อรรถกถาเล่มที่ ๔๘ ภาษาบาลีอักษรไทย
 ปฏิสํ.อ.๒ (สทฺธมฺม.๒)

                        ๔. เมตฺตากถาวณฺณนา
     [๒๒] อิทานิ โพชฺฌงฺคกถานนฺตรํ กถิตาย โพชฺฌงฺคกถาคติยา ๑-
สุตฺตนฺตปุพฺพงฺคมาย เมตฺตากถาย อปุพฺพตฺถานุวณฺณนา. ตตฺถ สุตฺตนฺเต ตาว
อาเสวิตายาติ อาทเรน เสวิตาย. ภาวิตายาติ วฑฺฒิตาย. พหุลีกตายาติ ปุนปฺปุนํ
กตาย. ยานีกตายาติ ยุตฺตยานสทิสาย กตาย. วตฺถุกตายาติ ปติฏฺฐานฏฺเฐน ๒-
วตฺถุ วิย กตาย. อนุฏฺฐิตายาติ ปจฺจุปฏฺฐิตาย. ปริจิตายาติ สมนฺตโต จิตาย
อุปจิตาย. สุสมารทฺธายาติ สุฏฺฐุ สมารทฺธาย สุกตาย. อานิสํสาติ คุณา.
ปาฏิกงฺขาติ ปฏิกงฺขิตพฺพา อิจฺฉิตพฺพา. สุขํ สุปตีติ ยถา เสสชนา
สมฺปริวตฺตมานา กากจฺฉมานา ทุกฺขํ สุปนฺติ, เอวํ อสุปิตฺวา สุขํ สุปติ. นิทฺทํ
โอกฺกนฺโตปิ สมาปตฺตึ สมาปนฺโน วิย โหติ. สุขํ ปฏิพุชฺฌตีติ ยถา อญฺเญ
นิตฺถุนนฺตา วิชมฺภนฺตา สมฺปริวตฺตมานา ๓- ทุกฺขํ ปฏิพุชฺฌนฺติ, เอวํ
อปฺปฏิพุชฺฌิตฺวา วิกสมานมิว ปทุมํ สุขํ นิพฺพิการํ ปฏิพุชฺฌติ. น ปาปกํ สุปินํ
ปสฺสตีติ สุปินํ ปสฺสนฺโตปิ ภทฺทกเมว สุปินํ ปสฺสติ. เจติยํ วนฺทนฺโต วิย ปูชํ
กโรนฺโต วิย ธมฺมํ สุณนฺโต วิย จ โหติ. ยถา ปนญฺเญ อตฺตานํ โจเรหิ ปริวาริตํ วิย
วาเฬหิ อุปทฺทุตํ วิย ปปาเต ๔- ปตนฺตํ วิย จ ปสฺสนฺติ, น เอวํ ปาปกํ
สุปินํ ปสฺสติ. มนุสฺสานํ ปิโย โหตีติ อุเร อามุตตมุตฺตาหาโร วิย สีเส
ปิฬนฺธมาลา วิย จ มนุสฺสานํ ปิโย โหติ มนาโป. อมนุสฺสานํ ปิโย โหตีติ
ยเถว จ มนุสฺสานํ, เอวํ อมนุสฺสานมฺปิ ปิโย โหติ. เทวตา รกฺขนฺตีติ
ปุตฺตมิว มาตาปิตโร เทวตา รกฺขนฺติ. นาสฺส อคฺคิ วา วิสํ วา สตฺถํ วา
กมตีติ เมตฺตาวิหาริสฺส กาเย อคฺคิ วา วิสํ สตฺถํ วา น กมติ น ปวิสติ,
นาสฺส กายํ วิโกเปตีติ วุตฺตํ โหติ. ตุวฏํ จิตฺตํ สมาธิยตีติ เมตฺตาวิหาริโน
ขิปฺปเมว จิตฺตํ สมาธิยติ, นตฺถิ ตสฺส ทนฺธายิตตฺตํ. มุขวณฺโณ วิปฺปสีทตีติ
พนฺธนา
@เชิงอรรถ: ๑ อิ. โพชฺฌงฺคกถายติยา  ๒ สี. ปติฏฺฐฏฺเฐน  ๓ ฉ.ม. สมฺปริวตฺตนฺตา  ๔ อิ. ปปาตํ
ปมุตฺตกาลปกฺกํ วิย จสฺส วิปฺปสนฺนวณฺณํ มุขํ โหติ. อสมฺมูโฬฺห กาลํ
กโรตีติ เมตฺตาวิหาริโน สมฺโมหมรณํ นาม นตฺถิ, อสมฺมูฬฺโห นิทฺทํ โอกฺกมนฺโต
วิย กาลํ กโรติ. อุตฺตรึ อปฺปฏิวิชฺฌนฺโตติ เมตฺตาสมาปตฺติโต อุตฺตรึ อรหตฺตํ
อธิคนฺตุํ อสกฺโกนฺโต อิโต จวิตฺวา สุตฺตปฺปพุทฺโธ วิย. พฺรหฺมโลกูปโค โหตีติ
พฺรหฺมโลกํ อุปปชฺชตีติ อตฺโถ.
     เมตฺตานิทฺเทเส อโนธิโส ผรณาติ โอธิ มริยาทา, น โอธิ อโนธิ. ตโต
อโนธิโส, อโนธิโตติ อตฺโถ, นิปฺปเทสโต ผุสนาติ วุตฺตํ โหติ. โอธิโสติ ปเทสวเสน.
ทิสา ผรณาติ ทิสาสุ ผรณา. สพฺเพติ อนวเสสปริยาทานํ. สตฺตาติ ปทสฺส
อตฺโถ ญาณกถามาติกาวณฺณนายํ วุตฺโต, รุฬฺหีสทฺเทน ปน วีตราเคสุปิ อยํ
โวหาโร วตฺตติ วิลีวมเยปิ พีชนิวิเสเส ตาลวณฺฏโวหาโร วิย. อเวราติ เวรรหิตา.
อพฺยาปชฺชาติ พฺยาปาทรหิตา. อนีฆาติ นิทฺทุกฺขา. อนิคฺฆาติปิ ปาโฐ. สุขี อตฺตานํ
ปริหรนฺตูติ สุขิตา หุตฺวา อตฺตภาวํ วตฺตยนฺตุ. "อเวรา"ติ จ สกสนฺตาเน จ
ปเร ปฏิจฺจ, ปรสนฺตาเน จ อิตเร ปฏิจฺจ เวราภาโว ทสฺสิโต, "อพฺยาปชฺชา"ติอาทีสุ
เวราภาวา ตมฺมูลกพฺยาปาทาภาโว, "อนีฆา"ติ พฺยาปาทาภาวา ตมฺมูลกทุกฺขาภาโว,
"สุขี อตฺตานํ ปริหรนฺตู"ติ ทุกฺขาภาวา สุเขน อตฺตภาวปริหรณํ ทสฺสิตนฺติ
เอวเมตฺถ วจนสมฺพนฺโธ เวทิตพฺโพ. อิเมสุ จ "อเวรา โหนฺตู"ติอาทีสุ จตูสุปิ
วจเนสุ ยํ ยํ ปากฏํ โหติ, ตสฺส ตสฺส วเสน เมตฺตาย ผรติ.
     ปาณาติอาทีสุ ปาณนตาย ๑- ปาณา, อสฺสาสปสฺสาสายตฺตวุตฺติตายาติ อตฺโถ.
ภูตตฺตา ภูตา, อภินิพฺพตฺตาติ อตฺโถ. ปุํ วุจฺจติ นิรโย, ตสฺมึ ๒- คลนฺติ
คจฺฉนฺตีติ ปุคฺคลา. อตฺตภาโว วุจฺจติ สรีรํ, ขนฺธปญฺจกเมว วา, ตํ อุปาทาย
ปญฺญตฺติมตฺตสพฺภาวโต, ตสฺมึ อตฺตภาเว ปริยาปนฺนา ปริจฺฉินฺนา อนฺโตคธาติ
อตฺตภาวปริยาปนฺนา. ยถา จ สตฺตาติ วจนํ, เอวํ เสสานิปิ รุฬฺหีวเสน อาโรเปตฺวา
@เชิงอรรถ: ๑ สี.,อิ. ปาณตาย  ๒ ฉ.ม. ตํ ปุํ (ตสฺมึ สี.,วิสุทฺธิ. ๒/๑๑๓)
สพฺพาเนตานิ สพฺพสตฺตเววจนานีติ เวทิตพฺพานิ. กามญฺจ อญฺญานิปิ "สพฺเพ ชนฺตู
สพฺเพ ชีวา"ติอาทีนิ สพฺพสตฺตเววจนานิ อตฺถิ, ปากฏฺวเสน ปน อิมาเนว ปญฺจ
คเหตฺวา "ปญฺจหากาเรหิ อโนธิโส ผรณา เมตฺตา เจโตวิมุตฺตี"ติ วุตฺตํ. ๑- เย ปน
"สตฺตา ปาณา"ติอาทีนํ น เกวลํ วจนมตฺโตว, อถ โข อตฺถโตปิ นานตฺตเมว
อิจฺเฉยฺยุํ, เตสํ อโนธิโส ผรณา วิรุชฺฌติ. ตสฺมา ตถา อตฺถํ อคฺคเหตฺวา อิเมสุ
ปญฺจสุ อากาเรสุ อญฺญตรวเสน อโนธิโส เมตฺตาย ผรติ.
     โอธิโส ผรเณ ปน อิตฺถิโย ปุริสาติ ลิงฺควเสน วุตฺตํ, อริยา อนริยาติ
อริยปุถุชฺชนวเสน, เทวา มนุสฺสา วินิปาติกาติ อุปปตฺติวเสน. ทิสาผรเณปิ
ทิสาวิภาคํ อกตฺวา สพฺพทิสาสุ "สพฺเพ สตฺตา"ติอาทินา นเยน ผรณโต อโนธิโส
ผรณา โหติ, สพฺพทิสาสุ "สพฺพา อิตฺถิโย"ติอาทินา นเยน ผรณโต โอธิโส
ผรณา.
     ยสฺมา ปน อยํ ติวิธาปิ เมตฺตาผรณา อปฺปนาปตฺตจิตฺตสฺส วเสน วุตฺตา,
ตสฺมา ตีสุ วาเรสุ อปฺปนา คเหตพฺพา. อโนธิโส ผรเณ ตาว "สพฺเพ สตฺตา
อเวรา โหนฺตู"ติ เอกา, "อพฺยาปชฺชา โหนฺตู"ติ เอกา, "อนีฆา โหนฺตู"ติ เอกา,
"สุขี อตฺตานํ ปริหรนฺตู"ติ เอกา. ตานิปิ หิ จตฺตาริ หิโตปสํหารวเสเนว วุตฺตานิ.
หิโตปสํหารลกฺขณา หิ เมตฺตา. อิติ "สตฺตา"ติอาทีสุ ปญฺจสุ อากาเรสุ จตสฺสนฺนํ
จตสฺสนฺนํ อปฺปนานํ วเสน วีสติ อปฺปนา โหนฺติ, โอธิโส ผรเณ "สพฺพา
อิตฺถิโย"ติอาทีสุ สตฺตสุ อากาเรสุ จตสฺสนฺนํ จตสฺสนฺนญฺจ วเสน อฏฺฐวีสติ อปฺปนา.
ทิสาผรเณ ปน "สพฺเพ ปุรตฺถิมาย ทิสาย สตฺตา"ติอาทินา นเยน เอกเมกิสฺสา
ทิสาย วีสติ วีสติ กตฺวา เทฺว สตานิ, "สพฺพา ปุรตฺถิมาย ทิสาย อิตฺถิโย"ติอาทินา
นเยน เอกเมกิสฺสา ทิสาย อฏฺฐวีสติ อฏฺฐวีสติ กตฺวา อสีติ เทฺว สตานีติ จตฺตาริ
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. วุจฺจติ
สตานิ อสีติ จ อปฺปนา. อิติ สพฺพานิปิ อิธ วุตฺตานิ อฏฺฐวีสาธิกานิ ปญฺจ
อปฺปนาสตานิ โหนฺติ. ยถา จ เมตฺตาย ติวิเธน ผรณา วุตฺตา, ตถา
กรุณามุทิตาอุเปกฺขานมฺปิ วุตฺตาว โหตีติ เวทิตพฺพํ.
                        ๑. อินฺทฺริยวารวณฺณนา
     [๒๓] อถ เมตฺตูปสํหาราการํ อินฺทฺริยาทิปริภาวนญฺจ ทสฺเสตุํ สพฺเพสํ
สตฺตานํ ปีฬนํ วชฺเชตฺวาติอาทิมาห. ตตฺถ ปีฬนนฺติ อพฺภนฺตรโต สรีรปีฬนํ.
อุปฆาตนฺติ พาหิรโต สรีโรปฆาตํ. สนฺตาปนฺติ ยถา ตถา วา จิตฺตสนฺตาปนํ.
ปริยาทานนฺติ ปกติยา ชีวิตาทิปริกฺขยํ. วิเหสนฺติ ปรโต ชีวิตวิเหฐนํ. วชฺเชตฺวาติ
ปีฬนาทีสุ เอเกกํ อตฺตโน จิตฺเตเนว อปเนตฺวา. อิมานิ ปีฬนาทีนิ ปญฺจ
ปทานิ เมตฺโตปสํหารสฺส ปฏิปกฺขวิวชฺชนวเสน วุตฺตานิ. อปีฬนายาติอาทีนิ
เมตฺโตปสํหารวเสน. อปีฬนายาติ อปีฬนากาเรน, สพฺเพ สตฺเต เมตฺตายตีติ
สมฺพนฺโธ. เอวํ เสเสสุปิ. มา เวริโน, มา ทุกฺขิโน, มา ทุกฺขิตตฺตาติ
อิมานิปิ ตีณิ เมตฺโตปสํหารสฺส ปฏิปกฺขปฏิกฺเขปวจนานิ. มาวจนสฺส "มา
โหนฺตู"ติ อตฺโถ. อเวริโน สุขิโน สุขิตตฺตาติ อิมานิ ตีณิ เมตฺโตปสํหารวจนานิ.
"อพฺยาปชฺชา อนีฆา"ติ อิทํ ทฺวยํ "สุขิโน"ติ วจเนน สงฺคหิตนฺติ เวทิตพฺพํ.
สุขิตตฺตาติ ตสฺเสว สุขสฺส นิจฺจปฺปวตฺติทสฺสนํ. "สุขิตตฺตา"ติ จ "สุขี อตฺตานํ
ปริหรนฺตู"ติ จ อตฺถโต เอกํ. "อปีฬนายา"ติอาทีหิ วา อพฺยาปชฺชานีฆวจนานิ
สงฺคหิตานิ. อฏฺฐหากาเรหีติ "อปีฬนายา"ติอาทโย ปญฺจ เมตฺโตปสํหาราการา
"อเวริโน โหนฺตู"ติอาทโย ตโย เมตฺโตปสํหาราการาติ อิเมหิ อฏฺฐหากาเรหิ.
เมตฺตายตีติ สินิยฺหติ. ตํ ธมฺมํ เจตยตีติ ตํ หิโตปสํหารํ เจตยติ อภิสนฺทหติ,
ปวตฺเตตีติ อตฺโถ. สพฺพพฺยาปาทปริยุฏฺฐาเนหิ วิมุจฺจตีติ เมตฺตาย ปฏิปกฺขภูเตหิ
สพฺเพหิ พฺยาปาทสมุทาจาเรหิ วิกฺขมฺภนโต วิมุจฺจติ. เมตฺตา จ เจโต จ
วิมุตฺติ จาติ เอกาเยว เมตฺตา ติธา วณฺณิตา.
     อเวริโน เขมิโน สุขิโนติ อิมานิ ตีณิ ปทานิ ปุพฺเพ วุตฺเต อากาเร
สงฺเขเปน สงฺคเหตฺวา วุตฺตานิ. สทฺธาย อธิมุจฺจตีติอาทินา นเยน วุตฺตานิ
ปญฺจินฺทฺริยานิ เมตฺตาย สมฺปยุตฺตานิเยว. อาเสวนาติอาทีสุ ฉสุ วาเรสุ อาเสวียติ
เอเตหิ เมตฺตาติ อาเสวนา. ตถา ภาวนา พหุลีกมฺมํ. อลงฺการาติ วิภูสนา.
สฺวาลงฺกตาติ สุฏฺฐุ อลงฺกตา ภูสิตา. ปริกฺขาราติ สมฺภารา. สุปริกฺขตาติ สุฏฺฐุ
สมฺภูตา. ๑- ปริวาราติ รกฺขนฏฺเฐน. ปุน อาเสวนาทีนิ อฏฺฐวีสติ ปทานิ เมตฺตาย
วณฺณภณนตฺถํ วุตฺตานิ. ตตฺถ ปาริปูรีติ ปริปุณฺณภาวา. สหคตาติ เมตฺตาย
สหคตา. ตถา สหชาตาทโย. ปกฺขนฺทนาติ เมตฺตาย ปวิสนา, ปกฺขนฺทติ เอเตหิ
เมตฺตาติ วา ปกฺขนฺทนา. ตถา สํสีทนาทโย. เอตํ สนฺตนฺติ ผสฺสนาติ เอสา
เมตฺตา สนฺตาติ เอเตหิ ผสฺสนา โหตีติ เอตํ สนฺตนฺติ ผสฺสนา "เอตทคฺคนฺ"ติอาทีสุ
๒- วิย นปุํสกวจนํ. สฺวาธิฏฺฐิตาติ สุฏฺฐุ ปติฏฺฐิตา. สุสมุคฺคตาติ สุฏฺฐุ
สมุสฺสิตา. สุวิมุตฺตาติ อตฺตโน อตฺตโน ปจฺจนีเกหิ สุฏฺฐุ วิมุตฺตา.
นิพฺพตฺเตนฺตีติ เมตฺตาสมฺปยุตฺตา หุตฺวา เมตฺตํ นิพฺพตฺเตนฺติ. โชเตนฺตีติ ปากฏํ
กโรนฺติ. ปตาเปนฺตีติ ๓- วิโรเจนฺติ.
                      ๒-๔. พลาทิวารตฺตยวณฺณนา
     [๒๔-๒๗] อินฺทฺริยวาเร วุตฺตนเยเนว พลวาโรปิ เวทิตพฺโพ.
โพชฺฌงฺคมคฺคงฺควารา ปริยาเยน วุตฺตา, น ยถาลกฺขณวเสน. มคฺคงฺควาเร
สมฺมาวาจากมฺมนฺตาชีวา เมตฺตาย ปุพฺพภาควเสน วุตฺตา. น อปฺปนาวเสน. น หิ
เอเต เมตฺตาย สห ภวนฺติ. สพฺเพสํ ปาณานนฺติอาทีนํ เสสวารานมฺปิ สตฺตวาเร
วุตฺตนเยเนว อตฺโถ เวทิตพฺโพ. เมตฺตาภาวนาวิธานํ ปน วิสุทฺธิมคฺคโต ๔-
คเหตพฺพนฺติ.
                      เมตฺตากถาวณฺณนา นิฏฺฐิตา.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. สมฺภตา  ๒ องฺ.เอกก. ๒๐/๒๐๙/๒๔  ๓ สี. ปกาเสนฺตีติ  ๔ วิสุทฺธิ ๒/๙๑-๑๑๗

             อรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย เล่มที่ ๔๘ หน้า ๒๔๒-๒๔๖.
http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_th.php?B=48&A=5453&modeTY=2
             The Pali Atthakatha in Roman :-
http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_rm.php?B=48&A=5453&modeTY=2
             อ่านอรรถกถาแปลไทย :-
http://84000.org/tipitaka/attha/attha.php?b=31&i=574
             เนื้อความพระไตรปิฎกฉบับหลวง :-
http://84000.org/tipitaka/read/r.php?B=31&A=8449
             พระไตรปิฎกฉบับบาลีอักษรไทย :-
http://84000.org/tipitaka/read/pali_read.php?B=31&A=9708
             The Pali Tipitaka in Roman Character :-
http://84000.org/tipitaka/read/roman_read.php?B=31&A=9708
             สารบัญพระไตรปิฎกเล่มที่ ๓๑
http://84000.org/tipitaka/read/?index_31