อรรถกถาเล่มที่ ๔๘ ภาษาบาลีอักษรไทย
 ปฏิสํ.อ.๒ (สทฺธมฺม.๒)

                          ๙. พลกถาวณฺณนา
     [๔๔] อิทานิ โลกุตฺตรกถาย อนนฺตรํ กถิตาย โลกุตฺตรกถาวติยา
สุตฺตนฺตปุพฺพงฺคมาย พลกถาย อปุพฺพตฺถานุวณฺณนา. ตตฺถ อาทิโต สุตฺตนฺตวเสน ปญฺจ
@เชิงอรรถ: ๑ อิ. อุฏฺฐหนฺตีติ  ๒ สี.,ม. นิสฺสชฺชนฺตีติ
พลานิ ทสฺเสตฺวา ตทญฺญานิปิ พลานิ ทสฺเสตุกาโม อปิจ อฏฺฐสฏฺฐิ
พลานีติอาทิมาห. สพฺพานิปิ ตํตํปฏิปกฺเขหิ อกมฺปิยฏฺเฐน พลานิ นาม โหนฺติ.
หิริพลนฺติอาทีสุ ปาปโต หิรียนฺติ เอตายาติ หิรี, สชฺชาเยตํ นาม. ปาปโต
โอตฺตปฺปนฺติ เอเตนาติ โอตฺตปฺปํ, ปาปโต อุพฺเพคสฺเสตํ นามํ. อชฺฌตฺตสมุฏฺฐานา
หิรี, พหิทฺธาสมุฏฺฐานํ โอตฺตปฺปํ. อตฺตาธิปติ หิรี, โลกาธิปติ โอตฺตปฺปํ.
ลชฺชาสภาวสณฺฐิตา ๑- หิรี, ภยสภาวสณฺฐิตํ โอตฺตปฺปํ. สปฺปติสฺสวลกฺขณา หิรี,
วชฺชภีรุกภยทสฺสาวิลกฺขณํ โอตฺตปฺปํ. สา เอว หิรี อหิริเกน น กมฺปตีติ
หิริพลํ. ตเทว โอตฺตปฺปํ อโนตฺตปฺเปน น กมฺปตีติ โอตฺตปฺปพลํ. อปฺปฏิสงฺขาเนน
น กมฺปตีติ ปฏิสงฺขานพลํ. อุปปริกฺขณปญฺญาเยตํ นามํ. วีริยสีเสน สตฺต
โพชฺฌงฺเค ภาเวนฺตสฺส อุปฺปนฺนพลํ ภาวนาพลํ. ตถาปวตฺตานํ จตุนฺนํ ขนฺธานเมตํ
นามํ. ปริสุทฺธานิ สีลาทีนิ อนวชฺชพลํ. จตฺตาริ สงฺคหวตฺถูนิ สงฺคหพลํ.
สงฺคเห พลนฺติปิ ปาโฐ. ทุกฺขมานํ อธิวาสนํ ขนฺติพลํ. ธมฺมกถาย
ปเรสํ โตสนํ ปญฺญตฺติพลํ. อธิตสฺส ๒- อตฺถสฺส อธิคมาปนํ นิชฺฌตฺติพลํ. กุสเลสุ
พหุภาโว อิสฺสริยพลํ. กุสเลสุ ยถารุจิ ปติฏฺฐานํ อธิฏฺฐานพลํ. หิริพลาทีนํ อตฺโถ
มาติกาปเทสุ พฺยญฺชนวเสน วิเสสโต ยุชฺชมานํ คเหตฺวา วุตฺโต. สมถพลํ
วิปสฺสนาพลนฺติ พลปฺปตฺตา สมถวิปสฺสนา เอว.
     มาติกานิทฺเทเส อสฺสทฺธิเย น กมฺปตีติ สทฺธาพลนฺติ มูลพลตฺถํ วตฺวา
ตเมว อปเรหิ นวหิ ปริยาเยหิ วิเสเสตฺวา ทสฺเสติ. โย หิ ธมฺโม อกมฺปิโย
พลปฺปตฺโต โหติ, โส สหชาเต อุปตฺถมฺเภติ, อตฺตโน ปฏิปกฺเข กิเลเส ปริยาทิยติ,
ปฏิเวธสฺส อาทิภูตํ สีลํ ทิฏฺฐิญฺจ วิโสเธติ, จิตฺตํ อารมฺมเณ ปติฏฺฐาเปติ,
จิตฺตํ ปภสฺสรํ กโรนฺโต โวทาเปติ, วสึ ปาเปนฺโต วิเสสํ อธิคมาเปติ, ตโต อุตฺตรึ
ปาเปนฺโต อุตฺตริปฏิเวธํ กาเรติ, กเมน อริยมคฺคํ ปาเปตฺวา สจฺจาภิสมยํ กาเรติ,
@เชิงอรรถ: ๑ สี. ลชฺชีสภาวสณฺฐิตา  ๒ สี. กถิตสฺส
ผลปฺปตฺติยา นิโรเธ ปติฏฺฐาเปติ. ตสฺมา นวธา พลฏฺโฐ วิเสสิโต. เอส
นโย วีริยพลาทีสุ ๑- จตูสุ.
     กามจฺฉนฺทํ หิรียตีติ เนกฺขมฺมยุตฺโต โยคี เนกฺขมฺเมน กามจฺฉนฺทโต
หิรียติ. โอตฺตปฺเปปิ เอเสว นโย. เอเตหิ สพฺพากุสเลหิปิ หิรียนา โอตฺตปฺปนา
วุตฺตาเยว โหนฺติ. พฺยาปาทนฺติอาทีนมฺปิ อิมินาว นเยน อตฺโถ เวทิตพฺโพ.
ปฏิสงฺขาตีติ อสมฺโมหวเสน อาทีนวโต อุปปริกฺขติ. ภาเวตีติ วฑฺเฒติ. วชฺชนฺติ
ราคาทิวชฺชํ. สงฺคณฺหาตีติ พนฺธติ. ขมตีติ ตสฺส โยคิสฺส ขมติ รุจฺจติ.
ปญฺญาเปตีติ โตเสติ. นิชฺฌาเปตีติ จินฺตาเปติ. วสํ วตฺเตตีติ จิตฺเต ปหุ ๒-
หุตฺวา จิตฺตํ อตฺตโน วสํ  กตฺวา ปวตฺเตติ. อธิฏฺฐาตีติ วิทหติ. ภาวนาพลาทีนิ
สพฺพานิปิ เนกฺขมฺมาทีนิเยว. มาติกาวณฺณนาย อญฺญถา วุตฺโต, อตฺโถ ปน
พฺยญฺชนวเสเนว ปากฏตฺตา อิธ น วุตฺโตติ เวทิตพฺพํ. สมถพลํ วิปสฺสนาพลญฺจ
วิตฺถารโต นิทฺทิสิตฺวา อวสาเน อุทฺธจฺจสหคตกิเลเส จ ขนฺเธ จ น
กมฺปตีติอาทิ จ อวิชฺชาสหคตกิเลเส จ ขนฺเธ จ น กมฺปตีติอาทิ จ
สมถพลวิปสฺสนาพลานํ ลกฺขณทสฺสนตฺถํ วุตฺตํ.
     เสขาเสขพเลสุ สมฺมาทิฏฺฐึ สิกฺขตีติ เสขพลนฺติ เสขปุคฺคโล สมฺมาทิฏฺฐึ
สิกฺขตีติ เสโข, สา สมฺมาทิฏฺฐิ ตสฺส เสขสฺส พลนฺติ เสขพลนฺติ อตฺโถ. ตตฺถ
สิกฺขิตตฺตา อเสขพลนฺติ อเสขปุคฺคโล ตตฺถ สมฺมาทิฏฺฐิยา สิกฺขิตตฺตา น สิกฺขตีติ
อเสโข, สาเยว จ สมฺมาทิฏฺฐิ ตสฺส อเสขสฺส พลนฺติ อเสขพลํ. เอเสว
นโย สมฺมาสงฺกปฺปาทีสุ. สมฺมาญาณนฺติ ปจฺจเวกฺขณญาณํ. ตมฺปิ หิ โลกิยมฺปิ
โหนฺตํ เสขสฺส ปวตฺตตฺตา เสขพลํ, อเสขสฺส ปวตฺตตฺตา อเสขพลนฺติ วุตฺตํ.
สมฺมาวิมุตฺตีติ อฏฺฐ มคฺคงฺคานิ ฐเปตฺวา เสสา ผลสมฺปยุตฺตา ธมฺมา. เกจิ ปน
@เชิงอรรถ: ๑ อิ. วิริยาทีสุ  ๒ ม. พหุ
"ฐเปตฺวา โลกุตฺตรวิมุตฺตึ อวเสสา วิมุตฺติโย สมฺมาวิมุตฺตี"ติ วทนฺติ. ตสฺส
เสขาเสขพลตฺตํ วุตฺตนยเมว.
     ขีณาสวพเลสุ สพฺพานิปิ ญาณพลานิ. ขีณาสวสฺส ภิกฺขุโนติ กรณตฺเถ
สามิวจนํ, ขีณาสเวน ภิกฺขุนาติ อตฺโถ. อนิจฺจโตติ หุตฺวา อภาวากาเรน
อนิจฺจโต. ยถาภูตนฺติ ยถาสภาวโต. ปญฺญายาติ สห วิปสฺสนาย มคฺคปญฺญาย.
อนิจฺจโต สุทิฏฺฐา ทุกฺขโต อนตฺตโต สุทิฏฺฐา โหนฺติ ตํมูลกตฺตา. ยนฺติ
ภาวนปุํสกวจนํ, เยน การเณนาติ วา อตฺโถ. อาคมฺมาติ ปฏิจฺจ. ปฏิชานาตีติ
สมฺปฏิจฺฉติ ปฏิญฺญํ กโรติ. องฺคารกาสูปมาติ มหาภิตาปฏฺเฐน องฺคารกาสุยา
อุปมิตา. กามาติ วตฺถุกามา จ กิเลสกามา จ.
     วิเวกนินฺนนฺติ ผลสมาปตฺติวเสน อุปธิวิเวกสงฺขาตนิพฺพานนินฺนํ. ตโย หิ
วิเวกา กายวิเวโก จิตฺตวิเวโก อุปธิวิเวโกติ. กายวิเวโก จ วิเวกฏฺฐกายานํ
เนกฺขมฺมาภิรตานํ. จิตฺตวิเวโก จ อธิจิตฺตมนุยุตฺตานํ. อุปธิวิเวโก จ นิรุปธีนํ
ปุคฺคลานํ วิสงฺขารคตานํ, นิสฺสรณวิเวกสงฺขาตนิพฺพานนินฺนํ วา. ปญฺจ หิ วิเวกา
วิกฺขมฺภนวิเวโก ตทงฺควิเวโก สมุจฺเฉทวิเวโก ปฏิปฺปสฺสทฺธิวิเวโก
นิสฺสรณวิเวโกติ. วิเวกนินฺนนฺติ จ วิเวเก นินฺนํ. วิเวกโปณนฺติ วิเวเก นตํ.
วิเวกปพฺภารนฺติ วิเวกสีสภารํ. เทฺวปิ ปุริมสฺเสว เววจนานิ. วิเวกฏฺฐนฺติ
กิเลเสหิ วชฺชิตํ, ทูรีภูตํ วา. เนกฺขมฺมาภิรตนฺติ นิพฺพาเน อภิรตํ, ปพฺพชฺชาย
อภิรตํ วา. พฺยนฺตีภูตนฺติ วิคตนฺตีภูตํ, เอกเทสนาปิ อนลฺลีนํ วิปฺปมุตฺตํ
วิสํสฏฺฐํ. สพฺพโสติ สพฺพถา. อาสวฏฺฐานิเยหิ ธมฺเมหีติ สํโยควเสน อาสวานํ
การณภูเตหิ กิเลสธมฺเมหีติ อตฺโถ. อถ วา พฺยนฺตีภูตนฺติ วิคตนิกนฺติภูตํ,
นิตฺตณฺหนฺติ อตฺโถ. กุโต? สพฺพโส อาสวฏฺฐานิเยหิ ธมฺเมหิ สพฺเพหิ
เตภูมกธมฺเมหีติ อตฺโถ. อิธ ทสหิ ขีณาสวพเลหิ ขีณาสวสฺส
โลกิยโลกุตฺตโร มคฺโค กถิโต. "อนิจฺจโต สพฺเพ
สงฺขารา"ติ ทุกฺขปริญฺญาพลํ, "องฺคารกาสูปมา กามา"ติ สมุทยปหานพลํ,
"วิเวกนินฺนํ จิตฺตํ โหตี"ติ นิโรธสจฺฉิกิริยาพลํ, "จตฺตาโร สติปฏฺฐานา"ติอาทิ
สตฺตวิธํ มคฺคภาวนาพลนฺติปิ วทนฺติ. ทส อิทฺธิพลานิ อิทฺธิกถาย อาวิ ภวิสฺสนฺติ.
     ตถาคตพลนิทฺเทเส ตถาคตพลานีติ อญฺเญหิ อสาธารณานิ ตถาคตสฺเสว
พลานิ. ยถา วา ปุพฺพพุทฺธานํ พลานิ ปุญฺญุสฺสยสมฺปตฺติยา อาคตานิ, ตถา
อาคตพลานีติปิ อตฺโถ. ตตฺถ ทุวิธํ ตถาคตพลํ กายพลํ ญาณพลญฺจ. เตสุ กายพลํ
หตฺถิกุลานุสาเรน เวทิตพฺพํ. วุตฺตํ เหตํ โปราเณหิ:-
              "กาฬาวกญฺจ คงฺเคยฺยํ  ปณฺฑรํ ตมฺพปิงฺคลํ
              คนฺธมงฺคลเหมญฺจ      อุโปสถฉทฺทนฺติเม ทสา"ติ. ๑-
อิมานิ ทส หตฺถิกุลานิ. ตตฺถ กาฬาวกนฺติ ปกติหตฺถิกุลํ ทฏฺฐพฺพํ. ยํ ทสนฺนํ
ปุริสานํ กายพลํ, ตํ เอกสฺส กาฬาวกสฺส หตฺถิโน พลํ. ยํ ทสนฺนํ กาฬาวกานํ
พลํ, ตํ เอกสฺส คงฺเคยฺยสฺส พลํ. ยํ ทสนฺนํ คงฺเคยฺยานํ, ตํ เอกสฺส ปณฺฑรสฺส.
ยํ ทสนฺนํ ปณฺฑรานํ, ตํ เอกสฺส ตมฺพสฺส. ยํ ทสนฺนํ ตมฺพานํ, ตํ เอกสฺส
ปิงฺคลสฺส. ยํ ทสนฺนํ ปิงฺคลานํ, ตํ เอกสฺส คนฺธหตฺถิโน. ยํ ทสนฺนํ คนฺธหตฺถีนํ,
ตํ เอกสฺส มงฺคลหตฺถิโน. ยํ ทสนฺนํ มงฺคลหตฺถีนํ, ตํ เอกสฺส เหมวตสฺส. ยํ
ทสนฺนํ เหมวตานํ, ตํ เอกสฺส อุโปสถสฺส. ยํ ทสนฺนํ อุโปสถานํ, ตํ เอกสฺส
ฉทฺทนฺตสฺส. ยํ ทสนฺนํ ฉทฺทนฺตานํ, ตํ เอกสฺส ตถาคตสฺส พลํ. นารายนสงฺฆาตพลนฺติปิ
๒- อิทเมว วุจฺจติ. ตเทตํ ปกติหตฺถิโน คณนาย หตฺถีนํ โกฏิสหสฺสสฺส,
ปุริสคณนาย ทสนฺนํ ปุริสโกฏิสหสฺสานํ พลํ โหติ. อิทํ ตาว ตถาคตสฺส กายพลํ.
     ญาณพลํ ปน อิธ ตาว อญฺญตฺถ ๓- จ ปาฬิยํ อาคตเมว ทสพลญาณํ,
มชฺฌิเม ๔- อาคตํ จตุเวสารชฺชญาณํ, อฏฺฐสุ ปริสาสุ อกมฺปนาญาณํ,
@เชิงอรรถ: ๑ ม.อ. ๑/๓๔๖, สํ.อ. ๒/๕๐, องฺ.อ. ๓๒๕, อภิ.อ. ๕๒๕ ๒ นารายนสงฺขาตพลนฺติปิ
@(คณฺฐิปกรเณ)  ๓ อิ. อญฺญถา  ๔ ม.มู. ๑๒/๑๔๘/๑๐๗
จตุโยนิปริจฺเฉทกญาณํ, ปญฺจคติปริจฺเฉทกญาณํ, สํยุตฺตเก ๑- อาคตานิ เตสตฺตติ
ญาณานิ, สตฺตสตฺตติ ญาณานีติ เอวมญฺญานิปิ อเนกานิ ญาณสหสฺสานิ. เอตํ ญาณพลํ
นาม. อิธาปิ ญาณพลเมว อธิปฺเปตํ. ญาณํ หิ อกมฺปิยฏฺเฐน อุปตฺถมฺภนฏฺเฐน
จ พลนฺติ วุตฺตํ.
     ฐานญฺจ ฐานโตติ การณญฺจ การณโต. การณํ หิ ยสฺมา ตตฺถ ผลํ
ติฏฺฐติ ตทายตฺตวุตฺติตาย อุปฺปชฺชติ เจว ปวตฺตติ จ, ตสฺมา ฐานนฺติ วุจฺจติ.
ตํ ภควา เย เย ธมฺมา เยสํ เยสํ ธมฺมานํ เหตู ปจฺจยา อุปฺปาทาย, ตํ
ตํ ฐานนฺติ, เย เย ธมฺมา เยสํ เยสํ ธมฺมานํ น เหตู น ปจฺจยา อุปฺปาทาย,
ตํ ตํ อฏฺฐานนฺติ ปชานนฺโต ฐานญฺจ ฐานโต อฏฺฐานญฺจ อฏฺฐานโต
ยถาภูตํ ปชานาติ. ยมฺปีติ เยน ญาเณน. อิทมฺปีติ อิทมฺปิ ฐานาฏฺฐานญาณํ,
ตถาคตสฺส ตถาคตพลํ นาม โหตีติ อตฺโถ. เอวํ เสสปเทสุปิ โยชนา
เวทิตพฺพา. (๑)
     อาสภํ ฐานนฺติ ๒- เสฏฺฐฏฺฐานํ อุตฺตมฏฺฐานํ, อาสภา วา ปุพฺพพุทฺธา, เตสํ
ฐานนฺติ อตฺโถ. อปิจ ควสตเชฏฺฐโก อุสโภ, ควสหสฺสเชฏฺฐโก วสโภ, วชสตเชฏฺฐโก
วา อุสโภ, วชสหสฺสเชฏฺฐโก วสโภ, สพฺพควเสฏฺโฐ สพฺพปริสฺสยสโห เสโต
ปาสาทิโก มหาภารวโห อสนิสตสทฺเทหิปิ อสนฺตสนีโย ๓- นิสโภ, โส อิธ อุสโภติ
อธิปฺเปโต. อิทมฺปิ หิ ตสฺส ปริยายวจนํ. อุสภสฺส อิทนฺติ ๔- อาสภํ. ฐานนฺติ จตูหิ
ปาเทหิ ปฐวึ อุปฺปีเฬตฺวา อวฏฺฐานํ. ๕- อิทํ ปน อาสภํ วิยาติ อาสภํ. ยเถว
หิ นิสภสงฺขาโต อุสโภ อุสภพเลน สมนฺนาคโต จตูหิ ปาเทหิ ปฐวึ อุปฺปีเฬตฺวา
อจลฏฺฐาเนน ๖- ติฏฺฐติ, เอวํ ตถาคโตปิ ทสหิ ตถาคตพเลหิ สมนฺนาคโต จตูหิ
เวสารชฺชปาเทหิ อฏฺฐปริสปฐวึ อุปฺปีเฬตฺวา สเทวเก โลเก เกนจิ ปจฺจตฺถิเกน
@เชิงอรรถ: ๑ สํ.นิ. ๑๖/๓๓/๕๔  ๒ อิ. อาสภฏฺฐานนฺติ  ๓ อสมฺปกมฺปิโย (ม.อ. ๑/๓๔๗, สํ.อ.
@๒/๕๒, อภิ.อ. ๒/๔๒๖)  ๔ อิ. เอตนฺติ  ๕ อจลฏฺฐานํ (ม.อ. ๑/๓๔๗, อภิ.อ. ๒/๔๒๖)
@๖ อิ. อจลฏฺฐาเน
ปจฺจามิตฺเตน อกมฺปิโย อจลฏฺฐาเนน ติฏฺฐติ, เอวํ ติฏฺฐมาโน จ ตํ อาสภํ ฐานํ
ปฏิชานาติ อุปคจฺฉติ น ปจฺจกฺขาติ, อตฺตนิ อาโรเปติ. เตน วุตฺตํ "อาสภํ
ฐานํ ปฏิชานาตี"ติ.
     ปริสาสูติ ขตฺติยพฺราหฺมณคหปติสมณจาตุมหาราชิกตาวตึสมารพฺรหฺมานํ วเสน
อฏฺฐสุ ปริสาสุ. สีหนาทํ นทตีติ เสฏฺฐนาทํ อฉมฺภิตนาทํ นทติ, สีหนาทสทิสํ
วา นาทํ นทติ. อยมตฺโถ สีหนาทสุตฺเตน ๑- ทีเปตพฺโพ. ยถา วา สีโห สหนโต
หนนโต จ สีโหติ วุจฺจติ, เอวํ ตถาคโต โลกธมฺมานํ สหนโต ปรปฺปวาทานํ
หนนโต สีโหติ วุจฺจติ. เอวํ วุตฺตสฺส สีหสฺส นาทํ สีหนาทํ. ตตฺถ ยถา สีโห
สีหพเลน สมนฺนาคโต สพฺพตฺถ วิสารโท วิคตโลมหํโส สีหนาทํ นทติ, เอวํ
ตถาคตสีโหปิ ตถาคตพเลหิ สมนฺนาคโต อฏฺฐสุ ปริสาสุ วิสารโท วิคตโลมหํโส
"อิติ รูปนฺ"ติอาทินา ๒- นเยน นานาวิธเทสนาวิลาสสมฺปนฺนํ สีหนาทํ นทติ. เตน
วุตฺตํ "ปริสาสุ สีหนาทํ นทตี"ติ.
     พฺรหฺมจกฺกํ ปวตฺเตตีติ เอตฺถ พฺรหฺมนฺติ เสฏฺฐํ อุตฺตมํ วิสุทฺธํ. จกฺกสทฺโท
ปนายํ:-
              สมฺปตฺติยํ ลกฺขเณ จ    รถงฺเค อิริยาปเถ
              ทาเน รตนธมฺมูร      จกฺกาทีสุ จ ทิสฺสติ
              ธมฺมจกฺเก อิธ มโต    ตมฺปิ เทฺวธา วิภาวเย.
     "จตฺตาริมานิ ภิกฺขเว จกฺกานิ, เยหิ สมนฺนาคตานํ เทวมนุสฺสานนฺ"ติอาทีสุ ๓-
หิ อยํ สมฺปตฺติยํ ทิสฺสติ. "เหฏฺฐา ปาทตเลสุ จกฺกานิ ชาตานิ โหนฺตี"ติ ๔- เอตฺถ
ลกฺขเณ. "จกฺกํว วหโต ปทนฺ"ติ ๕- เอตฺถ รถงฺเค. "จตุจกฺกํ นวทฺวารนฺ"ติ ๖- เอตฺถ
@เชิงอรรถ: ๑ ๑/๑๔๖/๑๐๕  ๒ สํ.ข. ๑๗/๗๘/๖๙  ๓ องฺ.จตุกฺก. ๒๑/๓๑/๓๗
@ ๕ ขุ.ธ. ๒๕/๑/๑๕  ๖ สํ.ส. ๑๕/๒๙/๑๘
อิริยาปเถ. "ททํ ภุญฺช มา ๑- จ ปมาโท, จกฺกํ วตฺตย โกสลาธิปา"ติ ๒- เอตฺถ
ทาเน. "ทิพฺพํ จกฺกรตนํ ปาตุรโหสี"ติ ๓- เอตฺถ รตนจกฺเก. "มยา ปวตฺติตํ
จกฺกนฺ"ติ ๔- เอตฺถ ธมฺมจกฺเก. "อิจฺฉาหตสฺส โปสสฺส, จกฺกํ ภมติ มตฺถเก"ติ ๕-
เอตฺถ อุรจกฺเก. "ขุรปริยนฺเตน เจปิ จกฺเกนา"ติ ๖- เอตฺถ ปหณจกฺเก.
"อสนิวิจกฺกนฺ"ติ ๗- เอตฺถ อสนิมณฑเล. อิธ ปนายํ ธมฺมจกฺเก มโต.
     ตํ ปเนตํ ธมฺมจกฺกํ ทุวิธํ โหติ ปฏิเวธญาณญฺจ เทสนาญาณญฺจ. ตตฺถ
ปญฺญาปภาวิตํ อตฺตโน อริยผลาวหํ ปฏิเวธญาณํ, กรุณาปภาวิตํ สาวกานํ
อริยผลาวหํ เทสนาญาณํ. ตตฺถ ปฏิเวธญาณํ อุปฺปชฺชมานํ อุปฺปนฺนนฺติ ทุวิธํ.
ตํ หิ อภินิกฺขมนโต ยาว อรหตฺตมคฺคา อุปฺปชฺชมานํ นาม, ผลกฺขเณ อุปฺปนฺนํ
นาม. ตุสิตภวนโต วา ยาว โพธิปลฺลงฺเก อรหตฺตมคฺคา อุปฺปชฺชมานํ นาม,
ผลกฺขเณ อุปฺปนฺนํ นาม. ทีปงฺกรทสพลโต วา ปฏฺฐาย ยาว อรหตฺตมคฺคา
อุปฺปชฺชมานํ นาม, ผลกฺขเณ อุปฺปนฺนํ นาม. เทสนาญาณมฺปิ ปวตฺตมานํ ปวตฺตนฺติ
ทุวิธํ. ตํ หิ ยาว อญฺญาตโกณฺฑญฺญสฺส เถรสฺส อรหตฺตมคฺคา ปวตฺตมานํ นาม,
ผลกฺขเณ ปวตฺตํ นาม. ตตฺถ ปฏิเวธญาณํ โลกุตฺตรํ, เทสนาญาณํ โลกิยํ. อุภยมฺปิ
ปเนตํ อญฺเญหิ อสาธารณํ, พุทฺธานํเยว โอรสญาณํ. เตน วุตฺตํ "พฺรหฺมจกฺกํ
ปวตฺเตตี"ติ.
     กมฺมสมาทานานนฺติ สมาทิยิตฺวา กตานํ กุสลากุสลกมฺมานํ, กมฺมเมว วา
กมฺมสมาทานํ. ฐานโส เหตุโสติ ปจฺจยโต เจว เหตุโต จ. ตตฺถ
คติอุปธิกาลปโยคา วิปากสฺส ฐานํ. กมฺมํ เหตุ. (๒)
     สพฺพตฺถคามินินฺติ สพฺพคติคามินิญฺจ อคติคามินิญฺจ. ปฏิปทนฺติ มคฺคํ. ยถาภูตํ
ปชานาตีติ พหูสุปิ มนุสฺเสสุ เอกเมว ปาณํ ฆาเตนฺเตสุ อิมสฺส เจตนา นิรยคามินี
@เชิงอรรถ: ๑ ก. จ มา จ  ๒ ขุ.ชา. ๒๗/๑๔๙/๑๘๑  ๓ ที.มหา. ๑๐/๒๔๓/๑๕๐  ๔ ขุ.สุ. ๒๕/๕๖๓/๔๔๘
@๕ ขุ.ชา. ๒๗/๑๐๔/๒๖  ๖ ที.สี. ๙/๑๖๖/๕๒  ๗ ที.ปา. ๑๑/๖๑, สํ.นิ. ๑๖/๑๖๒/๒๑๙
ภวิสฺสติ, อิมสฺส ติรจฺฉานโยนิคามินีติ อิมินา นเยน เอกวตฺถุสฺมิมฺปิ
กุสลากุสลเจตนา สงฺขาตานํ ปฏิปตฺตีนํ อวิปรีตโต สภาวํ ชานาติ. (๓)
     อเนกธาตุนฺติ จกฺขุธาตุอาทีหิ, กามธาตุอาทีหิ วา ธาตูหิ พหุธาตุํ ๑-.
นานาธาตุนฺติ ตาสํเยว ธาตูนํ วิลกฺขณตฺตา นานปฺปการธาตุํ. โลกนฺติ
ขนฺธายตนธาตุโลกํ. ยถาภูตํ ปชานาตีติ ตาสํ ตาสํ ธาตูนํ อวิปรีตโต สภาวํ
ปฏิวิชฺฌติ. (๔)
     นานาธิมุตฺตกตนฺติ หีนปณีตาทิอธิมุตฺตีหิ นานาธิมุตฺติกภาวํ. (๕)
     ปรสตฺตานนฺติ ปธานสตฺตานํ. ปรปุคฺคลานนฺติ ตโต ปเรสํ หีนสตฺตานํ.
เอกตฺถเมว วา เอตํ ปททฺวยํ เวเนยฺยวเสน ภควตา เทฺวธา วุตฺตํ. อิธาปิ ภควตา
วุตฺตนเยเนว วุตฺตํ. อินฺทฺริยปโรปริยตฺตนฺติ สทฺธาทีนํ อินฺทฺริยานํ ปรภาวญฺจ
อปรภาวญฺจ, วุทฺธิญฺจ หานิญฺจาติ อตฺโถ. (๖)
     ฌานวิโมกฺขสมาธิสมาปตฺตีนนฺติ ปฐมาทีนํ จตุนฺนํ ฌานานํ, "รูปี รูปานิ
ปสฺสตี"ติอาทีนํ ๒- อฏฺฐนฺนํ วิโมกฺขานํ, สวิตกฺกสวิจาราทีนํ ติณฺณํ สมาธีนํ.
ปฐมชฺฌานสมาปตฺติอาทีนญฺจ นวนฺนํ อนุปุพฺพสมาปตฺตีนํ. สงฺกิเลสนฺติ
หานภาคิยธมฺมํ. โวทานนฺติ วิเสสภาคิยธมฺมํ. วุฏฺฐานนฺติ เยน การเณน ฌานาทีหิ
วุฏฺฐหนฺติ, ตํ การณํ. ตํ ปน "โวทานมฺปิ วุฏฺฐานํ, ตมฺหา ตมฺหา สมาธิมฺหา
วุฏฺฐานมฺปิ วุฏฺฐานนฺ"ติ เอวํ วุตฺตํ ปคุณชฺฌานญฺเจว ภวงฺคผลสมาปตฺติโย จ.
เหฏฺฐิมํ เหฏฺฐิมํ หิ ปคุณชฺฌานํ อุปริมสฺส อุปริมสฺส ปทฏฺฐานํ โหติ, ตสฺมา
"โวทานมฺปิ วุฏฺฐานนฺ"ติ วุตฺตํ. ภวงฺเคน ปน สพฺพชฺฌาเนหิ วุฏฺฐานํ โหติ,
นิโรธสมาปตฺติโต ผลสมาปตฺติยา วุฏฺฐานํ โหติ. ตํ สนฺธาย "ตมฺหา ตมฺหา สมาธิมฺหา
วุฏฺฐานมฺปิ วุฏฺฐานนฺ"ติ วุตฺตํ ๓-. (๗)
@เชิงอรรถ: ๑ อิ. พหุธาตุ  ๒ ขุ.ปฏิ. ๓๑/๒๐๙/๒๕๐  ๓ อภิ.วิ. ๓๕/๘๒๘/๔๑๙
     ปุพฺเพนิวาสทิพฺพจกฺขุอาสวกฺขยญาณานิ เหฏฺฐา ปกาสิตาเนว. (๘,๙,๑๐)
     ตตฺถ อาสวานํ ขยาติ อรหตฺตมคฺเคน สพฺพกิเลสานํ ขยา. อนาสวนฺติ
อาสววิรหิตํ. เจโตวิมุตฺตึ ปญฺญาวิมุตฺตินฺติ เอตฺถ เจโตวจเนน อรหตฺตผลสมฺปยุตฺโต
สมาธิ, ปญฺญาวจเนน ตํสมฺปยุตฺตา จ ปญฺญา วุตฺตา. ตตฺถ จ สมาธิ ราคโต
วิมุตฺตตฺตา เจโตวิมุตฺติ, ปญฺญา อวิชฺชาย วิมุตฺตตฺตา ปญฺญาวิมุตฺตีติ
เวทิตพฺพา. วุตฺตํ เหตํ ภควตา "โย หิสฺส ภิกฺขเว สมาธิ, ตทสฺส สมาธินฺทฺริยํ. ยา
หิสฺส ภิกฺขเว ปญฺญา, ตทสฺส ปญฺญินฺทฺริยํ. ๑- อิติ โข ภิกฺขเว ราควิราคา
เจโตวิมุตฺติ อวิชฺชาวิราคา ปญฺญาวิมุตฺตี"ติ. ๒-  อปิเจตฺถ สมถพลํ เจโตวิมุตฺติ,
วิปสฺสนาพลํ ปญฺญาวิมุตฺตีติ เวทิตพฺพํ. ทิฏฺเฐว ธมฺเมติ อิมสฺมึเยว อตฺตภาเว.
สยํ อภิญฺญา สจฺฉิกตฺวาติ อธิกาย ปญฺญาย อตฺตนาเยว ปจฺจกฺขํ กตฺวา,
อปรปฺปจฺจเยน ญตฺวาติ อตฺโถ. อุปสมฺปชฺชาติ อธิคนฺตฺวา นิปฺผาเทตฺวา วา. อิเมสํ
ปน ทสนฺนํ ทสพลญาณานํ วิตฺถาโร อภิธมฺเม วุตฺตนเยน เวทิตพฺโพ.
     ตตฺถ ปรวาทิกถา โหติ:- ทสพลญาณํ นาม ปาฏิเยกฺกํ ญาณํ นตฺถิ,
สพฺพญฺญุตญฺญาณสฺเสวายํ ปเภโทติ. น ตํ ตถา ทฏฺฐพฺพํ. อญฺญเมว หิ ทสพลญาณํ,
อญฺญํ สพฺพญฺญุตญฺญาณํ. ทสพลญาณํ หิ สกสกกิจฺจเมว ชานาติ, สพฺพญฺญุตญฺญาณํ
ตมฺปิ, ตโต อวเสสมฺปิ ชานาติ. ทสพลญาเณสุ หิ ปฐมํ การณาการณเมว ชานาติ,
ทุติยํ กมฺมนฺตรวิปากนฺตรเมว, ตติยํ กมฺมปริจฺเฉทเมว, จตุตฺถํ ธาตุนานตฺตการณเมว,
ปญฺจมํ สตฺตานํ อชฺฌาสยาธิมุตฺติเมว, ฉฏฺฐํ อินฺทฺริยานํ ติกฺขมุทุภาวเมว, สตฺตมํ
ฌานาทีหิ สทฺธึ เตสํ สงฺกิเลสาทิเมว, อฏฺฐมํ ปุพฺเพนิวุตฺถขนฺธสนฺตติเมว,
นวมํ สตฺตานํ จุติปฏิสนฺธิเมว, ทสมํ สจฺจปริจฺเฉทเมว. สพฺพญฺญุตญฺญาณํ ปน
เอเตหิ ชานิตพฺพญฺจ, ตโต อุตฺตริญฺจ ปชานาติ. เอเตสํ ปน กิจฺจํ น สพฺพํ
@เชิงอรรถ: ๑ สํ.มหา. ๑๙/๕๒๐/๑๙๘  ๒ ขุ.ปฏิ. ๓๑/๕/๓๑๔
กโรติ. ตํ หิ ฌานํ หุตฺวา อปฺเปตุํ น สกฺโกติ, อิทฺธิ หุตฺวา วิกุพฺพิตุํ น
สกฺโกติ, มคฺโค หุตฺวา กิเลเส เขเปตุํ น สกฺโตติ.
     อปิจ ปรวาที เอวํ ปุจฺฉิตพฺโพ "ทสพลญาณํ นาเมตํ สวิตกฺกสวิจารํ
อวิตกฺกวิจารมตฺตํ อวิตกฺกาวิจารํ กามาวจรํ รูปาวจรํ อรูปาวจรํ โลกิยํ
โลกุตฺตรนฺ"ติ. ชานนฺโต "ปฏิปาฏิยา สตฺต ฌานานิ สวิตกฺกสวิจารานี"ติ วกฺขติ.
"ตโต ปรานิ เทฺว อวิตกฺกอวิจารานี"ติ วกฺขติ. "อาสวกฺขยญาณํ สิยา สวิตกฺกสวิจารํ,
สิยา อวิตกฺกวิจารมตฺตํ, สิยา อวิตกฺกอวิจารนฺ"ติ วกฺขติ. ตถา "ปฏิปาฏิยา
สตฺต กามาวจรานิ, ตโต ปรานิ เทฺว รูปาวจรานิ, ตโต อวสาเน เอกํ
โลกุตฺตรนฺ"ติ วกฺขติ. "สพฺพญฺญุตญฺญาณํ ปน สวิตกฺกสวิจารเมว กามาวจรเมว
โลกิยเมวา"ติ วกฺขติ.
     เอวเมตฺถ อปุพฺพตฺถานุวณฺณนํ ญตฺวา อิทานิ ยสฺมา ตถาคโต ปฐมํเยว
ฐานาฏฺฐานญาเณน เวเนยฺยสตฺตานํ อาสวกฺขยาธิคมสฺส เจว อนธิคมสฺส จ
ฐานาฏฺฐานภูตํ กิเลสาวรณาภาวํ ปสฺสติ โลกิยสมฺมาทิฏฺฐิฏฺฐานทสฺสนโต
นิยตมิจฺฉาทิฏฺฐิฏฺฐานาภาวทสฺสนโต จ. อถ เนสํ กมฺมวิปากญาเณน วิปากาวรณาภาวํ
ปสฺสติ ติเหตุกปฏิสนฺธิทสฺสนโต. สพฺพตฺถคามินิปฏิปทาญาเณน กมฺมาวรณาภาวํ
ปสฺสติ อานนฺตริกกมฺมาภาวทสฺสนโต. เอวํ อนาวรณานํ อเนกธาตุนานาธาตุ-
ญาเณน อนุกูลธมฺมเทสนตฺถํ จริยาวิเสสํ ปสฺสติ ธาตุเวมตฺตทสฺสนโต. อถ เนสํ
นานาธิมุตฺติกตาญาเณน อธิมุตฺตึ ปสฺสติ ปโยคํ อนาทิยิตฺวาปิ อธิมุตฺติวเสน
ธมฺมเทสนตฺถํ. อเถวํ ทิฏฺฐาธิมุตฺตีนํ ยถาสตฺติ ยถาพลํ ธมฺมํ เทเสตุํ อินฺทฺริย-
ปโรปริยตฺตญาเณน อินฺทฺริยปโรปริยตฺตํ ปสฺสติ สทฺธาทีนํ ติกฺขมุทุภาวทสฺสนโต.
เอวํ ปริญฺญาตินฺทฺริยปโรปริยตฺตาปิ ปเนเต สเจ ทูเร โหนฺติ, อถ ฌานาทิญาเณน
ฌานาทีสุ วสีภูตตฺตา อิทฺธิวิเสเสน ขิปฺปํ อุปคจฺฉติ. อุปคนฺตฺวา จ เนสํ
ปุพฺเพนิวาสานุสฺสติญาเณน ปุพฺพชาติวิภาวนํ ทิพฺพจกฺขานุภาวโต ๑- ปตฺตพฺเพน
@เชิงอรรถ: ๑ สี. ทิพฺพจกฺขุญาณาภาวโต
เจโตปริยญาเณน สมฺปติ จิตฺตวิเสสํ ปสฺสนฺโต อาสวกฺขยญาณานุภาเวน อาสวกฺขย-
คามินิยา ปฏิปทาย วิคตสมฺโมหตฺตา อาสวกฺขยาย ธมฺมํ เทเสติ. ตสฺมา อิมินา
อนุกฺกเมน อิมานิ ทส พลานิ วุตฺตานีติ เวทิตพฺพานีติ.
     [๔๕] อิทานิ สพฺพพลานิ ลกฺขณโต นิทฺทิสิตุกาโม เกนฏฺเฐน
สทฺธาพลนฺติอาทินา นเยน ปุจฺฉํ กตฺวา อสฺสทฺธิเย อกมฺปิยฏฺเฐนาติอาทินา นเยน
วิสฺสชฺชนํ อกาสิ. ตตฺถ หิรียตีติอาทิ ปุคฺคลาธิฏฺฐานา เทสนา. ภาวนาพลาทีสุ
อธิฏฺฐานพลปริยนฺเตสุ "ตตฺถา"ติ จ, "เตนา"ติ จ, "ตนฺ"ติ จ เนกฺขมฺมาทิกเมว
สนฺธาย วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํ. เตน จิตฺตํ เอกคฺคนฺติ เตน สมาธินา จิตฺตํ เอกคฺคํ
โหตีติ วุตฺตํ โหติ. ตตฺถ ชาเตติ ตตฺถ สมเถ สมฺปโยควเสน ชาเต, ตสฺมึ วา
วิปสฺสนารมฺมณํ หุตฺวา ชาเต. ตตฺถ สิกฺขตีติ ตตฺถ เสขพเล เสโข สิกฺขตีติ
เสขพลนฺติ อตฺโถ. ตตฺถ สิกฺขิตตฺตาติ ตตฺถ อเสขพเล อเสขสฺส สิกฺขิตตฺตา
อเสขพลํ. เตน อาสวา ขีณาติ เตน โลกิยโลกุตฺตเรน ญาเณน อาสวา ขีณาติ
ตํ ญาณํ ขีณาสวพลํ. โลกิเยนาปิ หิ ญาเณน อาสวา ขีณา นาม วิปสฺสนาย
อภาเว โลกุตฺตรมคฺคาภาวโต. เอวํ ขีณาสวสฺส พลนฺติ ขีณาสวพลํ. ตํ ๑- ตสฺส
อิชฺฌตีติ อิทฺธิพลนฺติ ตสฺส อิทฺธิมโต อิชฺฌตีติ อิทฺธิเยว พลํ อิทฺธิพลํ.
อปฺปเมยฺยฏฺเฐนาติ ยสฺมา สาวกา ฐานาฏฺฐานาทีนิ เอกเทเสน ชานนฺติ, สพฺพากาเรน
ปชานนํเยว สนฺธาย "ยถาภูตํ ปชานาตี"ติ ๒- วุตฺตํ. กิญฺจาปิ ตีสุ วิชฺชาสุ
"ยถาภูตํ ปชานาตี"ติ น วุตฺตํ, อญฺญตฺถ ปน วุตฺตตฺตา ตาสุปิ วุตฺตเมว โหติ.
อญฺญตฺถาติ เสเสสุ สตฺตสุ ญาณพเลสุ จ อภิธมฺเม ๓- จ ทสสุปิ พเลสุ. อินฺทฺริย-
ปโรปริยตฺตญาณํ ปน สพฺพถาปิ สาวเกหิ อสาธารณเมว. ตสฺมา ทสปิ พลานิ
สาวเกหิ อสาธารณานีติ. อธิมตฺตฏฺเฐน อตุลิยฏฺเฐน อปฺปเมยฺยานิ, ตสฺมาเยว จ
"อปฺปเมยฺยฏฺเฐน ตถาคตพลนฺ"ติ วุตฺตนฺติ.
                        พลกถาวณฺณนา นิฏฺฐิตา.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. อยํ ปาโฐ น ทิสฺสติ  ๒ ขุ.ปฏิ. ๓๑/๔๔/๓๘๘  ๓ อภิ.วิ. ๓๕/๗๖๐/๓๘๔

             อรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย เล่มที่ ๔๘ หน้า ๒๖๕-๒๗๖.
http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_th.php?B=48&A=5990&modeTY=2
             The Pali Atthakatha in Roman :-
http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_rm.php?B=48&A=5990&modeTY=2
             อ่านอรรถกถาแปลไทย :-
http://84000.org/tipitaka/attha/attha.php?b=31&i=621
             เนื้อความพระไตรปิฎกฉบับหลวง :-
http://84000.org/tipitaka/read/r.php?B=31&A=9299
             พระไตรปิฎกฉบับบาลีอักษรไทย :-
http://84000.org/tipitaka/read/pali_read.php?B=31&A=10801
             The Pali Tipitaka in Roman Character :-
http://84000.org/tipitaka/read/roman_read.php?B=31&A=10801
             สารบัญพระไตรปิฎกเล่มที่ ๓๑
http://84000.org/tipitaka/read/?index_31