ การเณน ภควา
อุปสงฺกมิตพฺโพ? นานปฺปการคุณวิเสสาธิคมาธิปฺปาเยน, สาทุผลูปโภคาธิปฺปาเยน
ทิชคเณหิ นิจฺจผลิตมหารุกฺโข วิย, เตน การเณน อุปสงฺกมีติ เอวเมตฺถ อตฺโถ
ทฏฺฐพฺโพ. อุปสงฺกมีติ จ คโตติ วุตฺตํ โหติ. อุปสงฺกมิตฺวาติ อุปสงฺกมน-
ปริโยสานทีปนํ. อถ วา เอวญฺจ คโต ตโต อาสนฺนตรํ ฐานํ ภควโต สมีปสงฺขาตํ
คนฺตฺวาติปิ วุตฺตํ โหติ.
     อภิวาเทตฺวาติ ปญฺจปติฏฺฐิเตน วนฺทิตฺวา. อิทานิ เยนฏฺเฐน โลเก อคฺค-
ปุคฺคลสฺส อุปฏฺฐานํ อาคโต, ตํ ปุจฺฉิตุกาโม ทสนขสโมธานสมุชฺชลํ อญฺชลึ สิรสิ
ปติฏฺฐเปตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิ. เอกมนฺตนฺติ จ ภาวนปุํสกนิทฺเทโส "วิสมํ
จนฺทิมสูริยา ปริหรนฺตี"ติ ๒- อาทีสุ วิย. ตสฺมา ยถา นิสินฺโน เอกมนฺตํ นิสินฺโน
โหติ, ตถา นิสีทีติ เอวเมตฺถ อตฺโถ ทฏฺฐพฺโพ. ภุมฺมตฺเถ วา เอตํ อุปโยควจนํ.
นิสีทีติ นิสชฺชํ กปฺเปสิ. ปณฺฑิตา หิ เทวมนุสฺสา ครุฏฺฐานียํ อุปสงฺกมิตฺวา
อาสนกุสลตาย เอกมนฺตํ นิสีทนฺติ, อยญฺจ เถโร เตสํ อญฺญตโร, ตสฺมา
เอกมนฺตํ นิสีทิ.
@เชิงอรรถ: ๑ อิ. สุญฺญกถาย  ๒ องฺ.จตุกฺก. ๒๑/๗๐/๘๕
     กถํ นิสินฺโน ปน เอกมนฺตํ นิสินฺโน โหตีติ? ฉ นิสชฺชโทเส วชฺเชตฺวา.
เสยฺยถิทํ? อติทูรํ อจฺจาสนฺนํ อุปริวาตํ อุนฺนตปฺปเทสํ อติสมฺมุขํ อติปจฺฉาติ.
อติทูเร นิสินฺโน หิ สเจ กเถตุกาโม โหติ, อุจฺจาสทฺเทน กเถตพฺพํ โหติ. อจฺจาสนฺเน
นิสินฺโน สงฺฆฏฺฏนํ กโรติ. อุปริวาเต นิสินฺโน สรีรคนฺเธน พาธติ. อุนฺนตปฺปเทเส
นิสินฺโน อคารวํ ปกาเสติ. อติสมฺมุขา นิสินฺโน สเจ ทฏฺฐุกาโม โหติ, จกฺขุนา
จกฺขุํ อาหจฺจ ทฏฺฐพฺพํ โหติ. อติปจฺฉา นิสินฺโน สเจ ทฏฺฐุกาโม โหติ, คีวํ
ปสาเรตฺวา ทฏฺฐพฺพํ โหติ. ตสฺมา อยมฺปิ เอเต ฉ นิสชฺชโทเส วชฺเชตฺวา นิสีทิ.
เตน วุตฺตํ "เอกมนฺตํ นิสีที"ติ. เอตทโวจาติ เอตํ อโวจ.
     สุญฺโญ โลโก สุญฺโญ โลโกติ ภนฺเต วุจฺจตีติ อิมสฺมึ สาสเน
ปฏิปนฺเนหิ เตหิ เตหิ ภิกฺขูหิ "สุญฺโญ โลโก สุญฺโญ โลโก"ติ กถียตีติ อตฺโถ.
ตหึ ตหึ ตาทิสานํ วจนานํ พหุกตฺตา เตสํ สพฺเพสํ สงฺคณฺหนตฺถํ อาเมฑิตวจนํ
กตํ. เอวํ หิ วุตฺเต สพฺพานิ ตานิ วจนานิ สงฺคหิตานิ โหนฺติ. กิตฺตาวตาติ
กิตฺตเกน ปริมาเณน. นุอิติ สํสยตฺเถ นิปาโต. สุญฺญํ อตฺเตน วา อตฺตนิเยน
วาติ "การโก เวทโก สยํวสี"ติ เอวํ โลกปริกปฺปิเตน ๑- อตฺตนา จ อตฺตาภาวโตเยว
อตฺตโน สนฺตเกน ปริกฺขาเรน จ สุญฺญํ. สพฺพํ จกฺขาทิ โลกิยํ ธมฺมชาตํ, ตํเยว
ลุชฺชนปลุชฺชนฏฺเฐน โลโก นาม. ยสฺมา จ อตฺตา จ เอตฺถ นตฺถิ, อตฺตนิยญฺจ
เอตฺถ นตฺถิ, ตสฺมา สุญฺโญ โลโกติ วุจฺจตีติ อตฺโถ. โลกุตฺตโรปิ จ ธมฺโม
อตฺตตฺตนิเยหิ สุญฺโญ เอว. ปุจฺฉานุรูเปน ปน โลกิโยว ธมฺโม วุตฺโต. สุญฺโญติ
จ ธมฺโม นตฺถีติ วุตฺตํ น โหติ, ตสฺมึ ธมฺเม อตฺตตฺตนิยสารสฺส นตฺถิภาโว
วุตฺโต โหติ. โลเก จ "สุญฺญํ ฆรํ, สุญฺโญ ฆโฏ"ติ วุตฺเต ฆรสฺส ฆฏสฺส
จ นตฺถิภาโว วุตฺโต น โหติ, ตสฺมึ ฆเร ฆเฏ จ อญฺญสฺส นตฺถิภาโว วุตฺโต
โหติ. ภควตา จ "อิติ ยํ หิ โข ตตฺถ น โหติ, เตน ตํ สุญฺญํ สมนุปสฺสติ.
@เชิงอรรถ: ๑ อิ. โลเก ปริกปฺปิเตน
ยํ ปน ตตฺถ อวสิฏฺฐํ โหติ. ตํ สนฺตํ อิทมตฺถีติ ปชานาตี"ติ อยเมว อตฺโถ
วุตฺโต. ตถา ญายคนฺเถ จ สทฺทคนฺเถ จ อยเมว อตฺโถ อิติ อิมสฺมึ สุตฺตนฺเต
อนตฺตลกฺขณเมว กถิตํ.
     [๔๗] สุตฺตนฺตนิทฺเทเส สุญฺญสุญฺญนฺติอาทีนิ ปญฺจวีสติ มาติกาปทานิ
สุญฺญสมฺพนฺเธน อุทฺทิสิตฺวา เตสํ นิทฺเทโส กโต. ตตฺถ มาติกาย ตาว สุญฺญสงฺขาตํ
สุญฺญํ, น อญฺเญน อุปปเทน วิเสสิตนฺติ สุญฺญสุญฺญํ. ๑-  อสุกนฺติ อนิทฺทิฏฺฐตฺตา
เจตฺถ สุญฺญตฺตเมว วา อเปกฺขิตฺวา นปุํสกวจนํ กตํ. เอวํ เสเสสุปิ. สงฺขาโรเยว ๒-
เสสสงฺขาเรหิ สุญฺโญติ สงฺขารสุญฺญํ. ชราภงฺควเสน วิรูโป ปริณาโม วิปริณาโม,
เตน วิปริณาเมน สุญฺญํ วิปริณามสุญฺญํ. อคฺคญฺจ ตํ อตฺตตฺตนิเยหิ, สพฺพ-
สงฺขาเรหิ วา สุญฺญญฺจาติ อคฺคสุญฺญํ. ลกฺขณเมว เสสลกฺขเณหิ สุญฺญนฺติ
ลกฺขณสุญฺญํ. เนกฺขมฺมาทินา วิกฺขมฺภเนน สุญฺญํ วิกฺขมฺภนสุญฺญํ. ตทงฺค-
สุญฺญาทีสุปิ จตูสุ เอเสว นโย. อชฺฌตฺตญฺจ ตํ อตฺตตฺตนิยาทีหิ สุญฺญญฺจาติ
อชฺฌตฺตสุญฺญํ. พหิทฺธา จ ตํ อตฺตตฺตนิยาทีหิ สุญฺญญฺจาติ พหิทฺธาสุญฺญํ.
ตทุภยํ อตฺตตฺตนิยาทีหิ สุญฺญนฺติ ทุภโตสุญฺญํ. สมาโน ภาโค เอตสฺสาติ สภาคํ,
สภาคญฺจ ตํ อตฺตตฺตนิยาทีหิ สุญฺญญฺจาติ สภาคสุญฺญํ, สทิสสุญฺญนฺติ อตฺโถ.
วิคตํ สภาคํ วิสภาคํ, วิสภาคญฺจ ตํ อตฺตตฺตนิยาทีหิ สุญฺญญฺจาติ
วิสภาคสุญฺญํ, วิสทิสสุญฺญนฺติ อตฺโถ. เกสุจิ โปตฺถเกสุ สภาคสุญฺญํ วิสภาคสุญฺญํ
นิสฺสรณสุญฺญานนฺตรํ ลิขิตํ. เนกฺขมฺมาทิเอสนา กามจฺฉนฺทาทินา สุญฺญาติ
เอสนาสุญฺญํ. ปริคฺคหสุญฺญาทีสุ ตีสุปิ เอเสว นโย. เอการมฺมเณ ปติฏฺฐิตตฺตา
นานารมฺมณวิกฺเขปาภาวโต เอกตฺตญฺจ ตํ นานตฺเตน สุญฺญญฺจาติ เอกตฺตสุญฺญํ.
ตพฺพิปรีเตน นานตฺตญฺจ ตํ เอกตฺเตน สุญฺญญฺจาติ นานตฺตสุญฺญํ.
เนกฺขมฺมาทิขนฺติ กามจฺฉนฺทาทินา สุญฺญาติ ขนฺติสุญฺญํ อธิฏฐานสุญฺเญ
@เชิงอรรถ: ๑ สี. สุญฺญํ สุญฺญํ  ๒ สี. สงฺขาราเยว
ปริโยคาหนสุญฺเญ จ เอเสว นโย. ปริโยคาหนสุญฺญนฺติปิ ปาโฐ. สมฺปชานสฺสาติ
สมฺปชญฺเญน สมนฺนาคตสฺส ปรินิพฺพายนฺตสฺส อรหโต. ปวตฺตปริยาทานนฺติ
อนุปาทาปรินิพฺพานํ. สพฺพสุญฺญตานนฺติ สพฺพสุญฺญานํ. ปรมตฺถสุญฺญนฺติ
สพฺพสงฺขาราภาวโต อุตฺตมตฺถภูตํ สุญฺญํ.
     [๔๘] มาติกานิทฺเทเส นิจฺเจน วาติ ภงฺคํ อติกฺกมิตฺวา วตฺตมานสฺส
กสฺสจิ นิจฺจสฺส อภาวโต นิจฺเจน จ สุญฺญํ. ธุเวน วาติ วิชฺชมานกาเลปิ
ปจฺจยายตฺตวุตฺติตาย ถิรสฺส กสฺสจิ อภาวโต ธุเวน จ สุญฺญํ. สสฺสเตน
วาติ อพฺโพจฺฉินฺนสฺส สพฺพกาเล วิชฺชมานสฺส กสฺสจิ อภาวโต สสฺสเตน จ
สุญฺญํ. อวิปริณามธมฺเมน วาติ ชราภงฺควเสน ๑- อวิปริณามปกติกสฺส กสฺสจิ
อภาวโต อวิปริณามธมฺเมน จ สุญฺญํ. สุตฺตนฺเตน อตฺตสุญฺญตาย เอว วุตฺตายปิ
นิจฺจสุญฺญตญฺจ สุขสุญฺญตญฺจ ทสฺเสตุํ อิธ นิจฺเจน วาติอาทีนิปิ วุตฺตานิ.
อนิจฺจสฺเสว หิ ปีฬาโยเคน ทุกฺขตฺตา นิจฺจสุญฺญตาย วุตฺตาย สุขสุญฺญตาปิ วุตฺตาว
โหติ. รูปาทโย ปเนตฺถ ฉ วิสยา, จกฺขุวิญฺญาณาทีนิ ฉ วิญฺญาณานิ,
จกฺขุสมฺผสฺสาทโย ฉ ผสฺสา, จกฺขุสมฺผสฺสชา เวทนาทโย ฉ เวทนา จ
สงฺขิตฺตาติ เวทิตพฺพํ.
     ปุญฺญาภิสงฺขาโรติอาทีสุ ปุนาติ อตฺตโน การกํ, ปูเรติ จสฺส อชฺฌาสยํ,
ปุชฺชญฺจ ภวํ นิพฺพตฺเตตีติ ปุญฺญํ, อภิสงฺขโรติ วิปากํ กฏตฺตารูปญฺจาติ ๒-
อภิสงฺขาโร, ปุญฺญํ อภิสงฺขาโร ปุญฺญาภิสงฺขาโร. ปุญฺญปฏิปกฺขโต อปุญฺญํ
อภิสงฺขาโร อปุญฺญาภิสงฺขาโร. น อิญฺชํ อเนญฺชํ, อเนญฺชํ ภวํ อภิสงฺขโรตีติ
อาเนญฺชาภิสงฺขาโร. ปุญฺญาภิสงฺขาโร ทานสีลภาวนาวเสน ปวตฺตา อฏฺฐ
กามาวจรกุสลเจตนา, ภาวนาวเสเนว จ ปวตฺตา ปญฺจ รูปาวจรกุสลเจตนาติ เตรส
@เชิงอรรถ: ๑ สี. ภงฺควเสน  ๒ อิ. วิปากกฏตฺตารูปญฺจาติ
เจตนา โหนฺติ, อปุญฺญาภิสงฺขาโร ปาณาติปาตาทิวเสน ปวตฺตา ทฺวาทส อกุสลเจตนา,
อาเนญฺชาภิสงฺขาโร ภาวนาวเสเนว ปวตฺตา จตสฺโส อรูปาวจรเจตนาติ
ตโยปิ สงฺขารา เอกูนตฺตึส เจตนา โหนฺติ. กายสงฺขาโรติอาทีสุ กายโต วา ปวตฺโต,
กายสฺส วา สงฺขาโรติ กายสงฺขาโร. วจีสงฺขารจิตฺตสงฺขาเรสุปิ เอเสว นโย. อยํ
ติโก กมฺมายูหนกฺขเณ ปุญฺญาภิสงฺขาราทีนํ ทฺวารโต ปวตฺติทสฺสนตฺถํ วุตฺโต.
กายวิญฺญตฺตึ สมุฏฺฐาเปตฺวา หิ กายทฺวารโต ปวตฺตา อฏฺฐ กามาวจรกุสลเจตนา,
ทฺวาทส อกุสลเจตนา, อภิญฺญาเจตนา จาติ เอกวีสติ เจตนา กายสงฺขาโร นาม,
ตา เอว จ วจีวิญฺญตฺตึ สมุฏฺฐาเปตฺวา วจีทฺวารโต ปวตฺตา วจีสงฺขาโร นาม,
มโนทฺวาเร ปวตฺตา ปน สพฺพาปิ เอกูนตฺตึส เจตนา จิตฺตสงฺขาโร นาม. อตีตา
สงฺขาราติอาทีสุ สพฺเพปิ สงฺขตธมฺมา สกกฺขณํ ปตฺวา นิรุทฺธา อตีตา
สงฺขารา, สกกฺขณํ อปฺปตฺตา อนาคตา สงฺขารา, สกกฺขณํ ปตฺตา ปจฺจุปฺปนฺนา
สงฺขาราติ.
     วิปริณามสุญเญ ปจฺจุปฺปนฺนํ ทสฺเสตฺวา ตสฺส ตสฺส วิปริณาโม สุเขน
วตฺตุํ สกฺกาติ ปฐมํ ปจฺจุปฺปนฺนธมฺมา ทสฺสิตา. ตตฺถ ชาตํ รูปนฺติ ปจฺจุปฺปนฺนํ
รูปํ. สภาเวน สุญฺญนฺติ เอตฺถ สยํ ภาโว สภาโว, สยเมว อุปฺปาโทติ อตฺโถ.
สโต ๑- วา ภาโว สภาโว, อตฺตโตเยว อุปฺปาทิโตติ อตฺโถ. ปจฺจยายตฺตวุตฺติตฺตา
ปจฺจยํ วินา สยเมว ภาโว, อตฺตโต เอว วา ภาโว เอตสฺมึ นตฺถีติ สภาเวน
สุญฺญํ, สยเมว ภาเวน, อตฺตโต เอว วา ภาเวน สุญฺญนฺติ วุตฺตํ โหติ. อถ
วา สกสฺส ภาโว สภาโว. ปฐวีธาตุอาทีสุ หิ อเนเกสุ รูปารูปธมฺเมสุ เอเกโก
ธมฺโม ปรํ อุปาทาย สโก นาม. ภาโวติ จ ธมฺมปริยายวจนเมตํ. เอกสฺส จ
ธมฺมสฺส อญฺโญ ภาวสงฺขาโต ธมฺโม นตฺถิ, ตสฺมา สกสฺส อญฺเญน ภาเวน
สุญฺญํ, สโก อญฺเญน ภาเวน สุญฺโญติ อตฺโถ. เตน เอกสฺส ธมฺมสฺส เอกสภาวตา
@เชิงอรรถ: ๑ สี. สโก
วุตฺตา โหติ. อถ วา สภาเวน สุญฺญนฺติ สุญฺญสภาเวเนว สุญฺญํ. กึ วุตฺตํ
โหติ? สุญฺญสุญฺญตาย เอว สุญฺญํ, น อญฺญาหิ ปริยายสุญฺญตาหิ สุญฺญนฺติ
วุตฺตํ โหติ.
     สเจ ปน เกจิ วเทยฺยุํ "สโก ภาโว สภาโว, เตน สภาเวน สุญฺญนฺ"ติ.
กึ วุตฺตํ โหติ? ภาโวติ ธมฺโม, โส ปรํ อุปาทาย สปเทน วิเสสิโต สภาโว
นาม โหติ. ธมฺมสฺส กสฺสจิ อวิชฺชมานตฺตา "ชาตํ รูปํ สภาเวน สุญฺญนฺ"ติ
รูปสฺส อวิชฺชมานตา วุตฺตา โหตีติ. เอวํ สติ "ชาตํ รูปนฺ"ติวจเนน วิรุชฺฌติ.
น หิ อุปฺปาทรหิตํ ชาตํ นาม โหติ. นิพฺพานํ หิ อุปฺปาทรหิตํ, ตํ ชาตํ
นาม น โหติ, ชาติชรามรณานิ จ อุปฺปาทรหิตานิ ชาตานิ นาม น โหนฺติ.
เตเนเวตฺถ "ชาตา ชาติ สภาเวน สุญฺญา, ชาตํ ชรามรณํ สภาเวน สุญฺญนฺ"ติ
เอวํ อนุทฺธริตฺวา ภวเมว อวสานํ กตฺวา นิทฺทิฏฺฐํ. ยทิ อุปฺปาทรหิตสฺสาปิ
"ชาตนฺ"ติ วจนํ ยุชฺเชยฺย, "ชาตา ชาติ, ชาตํ ชรามรณนฺ"ติ วตฺตพฺพํ ภเวยฺย.
ยสฺมา อุปฺปาทรหิเตสุ ชาติชรามรเณสุ "ชาตนฺ"ติ วจนํ น วุตฺตํ, ตสฺมา "สภาเวน
สุญฺญํ อวิชฺชมานนฺ"ติ วจนํ อวิชฺชมานสฺส อุปฺปาทรหิตตฺตา "ชาตนฺ"ติ วจเนน
วิรุชฺฌติ. อวิชฺชมานสฺส จ "สุญฺญนฺ"ติ วจนํ เหฏฺฐา วุตฺเตน โลกวจเนน จ
ภควโต วจเนน จ ญายสทฺทคนฺถวจเนน จ วิรุชฺฌติ, อเนกาหิ จ ยุตฺตีหิ วิรุชฺฌติ,
ตสฺมา ตํ วจนํ กจวรมิว ฉฑฺฑิตพฺพํ. "ยํ ภิกฺขเว อตฺถิสมฺมตํ โลเก ปณฺฑิตานํ,
อหมฺปิ ตํ อตฺถีติ วทามิ. ยํ ภิกฺขเว นตฺถิสมฺมตํ โลเก ปณฺฑิตานํ, อหมฺปิ
ตํ นตฺถีติ วทามิ. กิญฺจ ภิกฺขเว อตฺถิสมฺมตํ โลเก ปณฺฑิตานํ, ยมหํ อตฺถีติ
วทามิ. รูปํ ภิกฺขเว อนิจฺจํ ทุกฺขํ วิปริณามธมฺมํ อตฺถิสมฺมตํ โลเก ปณฺฑิตานํ,
อหมฺปิ ตํ อตฺถีติ วทามี"ติ ๑- อาทีหิ อเนเกหิ พุทฺธวจนปฺปมาเณหิ อเนกาหิ จ
ยุตฺตีหิ ธมฺมา สกกฺขเณ วิชฺชมานา เอวาติ นิฏฺฐเมตฺถ คนฺตพฺพํ.
@เชิงอรรถ: ๑ สํ.ข. ๑๗/๙๔/๑๑๐
     วิคตํ รูปนฺติ อุปฺปชฺชิตฺวา ภงฺคํ ปตฺวา นิรุทฺธํ อตีตํ รูปํ. วิปริณตญฺเจว
สุญฺญญฺจาติ ชราภงฺควเสน วิรูปํ วิปริณามํ ปตฺตญฺจ วตฺตมานสฺเสว
วิปริณามสพฺภาวโต อตีตสฺส วิปริณามาภาวโต เตน วิปริณาเมน สุญฺญญฺจาติ อตฺโถ.
ชาตา เวทนาติอาทีสุปิ เอเสว นโย. ชาติชรามรณํ ปน อนิปฺผนฺนตฺตา สกภาเวน
อนุปลพฺภนียโต ๑- อิธ น ยุชฺชติ, ตสฺมา "ชาตา ชาติ, ชาตํ ชรามรณนฺ"ติอาทิเก
เทฺว นเย ปหาย ภวาทิกเมว นยํ ปริโยสานํ กตฺวา ฐปิตํ.
     อคฺคนฺติ อคฺเค ภวํ. เสฏฺฐนฺติ อติวิย ปสํสนียํ. วิสิฏฺฐนฺติ ๒- อติสยภูตํ.
วิเสฏฺฐนฺติปิ ปาโฐ, ติธาปิ ปสตฺถํ นิพฺพานํ สมฺมาปฏิปทาย ปฏิปชฺชิตพฺพโต ปทํ
นาม. ยทิทนฺติ ยํ อิทํ. อิทานิ วตฺตพฺพํ นิพฺพานํ ๓- นิทสฺเสติ. ยสฺมา
นิพฺพานมาคมฺม สพฺพสงฺขารานํ สมโถ โหติ, ขนฺธูปธิกิเลสูปธิอภิสงฺขารูปธิ-
กามคุณูปธิสงฺขาตานํ อุปธีนํ ปฏินิสฺสคฺโค โหติ, ตณฺหานํ ขโย วิราโค นิโรโธ จ
โหติ, ตสฺมา สพฺพสงฺขารสมโถ สพฺพูปธิปฏินิสฺสคฺโค ตณฺหกฺขโย วิราโค นิโรโธติ
วุจฺจติ. นิพฺพานนฺติ สภาวลกฺขเณน นิคมิตํ.
     ลกฺขเณสุ หิ "ตีณิมานิ ภิกฺขเว พาลสฺส พาลลกฺขณานิ พาลนิมิตฺตานิ
พาลาปทานานิ. กตมานิ ตีณิ, อิธ ภิกฺขเว พาโล ทุจฺจินฺติตจินฺตี จ โหติ
ทุพฺภาสิตภาสี จ ทุกฺกฏกมฺมการี จ. อิมานิ โข ภิกฺขเว ตีณิ พาลสฺส
พาลลกฺขณานิ พาลนิมิตฺตานิ พาลาปทานานี"ติ วุตฺตํ. ปณฺฑิเตหิ พาลสฺส พาโลติ
สลฺลกฺขณโต ติวิธํ พาลลกฺขณํ. "ตีณิมานิ ภิกฺขเว ปณฺฑิตสฺส ปณฺฑิตลกฺขณานิ
ปณฺฑิตนิมิตฺตานิ ปณฺฑิตาปทานานิ. กตมานิ ตีณิ, อิธ ภิกฺขเว ปณฺฑิโต
สุจินฺติตจินฺตี จ โหติ สุภาสิตภาสี จ สุกตกมฺมการี จ. อิมานิ โข ภิกฺขเว ตีณิ
ปณฺฑิตสฺส ปณฺฑิตลกฺขณานิ ปณฺฑิตนิมิตฺตานิ ปณฺฑิตาปทานานี"ติ ๔- วุตฺตํ.
ปณฺฑิเตหิ ปณฺฑิตสฺส ปณฺฑิโตติ สลฺลกฺขณโต ติวิธํ ปณฺฑิตลกฺขณํ.
@เชิงอรรถ: ๑ สี. อลพฺภนียโต  ๒ โป. วิสิทฺธนฺติ
@๓ อิ. วตฺตพฺพนิพฺพานํ  ๔ องฺ.ติก. ๒๐/๓/๙๗, ม.อุ. ๑๔/๒๔๖/๒๑๔
     "ตีณิมานิ ภิกฺขเว สงฺขตสฺส สงฺขตลกฺขณานิ. กตมานิ ตีณิ, อุปฺปาโท
ปญฺญายติ, วโย ปญฺญายติ, ฐิตสฺส อญฺญถตฺตํ ปญฺญายติ. อิมานิ โข ภิกฺขเว
ตีณิ สงฺขตสฺส สงฺขตลกฺขณานี"ติ ๑- วุตฺตํ. อุปฺปาโท เอว สงฺขตมิติ ลกฺขณนฺติ
สงฺขตลกฺขณํ. เอวมิตรทฺวเยปิ อตฺโถ เวทิตพฺโพ. อิมินา อุปฺปาทกฺขเณ เสสทฺวินฺนํ,
๒- ฐิติกฺขเณ เสสทฺวินฺนํ, ภงฺคกฺขเณ จ เสสทฺวินฺนํ, อภาโว ทสฺสิโต. ยํ
ปเนตฺถ เปยฺยาลมุเขน ชาติยา จ ชรามรณสฺส จ อุปฺปาทาทิลกฺขณํ วุตฺตํ, ตํ
วิปริณามสุญฺญตาย ชาติชรามรณานิ หิตฺวา ภวปริโยสานสฺเสว นยสฺส วจเนน จ
อุปฺปาทาทีนํ อุปฺปาทาทิอวจนสมเยน จ วิรุชฺฌติ. ลกฺขณโสเต ปติตตฺตา ปน
โสตปติตํ ๓- กตฺวา ลิขิตนฺติ เวทิตพฺพํ. ยถา จ อภิธมฺเม ๔- อเหตุกวิปากมโนธาตุ-
มโนวิญฺญาณธาตูนํ สงฺคหวาเร ลพฺภมานมฺปิ ฌานงฺคํ ปญฺจวิญฺญาณโสเต ปติตฺวา
คตนฺติ น อุทฺธฏนฺติ วุตฺตํ, เอวมิธาปิ โสตปติตตา เวทิตพฺพา. อถ วา
ชาติชรามรณวนฺตานํ สงฺขารานํ อุปฺปาทาทโย "ชาติชรามรณํ อนิจฺจโต"ติอาทีสุ ๕-
วิย เตสํ วิย กตฺวา วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํ.
     เนกฺขมฺเมน กามจฺฉนฺโท วิกฺขมฺภิโต เจว สุญฺโญ จาติ กามจฺฉนฺโท
เนกฺขมฺเมน วิกฺขมฺภิโต เจว เนกฺขมฺมสฺส ตตฺถ อภาวโต เตเนว วิกฺขมฺภนสงฺขาเตน
เนกฺขมฺเมน สุญฺโญ จ. เอวํ เสเสสุปิ โยชนา กาตพฺพา. ตทงฺคปฺปหานสมุจฺเฉทปฺ-
ปหาเนสุปิ เจตฺถ ตทงฺควเสน จ สมุจฺเฉทวเสน จ ปหีนํ ทูรีกตเมว โหตีติ
อิมินา ทูรีกรณฏฺเฐน วิกฺขมฺภนํ วุตฺตํ.
     เนกฺขมฺเมน กามจฺฉนฺโท ตทงฺคสุญฺโญติ เนกฺขมฺเมน ปหีโน กามจฺฉนฺโท
เตน เนกฺขมฺมสงฺขาเตน องฺเคน สุญฺโญ. อถ วา โย โกจิ กามจฺฉนฺโท เนกฺขมฺมสฺส
ตตฺถ ๖- อภาวโต เนกฺขมฺเมน เตน องฺเคน สุญฺโญ. เอวํ เสเสสุปิ โยชนา ญาตพฺพา.
๗- ตสฺส ตสฺส องฺคสฺส ตตฺถ ตตฺถ อภาวมตฺเตเนว เจตฺถ อุปจารปฺปนาฌานวเสน
@เชิงอรรถ: ๑ องฺ.ติก. ๒๐/๔๗/๑๔๖  ๒ สี.อิ. เสสํ ทฺวินฺนํ  ๓ อิ. โสตาปติตํ
@๔ อภิ.สงฺ. ๓๔/๕๖๔/๑๕๙  ๕ ขุ.ปฏิ. ๓๑/๗๓/๘๘  ๖ อิ. ตตฺถ ตตฺถ  ๗ ฉ.ม. กาตพฺพา
จ วิปสฺสนาวเสน จ ตทงฺคสุญฺญตา นิทฺทิฏฺฐา. ปหานทีปกสฺส วจนสฺส อภาเวน
ปน วิวฏฺฏนานุปสฺสนํเยว ปริโยสานํ กตฺวา วิปสฺสนา นิทฺทิฏฺฐา, จตฺตาโร มคฺคา
น นิทฺทิฏฺฐา. เนกฺขมฺเมน กามจฺฉนฺโท สมุจฺฉินฺโน เจว สุญฺโญ จาติอาทีสุ
วิกฺขมฺภเน วุตฺตนเยเนว อตฺโถ เวทิตพฺโพ. ตทงฺควิกฺขมฺภนวเสน ปหีนานิปิ เจตฺถ
สมุทาจาราภาวโต สมุจฺฉินฺนานิ นาม โหนฺตีติ อิมินา ปริยาเยน สมุจฺเฉโท วุตฺโต,
ตํตํสมุจฺเฉทกิจฺจสาธนวเสน วา มคฺคสมฺปยุตฺตเนกฺขมฺมาทิวเสน วุตฺตนฺติปิ
เวทิตพฺพํ. ปฏิปฺปสฺสทฺธินิสฺสรณสุญฺเญสุ จ อิธ วุตฺตนเยเนว อตฺโถ เวทิตพฺโพ.
ตทงฺควิกฺขมฺภนสมุจฺเฉทปหาเนสุ ปเนตฺถ ปฏิปฺปสฺสทฺธิมตฺตตฺตํ นิสฺสฏมตฺตญฺจ ๑-
คเหตฺวา วุตฺตํ. ปญฺจสุปิ เอเตสุ สุญฺเญสุ เนกฺขมฺมาทีนิเยว วิกฺขมฺภนตทงฺค-
สมุจฺเฉทปฏิปฺปสฺสทฺธินิสฺสรณนาเมน วุตฺตานิ. อชฺฌตฺตนฺติ อชฺฌตฺตภูตํ. พหิทฺธาติ
พหิทฺธาภูตํ. ทุภโตสุญฺญนฺติ อุภยสุญฺญํ. ปจฺจตฺตาทีสุปิ หิ โตอิติวจนํ โหติเยว.
     ฉ อชฺฌตฺติกายตนาทีนิ ฉอชฺฌตฺติกายตนาทีนํ ภาเวน สภาคานิ. ปเรหิ
วิสภาคานิ. วิญฺญาณกายาติอาทีสุ เจตฺถ กายวจเนน วิญฺญาณาทีนิเยว วุตฺตานิ.
เนกฺขมฺเมสนาทีสุ เนกฺขมฺมาทีนิเยว ตทตฺถิเกหิ วิญฺญูหิ เอสียนฺตีติ เอสนา.
อถ วา ปุพฺพภาเค เนกฺขมฺมาทีนํ เอสนาปิ กามจฺฉนฺทาทีหิ สุญฺญา,
กิมฺปน เนกฺขมฺมาทีนีติปิ วุตฺตํ โหติ. ปริคฺคหาทีสุ เนกฺขมฺมาทีนิเยเว ปุพฺพภาเค
เอสิตานิ อปรภาเค ปริคฺคยฺหนฺตีติ ปริคฺคโหติ, ปริคฺคหิตานิ ปตฺติวเสน
ปฏิลพฺภนฺตีติ ปฏิลาโภติ, ปฏิลทฺธานิ ญาณวเสน ปฏิวิชฺฌียนฺตีติ ๒- ปฏิเวโธติ จ
วุตฺตานิ. เอกตฺตสุญฺญญฺจ นานตฺตสุญฺญญฺจ สกึเยว ปุจฺฉิตฺวา เอกตฺตสุญฺญํ
วิสฺสชฺเชตฺวา นานตฺตสุญฺญํ อวิสฺสชฺเชตฺวาว สกึ นิคมนํ กตํ. กสฺมา น
วิสฺสชฺชิตนฺติ เจ? วุตฺตปริยาเยเนเวตฺถ โยชนา ฌายตีติ น วิสฺสชฺชิตนฺติ
เวทิตพฺพํ. อยํ ปเนตฺถ โยชนา:- เนกฺขมฺมํ เอกตฺตํ, กามจฺฉนฺโท นานตฺตํ,
กามจฺฉนฺโท นานตฺตํ เนกฺขมฺเมกตฺเตน สุญฺญนฺติ. เอวํ เสเสสุปิ โยชนา เวทิตพฺพา.
@เชิงอรรถ: ๑ สี.อิ. ปฏิปฺปสฺสทฺธิมตฺตตฺตา นิสฺสฏตฺตมตฺตญฺจ  ๒ สี. ปฏิวิชฺฌิสฺสนฺตีติ
     ขนฺติอาทีสุ เนกฺขมฺมาทีนิเยว ขมนโต รุจฺจนโต ขนฺตีติ, โรจิตานิเยว
ปวิสิตฺวา ติฏฺฐนโต อธิฏฺฐานนฺติ, ปวิสิตฺวา ฐิตานํ ยถารุจิเมว เสวนโต
ปริโยคาหนนฺติ จ วุตฺตานิ. อิธ สมฺปชาโนติอาทิโก ปรมตฺถสุญฺญนิทฺเทโส
ปรินิพฺพานญาณนิทฺเทเส วณฺณิโตเยว.
     อิเมสุ จ สพฺเพสุ สุญฺเญสุ สงฺขารสุญฺญํ วิปริณามสุญฺญํ ลกฺขณสุญฺญญฺจ
ยถาวุตฺตานํ ธมฺมานํ อญฺญมญฺญอสมฺมิสฺสตาทสฺสนตฺถํ. ยตฺถ ปน อกุสลปกฺขิกานํ
กุสลปกฺขิเกน สุญฺญตา วุตฺตา, เตน อกุสเล อาทีนวทสฺสนตฺถํ. ยตฺถ ปน
กุสลปกฺขิกานํ อกุสลปกฺขิเกน สุญฺญตา วุตฺตา, เตน กุสเล อานิสํสทสฺสนตฺถํ. ยตฺถ
อตฺตตฺตนิยาทีหิ สุญฺญตา วุตฺตา, ตํ สพฺพสงฺขาเรสุ นิพฺพิทาชนนตฺถํ. อคฺคสุญฺญํ
ปรมตฺถสุญฺญญฺจ นิพฺพาเน อุสฺสาหชนนตฺถํ วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํ.
     เตสุ อคฺคสุญฺญญฺจ ปรมตฺถสุญฺญญฺจาติ เทฺว สุญฺญานิ อตฺถโต เอกเมว
นิพฺพานํ อคฺคปรมตฺถวเสน สอุปาทิเสสอนุปาทิเสสวเสน จ ทฺวิธา กตฺวา วุตฺตํ.
ตานิ เทฺว อตฺตตฺตนิยสุญฺญโต ๑- สงฺขารสุญฺญโต จ สภาคานิ. "สุญฺญสุญฺญํ ๒-
อชฺฌตฺตสุญฺญํ พหิทฺธาสุญฺญํ ทุภโตสุญฺญํ สภาคสุญฺญํ วิสภาคสุญฺญนฺ"ติ อิมานิ
ฉ สุญฺญานิ สุญฺญสุญฺญเมว โหติ. อชฺฌตฺตาทิเภทโต ปน ฉธา วุตฺตานิ. ตานิ
ฉ จ อตฺตตฺตนิยาทิสุญฺญโต สภาคานิ. สงฺขารวิปริณามลกฺขณสุญฺญานิ, วิกฺขมฺภนตทงฺค-
สมุจฺเฉทปฏิปฺปสฺสทฺธินิสฺสรณสุญฺญานิ, เอสนาปริคฺคหปฏิลาภปฏิเวธสุญฺญานิ,
เอกตฺตนานตฺตสุญฺญานิ, ขนฺติอธิฏฺฐานปริโยคาหนสุญฺญานิ จาติ สตฺตรสสุญฺญานิ
อตฺตนิ อวิชฺชมาเนหิ เตหิ เตหิ ธมฺเมหิ สุญฺญตฺตา อวิชฺชมานานํ วเสน วิสุํ
วิสุํ วุตฺตานิ. สงฺขารวิปริณามลกฺขณสุญฺญานิ ปน อิตเรน อิตเรน อสมฺมิสฺสวเสน
สภาคานิ, วิกฺขมฺภนาทีนิ ปญฺจ กุสลปกฺเขน สุญฺญตฺตา สภาคานิ, เอสนาทีนิ
@เชิงอรรถ: ๑ สี. อตฺตนิเย สุญฺญสุญฺญโต  ๒ สี. สุญฺญํ สุญฺญํ
จตฺตาริ, ขนฺติอาทีนิ จ ตีณิ อกุสลปกฺเขน สุญฺญตฺตา สภาคานิ,
เอกตฺตนานตฺตสุญฺญานิ อญฺญมญฺญปฏิปกฺขวเสน สภาคานิ.
               สพฺเพ ธมฺเม สมาเสน  ติธา เทฺวธา ตเถกธา
               สุญฺญาติ สุญฺญตฺถวิทู     วณฺณยนฺตีธ สาสเน.
     กถํ? สพฺเพ ธมฺมา ๑- ตาว โลกิยา ธมฺมา ธุวสุภสุขอตฺตวิรหิตตฺตา ธุวสุภ-
สุขอตฺตสุญฺญา. มคฺคผลธมฺมา ธุวสุขตฺตวิรหิตตฺตา ธุวสุขตฺตสุญฺญา. อนิจฺจตฺตาเยว
สุเขน สุญฺญา. อนาสวตฺตา น สุเภน สุญฺญา. นิพฺพานธมฺโม อตฺตสฺเสว อภาวโต
อตฺตสุญฺโญ. โลกิยโลกุตฺตรา ปน สพฺเพปิ สงฺขตา ธมฺมา สตฺตสฺส กสฺสจิ อภาวโต
สตฺตสุญฺญา. อสงฺขโต นิพฺพานธมฺโม เตสํ สงฺขารานมฺปิ อภาวโต สงฺขารสุญฺโญ.
สงฺขตาสงฺขตา ปน สพฺเพปิ ธมฺมา อตฺตสงฺขาตสฺส ปุคฺคลสฺส อภาวโต อตฺตสุญฺญาติ.
                 สทฺธมฺมปฺปกาสินิยา ปฏิสมฺภิทามคฺคฏฺฐกถาย
                       สุญฺญกถาวณฺณนา นิฏฺฐิตา.
                            ยุคนทฺธวคฺโค
                 นิฏฺฐิตา จ มชฺฌิมวคฺคสฺส อปุพฺพตฺถานุวณฺณนา
                        -----------------
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. "ธมฺมา"ติ ปาโฐ น ทิสฺสติ

             อรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย เล่มที่ ๔๘ หน้า ๒๗๗-๒๘๗.
http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_th.php?B=48&A=6246&modeTY=2
             The Pali Atthakatha in Roman :-
http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_rm.php?B=48&A=6246&modeTY=2
             อ่านอรรถกถาแปลไทย :-
http://84000.org/tipitaka/attha/attha.php?b=31&i=633
             เนื้อความพระไตรปิฎกฉบับหลวง :-
http://84000.org/tipitaka/read/r.php?B=31&A=9514
             พระไตรปิฎกฉบับบาลีอักษรไทย :-
http://84000.org/tipitaka/read/pali_read.php?B=31&A=11059
             The Pali Tipitaka in Roman Character :-
http://84000.org/tipitaka/read/roman_read.php?B=31&A=11059
             สารบัญพระไตรปิฎกเล่มที่ ๓๑
http://84000.org/tipitaka/read/?index_31