อรรถกถาเล่มที่ ๔๘ ภาษาบาลีอักษรไทย
 ปฏิสํ.อ.๒ (สทฺธมฺม.๒)

                        ๓. โพชฺฌงฺคกถาวณฺณนา
     [๑๗] อิทานิ สจฺจปฺปฏิเวธสิทฺธํ โพชฺฌงฺควิเสสํ ทสฺเสนฺเตน กถิตาย
สุตฺตนฺตปุพฺพงฺคมาย โพชฺฌงฺคกถาย อปุพฺพตฺถานุวณฺณนา. ตตฺถ สุตฺตนฺเต ๒- ตาว
โพชฺฌงฺคาติ โพธิยา, โพธิสฺส วา องฺคาติ โพชฺฌงฺคาติ. กึ วุตฺตํ โหติ:- ยา
หิ อยํ ธมฺมสามคฺคี, ยาย โลกุตฺตรมคฺคกฺขเณ อุปฺปชฺชมานาย ลีนุทฺธจฺจปติฏฺานา-
ยูหนกามสุขตฺตกิลมถานุโยคอุจฺเฉทสสฺสตาภินิเวสาทีนํ อเนเกสํ อุปทฺทวานํ
ปฏิปกฺขภูตาย สติธมฺมวิจยวีริยปีติปสฺสทฺธิสมาธิอุเปกฺขาสงฺขาตาย ธมฺมสามคฺคิยา
อริยสาวโก พุชฺฌตีติ กตฺวา โพธีติ วุจฺจติ, พุชฺฌตีติ กิเลสสนฺตานนิทฺทาย
วุฏฺหติ, จตฺตาริ วา อริยสจฺจานิ ปฏิวิชฺฌติ, นิพฺพานเมว วา สจฺฉิกโรตีติ วุตฺตํ
@เชิงอรรถ: ๑ สี. อวิชฺชาสมุทโย สมุทยฏฺเนาติ  ๒ สํ.มหา. ๑๙/๑๙๗/๗๓
โหติ. ยถาห "สตฺต โพชฺฌงฺเค ภาเวตฺวา อนุตฺตรํ สมฺมาสมฺโพธึ อภิสมฺพุทฺโธ"ติ. ๑-
ตสฺสา ๒- ธมฺมสามคฺคีสงฺขาตาย โพธิยา องฺคาติ โพชฺฌงฺคา ฌานงฺคมคฺคงฺคาทโย
วิย. โยเปส ยถาวุตฺตปฺปการาย เอตาย ธมฺมสามคฺคิยา พุชฺฌตีติ กตฺวา อริยสาวโก
โพธีติ วุจฺจติ, ตสฺส โพธิสฺส องฺคาติปิ โพชฺฌงฺคา เสนงฺครถงฺคาทโย วิย. เตนาหุ
อฏฺกถาจริยา "พุชฺฌนกสฺส ปุคฺคลสฺส องฺคาติ โพชฺฌงฺคา"ติ. สติสมฺโพชฺฌงฺคาทีนํ
อตฺโถ อภิญฺเยฺยนิทฺเทเส วุตฺโต.
     โพชฺฌงฺคตฺถนิทฺเทเส โพธาย สํวตฺตนฺตีติ พุชฺฌนตฺถาย สํวตฺตนฺติ. กสฺส
พุชฺฌนตฺถาย? มคฺคผเลหิ นิพฺพานสฺส ปจฺจเวกฺขณาย กตกิจฺจสฺส พุชฺฌนตฺถาย,
มคฺเคน วา กิเลสนิทฺทาโต ปพุชฺฌนตฺถาย ผเลน ปพุทฺธภาวตฺถายาปีติ วุตฺตํ โหติ.
พลววิปสฺสนายปิ โพชฺฌงฺคา โพธาย สํวตฺตนฺติ. ตสฺมา อยํ วิปสฺสนามคฺคผล-
โพชฺฌงฺคานํ สาธารณตฺโถ. ตีสุปิ หิ าเนสุ โพธาย นิพฺพานปฏิเวธาย สํวตฺตนฺติ.
เอเตน โพธิยา องฺคาติ โพชฺฌงฺคาติ วุตฺตํ โหติ. พุชฺฌนฺตีติ โพชฺฌงฺคาติอาทีหิ
ปญฺจหิ จตุกฺเกหิ วุตฺตานํ โพชฺฌงฺคานํ อุปฺปตฺติฏฺานํ อภิญฺเยฺยนิทฺเทเส
วุตฺตํ. อปิจ พุชฺฌนฺตีติ โพชฺฌงฺคานํ สกิจฺจกรเณ สมตฺถภาวทสฺสนตฺถํ
กตฺตุนิทฺเทโส. พุชฺฌนฏฺเนาติ สกิจฺจกรณสมตฺถตฺเตปิ สติ กตฺตุโน อภาวทสฺสนตฺถํ
ภาวนิทฺเทโส. โพเธนฺตีติ โพชฺฌงฺคภาวนาย พุชฺฌนฺตานํ โยคีนํ ปโยชกตฺตา
โพชฺฌงฺคานํ เหตุกตฺตุนิทฺเทโส. โพธนฏฺเนาติ ปมํ วุตฺตนเยเนว ปโยชกเหตุกตฺตุนา
ภาวนิทฺเทโส. เอเตหิ โพธิยา องฺคา โพชฺฌงฺคาติ วุตฺตํ โหติ. โพธิปกฺขิยฏฺเนาติ
พุชฺฌนฏฺเน โพธีติ ๓- ลทฺธนามสฺส โยคิสฺส ปกฺเข ภวตฺตา. อยเมเตสํ
โยคิโน อุปการตฺตนิทฺเทโส. เอเตหิ โพธิสฺส องฺคาติ โพชฺฌงฺคาติ วุตฺตํ
โหติ. พุทฺธิลภนฏฺเนาติอาทิเก ฉกฺเก พุทฺธิลภนฏฺเนาติ โยคาวจเรน พุทฺธิยา
ปาปุณนฏฺเน. โรปนฏฺเนาติ สตฺตานํ ปติฏฺาปนฏฺเน. ปาปนฏฺเนาติ
@เชิงอรรถ: ๑ ที.ปา. ๑๑/๑๔๓/๘๖, สํ.มหา. ๑๙/๓๗๘/๑๔๐  ๒ อิ. ตสฺมา  ๓ อิ. โพโธติ
ปติฏฺาปิตาย นิฏฺาปนฏฺเน. อิเม วิปสฺสนาโพชฺฌงฺคา ปติอภิสํอิติ ตีหิ
อุปสคฺเคหิ วิเสสิตา มคฺคผลโพชฺฌงฺคาติ วทนฺติ. สพฺเพสมฺปิ ธมฺมโวหาเรน
นิทฺทิฏฺานํ โพชฺฌงฺคานํ โพธิยา องฺคาติ โพชฺฌงฺคาติ วุตฺตํ โหตีติ เวทิตพฺพํ.
                        -----------------
                         มูลมูลกาทิทสกวณฺณนา
     [๑๘] มูลฏฺเนาติอาทิเก มูลมูลเก ทสเก มูลฏฺเนาติ วิปสฺสนาทีสุ ปุริมา
ปุริมา โพชฺฌงฺคา ปจฺฉิมานํ ปจฺฉิมานํ โพชฺฌงฺคานญฺจ สหชาตธมฺมานญฺจ
อญฺมญฺญฺจ มูลฏฺเน.
     มูลจริยฏฺเนาติ มูลํ หุตฺวา จริยา ปวตฺติ มูลจริยา. เตน มูลจริยฏฺเน,
มูลํ หุตฺวา ปวตฺตนฏฺเนาติ อตฺโถ. มูลปริคฺคหฏฺเนาติ เต เอว โพชฺฌงฺคา
อาทิโต ปภุติ อุปฺปาทนตฺถาย ปริคยฺหมานตฺตา ปริคฺคหา, มูลานิเยว ปริคฺคหา
มูลปริคฺคหา. เตน มูลปริคฺคหฏฺเน. เต เอว อญฺมญฺ ปริวารวเสน
ปริวารฏฺเน. ภาวนาปาริปูริวเสน ปริปูรณฏฺเน. นิฏฺ ปาปุณนวเสน
ปริปากฏฺเน. เต เอว มูลานิ จ ฉพฺพิธา ปเภทภินฺนตฺตา ปฏิสมฺภิทา จาติ
มูลปฏิสมฺภิทา. เตน มูลปฏิสมฺภิทฏฺเน. มูลปฏิสมฺภิทาปาปนฏฺเนาติ
โพชฺฌงฺคภาวนานุยุตฺตสฺส โยคิโน ตํ มูลปฏิสมฺภิทํ ปาปนฏฺเน.
     ตสฺเสว โยคิโน ตสฺสา มูลปฏิสมฺภิทาย วสีภาวฏฺเน. เสเสสุปิ อีทิเสสุ
ปุคฺคลโวหาเรสุ โพธิสฺส องฺคาติ โพชฺฌงฺคาติ วุตฺตํ โหตีติ เวทิตพฺพํ.
     มูลปฏิสมฺภิทาย วสีภาวปฺปตฺตานมฺปีติ อีทิเสสุปิ นิฏฺาวจเนสุ
ผลโพชฺฌงฺคาติ เวทิตพฺพํ. วสีภาวํ ปตฺตานนฺติปิ ปาโ.
                         มูลมูลกทสกํ นิฏฺิตํ.
     เสเสสุปิ เหตุมูลกาทีสุ นวสุ ทสเกสุ อิมินาว นเยน สาธารณวจนานํ
อตฺโถ เวทิตพฺโพ. อสาธารเณสุ ปน ยถาวุตฺตา เอว โพชฺฌงฺคา ยถาวุตฺตานํ
ธมฺมานํ ชนกตฺตา เหตู นาม โหนฺติ. อุปตฺถมฺภกตฺตา ปจฺจยา นาม. เต เอว
ตทงฺคสมุจฺเฉทปฏิปฺปสฺสทฺธิวิสุทฺธิภูตตฺตา วิสุทฺธิ นาม. วชฺชวิรหิตตฺตา อนวชฺชา
นาม. "สพฺเพปิ กุสลา ธมฺมา เนกฺขมฺมนฺ"ติ วจนโต เนกฺขมฺมํ นาม. กิเลเสหิ
วิมุตฺตตฺตา ตทงฺควิมุตฺติอาทิวเสน วิมุตฺติ นาม. มคฺคผลโพชฺฌงฺคา วิสยีภูเตหิ
อาสเวหิ วิรหิตตฺตา อนาสวา. ติวิธาปิ โพชฺฌงฺคา กิเลเสหิ สุญฺตฺตา
ตทงฺควิเวกาทิวเสน วิเวกา. วิปสฺสนามคฺคโพชฺฌงฺคา ปริจฺจาคโวสฺสคฺคตฺตา
ปกฺขนฺทนโวสฺสคฺคตฺตา จ โวสฺสคฺคา. ผลโพชฺฌงฺคา ปกฺขนฺทนโวสฺสคฺคตฺตา โวสฺสคฺคา.
     [๑๙] มูลฏฺ พุชฺฌนฺตีติอาทโย เอเกกปทวเสน นิทฺทิฏฺา นว ทสกา
วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพา. วสีภาวปฺปตฺตานนฺติ ปทํ ปน วตฺตมานวจนาภาเวน น
โยชิตํ. ปริคฺคหฏฺาทโย อภิญฺเยฺยนิทฺเทเส วุตฺตตฺถา.
     [๒๐] ปุน เถโร อตฺตนา เทสิตํ สุตฺตนฺตํ อุทฺทิสิตฺวา ตสฺส นิทฺเทสวเสน
โพชฺฌงฺควิธึ ทสฺเสตุกาโม เอกํ สมยนฺติอาทิกํ นิทานํ วตฺวา สุตฺตนฺตํ ตาว
อุทฺทิสิ. อตฺตนา เทสิตสุตฺตตฺตา เอว เจตฺถ เอวํ เม สุตนฺติ น วุตฺตํ. อายสฺมา
สาริปุตฺโตติ ปเนตฺถ เทสกพฺยตฺติภาวตฺถํ อตฺตานํ ปรํ วิย กตฺวา วุตฺตํ. อีทิสํ
หิ วจนํ โลเก คนฺเถสุ พหุํ ปยุชฺชนฺติ. ๑- ปุพฺพณฺหสมยนฺติ สกลํ ปุพฺพณฺหสมยํ.
อจฺจนฺตสํโยคตฺเถ อุปโยควจนํ. เสสทฺวเยปิ เอเสว นโย. สติสมฺโพชฺฌงฺโค อิติ เจ
เม อาวุโส ๒- โหตีติ สติสมฺโพชฺฌงฺโคติ เอวญฺเจ ๓- มยฺหํ โหติ. อปฺปมาโณติ
เม โหตีติ อปฺปมาโณติ เอวํ เม โหติ. สุสมารทฺโธติ เม โหตีติ สุฏฺุ
ปริปุณฺโณติ เอวํ เม โหติ. ติฏฺนฺตนฺติ นิพฺพานารมฺมเณ ปวตฺติวเสน
ติฏฺนฺตํ. จวตีติ นิพฺพานารมฺมณโต อปคจฺฉติ. เสสโพชฺฌงฺเคสุปิ เอเสว นโย.
@เชิงอรรถ: ๑ สี. พหุ ยุชฺชนฺติ  ๒ ฉ.ม. "อาวุโส"ติ ปาโ น ทิสฺสติ  ๓ สี.อิ. เอวญฺจ
     ราชมหามตฺตสฺสาติ รญฺโ มหาอมจฺจสฺส, มหติยา วา โภคมตฺตาย
โภคปฺปมาเณน สมนฺนาคตสฺส. นานารตฺตานนฺติ นานารงฺครตฺตานํ, ปูรณตฺเถ สามิวจนํ,
นานารตฺเตหีติ อตฺโถ. ทุสฺสกรณฺฑโกติ ทุสฺสเปฬา. ทุสฺสยุคนฺติ วตฺถยุคลํ.
     ปารุปิตุนฺติ อจฺฉาเทตุํ. อิมสฺมึ สุตฺตนฺเต เถรสฺส ผลโพชฺฌงฺคา กถิตา. ยทา
หิ เถโร สติสมฺโพชฺฌงฺคํ สีสํ กตฺวา ผลสมาปตฺตึ สมาปชฺชติ, ตทา อิตเร ตทนฺวยา
โหนฺติ. ยทา ธมฺมวิจยาทีสุ อญฺตรํ, ตทา เสสาปิ ตทนฺวยา โหนฺตีติ เอวํ
ผลสมาปตฺติยา อตฺตโน จิณฺณวสีภาวํ ทสฺเสนฺโต เถโร อิมํ สุตฺตนฺตํ กเถสีติ.
                      --------------------
                         สุตฺตนฺตนิทฺเทสวณฺณนา
     [๒๑] กถํ สติสมฺโพชฺฌงฺโค อิติ เจ โหตีติ โพชฺฌงฺโคติ สติสมฺโพชฺฌงฺคํ
สีสํ กตฺวา ผลสมาปตฺตึ สมาปชฺชนฺตสฺส อญฺเสุ โพชฺฌงฺเคสุ วิชฺชมาเนสุ เอวํ
อยํ สติสมฺโพชฺฌงฺโค โหตีติ อิติ เจ ปวตฺตสฺส กถํ โส สติสมฺโพชฺฌงฺโค โหตีติ
อตฺโถ. ยาวตา นิโรธูปฏฺาตีติ ยตฺตเกน กาเลน นิโรโธ อุปฏฺาติ, ยตฺตเก กาเล
อารมฺมณโต นิพฺพานํ อุปฏฺาตีติ อตฺโถ. ยาวตา อจฺจีติ ยตฺตเกน ปริมาเณน
ชาลา. กถํ อปฺปมาโณ อิติ เจ โหตีติ โพชฺฌงฺโคติ น อปฺปมาเณปิ
สติสมฺโพชฺฌงฺเค วิชฺชมาเน เอวํ อยํ อปฺปมาโณ โหตีติ อิติ เจ ปวตฺตสฺส โส
อปฺปมาโณ สติสมฺโพชฺฌงฺโค กถํ โหตีติ อตฺโถ. ปมาณพทฺธาติ กิเลสา จ
ปริยุฏฺานา จ โปโนพฺภวิกสงฺขารา จ ปมาณพทฺธา นาม โหนฺติ. "ราโค
ปมาณกรโณ, โทโส ปมาณกรโณ, โมโหฺ ปมาณกรโณ"ติ ๑- วจนโต ราคาทโย
ยสฺส อุปฺปชฺชนฺติ, "อยํ เอตฺตโก"ติ ตสฺส ปมาณกรณโต ปมาณํ นาม. ตสฺมึ
@เชิงอรรถ: ๑ ม.มู. ๑๒/๔๕๙/๔๐๘
ปมาเณ พทฺธา ปฏิพทฺธา อายตฺตาติ กิเลสาทโย ปมาณพทฺธา นาม
โหนฺติ. กิเลสาติ อนุสยภูตา, ปริยุฏฺานาติ สมุทาจารปฺปตฺตกิเลสา. สงฺขารา
โปโนพฺภวิกาติ ปุนปฺปุนํ ภวกรณํ ปุนพฺภโว, ปุนพฺภโว สีลเมเตสนฺติ โปนพฺภวิกา,
โปนพฺภวิกา เอว โปโนพฺภวิกา. กุสลากุสลกมฺมสงฺขาตา สงฺขารา. อปฺปมาโณติ
วุตฺตปฺปการสฺส ปมาณสฺส อภาเวน อปฺปมาโณ. มคฺคผลานมฺปิ อปฺปมาณตฺตา
ตโต วิเสสนตฺถํ ๑-. อจลฏฺเน อสงฺขตฏฺเนาติ วุตฺตํ. ภงฺคาภาวโต อจโล,
ปจฺจยาภาวโต อสงฺขโต. โย หิ อจโล อสงฺขโต จ, โส อติวิย ปมาณวิรหิโต
โหติ.
     กถํ สุสมารทฺโธ อิติ เจ โหตีติ โพชฺฌงฺโคติ อนนฺตรํ วุตฺตนเยน
โยเชตพฺพํ. วิสมาติ สยญฺจ วิสมตฺตา, วิสมสฺส จ ภาวสฺส เหตุตฺตา วิสมา.
สมธมฺโมติ สนฺตฏฺเน ปณีตฏฺเน สโม ธมฺโม. ปมาณาภาวโต สนฺโต. "ยาวตา
ภิกฺขเว ธมฺมา สงฺขตา วา อสงฺขตา วา, วิราโค เตสํ ธมฺมานํ อคฺคมกฺขายตี"ติ ๒-
วจนโต สพฺพธมฺมุตฺตมฏฺเน ปณีโต. ตสฺมึ สมธมฺโมติ ๓- วุตฺเต สุสเม อารทฺโธ
สุสมารทฺโธ. อาวชฺชิตตฺตาติ ผลสมาปตฺติยา ปวตฺตกาลํ สนฺธาย วุตฺตํ.
อนุปฺปาทาทิสงฺขาเต นิพฺพาเน มโนทฺวาราวชฺชนสฺส อุปฺปนฺนตฺตาติ วุตฺตํ โหติ.
ติฏฺตีติ ปวตฺตติ. อุปฺปาทาทีนิ เหฏฺา วุตฺตตฺถานิ. เสสโพชฺฌงฺคมูลเกสุปิ
วาเรสุ เอเสว นโย.
                      โพชฺฌงฺคกถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
                        ----------------
@เชิงอรรถ: ๑ อิ. วิเสสทสฺสนตฺถํ  ๒ องฺ.จตุกฺก. ๒๑/๓๔/๓๙, ขุ.อิติ. ๒๕/๙๐/๓๐๘ ๓ อิ.
@สมธมฺเมสุ

             อรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย เล่มที่ ๔๘ หน้า ๒๓๖-๒๔๑.
http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_th.php?B=48&A=5334&modeTY=1
             The Pali Atthakatha in Roman :-
http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_rm.php?B=48&A=5334&modeTY=1
             อ่านอรรถกถาแปลไทย :-
http://84000.org/tipitaka/attha/attha.php?b=31&i=557
             เนื้อความพระไตรปิฎกฉบับหลวง :-
http://84000.org/tipitaka/read/r.php?B=31&A=8154
             พระไตรปิฎกฉบับบาลีอักษรไทย :-
http://84000.org/tipitaka/read/pali_read.php?B=31&A=9297
             The Pali Tipitaka in Roman Character :-
http://84000.org/tipitaka/read/roman_read.php?B=31&A=9297
             สารบัญพระไตรปิฎกเล่มที่ ๓๑
http://84000.org/tipitaka/read/?index_31