อรรถกถาเล่มที่ ๔๘ ภาษาบาลีอักษรไทย
 ปฏิสํ.อ.๒ (สทฺธมฺม.๒)

                          ๙. พลกถาวณฺณนา
     [๔๔] อิทานิ โลกุตฺตรกถาย อนนฺตรํ กถิตาย โลกุตฺตรกถาวติยา
สุตฺตนฺตปุพฺพงฺคมาย พลกถาย อปุพฺพตฺถานุวณฺณนา. ตตฺถ อาทิโต สุตฺตนฺตวเสน ปญฺจ
@เชิงอรรถ: ๑ อิ. อุฏฺหนฺตีติ  ๒ สี.,ม. นิสฺสชฺชนฺตีติ
พลานิ ทสฺเสตฺวา ตทญฺานิปิ พลานิ ทสฺเสตุกาโม อปิจ อฏฺสฏฺิ
พลานีติอาทิมาห. สพฺพานิปิ ตํตํปฏิปกฺเขหิ อกมฺปิยฏฺเน พลานิ นาม โหนฺติ.
หิริพลนฺติอาทีสุ ปาปโต หิรียนฺติ เอตายาติ หิรี, สชฺชาเยตํ นาม. ปาปโต
โอตฺตปฺปนฺติ เอเตนาติ โอตฺตปฺปํ, ปาปโต อุพฺเพคสฺเสตํ นามํ. อชฺฌตฺตสมุฏฺานา
หิรี, พหิทฺธาสมุฏฺานํ โอตฺตปฺปํ. อตฺตาธิปติ หิรี, โลกาธิปติ โอตฺตปฺปํ.
ลชฺชาสภาวสณฺิตา ๑- หิรี, ภยสภาวสณฺิตํ โอตฺตปฺปํ. สปฺปติสฺสวลกฺขณา หิรี,
วชฺชภีรุกภยทสฺสาวิลกฺขณํ โอตฺตปฺปํ. สา เอว หิรี อหิริเกน น กมฺปตีติ
หิริพลํ. ตเทว โอตฺตปฺปํ อโนตฺตปฺเปน น กมฺปตีติ โอตฺตปฺปพลํ. อปฺปฏิสงฺขาเนน
น กมฺปตีติ ปฏิสงฺขานพลํ. อุปปริกฺขณปญฺาเยตํ นามํ. วีริยสีเสน สตฺต
โพชฺฌงฺเค ภาเวนฺตสฺส อุปฺปนฺนพลํ ภาวนาพลํ. ตถาปวตฺตานํ จตุนฺนํ ขนฺธานเมตํ
นามํ. ปริสุทฺธานิ สีลาทีนิ อนวชฺชพลํ. จตฺตาริ สงฺคหวตฺถูนิ สงฺคหพลํ.
สงฺคเห พลนฺติปิ ปาโ. ทุกฺขมานํ อธิวาสนํ ขนฺติพลํ. ธมฺมกถาย
ปเรสํ โตสนํ ปญฺตฺติพลํ. อธิตสฺส ๒- อตฺถสฺส อธิคมาปนํ นิชฺฌตฺติพลํ. กุสเลสุ
พหุภาโว อิสฺสริยพลํ. กุสเลสุ ยถารุจิ ปติฏฺานํ อธิฏฺานพลํ. หิริพลาทีนํ อตฺโถ
มาติกาปเทสุ พฺยญฺชนวเสน วิเสสโต ยุชฺชมานํ คเหตฺวา วุตฺโต. สมถพลํ
วิปสฺสนาพลนฺติ พลปฺปตฺตา สมถวิปสฺสนา เอว.
     มาติกานิทฺเทเส อสฺสทฺธิเย น กมฺปตีติ สทฺธาพลนฺติ มูลพลตฺถํ วตฺวา
ตเมว อปเรหิ นวหิ ปริยาเยหิ วิเสเสตฺวา ทสฺเสติ. โย หิ ธมฺโม อกมฺปิโย
พลปฺปตฺโต โหติ, โส สหชาเต อุปตฺถมฺเภติ, อตฺตโน ปฏิปกฺเข กิเลเส ปริยาทิยติ,
ปฏิเวธสฺส อาทิภูตํ สีลํ ทิฏฺิญฺจ วิโสเธติ, จิตฺตํ อารมฺมเณ ปติฏฺาเปติ,
จิตฺตํ ปภสฺสรํ กโรนฺโต โวทาเปติ, วสึ ปาเปนฺโต วิเสสํ อธิคมาเปติ, ตโต อุตฺตรึ
ปาเปนฺโต อุตฺตริปฏิเวธํ กาเรติ, กเมน อริยมคฺคํ ปาเปตฺวา สจฺจาภิสมยํ กาเรติ,
@เชิงอรรถ: ๑ สี. ลชฺชีสภาวสณฺิตา  ๒ สี. กถิตสฺส
ผลปฺปตฺติยา นิโรเธ ปติฏฺาเปติ. ตสฺมา นวธา พลฏฺโ วิเสสิโต. เอส
นโย วีริยพลาทีสุ ๑- จตูสุ.
     กามจฺฉนฺทํ หิรียตีติ เนกฺขมฺมยุตฺโต โยคี เนกฺขมฺเมน กามจฺฉนฺทโต
หิรียติ. โอตฺตปฺเปปิ เอเสว นโย. เอเตหิ สพฺพากุสเลหิปิ หิรียนา โอตฺตปฺปนา
วุตฺตาเยว โหนฺติ. พฺยาปาทนฺติอาทีนมฺปิ อิมินาว นเยน อตฺโถ เวทิตพฺโพ.
ปฏิสงฺขาตีติ อสมฺโมหวเสน อาทีนวโต อุปปริกฺขติ. ภาเวตีติ วฑฺเฒติ. วชฺชนฺติ
ราคาทิวชฺชํ. สงฺคณฺหาตีติ พนฺธติ. ขมตีติ ตสฺส โยคิสฺส ขมติ รุจฺจติ.
ปญฺาเปตีติ โตเสติ. นิชฺฌาเปตีติ จินฺตาเปติ. วสํ วตฺเตตีติ จิตฺเต ปหุ ๒-
หุตฺวา จิตฺตํ อตฺตโน วสํ  กตฺวา ปวตฺเตติ. อธิฏฺาตีติ วิทหติ. ภาวนาพลาทีนิ
สพฺพานิปิ เนกฺขมฺมาทีนิเยว. มาติกาวณฺณนาย อญฺถา วุตฺโต, อตฺโถ ปน
พฺยญฺชนวเสเนว ปากฏตฺตา อิธ น วุตฺโตติ เวทิตพฺพํ. สมถพลํ วิปสฺสนาพลญฺจ
วิตฺถารโต นิทฺทิสิตฺวา อวสาเน อุทฺธจฺจสหคตกิเลเส จ ขนฺเธ จ น
กมฺปตีติอาทิ จ อวิชฺชาสหคตกิเลเส จ ขนฺเธ จ น กมฺปตีติอาทิ จ
สมถพลวิปสฺสนาพลานํ ลกฺขณทสฺสนตฺถํ วุตฺตํ.
     เสขาเสขพเลสุ สมฺมาทิฏฺึ สิกฺขตีติ เสขพลนฺติ เสขปุคฺคโล สมฺมาทิฏฺึ
สิกฺขตีติ เสโข, สา สมฺมาทิฏฺิ ตสฺส เสขสฺส พลนฺติ เสขพลนฺติ อตฺโถ. ตตฺถ
สิกฺขิตตฺตา อเสขพลนฺติ อเสขปุคฺคโล ตตฺถ สมฺมาทิฏฺิยา สิกฺขิตตฺตา น สิกฺขตีติ
อเสโข, สาเยว จ สมฺมาทิฏฺิ ตสฺส อเสขสฺส พลนฺติ อเสขพลํ. เอเสว
นโย สมฺมาสงฺกปฺปาทีสุ. สมฺมาาณนฺติ ปจฺจเวกฺขณาณํ. ตมฺปิ หิ โลกิยมฺปิ
โหนฺตํ เสขสฺส ปวตฺตตฺตา เสขพลํ, อเสขสฺส ปวตฺตตฺตา อเสขพลนฺติ วุตฺตํ.
สมฺมาวิมุตฺตีติ อฏฺ มคฺคงฺคานิ เปตฺวา เสสา ผลสมฺปยุตฺตา ธมฺมา. เกจิ ปน
@เชิงอรรถ: ๑ อิ. วิริยาทีสุ  ๒ ม. พหุ
"เปตฺวา โลกุตฺตรวิมุตฺตึ อวเสสา วิมุตฺติโย สมฺมาวิมุตฺตี"ติ วทนฺติ. ตสฺส
เสขาเสขพลตฺตํ วุตฺตนยเมว.
     ขีณาสวพเลสุ สพฺพานิปิ าณพลานิ. ขีณาสวสฺส ภิกฺขุโนติ กรณตฺเถ
สามิวจนํ, ขีณาสเวน ภิกฺขุนาติ อตฺโถ. อนิจฺจโตติ หุตฺวา อภาวากาเรน
อนิจฺจโต. ยถาภูตนฺติ ยถาสภาวโต. ปญฺายาติ สห วิปสฺสนาย มคฺคปญฺาย.
อนิจฺจโต สุทิฏฺา ทุกฺขโต อนตฺตโต สุทิฏฺา โหนฺติ ตํมูลกตฺตา. ยนฺติ
ภาวนปุํสกวจนํ, เยน การเณนาติ วา อตฺโถ. อาคมฺมาติ ปฏิจฺจ. ปฏิชานาตีติ
สมฺปฏิจฺฉติ ปฏิญฺ กโรติ. องฺคารกาสูปมาติ มหาภิตาปฏฺเน องฺคารกาสุยา
อุปมิตา. กามาติ วตฺถุกามา จ กิเลสกามา จ.
     วิเวกนินฺนนฺติ ผลสมาปตฺติวเสน อุปธิวิเวกสงฺขาตนิพฺพานนินฺนํ. ตโย หิ
วิเวกา กายวิเวโก จิตฺตวิเวโก อุปธิวิเวโกติ. กายวิเวโก จ วิเวกฏฺกายานํ
เนกฺขมฺมาภิรตานํ. จิตฺตวิเวโก จ อธิจิตฺตมนุยุตฺตานํ. อุปธิวิเวโก จ นิรุปธีนํ
ปุคฺคลานํ วิสงฺขารคตานํ, นิสฺสรณวิเวกสงฺขาตนิพฺพานนินฺนํ วา. ปญฺจ หิ วิเวกา
วิกฺขมฺภนวิเวโก ตทงฺควิเวโก สมุจฺเฉทวิเวโก ปฏิปฺปสฺสทฺธิวิเวโก
นิสฺสรณวิเวโกติ. วิเวกนินฺนนฺติ จ วิเวเก นินฺนํ. วิเวกโปณนฺติ วิเวเก นตํ.
วิเวกปพฺภารนฺติ วิเวกสีสภารํ. เทฺวปิ ปุริมสฺเสว เววจนานิ. วิเวกฏฺนฺติ
กิเลเสหิ วชฺชิตํ, ทูรีภูตํ วา. เนกฺขมฺมาภิรตนฺติ นิพฺพาเน อภิรตํ, ปพฺพชฺชาย
อภิรตํ วา. พฺยนฺตีภูตนฺติ วิคตนฺตีภูตํ, เอกเทสนาปิ อนลฺลีนํ วิปฺปมุตฺตํ
วิสํสฏฺ. สพฺพโสติ สพฺพถา. อาสวฏฺานิเยหิ ธมฺเมหีติ สํโยควเสน อาสวานํ
การณภูเตหิ กิเลสธมฺเมหีติ อตฺโถ. อถ วา พฺยนฺตีภูตนฺติ วิคตนิกนฺติภูตํ,
นิตฺตณฺหนฺติ อตฺโถ. กุโต? สพฺพโส อาสวฏฺานิเยหิ ธมฺเมหิ สพฺเพหิ
เตภูมกธมฺเมหีติ อตฺโถ. อิธ ทสหิ ขีณาสวพเลหิ ขีณาสวสฺส
โลกิยโลกุตฺตโร มคฺโค กถิโต. "อนิจฺจโต สพฺเพ
สงฺขารา"ติ ทุกฺขปริญฺาพลํ, "องฺคารกาสูปมา กามา"ติ สมุทยปหานพลํ,
"วิเวกนินฺนํ จิตฺตํ โหตี"ติ นิโรธสจฺฉิกิริยาพลํ, "จตฺตาโร สติปฏฺานา"ติอาทิ
สตฺตวิธํ มคฺคภาวนาพลนฺติปิ วทนฺติ. ทส อิทฺธิพลานิ อิทฺธิกถาย อาวิ ภวิสฺสนฺติ.
     ตถาคตพลนิทฺเทเส ตถาคตพลานีติ อญฺเหิ อสาธารณานิ ตถาคตสฺเสว
พลานิ. ยถา วา ปุพฺพพุทฺธานํ พลานิ ปุญฺุสฺสยสมฺปตฺติยา อาคตานิ, ตถา
อาคตพลานีติปิ อตฺโถ. ตตฺถ ทุวิธํ ตถาคตพลํ กายพลํ าณพลญฺจ. เตสุ กายพลํ
หตฺถิกุลานุสาเรน เวทิตพฺพํ. วุตฺตํ เหตํ โปราเณหิ:-
              "กาฬาวกญฺจ คงฺเคยฺยํ  ปณฺฑรํ ตมฺพปิงฺคลํ
              คนฺธมงฺคลเหมญฺจ      อุโปสถฉทฺทนฺติเม ทสา"ติ. ๑-
อิมานิ ทส หตฺถิกุลานิ. ตตฺถ กาฬาวกนฺติ ปกติหตฺถิกุลํ ทฏฺพฺพํ. ยํ ทสนฺนํ
ปุริสานํ กายพลํ, ตํ เอกสฺส กาฬาวกสฺส หตฺถิโน พลํ. ยํ ทสนฺนํ กาฬาวกานํ
พลํ, ตํ เอกสฺส คงฺเคยฺยสฺส พลํ. ยํ ทสนฺนํ คงฺเคยฺยานํ, ตํ เอกสฺส ปณฺฑรสฺส.
ยํ ทสนฺนํ ปณฺฑรานํ, ตํ เอกสฺส ตมฺพสฺส. ยํ ทสนฺนํ ตมฺพานํ, ตํ เอกสฺส
ปิงฺคลสฺส. ยํ ทสนฺนํ ปิงฺคลานํ, ตํ เอกสฺส คนฺธหตฺถิโน. ยํ ทสนฺนํ คนฺธหตฺถีนํ,
ตํ เอกสฺส มงฺคลหตฺถิโน. ยํ ทสนฺนํ มงฺคลหตฺถีนํ, ตํ เอกสฺส เหมวตสฺส. ยํ
ทสนฺนํ เหมวตานํ, ตํ เอกสฺส อุโปสถสฺส. ยํ ทสนฺนํ อุโปสถานํ, ตํ เอกสฺส
ฉทฺทนฺตสฺส. ยํ ทสนฺนํ ฉทฺทนฺตานํ, ตํ เอกสฺส ตถาคตสฺส พลํ. นารายนสงฺฆาตพลนฺติปิ
๒- อิทเมว วุจฺจติ. ตเทตํ ปกติหตฺถิโน คณนาย หตฺถีนํ โกฏิสหสฺสสฺส,
ปุริสคณนาย ทสนฺนํ ปุริสโกฏิสหสฺสานํ พลํ โหติ. อิทํ ตาว ตถาคตสฺส กายพลํ.
     าณพลํ ปน อิธ ตาว อญฺตฺถ ๓- จ ปาฬิยํ อาคตเมว ทสพลาณํ,
มชฺฌิเม ๔- อาคตํ จตุเวสารชฺชาณํ, อฏฺสุ ปริสาสุ อกมฺปนาาณํ,
@เชิงอรรถ: ๑ ม.อ. ๑/๓๔๖, สํ.อ. ๒/๕๐, องฺ.อ. ๓๒๕, อภิ.อ. ๕๒๕ ๒ นารายนสงฺขาตพลนฺติปิ
@(คณฺิปกรเณ)  ๓ อิ. อญฺถา  ๔ ม.มู. ๑๒/๑๔๘/๑๐๗
จตุโยนิปริจฺเฉทกาณํ, ปญฺจคติปริจฺเฉทกาณํ, สํยุตฺตเก ๑- อาคตานิ เตสตฺตติ
าณานิ, สตฺตสตฺตติ าณานีติ เอวมญฺานิปิ อเนกานิ าณสหสฺสานิ. เอตํ าณพลํ
นาม. อิธาปิ าณพลเมว อธิปฺเปตํ. าณํ หิ อกมฺปิยฏฺเน อุปตฺถมฺภนฏฺเน
จ พลนฺติ วุตฺตํ.
     านญฺจ านโตติ การณญฺจ การณโต. การณํ หิ ยสฺมา ตตฺถ ผลํ
ติฏฺติ ตทายตฺตวุตฺติตาย อุปฺปชฺชติ เจว ปวตฺตติ จ, ตสฺมา านนฺติ วุจฺจติ.
ตํ ภควา เย เย ธมฺมา เยสํ เยสํ ธมฺมานํ เหตู ปจฺจยา อุปฺปาทาย, ตํ
ตํ านนฺติ, เย เย ธมฺมา เยสํ เยสํ ธมฺมานํ น เหตู น ปจฺจยา อุปฺปาทาย,
ตํ ตํ อฏฺานนฺติ ปชานนฺโต านญฺจ านโต อฏฺานญฺจ อฏฺานโต
ยถาภูตํ ปชานาติ. ยมฺปีติ เยน าเณน. อิทมฺปีติ อิทมฺปิ านาฏฺานาณํ,
ตถาคตสฺส ตถาคตพลํ นาม โหตีติ อตฺโถ. เอวํ เสสปเทสุปิ โยชนา
เวทิตพฺพา. (๑)
     อาสภํ านนฺติ ๒- เสฏฺฏฺานํ อุตฺตมฏฺานํ, อาสภา วา ปุพฺพพุทฺธา, เตสํ
านนฺติ อตฺโถ. อปิจ ควสตเชฏฺโก อุสโภ, ควสหสฺสเชฏฺโก วสโภ, วชสตเชฏฺโก
วา อุสโภ, วชสหสฺสเชฏฺโก วสโภ, สพฺพควเสฏฺโ สพฺพปริสฺสยสโห เสโต
ปาสาทิโก มหาภารวโห อสนิสตสทฺเทหิปิ อสนฺตสนีโย ๓- นิสโภ, โส อิธ อุสโภติ
อธิปฺเปโต. อิทมฺปิ หิ ตสฺส ปริยายวจนํ. อุสภสฺส อิทนฺติ ๔- อาสภํ. านนฺติ จตูหิ
ปาเทหิ ปวึ อุปฺปีเฬตฺวา อวฏฺานํ. ๕- อิทํ ปน อาสภํ วิยาติ อาสภํ. ยเถว
หิ นิสภสงฺขาโต อุสโภ อุสภพเลน สมนฺนาคโต จตูหิ ปาเทหิ ปวึ อุปฺปีเฬตฺวา
อจลฏฺาเนน ๖- ติฏฺติ, เอวํ ตถาคโตปิ ทสหิ ตถาคตพเลหิ สมนฺนาคโต จตูหิ
เวสารชฺชปาเทหิ อฏฺปริสปวึ อุปฺปีเฬตฺวา สเทวเก โลเก เกนจิ ปจฺจตฺถิเกน
@เชิงอรรถ: ๑ สํ.นิ. ๑๖/๓๓/๕๔  ๒ อิ. อาสภฏฺานนฺติ  ๓ อสมฺปกมฺปิโย (ม.อ. ๑/๓๔๗, สํ.อ.
@๒/๕๒, อภิ.อ. ๒/๔๒๖)  ๔ อิ. เอตนฺติ  ๕ อจลฏฺานํ (ม.อ. ๑/๓๔๗, อภิ.อ. ๒/๔๒๖)
@๖ อิ. อจลฏฺาเน
ปจฺจามิตฺเตน อกมฺปิโย อจลฏฺาเนน ติฏฺติ, เอวํ ติฏฺมาโน จ ตํ อาสภํ านํ
ปฏิชานาติ อุปคจฺฉติ น ปจฺจกฺขาติ, อตฺตนิ อาโรเปติ. เตน วุตฺตํ "อาสภํ
านํ ปฏิชานาตี"ติ.
     ปริสาสูติ ขตฺติยพฺราหฺมณคหปติสมณจาตุมหาราชิกตาวตึสมารพฺรหฺมานํ วเสน
อฏฺสุ ปริสาสุ. สีหนาทํ นทตีติ เสฏฺนาทํ อฉมฺภิตนาทํ นทติ, สีหนาทสทิสํ
วา นาทํ นทติ. อยมตฺโถ สีหนาทสุตฺเตน ๑- ทีเปตพฺโพ. ยถา วา สีโห สหนโต
หนนโต จ สีโหติ วุจฺจติ, เอวํ ตถาคโต โลกธมฺมานํ สหนโต ปรปฺปวาทานํ
หนนโต สีโหติ วุจฺจติ. เอวํ วุตฺตสฺส สีหสฺส นาทํ สีหนาทํ. ตตฺถ ยถา สีโห
สีหพเลน สมนฺนาคโต สพฺพตฺถ วิสารโท วิคตโลมหํโส สีหนาทํ นทติ, เอวํ
ตถาคตสีโหปิ ตถาคตพเลหิ สมนฺนาคโต อฏฺสุ ปริสาสุ วิสารโท วิคตโลมหํโส
"อิติ รูปนฺ"ติอาทินา ๒- นเยน นานาวิธเทสนาวิลาสสมฺปนฺนํ สีหนาทํ นทติ. เตน
วุตฺตํ "ปริสาสุ สีหนาทํ นทตี"ติ.
     พฺรหฺมจกฺกํ ปวตฺเตตีติ เอตฺถ พฺรหฺมนฺติ เสฏฺ อุตฺตมํ วิสุทฺธํ. จกฺกสทฺโท
ปนายํ:-
              สมฺปตฺติยํ ลกฺขเณ จ    รถงฺเค อิริยาปเถ
              ทาเน รตนธมฺมูร      จกฺกาทีสุ จ ทิสฺสติ
              ธมฺมจกฺเก อิธ มโต    ตมฺปิ เทฺวธา วิภาวเย.
     "จตฺตาริมานิ ภิกฺขเว จกฺกานิ, เยหิ สมนฺนาคตานํ เทวมนุสฺสานนฺ"ติอาทีสุ ๓-
หิ อยํ สมฺปตฺติยํ ทิสฺสติ. "เหฏฺา ปาทตเลสุ จกฺกานิ ชาตานิ โหนฺตี"ติ ๔- เอตฺถ
ลกฺขเณ. "จกฺกํว วหโต ปทนฺ"ติ ๕- เอตฺถ รถงฺเค. "จตุจกฺกํ นวทฺวารนฺ"ติ ๖- เอตฺถ
@เชิงอรรถ: ๑ ๑/๑๔๖/๑๐๕  ๒ สํ.ข. ๑๗/๗๘/๖๙  ๓ องฺ.จตุกฺก. ๒๑/๓๑/๓๗
@ ๕ ขุ.ธ. ๒๕/๑/๑๕  ๖ สํ.ส. ๑๕/๒๙/๑๘
อิริยาปเถ. "ททํ ภุญฺช มา ๑- จ ปมาโท, จกฺกํ วตฺตย โกสลาธิปา"ติ ๒- เอตฺถ
ทาเน. "ทิพฺพํ จกฺกรตนํ ปาตุรโหสี"ติ ๓- เอตฺถ รตนจกฺเก. "มยา ปวตฺติตํ
จกฺกนฺ"ติ ๔- เอตฺถ ธมฺมจกฺเก. "อิจฺฉาหตสฺส โปสสฺส, จกฺกํ ภมติ มตฺถเก"ติ ๕-
เอตฺถ อุรจกฺเก. "ขุรปริยนฺเตน เจปิ จกฺเกนา"ติ ๖- เอตฺถ ปหณจกฺเก.
"อสนิวิจกฺกนฺ"ติ ๗- เอตฺถ อสนิมณฑเล. อิธ ปนายํ ธมฺมจกฺเก มโต.
     ตํ ปเนตํ ธมฺมจกฺกํ ทุวิธํ โหติ ปฏิเวธาณญฺจ เทสนาาณญฺจ. ตตฺถ
ปญฺาปภาวิตํ อตฺตโน อริยผลาวหํ ปฏิเวธาณํ, กรุณาปภาวิตํ สาวกานํ
อริยผลาวหํ เทสนาาณํ. ตตฺถ ปฏิเวธาณํ อุปฺปชฺชมานํ อุปฺปนฺนนฺติ ทุวิธํ.
ตํ หิ อภินิกฺขมนโต ยาว อรหตฺตมคฺคา อุปฺปชฺชมานํ นาม, ผลกฺขเณ อุปฺปนฺนํ
นาม. ตุสิตภวนโต วา ยาว โพธิปลฺลงฺเก อรหตฺตมคฺคา อุปฺปชฺชมานํ นาม,
ผลกฺขเณ อุปฺปนฺนํ นาม. ทีปงฺกรทสพลโต วา ปฏฺาย ยาว อรหตฺตมคฺคา
อุปฺปชฺชมานํ นาม, ผลกฺขเณ อุปฺปนฺนํ นาม. เทสนาาณมฺปิ ปวตฺตมานํ ปวตฺตนฺติ
ทุวิธํ. ตํ หิ ยาว อญฺาตโกณฺฑญฺสฺส เถรสฺส อรหตฺตมคฺคา ปวตฺตมานํ นาม,
ผลกฺขเณ ปวตฺตํ นาม. ตตฺถ ปฏิเวธาณํ โลกุตฺตรํ, เทสนาาณํ โลกิยํ. อุภยมฺปิ
ปเนตํ อญฺเหิ อสาธารณํ, พุทฺธานํเยว โอรสาณํ. เตน วุตฺตํ "พฺรหฺมจกฺกํ
ปวตฺเตตี"ติ.
     กมฺมสมาทานานนฺติ สมาทิยิตฺวา กตานํ กุสลากุสลกมฺมานํ, กมฺมเมว วา
กมฺมสมาทานํ. านโส เหตุโสติ ปจฺจยโต เจว เหตุโต จ. ตตฺถ
คติอุปธิกาลปโยคา วิปากสฺส านํ. กมฺมํ เหตุ. (๒)
     สพฺพตฺถคามินินฺติ สพฺพคติคามินิญฺจ อคติคามินิญฺจ. ปฏิปทนฺติ มคฺคํ. ยถาภูตํ
ปชานาตีติ พหูสุปิ มนุสฺเสสุ เอกเมว ปาณํ ฆาเตนฺเตสุ อิมสฺส เจตนา นิรยคามินี
@เชิงอรรถ: ๑ ก. จ มา จ  ๒ ขุ.ชา. ๒๗/๑๔๙/๑๘๑  ๓ ที.มหา. ๑๐/๒๔๓/๑๕๐  ๔ ขุ.สุ. ๒๕/๕๖๓/๔๔๘
@๕ ขุ.ชา. ๒๗/๑๐๔/๒๖  ๖ ที.สี. ๙/๑๖๖/๕๒  ๗ ที.ปา. ๑๑/๖๑, สํ.นิ. ๑๖/๑๖๒/๒๑๙
ภวิสฺสติ, อิมสฺส ติรจฺฉานโยนิคามินีติ อิมินา นเยน เอกวตฺถุสฺมิมฺปิ
กุสลากุสลเจตนา สงฺขาตานํ ปฏิปตฺตีนํ อวิปรีตโต สภาวํ ชานาติ. (๓)
     อเนกธาตุนฺติ จกฺขุธาตุอาทีหิ, กามธาตุอาทีหิ วา ธาตูหิ พหุธาตุํ ๑-.
นานาธาตุนฺติ ตาสํเยว ธาตูนํ วิลกฺขณตฺตา นานปฺปการธาตุํ. โลกนฺติ
ขนฺธายตนธาตุโลกํ. ยถาภูตํ ปชานาตีติ ตาสํ ตาสํ ธาตูนํ อวิปรีตโต สภาวํ
ปฏิวิชฺฌติ. (๔)
     นานาธิมุตฺตกตนฺติ หีนปณีตาทิอธิมุตฺตีหิ นานาธิมุตฺติกภาวํ. (๕)
     ปรสตฺตานนฺติ ปธานสตฺตานํ. ปรปุคฺคลานนฺติ ตโต ปเรสํ หีนสตฺตานํ.
เอกตฺถเมว วา เอตํ ปททฺวยํ เวเนยฺยวเสน ภควตา เทฺวธา วุตฺตํ. อิธาปิ ภควตา
วุตฺตนเยเนว วุตฺตํ. อินฺทฺริยปโรปริยตฺตนฺติ สทฺธาทีนํ อินฺทฺริยานํ ปรภาวญฺจ
อปรภาวญฺจ, วุทฺธิญฺจ หานิญฺจาติ อตฺโถ. (๖)
     ฌานวิโมกฺขสมาธิสมาปตฺตีนนฺติ ปมาทีนํ จตุนฺนํ ฌานานํ, "รูปี รูปานิ
ปสฺสตี"ติอาทีนํ ๒- อฏฺนฺนํ วิโมกฺขานํ, สวิตกฺกสวิจาราทีนํ ติณฺณํ สมาธีนํ.
ปมชฺฌานสมาปตฺติอาทีนญฺจ นวนฺนํ อนุปุพฺพสมาปตฺตีนํ. สงฺกิเลสนฺติ
หานภาคิยธมฺมํ. โวทานนฺติ วิเสสภาคิยธมฺมํ. วุฏฺานนฺติ เยน การเณน ฌานาทีหิ
วุฏฺหนฺติ, ตํ การณํ. ตํ ปน "โวทานมฺปิ วุฏฺานํ, ตมฺหา ตมฺหา สมาธิมฺหา
วุฏฺานมฺปิ วุฏฺานนฺ"ติ เอวํ วุตฺตํ ปคุณชฺฌานญฺเจว ภวงฺคผลสมาปตฺติโย จ.
เหฏฺิมํ เหฏฺิมํ หิ ปคุณชฺฌานํ อุปริมสฺส อุปริมสฺส ปทฏฺานํ โหติ, ตสฺมา
"โวทานมฺปิ วุฏฺานนฺ"ติ วุตฺตํ. ภวงฺเคน ปน สพฺพชฺฌาเนหิ วุฏฺานํ โหติ,
นิโรธสมาปตฺติโต ผลสมาปตฺติยา วุฏฺานํ โหติ. ตํ สนฺธาย "ตมฺหา ตมฺหา สมาธิมฺหา
วุฏฺานมฺปิ วุฏฺานนฺ"ติ วุตฺตํ ๓-. (๗)
@เชิงอรรถ: ๑ อิ. พหุธาตุ  ๒ ขุ.ปฏิ. ๓๑/๒๐๙/๒๕๐  ๓ อภิ.วิ. ๓๕/๘๒๘/๔๑๙
     ปุพฺเพนิวาสทิพฺพจกฺขุอาสวกฺขยาณานิ เหฏฺา ปกาสิตาเนว. (๘,๙,๑๐)
     ตตฺถ อาสวานํ ขยาติ อรหตฺตมคฺเคน สพฺพกิเลสานํ ขยา. อนาสวนฺติ
อาสววิรหิตํ. เจโตวิมุตฺตึ ปญฺาวิมุตฺตินฺติ เอตฺถ เจโตวจเนน อรหตฺตผลสมฺปยุตฺโต
สมาธิ, ปญฺาวจเนน ตํสมฺปยุตฺตา จ ปญฺา วุตฺตา. ตตฺถ จ สมาธิ ราคโต
วิมุตฺตตฺตา เจโตวิมุตฺติ, ปญฺา อวิชฺชาย วิมุตฺตตฺตา ปญฺาวิมุตฺตีติ
เวทิตพฺพา. วุตฺตํ เหตํ ภควตา "โย หิสฺส ภิกฺขเว สมาธิ, ตทสฺส สมาธินฺทฺริยํ. ยา
หิสฺส ภิกฺขเว ปญฺา, ตทสฺส ปญฺินฺทฺริยํ. ๑- อิติ โข ภิกฺขเว ราควิราคา
เจโตวิมุตฺติ อวิชฺชาวิราคา ปญฺาวิมุตฺตี"ติ. ๒-  อปิเจตฺถ สมถพลํ เจโตวิมุตฺติ,
วิปสฺสนาพลํ ปญฺาวิมุตฺตีติ เวทิตพฺพํ. ทิฏฺเว ธมฺเมติ อิมสฺมึเยว อตฺตภาเว.
สยํ อภิญฺา สจฺฉิกตฺวาติ อธิกาย ปญฺาย อตฺตนาเยว ปจฺจกฺขํ กตฺวา,
อปรปฺปจฺจเยน ตฺวาติ อตฺโถ. อุปสมฺปชฺชาติ อธิคนฺตฺวา นิปฺผาเทตฺวา วา. อิเมสํ
ปน ทสนฺนํ ทสพลาณานํ วิตฺถาโร อภิธมฺเม วุตฺตนเยน เวทิตพฺโพ.
     ตตฺถ ปรวาทิกถา โหติ:- ทสพลาณํ นาม ปาฏิเยกฺกํ าณํ นตฺถิ,
สพฺพญฺุตญฺาณสฺเสวายํ ปเภโทติ. น ตํ ตถา ทฏฺพฺพํ. อญฺเมว หิ ทสพลาณํ,
อญฺ สพฺพญฺุตญฺาณํ. ทสพลาณํ หิ สกสกกิจฺจเมว ชานาติ, สพฺพญฺุตญฺาณํ
ตมฺปิ, ตโต อวเสสมฺปิ ชานาติ. ทสพลาเณสุ หิ ปมํ การณาการณเมว ชานาติ,
ทุติยํ กมฺมนฺตรวิปากนฺตรเมว, ตติยํ กมฺมปริจฺเฉทเมว, จตุตฺถํ ธาตุนานตฺตการณเมว,
ปญฺจมํ สตฺตานํ อชฺฌาสยาธิมุตฺติเมว, ฉฏฺ อินฺทฺริยานํ ติกฺขมุทุภาวเมว, สตฺตมํ
ฌานาทีหิ สทฺธึ เตสํ สงฺกิเลสาทิเมว, อฏฺมํ ปุพฺเพนิวุตฺถขนฺธสนฺตติเมว,
นวมํ สตฺตานํ จุติปฏิสนฺธิเมว, ทสมํ สจฺจปริจฺเฉทเมว. สพฺพญฺุตญฺาณํ ปน
เอเตหิ ชานิตพฺพญฺจ, ตโต อุตฺตริญฺจ ปชานาติ. เอเตสํ ปน กิจฺจํ น สพฺพํ
@เชิงอรรถ: ๑ สํ.มหา. ๑๙/๕๒๐/๑๙๘  ๒ ขุ.ปฏิ. ๓๑/๕/๓๑๔
กโรติ. ตํ หิ ฌานํ หุตฺวา อปฺเปตุํ น สกฺโกติ, อิทฺธิ หุตฺวา วิกุพฺพิตุํ น
สกฺโกติ, มคฺโค หุตฺวา กิเลเส เขเปตุํ น สกฺโตติ.
     อปิจ ปรวาที เอวํ ปุจฺฉิตพฺโพ "ทสพลาณํ นาเมตํ สวิตกฺกสวิจารํ
อวิตกฺกวิจารมตฺตํ อวิตกฺกาวิจารํ กามาวจรํ รูปาวจรํ อรูปาวจรํ โลกิยํ
โลกุตฺตรนฺ"ติ. ชานนฺโต "ปฏิปาฏิยา สตฺต ฌานานิ สวิตกฺกสวิจารานี"ติ วกฺขติ.
"ตโต ปรานิ เทฺว อวิตกฺกอวิจารานี"ติ วกฺขติ. "อาสวกฺขยาณํ สิยา สวิตกฺกสวิจารํ,
สิยา อวิตกฺกวิจารมตฺตํ, สิยา อวิตกฺกอวิจารนฺ"ติ วกฺขติ. ตถา "ปฏิปาฏิยา
สตฺต กามาวจรานิ, ตโต ปรานิ เทฺว รูปาวจรานิ, ตโต อวสาเน เอกํ
โลกุตฺตรนฺ"ติ วกฺขติ. "สพฺพญฺุตญฺาณํ ปน สวิตกฺกสวิจารเมว กามาวจรเมว
โลกิยเมวา"ติ วกฺขติ.
     เอวเมตฺถ อปุพฺพตฺถานุวณฺณนํ ตฺวา อิทานิ ยสฺมา ตถาคโต ปมํเยว
านาฏฺานาเณน เวเนยฺยสตฺตานํ อาสวกฺขยาธิคมสฺส เจว อนธิคมสฺส จ
านาฏฺานภูตํ กิเลสาวรณาภาวํ ปสฺสติ โลกิยสมฺมาทิฏฺิฏฺานทสฺสนโต
นิยตมิจฺฉาทิฏฺิฏฺานาภาวทสฺสนโต จ. อถ เนสํ กมฺมวิปากาเณน วิปากาวรณาภาวํ
ปสฺสติ ติเหตุกปฏิสนฺธิทสฺสนโต. สพฺพตฺถคามินิปฏิปทาาเณน กมฺมาวรณาภาวํ
ปสฺสติ อานนฺตริกกมฺมาภาวทสฺสนโต. เอวํ อนาวรณานํ อเนกธาตุนานาธาตุ-
าเณน อนุกูลธมฺมเทสนตฺถํ จริยาวิเสสํ ปสฺสติ ธาตุเวมตฺตทสฺสนโต. อถ เนสํ
นานาธิมุตฺติกตาาเณน อธิมุตฺตึ ปสฺสติ ปโยคํ อนาทิยิตฺวาปิ อธิมุตฺติวเสน
ธมฺมเทสนตฺถํ. อเถวํ ทิฏฺาธิมุตฺตีนํ ยถาสตฺติ ยถาพลํ ธมฺมํ เทเสตุํ อินฺทฺริย-
ปโรปริยตฺตาเณน อินฺทฺริยปโรปริยตฺตํ ปสฺสติ สทฺธาทีนํ ติกฺขมุทุภาวทสฺสนโต.
เอวํ ปริญฺาตินฺทฺริยปโรปริยตฺตาปิ ปเนเต สเจ ทูเร โหนฺติ, อถ ฌานาทิาเณน
ฌานาทีสุ วสีภูตตฺตา อิทฺธิวิเสเสน ขิปฺปํ อุปคจฺฉติ. อุปคนฺตฺวา จ เนสํ
ปุพฺเพนิวาสานุสฺสติาเณน ปุพฺพชาติวิภาวนํ ทิพฺพจกฺขานุภาวโต ๑- ปตฺตพฺเพน
@เชิงอรรถ: ๑ สี. ทิพฺพจกฺขุาณาภาวโต
เจโตปริยาเณน สมฺปติ จิตฺตวิเสสํ ปสฺสนฺโต อาสวกฺขยาณานุภาเวน อาสวกฺขย-
คามินิยา ปฏิปทาย วิคตสมฺโมหตฺตา อาสวกฺขยาย ธมฺมํ เทเสติ. ตสฺมา อิมินา
อนุกฺกเมน อิมานิ ทส พลานิ วุตฺตานีติ เวทิตพฺพานีติ.
     [๔๕] อิทานิ สพฺพพลานิ ลกฺขณโต นิทฺทิสิตุกาโม เกนฏฺเน
สทฺธาพลนฺติอาทินา นเยน ปุจฺฉํ กตฺวา อสฺสทฺธิเย อกมฺปิยฏฺเนาติอาทินา นเยน
วิสฺสชฺชนํ อกาสิ. ตตฺถ หิรียตีติอาทิ ปุคฺคลาธิฏฺานา เทสนา. ภาวนาพลาทีสุ
อธิฏฺานพลปริยนฺเตสุ "ตตฺถา"ติ จ, "เตนา"ติ จ, "ตนฺ"ติ จ เนกฺขมฺมาทิกเมว
สนฺธาย วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํ. เตน จิตฺตํ เอกคฺคนฺติ เตน สมาธินา จิตฺตํ เอกคฺคํ
โหตีติ วุตฺตํ โหติ. ตตฺถ ชาเตติ ตตฺถ สมเถ สมฺปโยควเสน ชาเต, ตสฺมึ วา
วิปสฺสนารมฺมณํ หุตฺวา ชาเต. ตตฺถ สิกฺขตีติ ตตฺถ เสขพเล เสโข สิกฺขตีติ
เสขพลนฺติ อตฺโถ. ตตฺถ สิกฺขิตตฺตาติ ตตฺถ อเสขพเล อเสขสฺส สิกฺขิตตฺตา
อเสขพลํ. เตน อาสวา ขีณาติ เตน โลกิยโลกุตฺตเรน าเณน อาสวา ขีณาติ
ตํ าณํ ขีณาสวพลํ. โลกิเยนาปิ หิ าเณน อาสวา ขีณา นาม วิปสฺสนาย
อภาเว โลกุตฺตรมคฺคาภาวโต. เอวํ ขีณาสวสฺส พลนฺติ ขีณาสวพลํ. ตํ ๑- ตสฺส
อิชฺฌตีติ อิทฺธิพลนฺติ ตสฺส อิทฺธิมโต อิชฺฌตีติ อิทฺธิเยว พลํ อิทฺธิพลํ.
อปฺปเมยฺยฏฺเนาติ ยสฺมา สาวกา านาฏฺานาทีนิ เอกเทเสน ชานนฺติ, สพฺพากาเรน
ปชานนํเยว สนฺธาย "ยถาภูตํ ปชานาตี"ติ ๒- วุตฺตํ. กิญฺจาปิ ตีสุ วิชฺชาสุ
"ยถาภูตํ ปชานาตี"ติ น วุตฺตํ, อญฺตฺถ ปน วุตฺตตฺตา ตาสุปิ วุตฺตเมว โหติ.
อญฺตฺถาติ เสเสสุ สตฺตสุ าณพเลสุ จ อภิธมฺเม ๓- จ ทสสุปิ พเลสุ. อินฺทฺริย-
ปโรปริยตฺตาณํ ปน สพฺพถาปิ สาวเกหิ อสาธารณเมว. ตสฺมา ทสปิ พลานิ
สาวเกหิ อสาธารณานีติ. อธิมตฺตฏฺเน อตุลิยฏฺเน อปฺปเมยฺยานิ, ตสฺมาเยว จ
"อปฺปเมยฺยฏฺเน ตถาคตพลนฺ"ติ วุตฺตนฺติ.
                        พลกถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. อยํ ปาโ น ทิสฺสติ  ๒ ขุ.ปฏิ. ๓๑/๔๔/๓๘๘  ๓ อภิ.วิ. ๓๕/๗๖๐/๓๘๔

             อรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย เล่มที่ ๔๘ หน้า ๒๖๕-๒๗๖.
http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_th.php?B=48&A=5990&modeTY=1
             The Pali Atthakatha in Roman :-
http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_rm.php?B=48&A=5990&modeTY=1
             อ่านอรรถกถาแปลไทย :-
http://84000.org/tipitaka/attha/attha.php?b=31&i=621
             เนื้อความพระไตรปิฎกฉบับหลวง :-
http://84000.org/tipitaka/read/r.php?B=31&A=9299
             พระไตรปิฎกฉบับบาลีอักษรไทย :-
http://84000.org/tipitaka/read/pali_read.php?B=31&A=10801
             The Pali Tipitaka in Roman Character :-
http://84000.org/tipitaka/read/roman_read.php?B=31&A=10801
             สารบัญพระไตรปิฎกเล่มที่ ๓๑
http://84000.org/tipitaka/read/?index_31