อรรถกถาเล่มที่ ๔๘ ภาษาบาลีอักษรไทย
 ปฏิสํ.อ.๒ (สทฺธมฺม.๒)

                           ๕. วิโมกฺขกถา
                        ๑. วิโมกฺขุทฺเทสวณฺณนา
     [๒๐๙] อิทานิ อินฺทฺริยกถานนฺตรํ กถิตาย วิโมกฺขกถาย อปุพฺพตฺถานุวณฺณนา
อนุปฺปตฺตา. อยํ หิ วิโมกฺขกถา อินฺทฺริยภาวนานุยุตฺตสฺส วิโมกฺขสพฺภาวโต
อินฺทฺริยกถานนฺตรํ กถิตา. ตญฺจ กเถนฺโต ภควโต สมฺมุขา สุตสุตฺตนฺตเทสนา-
ปุพฺพงฺคมํ กตฺวา กเถสิ. ตตฺถ สุตฺตนฺเต ตาว สุญฺโต วิโมกฺโขติอาทีสุ
สุญฺตากาเรน นิพฺพานํ อารมฺมณํ กตฺวา ปวตฺโต อริยมคฺโค สุญฺโต
วิโมกฺโข. โส หิ สุญฺตาย ธาตุยา อุปฺปนฺนตฺตา สุญฺโต, กิเลเสหิ วิมุตฺตตฺตา
วิโมกฺโข. เอเตเนว นเยน อนิมิตฺตากาเรน นิพฺพานํ อารมฺมณํ กตฺวา
ปวตฺโต อนิมิตฺโต, อปฺปณิหิตากาเรน นิพฺพานํ อารมฺมณํ กตฺวา ปวตฺโต
อปฺปณิหิโตติ เวทิตพฺโพ.
     เอโก หิ อาทิโตว อนิจฺจโต สงฺขาเร สมฺมสติ. ยสฺมา ปน น อนิจฺจโต
สมฺมสนมตฺเตเนว มคฺควุฏฺานํ โหติ, ทุกฺขโตปิ อนตฺตโตปิ สมฺมสิตพฺพเมว, ตสฺมา
ทุกฺขโตปิ อนตฺตโตปิ สมฺมสติ. ตสฺส เอวํ ปฏิปนฺนสฺส อนิจฺจโต เจ สมฺมสนกาเล
มคฺควุฏฺานํ โหติ, อยํ อนิจฺจโต อภินิวิสิตฺวา อนิจฺจโต วุฏฺาติ นาม. สเจ
ปนสฺส ทุกฺขโต อนตฺตโต สมฺมสนกาเล มคฺควุฏฺานํ โหติ, อยํ อนิจฺจโต
อภินิวิสิตฺวา ทุกฺขโต, อนตฺตโต วุฏฺาติ นาม. เอส นโย ทุกฺขโต อนตฺตโต
อภินิวิสิตฺวา วุฏฺาเนสุปิ. เอตฺถ จ โยปิ อนิจฺจโต อภินิวิฏฺโ, โยปิ ทุกฺขโต,
โยปิ อนตฺตโต. วุฏฺานกาเล จ ๑- อนิจฺจโต วุฏฺานํ โหติ, ตโยปิ ชนา อธิโมกฺขพหุลา
โหนฺติ, สทฺธินฺทฺริยํ ปฏิลภนฺติ, อนิมิตฺตวิโมกฺเขน วิมุจฺจนฺติ, ปมมคฺคกฺขเณ
สทฺธานุสาริโน โหนฺติ, สตฺตสุ าเนสุ สทฺธาวิมุตฺตา. สเจ ปน ทุกฺขโต วุฏฺานํ
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. เจ, วิสุทฺธิ. ๓/๓๐๖
โหติ, ตโยปิ ชนา ปสฺสทฺธิพหุลา โหนฺติ, สมาธินฺทฺริยํ ปฏิลภนฺติ,
อปฺปณิหิตวิโมกฺเขน วิมุจฺจนฺติ, สพฺพตฺถ กายสกฺขิโน โหนฺติ. ยสฺส ปเนตฺถ
อรูปชฺฌานํ ปาทกํ โหติ, โส อคฺคผเล อุภโตภาควิมุตฺโต โหติ. อถ เนสํ อนตฺตโต
วุฏฺานํ โหติ, ตโยปิ ชนา เวทพหุลา โหนฺติ, ปญฺินฺทฺริยํ ปฏิลภนฺติ,
สุญฺตวิโมกฺเขน วิมุจฺจนฺติ, ปมมคฺคกฺขเณ ธมฺมานุสาริโน โหนฺติ, ฉสุ าเนสุ
ทิฏฺิปฺปตฺตา, อคฺคผเล ปญฺาวิมุตฺตาติ.
     อปิจ มคฺโค นาม ปญฺจหิ การเณหิ นามํ ลภติ สรเสน วา ปจฺจนีเกน
วา สคุเณน วา อารมฺมเณน วา อาคมเนน วา. สเจ หิ สงฺขารุเปกฺขา
อนิจฺจโต สงฺขาเร สมฺมสิตฺวา วุฏฺาติ, อนิมิตฺตวิโมกฺเขน วิมุจฺจติ. สเจ ทุกฺขโต
สมฺมสิตฺวา วุฏฺาติ, อปฺปณิหิตวิโมกฺเขน วิมุจฺจติ. สเจ อนตฺตโต สมฺมสิตฺวา
วุฏฺาติ, สุญฺตวิโมกฺเขน วิมุจฺจติ. อิทํ สรสโต นามํ นาม. อนิจฺจานุปสฺสนาย ปน
สงฺขารานํ ฆนวินิพฺโภคํ กตฺวา นิจฺจนิมิตฺตธุวนิมิตฺตสสฺสตนิมิตฺตานิ ปหาย
อาคตตฺตา อนิมิตฺโต. ทุกฺขานุปสฺสนาย สุขสญฺ ปหาย ปณิธิปตฺถนํ สุกฺขาเปตฺวา
อาคตตฺตา อปฺปณิหิโต, อนตฺตานุปสฺสนาย อตฺตสตฺตปุคฺคลสญฺ ปหาย สงฺขาเร
สุญฺโต ทิฏฺตฺตา สุญฺโตติ อิทํ ปจฺจนีกโต นามํ นาม. ราคาทีหิ ปน
สุญฺตฺตา สุญฺโต, รูปนิมิตฺตาทีนํ, ราคนิมิตฺตาทีนํเยว วา อภาเวน อนิมิตฺโต,
ราคปฺปณิธิอาทีนํ อภาวโต อปฺปณิหิโตติ อิทมสฺส สคุณโต นามํ นาม. โสยํ ๑-
สุญฺ อนิมิตฺตํ อปฺปณิหิตญฺจ นิพฺพานํ อารมฺมณํ กโรตีติปิ สุญฺโต อนิมิตฺโต
อปฺปณิหิโตติ วุจฺจติ. อิทมสฺส อารมฺมณโต นามํ นาม. อาคมนํ ปน ทุวิธํ
วิปสฺสนาคมนํ มคฺคาคมนญฺจ. ตตฺถ มคฺเค วิปสฺสนาคมนํ ลพฺภติ, ผเล มคฺคาคมนํ.
อนตฺตานุปสฺสนา หิ สุญฺตา นาม, สุญฺตวิปสฺสนาย มคฺโค สุญฺโต, สุญฺตมคฺคสฺส
ผลํ สุญฺตํ. อนิจฺจานุปสฺสนา อนิมิตฺตา นาม, อนิมิตฺตวิปสฺสนาย ๒- มคฺโค
@เชิงอรรถ: ๑ อิ. โยยํ  ๒ สี. อนิมิตฺตานุปสฺสนาย
อนิมิตฺโต. อิทํ ปน นามํ อภิธมฺมปริยาเย น ลพฺภติ, สุตฺตนฺตปริยาเย ปน
ลพฺภติ. ตตฺถ หิ โคตฺรภุาณํ อนิมิตฺตํ นิพฺพานํ อารมฺมณํ กตฺวา อนิมิตฺตนามกํ
หุตฺวา สยํ อาคมนียฏฺาเน ตฺวา มคฺคสฺส นามํ เทตีติ วทนฺติ. เตน มคฺโค
อนิมิตฺโตติ วุตฺโต. มคฺคาคมเนน ผลํ อนิมิตฺตนฺติ ยุชฺชติเยว. ทุกฺขานุปสฺสนา
สงฺขาเรสุ ปณิธึ สุกฺขาเปตฺวา อาคตตฺตา อปฺปณิหิตา นาม, อปฺปณิหิตวิปสฺสนาย
มคฺโค อปฺปณิหิโต, อปฺปณิหิตมคฺคสฺส ผลํ อปฺปณิหิตนฺติ เอวํ วิปสฺสนา อตฺตโน
นามํ มคฺคสฺส เทติ, มคฺโค ผลสฺสาติ อิทํ อาคมนโต นามํ นาม. เอวํ
สงฺขารุเปกฺขา วิโมกฺขวิเสสํ นิยเมตีติ.
     เอวํ ภควตา เอสิเต ตโย มหาวตฺถุเก วิโมกฺเข อุทฺทิสิตฺวา ตํนิทฺเทสวเสเนว
อปเรปิ วิโมกฺเข นิทฺทิสิตุกาโม อปิจ อฏฺสฏฺิ วิโมกฺขาติอาทิมาห.
ตตฺถ อปิจาติ อปรปริยายทสฺสนํ. กถํ เต อฏฺสฏฺิ โหนฺติ, นนุ เต
ปญฺจสตฺตตีติ? สจฺจํ ยถารุตวเสน ปญฺจสตฺตติ. ภควตา ปน เทสิเต ตโย วิโมกฺเข
เปตฺวา อญฺวิโมกฺเข นิทฺทิสนโต อิเมสํ ตทวโรธโต จ อิเม ตโย น คเณตพฺพา,
อชฺฌตฺตวิโมกฺขาทโย ตโยปิ วิโมกฺขา จตุธา วิตฺถารวจเนเยว อนฺโตคธตฺตา น
คเณตพฺพา, "ปณิหิโต วิโมกฺโข, อปฺปณิหิโต วิโมกฺโข"ติ เอตฺถ อปฺปณิหิโต วิโมกฺโข
ปมํ อุทฺทิฏฺเน เอกนามิกตฺตา น คเณตพฺโพ, เอวํ อิเมสุ สตฺตสุ อปนีเตสุ
เสสา อฏฺสฏฺิ วิโมกฺขา โหนฺติ. เอวํ สนฺเต สุญฺตวิโมกฺขาทโย ตโย
ปุน กสฺมา อุทฺทิฏฺาติ เจ? อุทฺเทเสน สงฺคเหตฺวา เตสมฺปิ นิทฺเทสกรณตฺถํ.
อชฺฌตฺตวุฏฺานาทโย ปน ตโย ปเภทํ วินา มูลราสิวเสน อุทฺทิฏฺา,
ปณิหิตวิโมกฺขปฏิปกฺขวเสน ปุน อปฺปณิหิโต วิโมกฺโข อุทฺทิฏฺโปิ เวทิตพฺโพ.
     อชฺฌตฺตวุฏฺานาทีสุ อชฺฌตฺตโต วุฏฺาตีติ อชฺฌตฺตวุฏฺาโน. อนุโลเมนฺตีติ
อนุโลมา. อชฺฌตฺตวุฏฺานานํ ปฏิปฺปสฺสทฺธิ อปคมา อชฺฌตฺตวุฏฺานปฏิปฺปสฺสทฺธิ.
รูปีติ อชฺฌตฺตํ เกสาทีสุ อุปฺปาทิตํ รูปชฺฌานํ รูปํ, ตํ รูปมสฺส อตฺถีติ
รูปี. รูปานิ ปสฺสตีติ พหิทฺธา นีลกสิณาทิรูปานิ ฌานจกฺขุนา ปสฺสติ. อิมินา
อชฺฌตฺตพหิทฺธาวตฺถุเกสุ กสิเณสุ ฌานปฏิลาโภ ทสฺสิโต. อชฺฌตฺตํ อรูปสญฺีติ
อชฺฌตฺตํ น รูปสญฺี, อตฺตโน เกสาทีสุ อนุปาทิตรูปาวจรชฺฌาโนติ อตฺโถ. อิมินา
พหิทฺธา ปริกมฺมํ กตฺวา พหิทฺธาว ปฏิลทฺธชฺฌานตา ทสฺสิตา. สุภนฺเตว
อธิมุตฺโตติ "สุภ"มิจฺเจว อารมฺมเณ อธิมุตฺโต. ตตฺถ กิญฺจาปิ อนฺโตอปฺปนายํ
"สุภนฺ"ติ อาโภโค นตฺถิ, โย ปน อปฺปฏิกูลากาเรน สตฺตารมฺมณํ ผรนฺโต วิหรติ,
โส ยสฺมา "สุภนฺ"เตว อธิมุตฺโต โหติ, ตสฺมา เอวํ อุทฺเทโส กโตติ. อปฺปิตปฺปิตสมเย
เอว วิกฺขมฺภนวิมุตฺติสพฺภาวโต ๑- สมยวิโมกฺโข. โสเยว สกิจฺจกรณวเสน
อปฺปิตสมเย เอว นิยุตฺโต สามยิโก. สามายิโกติปิ ปาโ. โกเปตุํ ภญฺชิตุํ
สกฺกุเณยฺยตาย กุปฺโป. โลกํ อนติกฺกมนโต โลเก นิยุตฺโตติ โลกิโก. โลกิโยติปิ
ปาโ. โลกํ อุตฺตรติ, อุตฺติณฺโณติ วา โลกุตฺตโร. อารมฺมณกรณวเสน
สห อาสเวหีติ สาสโว. อารมฺมณกรณวเสน สมฺปโยควเสน จ นตฺเถตฺถ อาสวาติ
อนาสโว. รูปสงฺขาเตน สห อามิเสนาติ สามิโส. สพฺพโส รูปารูปปฺปหานา
นิรามิสโตปิ นิรามิสตโรติ นิรามิสา นิรามิสตโร. ปณิหิโตติ ตณฺหาวเสน
ปณิหิโต ปตฺถิโต. อารมฺมณกรณวเสน สญฺโชเนหิ สํยุตฺตตฺตา สญฺุตฺโต.
เอกตฺตวิโมกฺโขติ กิเลเสหิ อนชฺฌารุฬฺหตฺตา เอกสภาโว วิโมกฺโข.
สญฺาวิโมกฺโขติ วิปสฺสนาาณเมว วิปรีตสญฺาย วิมุจฺจนโต สญฺาวิโมกฺโข.
ตเทว วิปสฺสนาาณํ สมฺโมหโต วิมุจฺจนวเสน าณเมว วิโมกฺโขติ าณวิโมกฺโข.
สีติสิยาวิโมกฺโขติ วิปสฺสนาาณเมว สีติ ภเวยฺยาติ ปวตฺโต วิโมกฺโข
สีติยาวิโมกฺโข. สีติสิกาวิโมกฺโขติปิ ๒- ปาโ, สีติภาวิกาย วิโมกฺโขติ ตสฺส
อตฺถํ วณฺณยนฺติ. ฌานวิโมกฺโขติ อุปจารปฺปนาเภทํ โลกิยโลกุตฺตรเภทญฺจ ฌานเมว
@เชิงอรรถ: ๑ ม. วิกฺขมฺภนวิมุตฺติสภาวโต  ๒ สี. สีติสิตาวิโมกฺโขติปิ
วิโมกฺโข. อนุปาทา จิตฺตสฺส วิโมกฺโขติ อนุปาทิยิตฺวา คหณํ อกตฺวา จิตฺตสฺส
วิโมกฺโข. เสสํ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพนฺติ.
                      วิโมกฺขุทฺเทสวณฺณนา นิฏฺิตา.
                       ------------------
                       ๒. วิโมกฺขนิทฺเทสวณฺณนา
     [๒๑๐] กตโมติอาทิเก อุทฺเทสสฺส นิทฺเทเส อิติ ปฏิสญฺจิกฺขตีติ เอวํ
อุปปริกฺขติ. สุญฺมิทนฺติ อิทํ ขนฺธปญฺจกํ สุญฺ. เกน สุญฺ? อตฺเตน วา
อตฺตนิเยน วา. ตตฺถ อตฺเตน วาติ พาลชนปริกปฺปิตสฺส อตฺตโน อภาวา เตน
อตฺตนา จ สุญฺ. อตฺตนิเยน วาติ ตสฺส ปริกปฺปิตสฺส อตฺตโน สนฺตเกน จ
สุญฺ. อตฺตโน อภาเวเนว อตฺตนิยาภาโว. อตฺตนิยญฺจ นาม นิจฺจํ วา สิยา
สุขํ วา, ตทุภยมฺปิ นตฺถิ. เตน นิจฺจปฏิกฺเขเปน ปนิจฺจานุปสฺสนา, สุขปฏิกฺเขเปน
ทุกฺขานุปสฺสนา จ วุตฺตา โหติ. สุญฺมิทํ อตฺเตน วาติ อนตฺตานุปสฺสนาเยว
วุตฺตา. โสติ โส เอวํ ตีหิ อนุปสฺสนาหิ วิปสฺสมาโน ภิกฺขุ. อภินิเวสํ น
กโรตีติ อนตฺตานุปสฺสนาวเสน อตฺตาภินิเวสํ น กโรติ.
     นิมิตฺตํ น กโรตีติ อนิจฺจานุปสฺสนาวเสน นิจฺจนิมิตฺตํ น กโรติ. ปณิธึ
น กโรตีติ ทุกฺขานุปสฺสนาวเสน ปณิธึ น กโรติ. อิเม ตโย วิโมกฺขา ปริยาเยน
วิปสฺสนากฺขเณ ตทงฺควเสนาปิ ลพฺภนฺติ, นิปฺปริยาเยน ปน สมุจฺเฉทวเสน
มคฺคกฺขเณเยว. จตฺตาริ ฌานานิ อชฺฌตฺตํ นีวรณาทีหิ วุฏฺานโต อชฺฌตฺตวุฏฺาโน
วิโมกฺโข. จตสฺโส อรูปสมาปตฺติโย อารมฺมเณหิ วุฏฺานโต พหิทฺธาวุฏฺาโน
วิโมกฺโข. อารมฺมณมฺปิ หิ พาหิรายตนานิ วิย อิธ "พหิทฺธา"ติ วุตฺตํ โหติ.
อิเม เทฺว วิกฺขมฺภนวิโมกฺขา, ทุภโตวุฏฺาโน ปน สมุจฺเฉทวิโมกฺโข.
     นีวรเณหิ วุฏฺาตีติอาทีหิ อชฺฌตฺตวุฏฺานํ สรูปโต วุตฺตํ.
รูปสญฺายาติอาทีหิ กสิณาทิอารมฺมณสมติกฺกมสฺส ๑- ปากฏตฺตา ตํ อวตฺวา สุตฺตนฺเตสุ
วุตฺตรูปสญฺาทิสมติกฺกโม วุตฺโต. สกฺกายทิฏฺิวิจิกิจฺฉาสีลพฺพตปรามาสาติ
สมาสปทํ, สกฺกายทิฏฺิยา วิจิกิจฺฉาย สีลพฺพตปรามาสาติ วิจฺเฉโท. อยเมว วา ปาโ.
     [๒๑๑] วิตกฺโก จาติอาทีหิ ฌานานํ สมาปตฺตีนญฺจ อุปจารภูมิโย วุตฺตา.
อนิจฺจานุปสฺสนาติอาทีหิ จตุนฺนํ มคฺคานํ ปุพฺพภาควิปสฺสนา วุตฺตา. ปฏิลาโภ
วาติ ปญฺจวิธวสิปฺปตฺติยา พฺยาปิโต ปตฺถโฏ ลาโภติ ปฏิลาโภ. วสิปฺปตฺติยา
หิ สพฺโพ ฌานปโยโค จ สมาปตฺติปโยโค จ ปฏิปฺปสฺสทฺโธ โหติ, ตสฺมา
ปฏิลาโภ "ปฏิปฺปสฺสทฺธิวิโมกฺโข"ติ วุตฺโต. วิปาโก ปน ฌานสฺส สมาปตฺติยา
จ ปฏิปฺปสฺสทฺธิ โหตีติ อุชุกเมว. เกจิ ปน "อุปจารปโยคสฺส ปฏิปฺปสฺสทฺธตฺตา
ฌานสฺส สมาปตฺติยา จ ปฏิลาโภ โหติ, ตสฺมา ฌานสมาปตฺติปฏิลาโภ
`ปฏิปฺปสฺสทฺธิวิโมกฺโข'ติ วุจฺจตี"ติ วทนฺติ.
     [๒๑๒] อชฺฌตฺตนฺติ อตฺตานํ อธิกิจฺจ ปวตฺตํ. ปจฺจตฺตนฺติ อตฺตานํ ปฏิจฺจ
ปวตฺตํ. อุภเยนาปิ นิยกชฺฌตฺตเมว ทีเปติ. นีลนิมิตฺตนฺติ นีลเมว. นีลสญฺ
ปฏิลภตีติ ตสฺมึ นีลนิมิตฺเต นีลมิติสญฺ ปฏิลภติ. สุคฺคหิตํ กโรตีติ
ปริกมฺมภูมิยํ สุฏฺุ อุคฺคหิตํ กโรติ. สูปธาริตํ อุปธาเรตีติ อุปจารภูมิยํ
สุฏฺุ อุปธาริตํ กตฺวา อุปธาเรติ. สฺวาวตฺถิตํ อวตฺถาเปตีติ อปฺปนาภูมิยํ
สุฏฺุ นิจฺฉิตํ นิจฺฉินฺนาติ. ววตฺถาเปตีติปิ ปาโ. อชฺฌตฺตํ หิ นีลปริกมฺมํ
กโรนฺโต เกเส วา ปิตฺเต วา อกฺขิตากายํ วา กโรติ. พหิทฺธา
นีลนิมิตฺเตติ นีลปุปฺผนีลวตฺถนีลธาตูนํ อญฺตเร นีลกสิเณ. จิตฺตํ
อุปสํหรตีติ จิตฺตํ อุปเนติ. ปีตาทีสุปิ เอเสว นโย. อาเสวตีติ
ตเมว สญฺ อาทิโต เสวติ. ภาเวตีติ วฑฺเฒติ. พหุลีกโรตีติ
ปุนปฺปุนํ กโรติ. รูปนฺติ นีลนิมิตฺตํ รูปํ. รูปสญฺีติ ตสฺมึ รูเป สญฺา
@เชิงอรรถ: ๑ ม. อารมฺมเณ สมติกฺกมสฺส
รูปสญฺา, สา อสฺส อตฺถีติ รูปสญฺี. อชฺฌตฺตํ ปีตนิมิตฺตาทีสุ ปีตปริกมฺมํ
กโรนฺโต เมเท วา ฉวิยา วา อกฺขีนํ ปีตฏฺาเน วา กโรติ. โลหิตปริกมฺมํ
กโรนฺโต มํเส วา โลหิเต วา ชิวฺหาย วา หตฺถตลปาทตเลสุ วา อกฺขีนํ
รตฺตฏฺาเน วา กโรติ. โอทาตปริกมฺมํ กโรนฺโต อฏฺิมฺหิ วา ทนฺเต วา นเข
วา อกฺขีนํ เสตฏฺาเน วา กโรติ. อชฺฌตฺตํ อรูปนฺติ อชฺฌตฺตํ รูปนิมิตฺตํ
นตฺถีติ อตฺโถ.
     เมตฺตาสหคเตนาติ ปมทุติยตติยชฺฌานวเสน เมตฺตาณํ สมนฺนาคเตน.
เจตสาติ จิตฺเตน. เอกํ ทิสนฺติ เอกํ เอกิสฺสา ทิสาย ปมปริคฺคหิตํ สตฺตํ
อุปาทาย เอกทิสาปริยาปนฺนสตฺตผรณวเสน วุตฺตํ. ผริตฺวาติ ผุสิตฺวา อารมฺมณํ
กตฺวา. วิหรตีติ พฺรหฺมวิหาราธิฏฺิตํ อิริยาปถวิหารํ ปวตฺเตติ. ตถา ทุติยนฺติ
ยถา ปุรตฺถิมาทีสุ ยํ กิญฺจิ เอกํ ทิสํ ผริตฺวา วิหรติ, ตเถว ตทนนฺตรํ ทุติยํ
ตติยํ จตุตฺถํ วาติ อตฺโถ. อิติ อุทฺธนฺติ เอเตเนว นเยน อุปริมํ ทิสนฺติ วุตฺตํ
โหติ. อโธ ติริยนฺติ อโธทิสมฺปิ ติริยํ ทิสมฺปิ เอวเมว. ตตฺถ จ อโธติ เหฏฺา.
ติริยนฺติ อนุทิสา. เอวํ สพฺพทิสาสุ อสฺสมณฺฑลิกาย อสฺสมิว เมตฺตาสหคตํ
จิตฺตํ สาเรติปิ ปจฺจาสาเรติปีติ. เอตฺตาวตา เอกเมกํ ทิสํ ปริคฺคเหตฺวา
โอธิโส เมตฺตาผรณํ ทสฺสิตํ. สพฺพธีติอาทิ ปน อโนธิโส ทสฺสนตฺถํ วุตฺตํ.
ตตฺถ สพฺพธีติ สพฺพตฺถ. สพฺพตฺตตายาติ สพฺเพสุ หีนมชฺฌิมุกฺกฏฺมิตฺตสปตฺต-
มชฺฌตฺตาทิปฺปเภเทสุ อตฺตตาย, "อยํ ปรสตฺโต"ติ วิภาคํ อกตฺวา อตฺตสมตายาติ
วุตฺตํ โหติ. อถ วา สพฺพตฺตตายาติ สพฺเพน จิตฺตภาเวน, อีสกมฺปิ พหิ
อวิกฺขิปมาโนติ วุตฺตํ โหติ. สพฺพาวนฺตนฺติ สพฺพสตฺตวนฺตํ, สพฺพสตฺตยุตฺตนฺติ
อตฺโถ. สพฺพวนฺตนฺติปิ ปาโ. โลกนฺติ สตฺตโลกํ.
     วิปุเลนาติ เอวมาทิปริยายทสฺสนโต ปเนตฺถ ปุน "เมตฺตาสหคเตนา"ติ วุตฺตํ.
ยสฺมา วา เอตฺถ โอธิโส ผรเณ วิย ปุน ตถาสทฺโท วา อิติสทฺโท วา
น วุตฺโต, ตสฺมา ปุน "เมตฺตาสหคเตน เจตสา"ติ วุตฺตํ, นิคมนวเสน วา
เอตํ วุตฺตํ. วิปุเลนาติ เอตฺถ ผรณวเสน วิปุลตา ทฏฺพฺพา. ภูมิวเสน ปน ตํ
มหคฺคตํ. ตํ หิ กิเลสวิกฺขมฺภนสมตฺถตาย วิปุลผลตาย ทีฆสนฺตานตาย จ มหนฺตภาวํ
คตํ, มหนฺเตหิ วา อุฬารจฺฉนฺทวีริยจิตฺตปญฺเหิ คตํ ปฏิปนฺนนฺติ มหคฺคตํ.
ปคุณวเสน อปฺปมาณสตฺตารมฺมณวเสน จ อปฺปมาณํ. พฺยาปาทปจฺจตฺถิกปฺปหาเนน
อเวรํ. โทมนสฺสปฺปหานโต อพฺยาปชฺชํ ๑-, นิทฺทุกฺขนฺติ วุตฺตํ โหติ. อปฺปฏิกูลา
โหนฺตีติ ภิกฺขุโน จิตฺตสฺส อปฺปฏิกูลา หุตฺวา อุปฏฺหนฺติ. เสเสสุปิ วุตฺตนเยเนว
กรุณามุทิตาอุเปกฺขาวเสน โยเชตพฺพํ. กรุณาย วิเหสาปจฺจตฺถิกปฺปหาเนน ๒- อเวรํ,
มุทิตาย อรติปจฺจตฺถิกปฺปหาเนน.
     อุเปกฺขาสหคเตนาติ จตุตฺถชฺฌานวเสน อุเปกฺขาย สมนฺนาคเตน.
ราคปจฺจตฺถิกปฺปหาเนน อเวรํ, เคหสิตโสมนสฺสปฺปหานโต อพฺยาปชฺชํ. สพฺพมฺปิ หิ
อกุสลํ กิเลสปริฬาหโยคโต สพฺยาปชฺชเมวาติ อยเมเตสํ วิเสโส.
     [๒๑๓] สพฺพโสติ สพฺพากาเรน, สพฺพาสํ วา, อนวเสสานนฺติ อตฺโถ.
รูปสญฺานนฺติ สญฺาสีเสน วุตฺตรูปาวจรชฺฌานานญฺเจว ตทารมฺมณานญฺจ.
รูปาวรชฺฌานมฺปิ หิ รูปนฺติ วุจฺจติ "รูปี รูปานิ ปสฺสตี"ติอาทีสุ, ๓- ตสฺส
อารมฺมณมฺปิ พหิทฺธา รูปานิ ปสฺสติ "สุวณฺณทุพฺพณฺณานี"ติอาทีสุ. ๔- ตสฺมา อิธ
รูเป สญฺา รูปสญฺาติ เอวํ สญฺาสีเสน วุตฺตรูปาวจรชฺฌานสฺเสตํ อธิวจนํ. รูปํ
สญฺา อสฺสาติ รูปสญฺ, รูปมสฺส นามนฺติ วุตฺตํ โหติ. เอวํ ปวีกสิณาทิเภทสฺส
ตทารมฺมณสฺส เจตํ อธิวจนนฺติ เวทิตพฺพํ. สมติกฺกมาติ วิราคา นิโรธา จ. กึ
วุตฺตํ โหติ? เอตาสํ กุสลวิปากกิริยาวเสน ปญฺจทสนฺนํ ฌานสงฺขาตานํ
รูปสญฺานํ, เอเตสญฺจ ปวีกสิณาทิวเสน นวนฺนํ อารมฺมณสงฺขาตานํ รูปสญฺานํ
@เชิงอรรถ: ๑ สี. อพฺยาปชฺฌํ เอวมุปริปิ  ๒ สี. จิตฺตวิเหสปจฺจตฺถิกปฺปหาเนน
@๓ ขุ.ปฏิ. ๓๑/๒๐๙/๒๕๐, อภิ. สงฺ. ๓๔/๒๔๘/๗๖  ๔ อภิ.สงฺ. ๓๔/๒๔๔/๗๔
สพฺพากาเรน, อนวเสสานํ วา วิราคา จ นิโรธา จ วิราคเหตุ เจว นิโรธเหตุ
จ อากาสานญฺจายตนํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ. น หิ สกฺกา สพฺพโส อนติกฺกนฺตรูปสญฺเน
เอตํ อุปสมฺปชฺช วิหริตุนฺติ. ยสฺมา ปน อารมฺมณสมติกฺกเมน ปตฺตพฺพา
เอตา สมาปตฺติโย, น เอกสฺมึเยว อารมฺมเณ ปมชฺฌานาทีนิ วิย. อารมฺมเณ
อวิรตฺตสฺส จ สญฺาสมติกฺกโม น โหติ, ตสฺมา อยํ อารมฺมณสมติกฺกมวเสนาปิ
อตฺถวณฺณนา กตาติ เวทิตพฺพา.
     ปฏิฆสญฺานํ อตฺถงฺคมาติ จกฺขาทีนํ วตฺถูนํ รูปาทีนํ อารมฺมณานญฺจ
ปฏิฆาเตน อุปฺปนฺนา สญฺา ปฏิฆสญฺา, รูปสญฺาทีนํ เอตํ อธิวจนํ. ตาสํ
กุสลวิปากานํ ปญฺจนฺนํ, อกุสลวิปากานํ ปญฺจนฺนนฺติ สพฺพโส ทสนฺนมฺปิ
ปฏิฆสญฺานํ อตฺถงฺคมา ปหานา อสมุปฺปาทา, อปฺปวตฺตึ กตฺวาติ วุตฺตํ โหติ.
กามญฺเจตา ปมชฺฌานาทีนิ สมาปนฺนสฺสปิ น สนฺติ, น หิ ตสฺมึ สมเย
ปญฺจทฺวารวเสน จิตฺตํ ปวตฺตติ, เอวํ สนฺเตปิ อญฺตฺถ ปหีนานํ สุขทุกฺขานํ
จตุตฺถชฺฌาเน วิย สกฺกายทิฏฺาทีนํ ตติยมคฺเค วิย จ อิมสฺมึ ฌาเน อุสฺสาหชนนตฺถํ
อิมสฺส ฌานสฺส ปสํสาวเสน เอตาสํ เอตฺถ วจนํ เวทิตพฺพํ. อถ วา กิญฺจาปิ
ตา รูปาวจรํ สมาปนฺนสฺส น สนฺติ, อถ โข น ปหีนตฺตา น สนฺติ. น
หิ รูปวิราคาย รูปาวจรภาวนา สํวตฺตติ, รูปายตฺตาเยว จ เอตาสํ ปวตฺติ.
อยํ ปน ภาวนา รูปวิราคาย สํวตฺตติ, ตสฺมา ตา เอตฺถ ปหีนาติ วตฺตุํ วฏฺฏติ.
น เกวลญฺจ วุตฺตํ, เอกํเสเนว  เอวํ ธาเรตุมฺปิ วฏฺฏติ. ตาสํ หิ อิโต ปุพฺเพ
อปฺปหีนตฺตาเยว "ปมชฺฌานํ สมาปนฺนสฺส สทฺโท กณฺฏโก"ติ ๑- วุตฺโต ภควตา.
อิธ จ ปหีนตฺตาเยว อรูปสมาปตฺตีนํ อาเนญฺชตา สนฺตวิโมกฺขตา จ วุตฺตา.
     นานตฺตสญฺานํ อมนสิการาติ นานตฺเต วา โคจเร ปวตฺตานํ สญฺานํ,
นานตฺตานํ วา สญฺานํ. ยสฺมา เหตา รูปสทฺทาทิเภเท นานตฺเต นานาสภาเว
@เชิงอรรถ: ๑ องฺ.ทสก. ๒๔/๗๒/๑๐๘
โคจเร ปวตฺตนฺติ, ยสฺมา เจตา อฏฺ กามาวจรกุสลสญฺา, ทฺวาทส อกุสลสญฺา,
เอกาทส กามาวจรกุสลวิปากสญฺา, เทฺว อกุสลวิปากสญฺา, เอกาทส
กามาวจรกิริยาสญฺาติ เอวํ จตุจตฺตาฬีสมฺปิ สญฺา นานตฺตา นานาสภาวา
อญฺมญฺวิสทิสา, ตสฺมา "นานตฺตสญฺา"ติ วุตฺตา. ตาสํ สพฺพโส นานตฺตสญฺานํ
อมนสิการา อนาวชฺชนา จิตฺเต จ อนุปฺปาทนา. ๑- ยสฺมา ตา นาวชฺชติ จิตฺเต
จ น อุปฺปาเทติ น มนสิกโรติ น ปจฺจเวกฺขติ, ตสฺมาติ วุตฺตํ โหติ. ยสฺมา
เจตฺถ ปุริมา รูปสญฺา ปฏิฆสญฺา จ อิมินา ฌาเนน นิพฺพตฺเต ภเวปิ น
วิชฺชนฺติ, ปเคว ตสฺมึ ภเว อิมํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรณกาเล, ตสฺมา ตาสํ
สมติกฺกมา อตฺถงฺคมาติ เทฺวธาปิ อภาโวเยว วุตฺโต. นานตฺตสญฺาสุ ปน ยสฺมา
อฏฺ กามาวจรกุสลสญฺา, นว กิริยาสญฺา, ทสากุสลสญฺาติ อิมา สตฺตวีสติ
สญฺา อิมินา ฌาเนน นิพฺพตฺเต ภเว วิชฺชนฺติ, ตสฺมา ตาสํ อมนสิการาติ
วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํ. ตตฺถาปิ หิ อิมํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรนฺโต ตาสํ
อมนสิการาเยว อุปสมฺปชฺช วิหรติ. ตา ปน อมนสิกโรนฺโต ๒- อสมาปนฺโน โหตีติ.
สงฺเขปโต เจตฺถ "รูปสญฺานํ สมติกฺกมา"ติ อิมินา สพฺพรูปาวจรธมฺมานํ ปหานํ
วุตฺตํ. "ปฏิฆสญฺานํ อตฺถงฺคมา นานตฺตสญฺานํ อมนสิการา"ติ อิมินา สพฺเพสํ
กามาวจรจิตฺตเจตสิกานํ ปหานญฺจ อมนสิกาโร จ วุตฺโตติ เวทิตพฺโพ.
     อนนฺโต อากาโสติ เอตฺถ ปญฺตฺติมตฺตตฺตา นาสฺส อุปฺปาทนฺโต วา
วยนฺโต วา ปญฺายตีติ อนนฺโต, อนนฺตผรณวเสนาปิ อนนฺโต. น หิ โส
โยคี เอกเทสวเสน ผรติ, สกลวเสเนว ผรติ. อากาโสติ กสิณุคฺฆาฏิมากาโส.
อากาสานญฺจายตนาทีนิ วุตฺตตฺถานิ. อุปสมฺปชฺช วิหรตีติ ตํ ปตฺวา นิปฺผาเทตฺวา
ตทนุรูเปน อิริยาปเถน วิหรติ. ตเทว สมาปชฺชิตพฺพโต สมาปตฺติ.
@เชิงอรรถ: ๑ สี. อนุปฺปาทนาย  ๒ ฉ.ม. มนสิกโรนฺโต
     อากาสานญฺจายตนํ สมติกฺกมฺมาติ ปุพฺเพ วุตฺตนเยน ฌานมฺปิ อากาสานญฺจายตนํ
อารมฺมณมฺปิ. อารมฺมณมฺปิ หิ ปุพฺเพ วุตฺตนเยเนว อากาสานญฺจํ จ
ตํ ปมสฺส อารุปฺปชฺฌานสฺส อารมฺมณตฺตา เทวานํ เทวายตนํ วิย อธิฏฺานฏฺเน
อายตนญฺจาติ อากาสานญฺจายตนํ, ตถา อากาสานญฺจํ จ ตํ ตสฺส ฌานสฺส
สญฺชาติเหตุตฺตา "กมฺโพชา อสฺสานํ อายตนนฺ"ติอาทีนิ วิย สญฺชาติเทสฏฺเน
อายตนญฺจาติปิ อากาสานญฺจายนํ. เอวเมตํ ฌานญฺจ อารมฺมณญฺจาติ อุภยมฺปิ
อปฺปวตฺติกรเณน จ อมนสิกรเณน จ สมติกฺกมิตฺวาว ยสฺมา อิทํ วิญฺานญฺจายตนํ
อุปสมฺปชฺช วิหาตพฺพํ, ตสฺมา อุภยมฺเปตเมกชฺฌํ กตฺวา "อากาสานญฺจายตนํ
สมติกฺกมฺมา"ติ อิทํ วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํ. อนนฺตํ วิญฺาณนฺติ ตํเยว "อนนฺโต
อากาโส"ติ ผริตฺวา ปวตฺตํ วิญฺาณํ "อนนฺตํ วิญฺาณนฺ"ติ มนสิกโรนฺโตติ วุตฺตํ
โหติ. มนสิการวเสน วา อนนฺตํ. โส หิ ตํ อากาสารมฺมณวิญฺาณํ อนวเสสโต
มนสิกโรนฺโต อนนฺตํ มนสิ กโรติ.
     วิญฺาณญฺจายตนํ สมติกฺกมฺมาติ เอตฺถาปิ จ ปุพฺเพ วุตฺตนเยเนว ฌานมฺปิ
วิญฺาณญฺจายตนํ อารมฺมณมฺปิ. อารมฺมณมฺปิ หิ ปุพฺเพ วุตฺตนเยเนว วิญฺาณญฺจํ
จ ตํ ทุติยสฺส อารุปฺปชฺฌานสฺส อารมฺมณตฺตา อธิฏฺานฏฺเน อายตนญฺจาติ
วิญฺาณญฺจายตนํ, ตถา วิญฺาณญฺจํ จ ตํ ตสฺเสว ฌานสฺส สญฺชาติเหตุตฺตา
สญฺชาติเทสฏฺเน อายตนญฺจาติปิ วิญฺาณญฺจายตนํ. เอวเมตํ ฌานญฺจ
อารมฺมณญฺจาติ อุภยมฺปิ อปฺปวตฺติกรเณน จ อมนสิกรเณน จ สมติกฺกมิตฺวาว
ยสฺมา อิทํ อากิญฺจญฺายตนํ อุปสมฺปชฺช วิหาตพฺพํ, ตสฺมา อุภยมฺเปตเมกชฺฌํ
กตฺวา "วิญฺาณญฺจายตนํ สมติกฺกมฺมา"ติ อิทํ วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํ. นตฺถิ
กิญฺจีติ นตฺถิ นตฺถิ, สุญฺ สุญฺ, วิวิตฺตํ วิวิตฺตนฺติ เอวํ มนสิกโรนฺโตติ
วุตฺตํ โหติ.
     อากิญฺจญฺายตนํ สมติกฺกมฺมาติ เอตฺถาปิ ปุพฺเพ วุตฺตนเยเนว ฌานมฺปิ
อากิญฺจญฺายตนํ อารมฺมณมฺปิ. อารมฺมณมฺปิ หิ ปุพฺเพ วุตฺตนเยเนว
อากิญฺจญฺญฺจ ตํ ตติยสฺส อารุปฺปชฺฌานสฺส อารมฺมณตฺตา อธิฏฺานฏฺเน
อายตนญฺจาติ อากิญฺจญฺายตนํ, ตถา อากิญฺจญฺญฺจ ตํ ตสฺเสว ฌานสฺส
สญฺชาติเหตุตฺตา สญฺชาติเทสฏฺเน อายตนญฺจาติปิ อากิญฺจญฺายตนํ. เอวเมตํ
ฌานญฺจ อารมฺมณญฺจาติ อุภยมฺปิ อปฺปวตฺติกรเณน จ อมนสิกรเณน จ
สมติกฺกมิตฺวาว ยสฺมา อิทํ เนวสญฺานาสญฺายตนํ อุปสมฺปชฺช วิหาตพฺพํ,
ตสฺมา อุภยมฺเปตเมกชฺฌํ กตฺวา "อากิญฺจญฺายตนํ สมติกฺกมฺมา"ติ อิทํ วุตฺตนฺติ
เวทิตพฺพํ. สญฺาเวทยิตนิโรธกถา เหฏฺา กถิตาว.
     "รูปี รูปานิ ปสฺสตี"ติอาทิกา สตฺต วิโมกฺขา ปจฺจนีกธมฺเมหิ สุฏฺุ
วิมุจฺจนฏฺเน อารมฺมเณ อภิรติวเสน สุฏฺุ มุจฺจนฏฺเน จ วิโมกฺขา, นิโรธสมาปตฺติ
ปน จิตฺตเจตสิเกหิ วิมุตฺตฏฺเน วิโมกฺโข. สมาปตฺติสมาปนฺนสมเย วิมุตฺโต โหติ,
วุฏฺิตสมเย อวิมุตฺโต โหตีติ สมยวิโมกฺโข. สมุจฺเฉทวิมุตฺติวเสน
อจฺจนฺตวิมุตฺตตฺตา อริยมคฺคา, ปฏิปฺปสฺสทฺธิวิมุตฺติวเสน อจฺจนฺตวิมุตฺตตฺตา
สามญฺผลานิ, นิสฺสรณวิมุตฺติวเสน อจฺจนฺตวิมุตฺตตฺตา นิพฺพานํ อสมยวิโมกฺโข.
ตถา สามยิกาสามยิกวิโมกฺขา.
     ปมาทํ อาคมฺม ปริหายตีติ กุปฺโป. ตถา น ปริหายตีติ อกุปฺโป.
โลกาย สํวตฺตตีติ โลกิโย. อริยมคฺคา โลกํ อุตฺตรนฺตีติ โลกุตฺตรา, สามญฺผลานิ
นิพฺพานญฺจ โลกโต อุตฺติณฺณาติ โลกุตฺตรา. อาทิตฺตํ อโยคุฬํ มกฺขิกา วิย
เตชุสฺสทํ โลกุตฺตรํ ธมฺมํ อาสวา นาลมฺพนฺตีติ อนาสโว. รูปปฺปฏิสญฺุตฺโตติ
รูปชฺฌานานิ. อรูปปฺปฏิสญฺุตฺโตติ อรูปสมาปตฺติโย. ตณฺหาย อาลมฺพิโต
ปณิหิโต. อนาลมฺพิโต อปฺปณิหิโต. มคฺคผลานิ เอการมฺมณตฺตา เอกนิฏฺตฺตา จ
เอกตฺตวิโมกฺโข, นิพฺพานํ อทุติยตฺตา เอกตฺตวิโมกฺโข, อารมฺมณนานตฺตา
วิปากนานตฺตา จ นานตฺตวิโมกฺโข.
     [๒๑๔] สิยาติ ภเวยฺย, ทส โหนฺตีติ จ เอโก โหตีติ จ ภเวยฺยาติ อตฺโถ.
"สิยา"ติ จ เอตํ วิธิวจนํ, น ปุจฺฉาวจนํ. วตฺถุวเสนาติ นิจฺจสญฺาทิทสวตฺถุวเสน
ทส โหนฺติ. ปริยาเยนาติ วิมุจฺจนปริยาเยน เอโก โหติ. สิยาติ กถญฺจ
สิยาติ ยํ วา สิยาติ วิหิตํ, ตํ กถํ สิยาติ ปุจฺฉติ. อนิจฺจานุปสฺสนานฺติ
สมาสปทํ. อนิจฺจานุปสฺสนาาณนฺติ วา ปาโ. ตถา เสเสสุปิ. นิจฺจโต
สญฺายาติ นิจฺจโต ปวตฺตาย สญฺาย, "นิจฺจนฺ"ติ ปวตฺตาย สญฺายาติ อตฺโถ.
เอส นโย สุขโต อตฺตโต นิมิตฺตโต สญฺายาติ เอตฺถาปิ. นิมิตฺตโตติ จ
นิจฺจนิมิตฺตโต. นนฺทิยา สญฺายาติ นนฺทิวเสน ปวตฺตาย สญฺาย,
นนฺทิสมฺปยุตฺตาย สญฺายาติ อตฺโถ. เอส นโย ราคโต สมุทยโต อาทานโต
ปณิธิโต อภินิเวสโต สญฺายาติ เอตฺถาปิ. ยสฺมา ปน ขยวยวิปริณามานุปสฺสนา
ติสฺโส อนิจฺจานุปสฺสนาทีนํ พลวภาวาย พลวปจฺจยภูตา ภงฺคานุปสฺสนาวิเสสา.
ภงฺคทสฺสเนน หิ อนิจฺจานุปสฺสนา พลวตี โหติ. อนิจฺจานุปสฺสนาย จ พลวติยา
ชาตาย "ยทนิจฺจํ ตํ ทุกฺขํ, ยํ ทุกฺขํ ตทนตฺตา"ติ ๑- ทุกฺขานตฺตานุปสฺสนาปิ
พลวติโย โหนฺติ. ตสฺมา อนิจฺจานุปสฺสนาทีสุ วุตฺตาสุ ตาปิ ติสฺโส วุตฺตาว โหนฺติ.
ยสฺมา จ สุญฺตานุปสฺสนา ๒- "อภินิเวสโต สญฺาย มุจฺจตี"ติ วจเนเนว
สาราทานาภินิเวสสมฺโมหาภินิเวสอาลยาภินิเวสสญฺโคาภินิเวสโต สญฺาย มุจฺจตีติ
วุตฺตเมว โหติ, อภินิเวสาภาเวเนว อปฺปฏิสงฺขาโต สญฺาย มุจฺจตีติ วุตฺตเมว โหติ,
ตสฺมา อธิปญฺาธมฺมวิปสฺสนาทโย ปญฺจปิ อนุปสฺสนา น วุตฺตาติ เวทิตพฺพา. เอวํ
อฏฺารสสุ มหาวิปสฺสนาสุ เอตา อฏฺ อนุปสฺสนา อวตฺวา ทเสว อนุปสฺสนา
วุตฺตาติ เวทิตพฺพา.
     [๒๑๕] อนิจฺจานุปสฺสนา ยถาภูตํ าณนฺติ อนิจฺจานุปสฺสนาเยว
ยถาภูตาณํ. อุภยมฺปิ ปจฺจตฺตวจนํ. ยถาภูตาณนฺติ าณตฺโถ วุตฺโต. เอวํ
เสเสสุปิ. สมฺโมหา อญฺาณาติ สมฺโมหภูตา อญฺาณา. มุจฺจตีติ วิโมกฺขตฺโถ วุตฺโต.
@เชิงอรรถ: ๑ สํ.ข. ๑๗/๑๕/๑๙  ๒ ม. สุญฺตานุปสฺสนาย
     [๒๑๖] อนิจฺจานุปสฺสนา อนุตฺตรํ สีติภาวาณนฺติ เอตฺถ สาสเนเยว
สพฺภาวโต อุตฺตมฏฺเน อนุตฺตรํ, อนุตฺตรสฺส ปจฺจยตฺตา วา อนุตฺตรํ,
สีติภาโว เอว าณํ สีติภาวาณํ. ตํ อนิจฺจานุปสฺสนาสงฺขาตํ อนุตฺตรํ
สีติภาวาณํ. "ฉหิ ภิกฺขเว ธมฺเมหิ สมนฺนาคโต ภิกฺขุ ภพฺโพ อนุตฺตรํ
สีติภาวํ สจฺฉิกาตุนฺ"ติ ๑- เอตฺถ นิพฺพานํ อนุตฺตโร สีติภาโว นาม. อิธ ปน
วิปสฺสนา อนุตฺตโร สีติภาโว. นิจฺจโต สนฺตาปปริฬาหทรถา มุจฺจตีติ เอตฺถาปิ
"นิจฺจนฺ"ติ ปวตฺตกิเลสา เอว อิธ จามุตฺร จ สนฺตาปนฏฺเน สนฺตาโป,
ปริทหนฏฺเน ปริฬาโห, อุณฺหฏฺเน ทรโถติ วุจฺจนฺติ.
     [๒๑๗] เนกฺขมฺมํ ฌายตีติ ฌานนฺติอาทโย เหฏฺา วุตฺตตฺถา.
เนกฺขมฺมาทีนิ เจตฺถ อฏฺ สมาปตฺติโย จ นิพฺเพธภาคิยาเนว.
     [๒๑๘] อนุปาทา จิตฺตสฺส วิโมกฺโขติ อิธ วิปสฺสนาเยว. "เอตทตฺถา
กถา, เอตทตฺถา มนฺตนา, ยทิทํ อนุปาทา จิตฺตสฺส วิโมกฺโข"ติ ๒- เอตฺถ ปน
นิพฺพานํ อนุปาทา จิตฺตสฺส วิโมกฺโข. กติหุปาทาเนหีติ กติหิ อุปาทาเนหิ.
กตมา เอกุปาทานาติ กตมโต เอกุปาทานโต. อิทํ เอกุปาทานาติ อิโต เอกโต
อุปาทานโต. อิทนฺติ ปุพฺพาณาเปกฺขํ วา. อุปาทานโต มุจฺจเนสุ ยสฺมา
อาทิโต สงฺขารานํ อุทยพฺพยํ ปสฺสิตฺวา ปสฺสิตฺวา อนิจฺจานุปสฺสนาย
วิปสฺสติ, ปจฺฉา สงฺขารานํ ภงฺคเมว ปสฺสิตฺวา อนิมิตฺตานุปสฺสนาย วิปสฺสติ.
อนิจฺจานุปสฺสนาวิเสโสเยว หิ อนิมิตฺตานุปสฺสนา. สงฺขารานํ อุทยพฺพยทสฺสเนน
จ ภงฺคทสฺสเนน จ อตฺตาภาโว ปากโฏ โหติ. เตน ทิฏฺุปาทานสฺส จ
อตฺตวาทุปาทานสฺส จ ปหานํ โหติ. ทิฏฺิปฺปหาเนเนว จ "สีลพฺพเตน อตฺตา สุชฺฌตี"ติ
ทสฺสนสฺส อภาวโต สีลพฺพตุปาทานสฺส ปหานํ โหติ. ยสฺมา จ อนตฺตานุปสฺสนาย
อุชุกเมว อตฺตาภาวํ ปสฺสติ, อนตฺตานุปสฺสนาวิเสโสเยว จ สุญฺตานุปสฺสนา,
@เชิงอรรถ: ๑ องฺ.ฉกฺก. ๒๒/๓๕๖(๘๕) /๔๘๔ (สฺยา)  ๒ วิ.ป. ๘/๓๖๖/๓๔๕, องฺ. ติก. ๒๐/๖๘/๑๙๓
ตสฺมา อิมานิ จตฺตาริ าณานิ ทิฏฺุปาทานาทีหิ ตีหิ อุปาทาเนหิ มุจฺจนฺติ.
ทุกฺขานุปสฺสนาทีนํเยว ปน จตสฺสนฺนํ ตณฺหาย อุชุวิปจฺจนีกตฺตา
อนิจฺจานุปสฺสนาทีนํ จตสฺสนฺนํ ๑- กามุปาทานโต มุจฺจนํ น วุตฺตํ. ยสฺมา อาทิโต
ทุกฺขานุปสฺสนาย "สงฺขารา ทุกฺขา"ติ ปสฺสโต ปจฺฉา อปฺปณิหิตานุปสฺสนาย จ
"สงฺขารา ทุกฺขา"ติ ปสฺสโต สงฺขารานํ ปตฺถนา ปหียติ. ทุกฺขานุปสฺสนาวิเสโสเยว
หิ อปฺปณิหิตานุปสฺสนา. ยสฺมา จ สงฺขาเรสุ นิพฺพิทานุปสฺสนาย นิพฺพินฺทนฺตสฺส
วิราคานุปสฺสนาย วิรชฺชนฺตสฺส สงฺขารานํ ปตฺถนา ปหียติ, ตสฺมา อิมานิ จตฺตาริ
าณานิ กามุปาทานโต มุจฺจนฺติ. ยสฺมา นิโรธานุปสฺสนาย กิเลเส นิโรเธติ,
ปฏินิสฺสคฺคานุปสฺสนาย กิเลเส ปริจฺจชติ, ตสฺมา อิมานิ เทฺว าณานิ จตูหิ
อุปาทาเนหิ มุจฺจนฺตีติ เอวํ สภาวนานตฺเตน จ อาการนานตฺเตน จ อฏฺสฏฺิ
วิโมกฺขา นิทฺทิฏฺา.
     [๒๑๙] อิทานิ อาทิโต อุทฺทิฏฺานํ ติณฺณํ วิโมกฺขานํ มุขานิ ทสฺเสตฺวา
วิโมกฺขมุขปุพฺพงฺคมํ อินฺทฺริยวเสสํ ปุคฺคลวิเสสญฺจ ทสฺเสตุกาโม ตีณิ โข
ปนิมานีติอาทิมาห. ตตฺถ วิโมกฺขมุขานีติ ติณฺณํ วิโมกฺขานํ มุขานิ. โลกนิยฺยานาย
สํวตฺตนฺตีติ เตธาตุกโลกโต นิยฺยานาย นิคฺคมนาย สํวตฺตนฺติ. สพฺพสงฺขาเร
ปริจฺเฉทปริวฏุมโต สมนุปสฺสนตายาติ สพฺเพสํ สงฺขารานํ อุทยพฺพยวเสน
ปริจฺเฉทโต เจว ปริวฏุมโต จ สมนุปสฺสนตาย. โลกนิยฺยานํ โหตีติ ปาเสโส.
อนิจฺจานุปสฺสนา หิ "อุทยโต ปุพฺเพ สงฺขารา นตฺถี"ติ ปริจฺฉินฺทิตฺวา เตสํ คตึ
สมนฺเนสมานา "วยโต ปรํ น คจฺฉนฺติ, เอตฺเถว อนฺตรธายนฺตี"ติ ปริวฏุมโต
ปริยนฺตโต สมนุปสฺสติ. สพฺพสงฺขารา หิ อุทเยน ปุพฺพนฺตปริจฺฉินฺนา,
วเยน อปรนฺตปริจฺฉินฺนา. อนิมิตฺตาย จ ธาตุยา จิตฺตสมฺปกฺขนฺทนตายาติ
วิปสฺสนากฺขเณปิ นิพฺพานนินฺนตาย อนิมิตฺตากาเรน อุปฏฺานโต อนิมิตฺตสงฺขาตาย
@เชิงอรรถ: ๑ สี. ติสฺสนฺนํ
นิพฺพานธาตุยา จิตฺตปวิสนตาย จ โลกนิยฺยานํ โหติ. มโนสมุตฺเตชนตายาติ
จิตฺตสํเวชนตาย. ทุกฺขานุปสฺสนาย หิ สงฺขาเรสุ จิตฺตํ สํวิชฺชติ. อปฺปณิหิตาย
จ ธาตุยาติ วิปสฺสนากฺขเณปิ นิพฺพานนินฺนตาย อปฺปณิหิตากาเรน อุปฏฺานโต
อปฺปณิหิตสงฺขาตาย นิพฺพานธาตุยา. สพฺพธมฺเมติ นิพฺพานสฺส อวิปสฺสนุปคตฺเตปิ
อนตฺตสภาวสพฺภาวโต "สพฺพสงฺขาเร"ติ อวตฺวา "สพฺพธมฺเม"ติ วุตฺตํ. ปรโต
สมนุปสฺสนตายาติ ปจฺจยายตฺตตฺตา อวสตาย อวิเธยฺยตาย จ "นาหํ น มมนฺ"ติ
เอวํ อนตฺตโต สมนุปสฺสนตาย. สุญฺตาย จ ธาตุยาติ วิปสฺสนากฺขเณปิ
นิพฺพานนินฺนตาย สุญฺตากาเรน อุปฏฺานโต สุญฺตาสงฺขาตาย นิพฺพานธาตุยา.
อิติ อิมานิ ตีณิ วจนานิ อนิจฺจทุกฺขานตฺตานุปสฺสนานํ วเสน วุตฺตานิ.
เตเนว ตทนนฺตรํ อนิจฺจโต มนสิกโรโตติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ ขยโตติ ขียนโต.
ภยโตติ สภยโต. สุญฺโตติ อตฺตรหิตโต. อธิโมกฺขพหุลนฺติ อนิจฺจานุปสฺสนาย
"ขณภงฺควเสน สงฺขารา ภิชฺชนฺตี"ติ สทฺธาย ปฏิปนฺนสฺส ปจฺจกฺขโต ขณภงฺคทสฺสเนน
"สจฺจํ วตาห ภควา"ติ ภควติ สทฺธาย สทฺธาพหุลํ จิตฺตํ โหติ.
อถ วา ปจฺจุปฺปนฺนานํ ปเทสสงฺขารานํ อนิจฺจตํ ปสฺสิตฺวา "เอวํ อนิจฺจา
อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนา สพฺเพ สงฺขารา"ติ อธิมุจฺจนโต อธิโมกฺขพหุลํ จิตฺตํ
โหติ. ปสฺสทฺธิพหุลนฺติ ทุกฺขานุปสฺสนาย จิตฺตกฺโขภกราย ปณิธิยา ปชหนโต
จิตฺตทรถาภาเวน ปสฺสทฺธิพหุลํ จิตฺตํ โหติ. อถ วา ทุกฺขานุปสฺสนาย
สํเวคชนนโต สํวิคฺคสฺส จ โยนิโส ปทหนโต วิกฺเขปาภาเวน ปสฺสทฺธิพหุลํ จิตฺตํ โหติ.
เวทพหุลนฺติ อนตฺตานุปสฺสนาย พาหิเรเกหิ อทิฏฺ คมฺภีรํ อนตฺตลกฺขณํ ปสฺสโต
าณพหุลํ จิตฺตํ โหติ. อถ วา "สเทวเกน โลเกน อทิฏฺ อนตฺตลกฺขณํ ทิฏฺนฺ"ติ
ตุฏฺสฺส ตุฏฺิพหุลํ จิตฺตํ โหติ.
     อธิโมกฺขพหุโล สทฺธินฺทฺริยํ ปฏิลภตีติ ปุพฺพภาเค อธิโมกฺโข พหุลํ
ปวตฺตมาโน ภาวนาปาริปูริยา สทฺธินฺทฺริยํ นาม โหติ, ตํ โส ปฏิลภติ นาม.
ปสฺสทฺธิพหุโล สมาธินฺทฺริยํ ปฏิลภตีติ ปุพฺพภาเค ปสฺสทฺธิพหุลสฺส
"ปสฺสทฺธกาโย สุขํ เวเทติ, สุขิโน จิตฺตํ สมาธิยตี"ติ ๑- วจนโต ภาวนาปาริปูริยา
ปสฺสทฺธิปจฺจยา สมาธินฺทฺริยํ โหติ, ตํ โส ปฏิลภติ นาม. เวทพหุโล ปญฺินฺทฺริยํ
ปฏิลภตีติ ปุพฺพภาเค เวโท พหุลํ ปวตฺตมาโน ภาวนาปาริปูริยา ปญฺินฺทฺริยํ
นาม โหติ, ตํ โส ปฏิลภติ นาม.
     อาธิปเตยฺยํ โหตีติ ฉนฺทาทิเก อธิปติภูเตปิ สกิจฺจนิปฺผาทนวเสน อธิปติ
โหติ ปธาโน โหติ. ภาวนายาติ ภุมฺมวจนํ, อุปรูปริ ภาวนตฺถาย วา. ตทนฺวยา
โหนฺตีติ ตํ อนุคามินี ตํ อนุวตฺตินี โหนฺติ. สหชาตปจฺจยา โหนฺตีติ
อุปฺปชฺชมานา จ สหอุปฺปาทนภาเวน อุปการกา โหนฺติ ปกาสสฺส ปทีโป วิย.
อญฺมญฺปจฺจยา โหนฺตีติ อญฺมญฺ อุปฺปาทนุปตฺถมฺภนภาเวน อุปการกา
โหนฺติ อญฺมญฺูปตฺถมฺภกํ ติทณฺฑํ วิย. นิสฺสยปจฺจยา โหนฺตีติ อธิฏฺานากาเรน
นิสฺสยกาเรน จ อุปการา โหนฺติ ตรุจิตฺตกมฺมานํ ปวีปฏาทิ วิย. สมฺปยุตฺตปจฺจยา
โหนฺตีติ เอกวตฺถุกเอการมฺมณเอกุปฺปาทเอกนิโรธสงฺขาเตน สมฺปยุตฺตภาเวน
อุปการกา โหนฺติ.
     [๒๒๐] ปฏิเวธกาเลติ มคฺคกฺขเณ สจฺจปฏิเวธกาเล. ปญฺินฺทฺริยํ อาธิปเตยฺยํ
โหตีติ มคฺคกฺขเณ นิพฺพานํ อารมฺมณํ กตฺวา สจฺจทสฺสนกิจฺจกรณวเสน จ
กิเลสปฺปหานกิจฺจกรณวเสน จ ปญฺินฺทฺริยเมว เชฏฺกํ โหติ. ปฏิเวธายาติ
สจฺจปฏิวิชฺฌนตฺถาย. เอกรสาติ วิมุตฺติรเสน. ทสฺสนฏฺเนาติ สจฺจทสฺสนฏฺเน. เอวํ
ปฏิวิชฺฌนฺโตปิ ภาเวติ, ภาเวนฺโตปิ ปฏิวิชฺฌตีติ มคฺคกฺขเณ สกึเยว ภาวนาย
จ ปเวธสฺส จ สพฺพาวทสฺสนตฺถํ วุตฺตํ. อนตฺตานุปสฺสนาย วิปสฺสนากฺขเณปิ
ปญฺินฺทฺริยสฺเสว อาธิปเตยฺยตฺตา "ปฏิเวธกาเลปี"ติ อปิสทฺโท ปยุตฺโต.
@เชิงอรรถ: ๑ องฺ.ปญฺจก. ๒๒/๒๖/๒๔ (สฺยา), ขุ.ปฏิ. ๓๑/๗๓/๘๘
     [๒๒๑] อนิจฺจโต มนสิกโรโต กตมินฺทฺริยํ อธิมตฺตํ โหตีติอาทิ
อินฺทฺริยวเสน ๑- ปุคฺคลวิเสสํ ทสฺเสตุํ วุตฺตํ. ตตฺถ อธิมตฺตนฺติ อธิกํ. ตตฺถ
สทฺธินฺทฺริยสมาธินฺทฺริยปญฺินฺทฺริยานํ อธิมตฺตตา สงฺขารุเปกฺขาย เวทิตพฺพา.
สทฺธาวิมุตฺโตติ เอตฺถ อวิเสเสตฺวา วุตฺเตปิ อุปริ วิเสเสตฺวา วุตฺตตฺตา
โสตาปตฺติมคฺคํ เปตฺวา เสเสสุ สตฺตสุ าเนสุ สทฺธาวิมุตฺโตติ วุตฺตํ โหติ.
สทฺธาวิมุตฺโต สทฺธินฺทฺริยสฺส อธิมตฺตตฺตา โหติ, น สทฺธินฺทฺริยสฺส อธิมตฺตตฺตา
สพฺพตฺถ สทฺธาวิมุตฺโตติปิ วุตฺตํ โหติ. โสตาปตฺติมคฺคกฺขเณ สทฺธินฺทฺริยสฺส
อธิมตฺตตฺตาเยว เสเสสุ สมาธินฺทฺริยปญฺินฺทฺริยาธิมตฺตตฺเตปิ สติ
สทฺธาวิมุตฺโตเยว นาม โหตีติ วทนฺติ. กายสกฺขี โหตีติ อฏฺสุปิ าเนสุ
กายสกฺขี นาม โหติ. ทิฏฺิปฺปตฺโต โหตีติ สทฺธาวิมุตฺเต วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํ.
     สทฺทหนฺโต วิมุตฺโตติ สทฺธาวิมุตฺโตติ สทฺธินฺทฺริยสฺส อธิมตฺตตฺตา
โสตาปตฺติมคฺคกฺขเณ สทฺทหนฺโต จตูสุปิ ผลกฺขเณสุ วิมุตฺโตติ สทฺธาวิมุตฺโตติ
วุตฺตํ โหติ. อุปริมคฺคตฺตยกฺขเณ สทฺธาวิมุตฺตตฺตํ อิทานิ วกฺขติ.
โสตาปตฺติมคฺคกฺขเณ ปน สทฺธานุสาริตฺตํ ปจฺฉา วกฺขติ. ผุฏฺตฺตา สจฺฉิกโตติ
กายสกฺขีติ สุกฺขวิปสฺสกตฺเต สติ อุปจารชฺฌานผสฺสสฺส รูปารูปชฺฌานลาภิตฺเต สติ
รูปารูปชฺฌานผสฺสสฺส ผุฏฺตฺตา นิพฺพานํ สจฺฉิกโตติ กายสกฺขี, นามกาเยน
วุตฺตปฺปกาเร ฌานผสฺเส จ นิพฺพาเน จ สกฺขีติ วุตฺตํ โหติ. ทิฏฺตฺตา ปตฺโตติ
ทิฏฺิปฺปตฺโตติ โสตาปตฺติมคฺคกฺขเณ สมฺปยุตฺเตน ปญฺินฺทฺริเยน ปมํ นิพฺพานสฺส
ทิฏฺตฺตา ปจฺฉา โสตาปตฺติผลาทิวเสน นิพฺพานํ ปตฺโตติ ทิฏฺิปฺปตฺโต,
ปญฺินฺทฺริยสงฺขาตาย ทิฏฺิยา นิพฺพานํ ปตฺโตติ วุตฺตํ โหติ. โสตาปตฺติมคฺคกฺขเณ
ปน ธมฺมานุสาริตฺตํ ปจฺฉา วกฺขติ. สทฺทหนฺโต วิมุจฺจตีติ สทฺธาวิมุตฺโตติ
สทฺธินฺทฺริยสฺส อธิมตฺตตฺตา สกทาคามิอนาคามิอรหตฺตมคฺคกฺขเณสุ สทฺทหนฺโต
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. อินฺทฺริยวิเสเสน
วิมุจฺจตีติ สทฺธาวิมุตฺโต. เอตฺถ วิมุจฺจมาโนปิ อาสํสาย ภูตวจนวเสน "วิมุตฺโต"ติ
วุตฺโต. ฌานผสฺสนฺติ ติวิธํ ฌานผสฺสํ. "ฌานผสฺสนฺ"ติอาทีนิ "ทุกฺขา สงฺขารา"ติ-
อาทีนิ จ ปมํ วุตฺตํ ทฺวยเมว วิเสเสตฺวา วุตฺตานิ. าตํ โหตีติอาทีนิ เหฏฺา
วุตฺตตฺถานิ. เอตฺถ จ ฌานลาภี ปุคฺคโล สมาธินฺทฺริยสฺส อนุกูลาย
ทุกฺขานุปสฺสนาย เอว วุฏฺหิตฺวา มคฺคผลานิ ปาปุณาตีติ อาจริยานํ อธิปฺปาโย.
     สิยาติ สิยุํ, ภเวยฺยนฺติ อตฺโถ. "สิยา"ติ เอตํ วิธิวจนเมว. ตโย
ปุคฺคลาติ วิปสฺสนานิยเมน อินฺทฺริยนิยเมน จ วุตฺตา ตโย ปุคฺคลา.
วตฺถุวเสนาติ ตีสุ อนุปสฺสนาสุ เอเกกอินฺทฺริยวตฺถุวเสน. ปริยาเยนาติ เตเนว
ปริยาเยน. อิมินา วาเรน กึ ทสฺสิตํ โหติ? เหฏฺา เอเกกิสฺสา อนุปสฺสนาย
เอเกกสฺส อินฺทฺริยสฺส อาธิปจฺจํ เยภุยฺยวเสน วุตฺตนฺติ จ, กทาจิ ตีสุปิ
อนุปสฺสนาสุ เอเกกสฺเสว อินฺทฺริยสฺส อาธิปจฺจํ โหตีติ จ ทสฺสิตํ โหติ. อถ วา
ปุพฺพภาควิปสฺสนากฺขเณ ติสฺสนฺนมฺปิ อนุปสฺสนานํ สพฺภาวโต ตาสุ
ปุพฺพภาควิปสฺสนาสุ เตสํ เตสํ อินฺทฺริยานํ อาธิปจฺจํ อเปกฺขิตฺวา มคฺคผลกฺขเณสุ
สทฺธาวิมุตฺตาทีนิ นามานิ โหนฺตีติ. เอวํ หิ วุจฺจมาเน เหฏฺา
วุฏฺานคามินิวิปสฺสนาย อุปริ จ กโต อินฺทฺริยาธิปจฺจปุคฺคลนิยโม สุกโตเยว
นิจฺจโลเยว จ โหติ. อนนฺตรวาเร สิยาติ อญฺโเยวาติ เอวํ ๑- สิยาติ
อตฺโถ. เอตฺถ ปุพฺเพ วุตฺโตเยว นิยโม.
     อิทานิ มคฺคผลวเสน ปุคฺคลวิเสสํ วิภชิตฺวา ทสฺเสตุํ อนิจฺจโต
มนสิกโรโต ฯเปฯ โสตาปตฺติมคฺคํ ปฏิลภตีติอาทิมาห. ตตฺถ สทฺธํ อนุสฺสรติ
อนุคจฺฉติ, สทฺธาย วา นิพฺพานํ อนุสฺสรติ อนุคจฺฉตีติ สทฺธานุสารี.
สจฺฉิกตนฺติ ปจฺจกฺขกตํ. อรหตฺตนฺติ อรหตฺตผลํ. ปญฺาสงฺขาตํ ธมฺมํ อนุสฺสรติ,
เตน วา ธมฺเมน นิพฺพานํ อนุสฺสรตีติ ธมฺมานุสารี.
@เชิงอรรถ: ๑ ม. เอตํ
     [๒๒๒] ปุน อปเรหิ ปริยาเยหิ อินฺทฺริยตฺตยวิเสเสน ปุคฺคลวิเสสํ
วณฺเณตุกาโม เย หิ เกจีติอาทิมาห. ตตฺถ ภาวิตา วาติ อตีเต ภาวยึสุ วา. ภาเวนฺติ
วาติ ปจฺจุปฺปนฺเน. ภาวิสฺสนฺติ วาติอาทิ อนาคเต. อธิคตา วาติอาทิ เอเกกนฺติกํ
ปุริมสฺส ปุริมสฺส อตฺถวิวรณตฺถํ วุตฺตํ. ผสฺสิตา วาติ าณผุสนาย ผุสึสุ วา.
วสิปฺปตฺตาติ อิสฺสรภาวํ ปตฺตา. ปารมิปฺปตฺตาติ โวสานํ ปตฺตา. เวสารชฺชปฺปตฺตาติ
วิสารทภาวํ ปตฺตา. สพฺพตฺถ สทฺธาวิมุตฺตาทโย เหฏฺา วุตฺตกฺขเณสุเยว,
สติปฏฺานาทโย มคฺคกฺขเณเยว. อฏฺ วิโมกฺเขติ "รูปี รูปานิ ปสฺสตี"ติอาทิเก ๑-
ปฏิสมฺภิทามคฺคปฺปตฺติยา เอว ปตฺตา. ติสฺโส สิกฺขาติ อธิสีลสิกฺขา อธิจิตฺตสิกฺขา
อธิปญฺาสิกฺขา มคฺคปฺปตฺตา เอว สิกฺขมานา. ทุกฺขํ ปริชานนฺตีติอาทีนิ
มคฺคกฺขเณเยว. ปริญฺาปฏิเวธํ ปฏิวิชฺฌตีติ ปริญฺาปฏิเวเธน ปฏิวิชฺฌติ, ปริญฺาย
ปฏิวิชฺฌิตพฺพนฺติ วา ปริญฺาปฏิเวธํ. เอวํ เสเสสุปิ. สพฺพธมฺมาทีหิ วิเสเสตฺวา
อภิญฺาปฏิเวธาทโย วุตฺตา. สจฺฉิกิริยาปฏิเวโธ ปน มคฺคกฺขเณเยว
นิพฺพานปจฺจเวกฺขณาณสิทฺธิวเสน เวทิตพฺโพติ. เอวมิธ ปญฺจ อริยปุคฺคลา นิทฺทิฏฺา
โหนฺติ, อุภโตภาควิมุตฺโต จ ปญฺาวิมุตฺโต จาติ อิเม เทฺว อนิทฺทิฏฺา.
อญฺตฺถ ๒- ปน "โย ปน ทุกฺขโต มนสิกโรนฺโต ปสฺสทฺธิพหุโล สมาธินฺทฺริยํ ปฏิลภติ,
โส สพฺพตฺถ กายสกฺขี นาม โหติ, อรูปชฺฌานํ ปน ปตฺวา อคฺคผลปตฺโต ๓-
อุภโตภาควิมุตฺโต นาม โหติ. โย ปน อนตฺตโต มนสิกโรนฺโต เวทพหุโล ปญฺินฺทฺริยํ
ปฏิลภติ, โส โสตาปตฺติมคฺคกฺขเณ ธมฺมานุสารี โหติ, ฉสุ าเนสุ ทิฏฺิปฺปตฺโต,
อคฺคผเล ปญฺาวิมุตฺโต"ติ วุตฺตํ. เต อิธ กายสกฺขิทิฏฺิปฺปตฺเตหิเยว สงฺคหิตา.
อตฺถโต ปน อรูปชฺฌาเนน เจว อริยมคฺเคน จาติ อุภโตภาเคน วิมุตฺโตติ
อุภโตภาควิมุตฺโต. ปชานนฺโต วิมุตฺโตติ ปญฺาวิมุตฺโตติ. เอตฺตาวตา
อินฺทฺริยปุคฺคลวิเสสา นิทฺทิฏฺา โหนฺติ.
@เชิงอรรถ: ๑ อภิ.สงฺ. ๓๔/๒๔๘/๗๖, ขุ.ปฏิ. ๓๑/๒๐๙/๒๕๐  ๒ วิสุทฺธิ. ๓/๓๐๑ ๓ สี. มคฺคผลํ
@ปตฺโต
     [๒๒๓-๒๒๖] อิทานิ วิโมกฺขปุพฺพงฺคมเมว วิโมกฺขวิเสสํ ปุคฺคลวิเสสญฺจ
ทสฺเสตุกาโม อนิจฺจโต มนสิกโรโตติอาทิมาห. ตตฺถ เทฺว วิโมกฺขาติ
อปฺปณิหิตสุญฺตวิโมกฺขา. อนิจฺจานุปสฺสนาคมนวเสน หิ อนิมิตฺตวิโมกฺโขติ ลทฺธนาโม
มคฺโค ราคโทสโมหปณิธีนํ อภาวา สคุณโต จ เตสํเยว ปณิธีนํ อภาวา
อปฺปณิหิตนฺติ ลทฺธนามํ นิพฺพานํ อารมฺมณํ กโรตีติ อารมฺมณโต จ
อปฺปณิหิตวิโมกฺโขติ ๑- นามมฺปิ ลภติ. ตถา ราคโทสโมเหหิ สุญฺตฺตา สคุณโต จ
ราคาทีหิเยว สุญฺตฺตา สุญฺตนฺติ ลทฺธนามํ นิพฺพานํ อารมฺมณํ กโรตีติ อารมฺมณโต
จ สุญฺตวิโมกฺโขติ นามมฺปิ ลภติ. ตสฺมา เต เทฺว วิโมกฺขา อนิมิตฺตวิโมกฺขนฺวยา
นาม โหนฺติ. อนิมิตฺตมคฺคโต อนญฺเปิ อฏฺนฺนํ มคฺคงฺคานํ เอเกกสฺส มคฺคงฺคสฺส
วเสน สหชาตาทิปจฺจยา จ โหนฺตีติ เวทิตพฺพา. ปุน เทฺว วิโมกฺขาติ
สุญฺตานิมิตฺตวิโมกฺขา. ทุกฺขานุปสฺสนาคมนวเสน หิ อปฺปณิหิตวิโมกฺโขติ
ลทฺธนาโม มคฺโค รูปนิมิตฺตาทีนํ ราคนิมิตฺตาทีนํ นิจฺจนิมิตฺตาทีนญฺจ อภาวา
สคุณโต จ เตสํเยว นิมิตฺตานํ อภาวา อนิมิตฺตสงฺขาตํ นิพฺพานํ อารมฺมณํ กโรตีติ
อารมฺมณโต จ อนิมิตฺตวิโมกฺโขติ นามมฺปิ ลภติ. เสสํ วุตฺตนเยเนว โยเชตพฺพํ.
ปุน เทฺว วิโมกฺขาติ อนิมิตฺตอปฺปณิหิตวิโมกฺขา. โยชนา ปเนตฺถ วุตฺตนยา เอว.
     ปฏิเวธกาเลติ อินฺทฺริยานํ วุตฺตกฺกเมเนว วุตฺตํ. มคฺคกฺขณํ ปน มุญฺจิตฺวา
วิปสฺสนากฺขเณ วิโมกฺโข นาม ๒- นตฺถิ. ปมํ วุตฺโตเยว ปน มคฺควิโมกฺโข
"ปฏิเวธกาเล"ติ วจเนน วิเสเสตฺวา ทสฺสิโต. "โย จายํ ปุคฺคโล
สทฺธาวิมุตฺโต"ติอาทิกา เทฺว วารา จ "อนิจฺจโต มนสิกโรนฺโต โสตาปตฺติมคฺคํ
ปฏิลภตี"ติอาทิโก วาโร จ สงฺขิตฺโต, วิโมกฺขวเสน ปน โยเชตฺวา วิตฺถารโต
เวทิตพฺโพ. เย หิ เกจิ เนกฺขมฺมนฺติอาทิโก วาโร วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺโพติ.
เอตฺตาวตา วิโมกฺขปุคฺคลวิเสสา นิทฺทิฏฺา โหนฺตีติ.
@เชิงอรรถ: ๑ ก. อปฺปณิหิตวิโมกฺขา  ๒ ก. วิโมกฺขา
     [๒๒๗] ปุน วิโมกฺขมุขานิ จ วิโมกฺเข จ อเนกธา นิทฺทิสิตุกาโม อนิจฺจโต
มนสิกโรนฺโตติอาทิมาห. ตตฺถ ยถาภูตนฺติ ยถาสภาเวน. ชานาตีติ าเณน
ชานาติ. ปสฺสตีติ เตเนว าเณน จกฺขุนา วิย ปสฺสติ. ตทนฺวเยนาติ
ตทนุคมเนน, ตสฺส ปจฺจกฺขโต าเณน ทิฏฺสฺส อนุมาเนนาติ ๑- อตฺโถ. กงฺขา
ปหียตีติ อนิจฺจานุปสฺสนาย นิจฺจานิจฺจกงฺขา, อิตราหิ อิตรกงฺขา. นิมิตฺตนฺติ
สนฺตติฆนวินิพฺโภเคน นิจฺจสญฺาย ปหีนตฺตา อารมฺมณภูตํ สงฺขารนิมิตฺตํ ยถาภูตํ
ชานาติ. เตน วุจฺจติ สมฺมาทสฺสนนฺติ เตน ยถาภูตชานเนน ตํ าณํ
"สมฺมาทสฺสนนฺ"ติ วุจฺจติ. ปวตฺตนฺติ ทุกฺขปฺปตฺตากาเร สุขสญฺ อุคฺฆาเฏตฺวา
สุขสญฺาย ปหาเนน ปณิธิสงฺขาตาย ตณฺหาย ปหีนตฺตา สุขสมฺมตมฺปิ วิปากปวตฺตํ
ยถาภูตํ ชานาติ. นิมิตฺตญฺจ ปวตฺตญฺจาติ นานาธาตุมนสิการสมฺภเวน
สมูหฆนวินิพฺโภเคน อุภยถาปิ อตฺตสญฺาย ปหีนตฺตา สงฺขารนิมิตฺตญฺจ วิปากปวตฺตญฺจ
ยถาภูตํ ชานาติ. ยญฺจ ยถาภูตํ าณนฺติอาทิตฺตยํ อิทานิ วุตฺตเมว, น อญฺ.
     ภยโต อุปฏฺาตีติ นิจฺจสุขอตฺตาภาวทสฺสนโต ยถากฺกมํ ตํ ตํ ภยโต
อุปฏฺาติ. ยา จ ภยตุปฏฺาเน ปญฺาติอาทินา ๒- "อุทยพฺพยานุปสฺสนาาณํ
ภงฺคานุปสฺสนาาณํ ภยตุปฏฺานาณํ อาทีนวานุปสฺสนาาณํ นิพฺพิทานุปสฺสนาาณํ
มุญฺจิตุกมฺยตาาณํ ปฏิสงฺขานุปสฺสนาาณํ สงฺขารุเปกฺขาาณํ
อนุโลมาณนฺ"ติ วุตฺเตสุ ปฏิปทาาณทสฺสนวิสุทฺธิสงฺขาเตสุ นวสุ วิปสฺสนาาเณสุ
ภยตุปฏฺานสมฺพนฺเธน อวตฺถาเภเทน ภินฺนานิ เอกฏฺานิ ตีณิ าณานิ
วุตฺตานิ, น เสสานิ.
     ปุน ตีสุ อนุปสฺสนาสุ อนฺเต ิตาย อนนฺตราย อนตฺตานุปสฺสนาย
สมฺพนฺเธน ตาย สห สุญฺตานุปสฺสนาย เอกฏฺตํ ทสฺเสตุํ ยา จ
อนตฺตานุปสฺสนา ยา จ สุญฺตานุปสฺสนาติอาทิมาห. อิมานิ หิ เทฺว าณานิ
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. อนุคมเนนาติ  ๒ สี. ยญฺจ ภยตุปฏฺาเน าณนฺติ
อตฺถโต เอกเมว, อวตฺถาเภเทน ปน ภินฺนานิ. ยถา จ อิมานิ, ตถา
อนิจฺจานุปสฺสนา จ อนิมิตฺตานุปสฺสนา จ อตฺถโต เอกเมว าณํ, ทุกฺขานุปสฺสนา
จ อปฺปณิหิตานุปสฺสนา จ อตฺถโต เอกเมว าณํ, เกวลํ อวตฺถาเภเทเนว ภินฺนานิ.
อนตฺตานุปสฺสนาสุญฺตานุปสฺสนานญฺจ เอกฏฺตาย วุตฺตาย เตสํ ทฺวินฺนํ ทฺวินฺนมฺปิ
าณานํ เอกลกฺขณตฺตา เอกฏฺตา วุตฺตาว โหตีติ. นิมิตฺตํ ปฏิสงฺขา าณํ
อุปฺปชฺชตีติ "สงฺขารนิมิตฺตํ อทฺธุวํ ตาวกาลิกนฺ"ติ อนิจฺจลกฺขณวเสน ชานิตฺวา
าณํ อุปฺปชฺชติ. กามญฺจ น ปมํ ชานิตฺวา ปจฺฉา าณํ อุปฺปชฺชติ, โวหารวเสน
ปน "มนญฺจ ปฏิจฺจ ธมฺเม จ อุปฺปชฺชติ มโนวิญฺาณนฺ"ติอาทีนิ ๑- วิย เอวํ วุจฺจติ.
สทฺทสตฺถวิทูปิ จ "อาทิจฺจํ ปาปุณิตฺวา ตโม วิคจฺฉตี"ติอาทีสุ วิย สมานกาเลปิ
อิมํ ปทํ อิจฺฉนฺติ. เอกตฺตนเยน วา ปุริมญฺจ ปจฺฉิมญฺจ เอกํ กตฺวา เอวํ วุตฺตนฺติ
เวทิตพฺพํ. อิมินา นเยน อิตรสฺมิมฺปิ ปททฺวเย อตฺโถ เวทิตพฺโพ.
มุญฺจิตุกมฺยตาทีนํ ติณฺณํ าณานํ เอกฏฺตา เหฏฺา วุตฺตนยา เอว.
     นิมิตฺตา จิตฺตํ วุฏฺาตีติ สงฺขารนิมิตฺเต โทสทสฺสเนน ตตฺถ อนลฺลีนตาย
สงฺขารนิมิตฺตา จิตฺตํ วุฏฺาติ นาม. อนิมิตฺเต จิตฺตํ ปกฺขนฺทตีติ
สงฺขารนิมิตฺตปฏิปกฺเขน อนิมิตฺตสงฺขาเต นิพฺพาเน ตนฺนินฺนตาย จิตฺตํ ปวิสติ.
เสสานุปสฺสนาทฺวเยปิ อิมินา นเยน อตฺโถ เวทิตพฺโพ. นิโรเธ นิพฺพานธาตุยาติ ๒- อิธ
วุตฺเตเนว ปมานุปสฺสนาทฺวยมฺปิ วุตฺตเมว โหติ. นิโรเธติปิ ปาโ. พหิทฺธา
วุฏฺานวิวฏฺฏเน ปญฺาติ วุฏฺานสมฺพนฺเธน โคตฺรภุาณํ วุตฺตํ. โคตฺรภู
ธมฺมาติ โคตฺรภุาณเมว. อิตรถา หิ เอกฏฺตา น ยุชฺชติ. "อสงฺขตา ธมฺมา,
อปฺปจฺจยา ธมฺมา"ติอาทีสุ ๓- วิย วา จตุมคฺควเสน วา พหุวจนํ กตนฺติ เวทิตพฺพํ.
ยสฺมา วิโมกฺโขติ มคฺโค, มคฺโค จ ทุภโตวุฏฺาโน, ตสฺมา เตน สมฺพนฺเธน
ยา จ ทุภโตวุฏฺานวิวฏฺฏเน ปญฺาติอาทิ วุตฺตํ.
@เชิงอรรถ: ๑ ม.มู. ๑๒/๔๐๐/๓๕๗, ม.อุ. ๑๔/๔๒๑/๓๖๑, สํ.สฬา. ๑๘/๖๐/๓๐
@๒ สี. นิโรธนิพฺพานธาตุยาติ  ๓ อภิ.สงฺ. ๓๔/๗,๘/๖
     [๒๒๘] ปุน วิโมกฺขานํ นานากฺขณานํ เอกกฺขณปริยายํ ทสฺเสตุกาโม
กติหากาเรหีติอาทิมาห. ตตฺถ อาธิปเตยฺยฏฺเนาติ เชฏฺกฏฺเน. อธิฏฺานฏฺเนาติ
ปติฏฺานฏฺเน. อภินีหารฏฺเนาติ วิปสฺสนาวีถิโต นีหรณฏฺเน. ๑- นิยฺยานฏฺเนาติ
นิพฺพานุปคมนฏฺเน. อนิจฺจโต มนสิกโรโตติ วุฏฺานคามินิวิปสฺสนากฺขเณเยว.
อนิมิตฺโต วิโมกฺโขติ มคฺคกฺขเณเยว. เอส นโย เสเสสุ. จิตฺตํ อธิฏฺาตีติ จิตฺตํ
อธิกํ กตฺวา าติ, จิตฺตํ ปติฏฺาเปตีติ อธิปฺปาโย. จิตฺตํ อภินีหรตีติ
วิปสฺสนาวีถิโต ๒- จิตฺตํ นีหรติ. นิโรธํ นิพฺพานํ นิยฺยาตีติ นิโรธสงฺขาตํ
นิพฺพานํ อุปคจฺฉตีติ เอวํ อาการนานตฺตโต จตุธา นานากฺขณตา ทสฺสิตา.
     เอกกฺขณตาย สโมธานฏฺเนาติ เอกชฺฌํ สโมสรณฏฺเน. อธิคมนฏฺเนาติ
วินฺทนฏฺเน. ปฏิลาภฏฺเนาติ ปาปุณนฏฺเน. ปฏิเวธฏฺเนาติ าเณน ปฏิวิชฺฌนฏฺเน.
สจฺฉิกิริยฏฺเนาติ ปจฺจกฺขกรณฏฺเน. ผสฺสนฏฺเนาติ ๓- าณผุสนาย
ผุสนฏฺเน. อภิสมยฏฺเนาติ อภิมุขํ สมาคมนฏฺเน. เอตฺถ "สโมธานฏฺเนา"ติ
มูลปทํ, เสสานิ อธิคมเววจนานิ. ตสฺมาเยว หิ สพฺเพสํ เอกโต วิสฺสชฺชนํ กตํ. ๔-
นิมิตฺตา มุจฺจตีติ นิจฺจนิมิตฺตโต มุจฺจติ. อิมินา วิโมกฺขฏฺโ วุตฺโต. ยโต
มุจฺจตีติ ยโต นิมิตฺตโต มุจฺจติ. ตตฺถ น ปณิทหตีติ ตสฺมึ นิมิตฺเต ปตฺถนํ
น กโรติ. ยตฺถ น ปณิทหตีติ ยสฺมึ นิมิตฺเต น ปณิทหติ. เตน สุญฺโติ
เตน นิมิตฺเตน สุญฺโ. เยน สุญฺโติ เยน นิมิตฺเตน สุญฺโ. เตน นิมิตฺเตน
อนิมิตฺโตติ อิมินา อนิมิตฺตฏฺโ วุตฺโต.
     ปณิธิยา มุจฺจตีติ ปณิธิโต มุจฺจติ. "ปณิธิ มุจฺจตี"ติ ปาโ ๕-
นิสฺสกฺกตฺโถเยว. อิมินา วิโมกฺขฏฺโ วุตฺโต. ยตฺถ น ปณิทหตีติ ยสฺมึ ทุกฺเข น
ปณิทหติ. เตน สุญฺโติ เตน ทุกฺเขน สุญฺโ. เยน สุญฺโติ เยน ทุกฺขนิมิตฺเตน
@เชิงอรรถ: ๑ สี. วิปสฺสนาวิธิโต นีหารฏฺเน  ๒ สี. วิปสฺสนาวิธิโต
@๓ สี. ผุสฺสนฏฺเนาติ  ๔ ก. กตฺวา  ๕ ม. ปาเ
สุญฺโ. เยน นิมิตฺเตนาติ เยน ทุกฺขนิมิตฺเตน. ตตฺถ น ปณิทหตีติ อิมินา
อปฺปณิหิตฏฺโ วุตฺโต. อภินิเวสา มุจฺจตีติ อิมินา วิโมกฺขฏฺโ วุตฺโต.
เยน สุญฺโติ เยน อภินิเวสนิมิตฺเตน สุญฺโ. เยน นิมิตฺเตนาติ เยน
อภินิเวสนิมิตฺเตน. ยตฺถ น ปณิทหติ, เตน สุญฺโติ ยสฺมึ อภินิเวสนิมิตฺเต น
ปณิทหติ, เตน อภินิเวสนิมิตฺเตน สุญฺโ. อิมินา สุญฺตฏฺโ วุตฺโต.
     [๒๒๙] ปุน อฏฺวิโมกฺขาทีนิ นิทฺทิสิตุกาโม อตฺถิ วิโมกฺโขติอาทิมาห.
ตตฺถ นิจฺจโต อภินิเวสาติอาทีนิ สญฺาวิโมกฺเข วุตฺตนเยน เวทิตพฺพานิ.
สพฺพาภินิเวเสหีติ วุตฺตปฺปกาเรหิ อภินิเวเสหิ. อิติ อภินิเวสมุจฺจนวเสน
สุญฺตวิโมกฺขา นาม ชาตา, เตเยว นิจฺจาทินิมิตฺตมุจฺจนวเสน อนิมิตฺตวิโมกฺขา,
นิจฺจนฺติอาทิปณิธีหิ มุจฺจนวเสน อปฺปณิหิตวิโมกฺขา. เอตฺถ จ ปณิธิ มุจฺจตีติ
สพฺพตฺถ นิสฺสกฺกตฺโถ เวทิตพฺโพ. ปณิธิยา มุจฺจตีติ วา ปาโ. "สพฺพปณิธีหิ
มุจฺจตี"ติ เจตฺถ สาธกํ. เอวํ ติสฺโส อนุปสฺสนา ตทงฺควิโมกฺขตฺตา จ
สมุจฺเฉทวิโมกฺขสฺส ปจฺจยตฺตา จ ปริยาเยน วิโมกฺขาติ วุตฺตา.
     [๒๓๐] ตตฺถ ชาตาติ อนนฺตเร วิปสฺสนาวิโมกฺเขปิ สติ อิมิสฺสา กถาย
มคฺควิโมกฺขาธิการตฺตา ตสฺมึ มคฺควิโมกฺเข ชาตาติ วุตฺตํ โหติ. อนวชฺชกุสลาติ
ราคาทิวชฺชวิรหิตา กุสลา. วิจฺเฉทํ กตฺวา วา ปาโ. โพธิปกฺขิยา ธมฺมาติ
"จตฺตาโร สติปฏฺานา จตฺตาโร สมฺมปฺปธานา จตฺตาโร อิทฺธิปาทา ปญฺจินฺทฺริยานิ
ปญฺจ พลานิ สตฺต โพชฺฌงฺคา อริโย อฏฺงฺคิโก มคฺโค"ติ ๑- วุตฺตา สตฺตตึส
โพธิปกฺขิยธมฺมา. อิทํ มุขนฺติ อิทํ วุตฺตปฺปการํ ธมฺมชาตํ อารมฺมณโต
นิพฺพานปเวสาย มุขตฺตา มุขํ นามาติ วุตฺตํ โหติ. เตสํ ธมฺมานนฺติ เตสํ
โพธิปกฺขิยานํ ธมฺมานํ. อิทํ วิโมกฺขมุขนฺติ นิพฺพานํ วิกฺขมฺภนตทงฺคสมุจฺเฉท-
ปฏิปฺปสฺสทฺธินิสฺสรณวิโมกฺเขสุ นิสฺสรณวิโมกฺโขว, "ยาวตา ภิกฺขเว ธมฺมา สงฺขตา
@เชิงอรรถ: ๑ ม.อุ. ๑๔/๓๕,๔๓/๒๗,๓๓, ขุ.จูฬ. ๓๐/๒๒/๗๙
วา อสงฺขตา วา, วิราโค เตสํ ธมฺมานํ อคฺคมกฺขายตี"ติ ๑- วุตฺตตฺตา อุตฺตมฏฺเน
มุขญฺจาติ วิโมกฺขมุขํ. วิโมกฺขญฺจ ตํ มุขญฺจ วิโมกฺขมุขนฺติ กมฺมธารยสมาสวเสน
อยเมว อตฺโถ วุตฺโต. วิโมกฺขญฺจาติ เอตฺถ ลิงฺควิปลฺลาโส กโต. ตีณิ
อกุสลมูลานีติ โลภโทสโมหา. ตีณิ ทุจฺจริตานีติ กายวจีมโนทุจฺจริตานิ.
     สพฺเพปิ อกุสลา ธมฺมาติ อกุสลมูเลหิ สมฺปยุตฺตา ทุจฺจริเตหิ สมฺปยุตฺตา
จ อสมฺปยุตฺตา จ เสวิตพฺพโทมนสฺสาทีนิ เปตฺวา สพฺเพปิ อกุสลา ธมฺมา.
กุสลมูลสุจริตานิ วุตฺตปฏิปกฺเขน เวทิตพฺพานิ. สพฺเพปิ กุสลา ธมฺมาติ
วุตฺตนเยเนว สมฺปยุตฺตา อสมฺปยุตฺตา จ วิโมกฺขสฺส อุปนิสฺสยภูตา สพฺเพปิ กุสลา
ธมฺมา. วิวฏฺฏกถา เหฏฺา วุตฺตา. วิโมกฺขวิวฏฺฏสมฺพนฺเธน ปเนตฺถ เสสวิวฏฺฏาปิ
วุตฺตา. อาเสวนาติ อาทิโต เสวนา. ภาวนาติ ตสฺเสว วฑฺฒนา.
     พหุลีกมฺมนฺติ ตสฺเสว วสิปฺปตฺติยา ปุนปฺปุนํ กรณํ. มคฺคสฺส ปน
เอกกฺขเณเยว กิจฺจสาธนวเสน อาเสวนาทีนิ เวทิตพฺพานิ. ปฏิลาโภ วา วิปาโก
วาติอาทีนิ เหฏฺา วุตฺตตฺถาเนวาติ
                 สทฺธมฺมปฺปกาสินิยา ปฏิสมฺภิทามคฺคฏฺกถาย
                      วิโมกฺขกถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
                        ----------------

             อรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย เล่มที่ ๔๘ หน้า ๑๗๒-๑๙๗.
http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_th.php?B=48&A=3868&modeTY=1
             The Pali Atthakatha in Roman :-
http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_rm.php?B=48&A=3868&modeTY=1
             อ่านอรรถกถาแปลไทย :-
http://84000.org/tipitaka/attha/attha.php?b=31&i=469
             เนื้อความพระไตรปิฎกฉบับหลวง :-
http://84000.org/tipitaka/read/r.php?B=31&A=6186
             พระไตรปิฎกฉบับบาลีอักษรไทย :-
http://84000.org/tipitaka/read/pali_read.php?B=31&A=7114
             The Pali Tipitaka in Roman Character :-
http://84000.org/tipitaka/read/roman_read.php?B=31&A=7114
             สารบัญพระไตรปิฎกเล่มที่ ๓๑
http://84000.org/tipitaka/read/?index_31