ขอนอบน้อมแด่
พระผู้มีพระภาคอรหันตสัมมาสัมพุทธเจ้า
                      พระองค์นั้น
บทนำ พระวินัยปิฎก พระสุตตันตปิฎก พระอภิธรรมปิฎก ค้นพระไตรปิฎก ชาดก หนังสือธรรมะ
อ่านหน้า[ต่าง] แรกอ่านหน้า[ต่าง] ที่แล้วแสดงหมายเลขหน้า
ในกรณี :- 
   บรรทัดแรกของแต่ละหน้าอ่านหน้า[ต่าง] ถัดไปอ่านหน้า[ต่าง] สุดท้าย คลิกเพื่อเปลี่ยน ฐญ เป็นแบบดั้งเดิม  
อรรถกถาเล่มที่ ๔๘ ภาษาบาลีอักษรไทย ปฏิสํ.อ.๒ (สทฺธมฺม.๒)

                           ๕. วิโมกฺขกถา
                        ๑. วิโมกฺขุทฺเทสวณฺณนา
     [๒๐๙] อิทานิ อินฺทฺริยกถานนฺตรํ กถิตาย วิโมกฺขกถาย อปุพฺพตฺถานุวณฺณนา
อนุปฺปตฺตา. อยํ หิ วิโมกฺขกถา อินฺทฺริยภาวนานุยุตฺตสฺส วิโมกฺขสพฺภาวโต
อินฺทฺริยกถานนฺตรํ กถิตา. ตญฺจ กเถนฺโต ภควโต สมฺมุขา สุตสุตฺตนฺตเทสนา-
ปุพฺพงฺคมํ กตฺวา กเถสิ. ตตฺถ สุตฺตนฺเต ตาว สุญฺญโต วิโมกฺโขติอาทีสุ
สุญฺญตากาเรน นิพฺพานํ อารมฺมณํ กตฺวา ปวตฺโต อริยมคฺโค สุญฺญโต
วิโมกฺโข. โส หิ สุญฺญตาย ธาตุยา อุปฺปนฺนตฺตา สุญฺญโต, กิเลเสหิ วิมุตฺตตฺตา
วิโมกฺโข. เอเตเนว นเยน อนิมิตฺตากาเรน นิพฺพานํ อารมฺมณํ กตฺวา
ปวตฺโต อนิมิตฺโต, อปฺปณิหิตากาเรน นิพฺพานํ อารมฺมณํ กตฺวา ปวตฺโต
อปฺปณิหิโตติ เวทิตพฺโพ.
     เอโก หิ อาทิโตว อนิจฺจโต สงฺขาเร สมฺมสติ. ยสฺมา ปน น อนิจฺจโต
สมฺมสนมตฺเตเนว มคฺควุฏฺฐานํ โหติ, ทุกฺขโตปิ อนตฺตโตปิ สมฺมสิตพฺพเมว, ตสฺมา
ทุกฺขโตปิ อนตฺตโตปิ สมฺมสติ. ตสฺส เอวํ ปฏิปนฺนสฺส อนิจฺจโต เจ สมฺมสนกาเล
มคฺควุฏฺฐานํ โหติ, อยํ อนิจฺจโต อภินิวิสิตฺวา อนิจฺจโต วุฏฺฐาติ นาม. สเจ
ปนสฺส ทุกฺขโต อนตฺตโต สมฺมสนกาเล มคฺควุฏฺฐานํ โหติ, อยํ อนิจฺจโต
อภินิวิสิตฺวา ทุกฺขโต, อนตฺตโต วุฏฺฐาติ นาม. เอส นโย ทุกฺขโต อนตฺตโต
อภินิวิสิตฺวา วุฏฺฐาเนสุปิ. เอตฺถ จ โยปิ อนิจฺจโต อภินิวิฏฺโฐ, โยปิ ทุกฺขโต,
โยปิ อนตฺตโต. วุฏฺฐานกาเล จ ๑- อนิจฺจโต วุฏฺฐานํ โหติ, ตโยปิ ชนา อธิโมกฺขพหุลา
โหนฺติ, สทฺธินฺทฺริยํ ปฏิลภนฺติ, อนิมิตฺตวิโมกฺเขน วิมุจฺจนฺติ, ปฐมมคฺคกฺขเณ
สทฺธานุสาริโน โหนฺติ, สตฺตสุ ฐาเนสุ สทฺธาวิมุตฺตา. สเจ ปน ทุกฺขโต วุฏฺฐานํ
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. เจ, วิสุทฺธิ. ๓/๓๐๖
โหติ, ตโยปิ ชนา ปสฺสทฺธิพหุลา โหนฺติ, สมาธินฺทฺริยํ ปฏิลภนฺติ,
อปฺปณิหิตวิโมกฺเขน วิมุจฺจนฺติ, สพฺพตฺถ กายสกฺขิโน โหนฺติ. ยสฺส ปเนตฺถ
อรูปชฺฌานํ ปาทกํ โหติ, โส อคฺคผเล อุภโตภาควิมุตฺโต โหติ. อถ เนสํ อนตฺตโต
วุฏฺฐานํ โหติ, ตโยปิ ชนา เวทพหุลา โหนฺติ, ปญฺญินฺทฺริยํ ปฏิลภนฺติ,
สุญฺญตวิโมกฺเขน วิมุจฺจนฺติ, ปฐมมคฺคกฺขเณ ธมฺมานุสาริโน โหนฺติ, ฉสุ ฐาเนสุ
ทิฏฺฐิปฺปตฺตา, อคฺคผเล ปญฺญาวิมุตฺตาติ.
     อปิจ มคฺโค นาม ปญฺจหิ การเณหิ นามํ ลภติ สรเสน วา ปจฺจนีเกน
วา สคุเณน วา อารมฺมเณน วา อาคมเนน วา. สเจ หิ สงฺขารุเปกฺขา
อนิจฺจโต สงฺขาเร สมฺมสิตฺวา วุฏฺฐาติ, อนิมิตฺตวิโมกฺเขน วิมุจฺจติ. สเจ ทุกฺขโต
สมฺมสิตฺวา วุฏฺฐาติ, อปฺปณิหิตวิโมกฺเขน วิมุจฺจติ. สเจ อนตฺตโต สมฺมสิตฺวา
วุฏฺฐาติ, สุญฺญตวิโมกฺเขน วิมุจฺจติ. อิทํ สรสโต นามํ นาม. อนิจฺจานุปสฺสนาย ปน
สงฺขารานํ ฆนวินิพฺโภคํ กตฺวา นิจฺจนิมิตฺตธุวนิมิตฺตสสฺสตนิมิตฺตานิ ปหาย
อาคตตฺตา อนิมิตฺโต. ทุกฺขานุปสฺสนาย สุขสญฺญํ ปหาย ปณิธิปตฺถนํ สุกฺขาเปตฺวา
อาคตตฺตา อปฺปณิหิโต, อนตฺตานุปสฺสนาย อตฺตสตฺตปุคฺคลสญฺญํ ปหาย สงฺขาเร
สุญฺญโต ทิฏฺฐตฺตา สุญฺญโตติ อิทํ ปจฺจนีกโต นามํ นาม. ราคาทีหิ ปน
สุญฺญตฺตา สุญฺญโต, รูปนิมิตฺตาทีนํ, ราคนิมิตฺตาทีนํเยว วา อภาเวน อนิมิตฺโต,
ราคปฺปณิธิอาทีนํ อภาวโต อปฺปณิหิโตติ อิทมสฺส สคุณโต นามํ นาม. โสยํ ๑-
สุญฺญํ อนิมิตฺตํ อปฺปณิหิตญฺจ นิพฺพานํ อารมฺมณํ กโรตีติปิ สุญฺญโต อนิมิตฺโต
อปฺปณิหิโตติ วุจฺจติ. อิทมสฺส อารมฺมณโต นามํ นาม. อาคมนํ ปน ทุวิธํ
วิปสฺสนาคมนํ มคฺคาคมนญฺจ. ตตฺถ มคฺเค วิปสฺสนาคมนํ ลพฺภติ, ผเล มคฺคาคมนํ.
อนตฺตานุปสฺสนา หิ สุญฺญตา นาม, สุญฺญตวิปสฺสนาย มคฺโค สุญฺญโต, สุญฺญตมคฺคสฺส
ผลํ สุญฺญตํ. อนิจฺจานุปสฺสนา อนิมิตฺตา นาม, อนิมิตฺตวิปสฺสนาย ๒- มคฺโค
@เชิงอรรถ:  อิ. โยยํ   สี. อนิมิตฺตานุปสฺสนาย
อนิมิตฺโต. อิทํ ปน นามํ อภิธมฺมปริยาเย น ลพฺภติ, สุตฺตนฺตปริยาเย ปน
ลพฺภติ. ตตฺถ หิ โคตฺรภุญาณํ อนิมิตฺตํ นิพฺพานํ อารมฺมณํ กตฺวา อนิมิตฺตนามกํ
หุตฺวา สยํ อาคมนียฏฺฐาเน ฐตฺวา มคฺคสฺส นามํ เทตีติ วทนฺติ. เตน มคฺโค
อนิมิตฺโตติ วุตฺโต. มคฺคาคมเนน ผลํ อนิมิตฺตนฺติ ยุชฺชติเยว. ทุกฺขานุปสฺสนา
สงฺขาเรสุ ปณิธึ สุกฺขาเปตฺวา อาคตตฺตา อปฺปณิหิตา นาม, อปฺปณิหิตวิปสฺสนาย
มคฺโค อปฺปณิหิโต, อปฺปณิหิตมคฺคสฺส ผลํ อปฺปณิหิตนฺติ เอวํ วิปสฺสนา อตฺตโน
นามํ มคฺคสฺส เทติ, มคฺโค ผลสฺสาติ อิทํ อาคมนโต นามํ นาม. เอวํ
สงฺขารุเปกฺขา วิโมกฺขวิเสสํ นิยเมตีติ.
     เอวํ ภควตา เอสิเต ตโย มหาวตฺถุเก วิโมกฺเข อุทฺทิสิตฺวา ตํนิทฺเทสวเสเนว
อปเรปิ วิโมกฺเข นิทฺทิสิตุกาโม อปิจ อฏฺฐสฏฺฐิ วิโมกฺขาติอาทิมาห.
ตตฺถ อปิจาติ อปรปริยายทสฺสนํ. กถํ เต อฏฺฐสฏฺฐิ โหนฺติ, นนุ เต
ปญฺจสตฺตตีติ? สจฺจํ ยถารุตวเสน ปญฺจสตฺตติ. ภควตา ปน เทสิเต ตโย วิโมกฺเข
ฐเปตฺวา อญฺญวิโมกฺเข นิทฺทิสนโต อิเมสํ ตทวโรธโต จ อิเม ตโย น คเณตพฺพา,
อชฺฌตฺตวิโมกฺขาทโย ตโยปิ วิโมกฺขา จตุธา วิตฺถารวจเนเยว อนฺโตคธตฺตา น
คเณตพฺพา, "ปณิหิโต วิโมกฺโข, อปฺปณิหิโต วิโมกฺโข"ติ เอตฺถ อปฺปณิหิโต วิโมกฺโข
ปฐมํ อุทฺทิฏฺเฐน เอกนามิกตฺตา น คเณตพฺโพ, เอวํ อิเมสุ สตฺตสุ อปนีเตสุ
เสสา อฏฺฐสฏฺฐิ วิโมกฺขา โหนฺติ. เอวํ สนฺเต สุญฺญตวิโมกฺขาทโย ตโย
ปุน กสฺมา อุทฺทิฏฺฐาติ เจ? อุทฺเทเสน สงฺคเหตฺวา เตสมฺปิ นิทฺเทสกรณตฺถํ.
อชฺฌตฺตวุฏฺฐานาทโย ปน ตโย ปเภทํ วินา มูลราสิวเสน อุทฺทิฏฺฐา,
ปณิหิตวิโมกฺขปฏิปกฺขวเสน ปุน อปฺปณิหิโต วิโมกฺโข อุทฺทิฏฺโฐปิ เวทิตพฺโพ.
     อชฺฌตฺตวุฏฺฐานาทีสุ อชฺฌตฺตโต วุฏฺฐาตีติ อชฺฌตฺตวุฏฺฐาโน. อนุโลเมนฺตีติ
อนุโลมา. อชฺฌตฺตวุฏฺฐานานํ ปฏิปฺปสฺสทฺธิ อปคมา อชฺฌตฺตวุฏฺฐานปฏิปฺปสฺสทฺธิ.
รูปีติ อชฺฌตฺตํ เกสาทีสุ อุปฺปาทิตํ รูปชฺฌานํ รูปํ, ตํ รูปมสฺส อตฺถีติ
รูปี. รูปานิ ปสฺสตีติ พหิทฺธา นีลกสิณาทิรูปานิ ฌานจกฺขุนา ปสฺสติ. อิมินา
อชฺฌตฺตพหิทฺธาวตฺถุเกสุ กสิเณสุ ฌานปฏิลาโภ ทสฺสิโต. อชฺฌตฺตํ อรูปสญฺญีติ
อชฺฌตฺตํ น รูปสญฺญี, อตฺตโน เกสาทีสุ อนุปาทิตรูปาวจรชฺฌาโนติ อตฺโถ. อิมินา
พหิทฺธา ปริกมฺมํ กตฺวา พหิทฺธาว ปฏิลทฺธชฺฌานตา ทสฺสิตา. สุภนฺเตว
อธิมุตฺโตติ "สุภ"มิจฺเจว อารมฺมเณ อธิมุตฺโต. ตตฺถ กิญฺจาปิ อนฺโตอปฺปนายํ
"สุภนฺ"ติ อาโภโค นตฺถิ, โย ปน อปฺปฏิกูลากาเรน สตฺตารมฺมณํ ผรนฺโต วิหรติ,
โส ยสฺมา "สุภนฺ"เตว อธิมุตฺโต โหติ, ตสฺมา เอวํ อุทฺเทโส กโตติ. อปฺปิตปฺปิตสมเย
เอว วิกฺขมฺภนวิมุตฺติสพฺภาวโต ๑- สมยวิโมกฺโข. โสเยว สกิจฺจกรณวเสน
อปฺปิตสมเย เอว นิยุตฺโต สามยิโก. สามายิโกติปิ ปาโฐ. โกเปตุํ ภญฺชิตุํ
สกฺกุเณยฺยตาย กุปฺโป. โลกํ อนติกฺกมนโต โลเก นิยุตฺโตติ โลกิโก. โลกิโยติปิ
ปาโฐ. โลกํ อุตฺตรติ, อุตฺติณฺโณติ วา โลกุตฺตโร. อารมฺมณกรณวเสน
สห อาสเวหีติ สาสโว. อารมฺมณกรณวเสน สมฺปโยควเสน จ นตฺเถตฺถ อาสวาติ
อนาสโว. รูปสงฺขาเตน สห อามิเสนาติ สามิโส. สพฺพโส รูปารูปปฺปหานา
นิรามิสโตปิ นิรามิสตโรติ นิรามิสา นิรามิสตโร. ปณิหิโตติ ตณฺหาวเสน
ปณิหิโต ปตฺถิโต. อารมฺมณกรณวเสน สญฺโญชเนหิ สํยุตฺตตฺตา สญฺญุตฺโต.
เอกตฺตวิโมกฺโขติ กิเลเสหิ อนชฺฌารุฬฺหตฺตา เอกสภาโว วิโมกฺโข.
สญฺญาวิโมกฺโขติ วิปสฺสนาญาณเมว วิปรีตสญฺญาย วิมุจฺจนโต สญฺญาวิโมกฺโข.
ตเทว วิปสฺสนาญาณํ สมฺโมหโต วิมุจฺจนวเสน ญาณเมว วิโมกฺโขติ ญาณวิโมกฺโข.
สีติสิยาวิโมกฺโขติ วิปสฺสนาญาณเมว สีติ ภเวยฺยาติ ปวตฺโต วิโมกฺโข
สีติยาวิโมกฺโข. สีติสิกาวิโมกฺโขติปิ ๒- ปาโฐ, สีติภาวิกาย วิโมกฺโขติ ตสฺส
อตฺถํ วณฺณยนฺติ. ฌานวิโมกฺโขติ อุปจารปฺปนาเภทํ โลกิยโลกุตฺตรเภทญฺจ ฌานเมว
@เชิงอรรถ:  ม. วิกฺขมฺภนวิมุตฺติสภาวโต   สี. สีติสิตาวิโมกฺโขติปิ
วิโมกฺโข. อนุปาทา จิตฺตสฺส วิโมกฺโขติ อนุปาทิยิตฺวา คหณํ อกตฺวา จิตฺตสฺส
วิโมกฺโข. เสสํ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพนฺติ.
                      วิโมกฺขุทฺเทสวณฺณนา นิฏฺฐิตา.
                       ------------------
                       ๒. วิโมกฺขนิทฺเทสวณฺณนา
     [๒๑๐] กตโมติอาทิเก อุทฺเทสสฺส นิทฺเทเส อิติ ปฏิสญฺจิกฺขตีติ เอวํ
อุปปริกฺขติ. สุญฺญมิทนฺติ อิทํ ขนฺธปญฺจกํ สุญฺญํ. เกน สุญฺญํ? อตฺเตน วา
อตฺตนิเยน วา. ตตฺถ อตฺเตน วาติ พาลชนปริกปฺปิตสฺส อตฺตโน อภาวา เตน
อตฺตนา จ สุญฺญํ. อตฺตนิเยน วาติ ตสฺส ปริกปฺปิตสฺส อตฺตโน สนฺตเกน จ
สุญฺญํ. อตฺตโน อภาเวเนว อตฺตนิยาภาโว. อตฺตนิยญฺจ นาม นิจฺจํ วา สิยา
สุขํ วา, ตทุภยมฺปิ นตฺถิ. เตน นิจฺจปฏิกฺเขเปน ปนิจฺจานุปสฺสนา, สุขปฏิกฺเขเปน
ทุกฺขานุปสฺสนา จ วุตฺตา โหติ. สุญฺญมิทํ อตฺเตน วาติ อนตฺตานุปสฺสนาเยว
วุตฺตา. โสติ โส เอวํ ตีหิ อนุปสฺสนาหิ วิปสฺสมาโน ภิกฺขุ. อภินิเวสํ น
กโรตีติ อนตฺตานุปสฺสนาวเสน อตฺตาภินิเวสํ น กโรติ.
     นิมิตฺตํ น กโรตีติ อนิจฺจานุปสฺสนาวเสน นิจฺจนิมิตฺตํ น กโรติ. ปณิธึ
น กโรตีติ ทุกฺขานุปสฺสนาวเสน ปณิธึ น กโรติ. อิเม ตโย วิโมกฺขา ปริยาเยน
วิปสฺสนากฺขเณ ตทงฺควเสนาปิ ลพฺภนฺติ, นิปฺปริยาเยน ปน สมุจฺเฉทวเสน
มคฺคกฺขเณเยว. จตฺตาริ ฌานานิ อชฺฌตฺตํ นีวรณาทีหิ วุฏฺฐานโต อชฺฌตฺตวุฏฺฐาโน
วิโมกฺโข. จตสฺโส อรูปสมาปตฺติโย อารมฺมเณหิ วุฏฺฐานโต พหิทฺธาวุฏฺฐาโน
วิโมกฺโข. อารมฺมณมฺปิ หิ พาหิรายตนานิ วิย อิธ "พหิทฺธา"ติ วุตฺตํ โหติ.
อิเม เทฺว วิกฺขมฺภนวิโมกฺขา, ทุภโตวุฏฺฐาโน ปน สมุจฺเฉทวิโมกฺโข.
     นีวรเณหิ วุฏฺฐาตีติอาทีหิ อชฺฌตฺตวุฏฺฐานํ สรูปโต วุตฺตํ.
รูปสญฺญายาติอาทีหิ กสิณาทิอารมฺมณสมติกฺกมสฺส ๑- ปากฏตฺตา ตํ อวตฺวา สุตฺตนฺเตสุ
วุตฺตรูปสญฺญาทิสมติกฺกโม วุตฺโต. สกฺกายทิฏฺฐิวิจิกิจฺฉาสีลพฺพตปรามาสาติ
สมาสปทํ, สกฺกายทิฏฺฐิยา วิจิกิจฺฉาย สีลพฺพตปรามาสาติ วิจฺเฉโท. อยเมว วา ปาโฐ.
     [๒๑๑] วิตกฺโก จาติอาทีหิ ฌานานํ สมาปตฺตีนญฺจ อุปจารภูมิโย วุตฺตา.
อนิจฺจานุปสฺสนาติอาทีหิ จตุนฺนํ มคฺคานํ ปุพฺพภาควิปสฺสนา วุตฺตา. ปฏิลาโภ
วาติ ปญฺจวิธวสิปฺปตฺติยา พฺยาปิโต ปตฺถโฏ ลาโภติ ปฏิลาโภ. วสิปฺปตฺติยา
หิ สพฺโพ ฌานปโยโค จ สมาปตฺติปโยโค จ ปฏิปฺปสฺสทฺโธ โหติ, ตสฺมา
ปฏิลาโภ "ปฏิปฺปสฺสทฺธิวิโมกฺโข"ติ วุตฺโต. วิปาโก ปน ฌานสฺส สมาปตฺติยา
จ ปฏิปฺปสฺสทฺธิ โหตีติ อุชุกเมว. เกจิ ปน "อุปจารปโยคสฺส ปฏิปฺปสฺสทฺธตฺตา
ฌานสฺส สมาปตฺติยา จ ปฏิลาโภ โหติ, ตสฺมา ฌานสมาปตฺติปฏิลาโภ
`ปฏิปฺปสฺสทฺธิวิโมกฺโข'ติ วุจฺจตี"ติ วทนฺติ.
     [๒๑๒] อชฺฌตฺตนฺติ อตฺตานํ อธิกิจฺจ ปวตฺตํ. ปจฺจตฺตนฺติ อตฺตานํ ปฏิจฺจ
ปวตฺตํ. อุภเยนาปิ นิยกชฺฌตฺตเมว ทีเปติ. นีลนิมิตฺตนฺติ นีลเมว. นีลสญฺญํ
ปฏิลภตีติ ตสฺมึ นีลนิมิตฺเต นีลมิติสญฺญํ ปฏิลภติ. สุคฺคหิตํ กโรตีติ
ปริกมฺมภูมิยํ สุฏฺฐุ อุคฺคหิตํ กโรติ. สูปธาริตํ อุปธาเรตีติ อุปจารภูมิยํ
สุฏฺฐุ อุปธาริตํ กตฺวา อุปธาเรติ. สฺวาวตฺถิตํ อวตฺถาเปตีติ อปฺปนาภูมิยํ
สุฏฺฐุ นิจฺฉิตํ นิจฺฉินฺนาติ. ววตฺถาเปตีติปิ ปาโฐ. อชฺฌตฺตํ หิ นีลปริกมฺมํ
กโรนฺโต เกเส วา ปิตฺเต วา อกฺขิตากายํ วา กโรติ. พหิทฺธา
นีลนิมิตฺเตติ นีลปุปฺผนีลวตฺถนีลธาตูนํ อญฺญตเร นีลกสิเณ. จิตฺตํ
อุปสํหรตีติ จิตฺตํ อุปเนติ. ปีตาทีสุปิ เอเสว นโย. อาเสวตีติ
ตเมว สญฺญํ อาทิโต เสวติ. ภาเวตีติ วฑฺเฒติ. พหุลีกโรตีติ
ปุนปฺปุนํ กโรติ. รูปนฺติ นีลนิมิตฺตํ รูปํ. รูปสญฺญีติ ตสฺมึ รูเป สญฺญา
@เชิงอรรถ:  ม. อารมฺมเณ สมติกฺกมสฺส
รูปสญฺญา, สา อสฺส อตฺถีติ รูปสญฺญี. อชฺฌตฺตํ ปีตนิมิตฺตาทีสุ ปีตปริกมฺมํ
กโรนฺโต เมเท วา ฉวิยา วา อกฺขีนํ ปีตฏฺฐาเน วา กโรติ. โลหิตปริกมฺมํ
กโรนฺโต มํเส วา โลหิเต วา ชิวฺหาย วา หตฺถตลปาทตเลสุ วา อกฺขีนํ
รตฺตฏฺฐาเน วา กโรติ. โอทาตปริกมฺมํ กโรนฺโต อฏฺฐิมฺหิ วา ทนฺเต วา นเข
วา อกฺขีนํ เสตฏฺฐาเน วา กโรติ. อชฺฌตฺตํ อรูปนฺติ อชฺฌตฺตํ รูปนิมิตฺตํ
นตฺถีติ อตฺโถ.
     เมตฺตาสหคเตนาติ ปฐมทุติยตติยชฺฌานวเสน เมตฺตาณํ สมนฺนาคเตน.
เจตสาติ จิตฺเตน. เอกํ ทิสนฺติ เอกํ เอกิสฺสา ทิสาย ปฐมปริคฺคหิตํ สตฺตํ
อุปาทาย เอกทิสาปริยาปนฺนสตฺตผรณวเสน วุตฺตํ. ผริตฺวาติ ผุสิตฺวา อารมฺมณํ
กตฺวา. วิหรตีติ พฺรหฺมวิหาราธิฏฺฐิตํ อิริยาปถวิหารํ ปวตฺเตติ. ตถา ทุติยนฺติ
ยถา ปุรตฺถิมาทีสุ ยํ กิญฺจิ เอกํ ทิสํ ผริตฺวา วิหรติ, ตเถว ตทนนฺตรํ ทุติยํ
ตติยํ จตุตฺถํ วาติ อตฺโถ. อิติ อุทฺธนฺติ เอเตเนว นเยน อุปริมํ ทิสนฺติ วุตฺตํ
โหติ. อโธ ติริยนฺติ อโธทิสมฺปิ ติริยํ ทิสมฺปิ เอวเมว. ตตฺถ จ อโธติ เหฏฺฐา.
ติริยนฺติ อนุทิสา. เอวํ สพฺพทิสาสุ อสฺสมณฺฑลิกาย อสฺสมิว เมตฺตาสหคตํ
จิตฺตํ สาเรติปิ ปจฺจาสาเรติปีติ. เอตฺตาวตา เอกเมกํ ทิสํ ปริคฺคเหตฺวา
โอธิโส เมตฺตาผรณํ ทสฺสิตํ. สพฺพธีติอาทิ ปน อโนธิโส ทสฺสนตฺถํ วุตฺตํ.
ตตฺถ สพฺพธีติ สพฺพตฺถ. สพฺพตฺตตายาติ สพฺเพสุ หีนมชฺฌิมุกฺกฏฺฐมิตฺตสปตฺต-
มชฺฌตฺตาทิปฺปเภเทสุ อตฺตตาย, "อยํ ปรสตฺโต"ติ วิภาคํ อกตฺวา อตฺตสมตายาติ
วุตฺตํ โหติ. อถ วา สพฺพตฺตตายาติ สพฺเพน จิตฺตภาเวน, อีสกมฺปิ พหิ
อวิกฺขิปมาโนติ วุตฺตํ โหติ. สพฺพาวนฺตนฺติ สพฺพสตฺตวนฺตํ, สพฺพสตฺตยุตฺตนฺติ
อตฺโถ. สพฺพวนฺตนฺติปิ ปาโฐ. โลกนฺติ สตฺตโลกํ.
     วิปุเลนาติ เอวมาทิปริยายทสฺสนโต ปเนตฺถ ปุน "เมตฺตาสหคเตนา"ติ วุตฺตํ.
ยสฺมา วา เอตฺถ โอธิโส ผรเณ วิย ปุน ตถาสทฺโท วา อิติสทฺโท วา
น วุตฺโต, ตสฺมา ปุน "เมตฺตาสหคเตน เจตสา"ติ วุตฺตํ, นิคมนวเสน วา
เอตํ วุตฺตํ. วิปุเลนาติ เอตฺถ ผรณวเสน วิปุลตา ทฏฺฐพฺพา. ภูมิวเสน ปน ตํ
มหคฺคตํ. ตํ หิ กิเลสวิกฺขมฺภนสมตฺถตาย วิปุลผลตาย ทีฆสนฺตานตาย จ มหนฺตภาวํ
คตํ, มหนฺเตหิ วา อุฬารจฺฉนฺทวีริยจิตฺตปญฺเญหิ คตํ ปฏิปนฺนนฺติ มหคฺคตํ.
ปคุณวเสน อปฺปมาณสตฺตารมฺมณวเสน จ อปฺปมาณํ. พฺยาปาทปจฺจตฺถิกปฺปหาเนน
อเวรํ. โทมนสฺสปฺปหานโต อพฺยาปชฺชํ ๑-, นิทฺทุกฺขนฺติ วุตฺตํ โหติ. อปฺปฏิกูลา
โหนฺตีติ ภิกฺขุโน จิตฺตสฺส อปฺปฏิกูลา หุตฺวา อุปฏฺฐหนฺติ. เสเสสุปิ วุตฺตนเยเนว
กรุณามุทิตาอุเปกฺขาวเสน โยเชตพฺพํ. กรุณาย วิเหสาปจฺจตฺถิกปฺปหาเนน ๒- อเวรํ,
มุทิตาย อรติปจฺจตฺถิกปฺปหาเนน.
     อุเปกฺขาสหคเตนาติ จตุตฺถชฺฌานวเสน อุเปกฺขาย สมนฺนาคเตน.
ราคปจฺจตฺถิกปฺปหาเนน อเวรํ, เคหสิตโสมนสฺสปฺปหานโต อพฺยาปชฺชํ. สพฺพมฺปิ หิ
อกุสลํ กิเลสปริฬาหโยคโต สพฺยาปชฺชเมวาติ อยเมเตสํ วิเสโส.
     [๒๑๓] สพฺพโสติ สพฺพากาเรน, สพฺพาสํ วา, อนวเสสานนฺติ อตฺโถ.
รูปสญฺญานนฺติ สญฺญาสีเสน วุตฺตรูปาวจรชฺฌานานญฺเจว ตทารมฺมณานญฺจ.
รูปาวรชฺฌานมฺปิ หิ รูปนฺติ วุจฺจติ "รูปี รูปานิ ปสฺสตี"ติอาทีสุ, ๓- ตสฺส
อารมฺมณมฺปิ พหิทฺธา รูปานิ ปสฺสติ "สุวณฺณทุพฺพณฺณานี"ติอาทีสุ. ๔- ตสฺมา อิธ
รูเป สญฺญา รูปสญฺญาติ เอวํ สญฺญาสีเสน วุตฺตรูปาวจรชฺฌานสฺเสตํ อธิวจนํ. รูปํ
สญฺญา อสฺสาติ รูปสญฺญํ, รูปมสฺส นามนฺติ วุตฺตํ โหติ. เอวํ ปฐวีกสิณาทิเภทสฺส
ตทารมฺมณสฺส เจตํ อธิวจนนฺติ เวทิตพฺพํ. สมติกฺกมาติ วิราคา นิโรธา จ. กึ
วุตฺตํ โหติ? เอตาสํ กุสลวิปากกิริยาวเสน ปญฺจทสนฺนํ ฌานสงฺขาตานํ
รูปสญฺญานํ, เอเตสญฺจ ปฐวีกสิณาทิวเสน นวนฺนํ อารมฺมณสงฺขาตานํ รูปสญฺญานํ
@เชิงอรรถ:  สี. อพฺยาปชฺฌํ เอวมุปริปิ   สี. จิตฺตวิเหสปจฺจตฺถิกปฺปหาเนน
@ ขุ.ปฏิ. ๓๑/๒๐๙/๒๕๐, อภิ. สงฺ. ๓๔/๒๔๘/๗๖   อภิ.สงฺ. ๓๔/๒๔๔/๗๔
สพฺพากาเรน, อนวเสสานํ วา วิราคา จ นิโรธา จ วิราคเหตุ เจว นิโรธเหตุ
จ อากาสานญฺจายตนํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ. น หิ สกฺกา สพฺพโส อนติกฺกนฺตรูปสญฺเญน
เอตํ อุปสมฺปชฺช วิหริตุนฺติ. ยสฺมา ปน อารมฺมณสมติกฺกเมน ปตฺตพฺพา
เอตา สมาปตฺติโย, น เอกสฺมึเยว อารมฺมเณ ปฐมชฺฌานาทีนิ วิย. อารมฺมเณ
อวิรตฺตสฺส จ สญฺญาสมติกฺกโม น โหติ, ตสฺมา อยํ อารมฺมณสมติกฺกมวเสนาปิ
อตฺถวณฺณนา กตาติ เวทิตพฺพา.
     ปฏิฆสญฺญานํ อตฺถงฺคมาติ จกฺขาทีนํ วตฺถูนํ รูปาทีนํ อารมฺมณานญฺจ
ปฏิฆาเตน อุปฺปนฺนา สญฺญา ปฏิฆสญฺญา, รูปสญฺญาทีนํ เอตํ อธิวจนํ. ตาสํ
กุสลวิปากานํ ปญฺจนฺนํ, อกุสลวิปากานํ ปญฺจนฺนนฺติ สพฺพโส ทสนฺนมฺปิ
ปฏิฆสญฺญานํ อตฺถงฺคมา ปหานา อสมุปฺปาทา, อปฺปวตฺตึ กตฺวาติ วุตฺตํ โหติ.
กามญฺเจตา ปฐมชฺฌานาทีนิ สมาปนฺนสฺสปิ น สนฺติ, น หิ ตสฺมึ สมเย
ปญฺจทฺวารวเสน จิตฺตํ ปวตฺตติ, เอวํ สนฺเตปิ อญฺญตฺถ ปหีนานํ สุขทุกฺขานํ
จตุตฺถชฺฌาเน วิย สกฺกายทิฏฺฐาทีนํ ตติยมคฺเค วิย จ อิมสฺมึ ฌาเน อุสฺสาหชนนตฺถํ
อิมสฺส ฌานสฺส ปสํสาวเสน เอตาสํ เอตฺถ วจนํ เวทิตพฺพํ. อถ วา กิญฺจาปิ
ตา รูปาวจรํ สมาปนฺนสฺส น สนฺติ, อถ โข น ปหีนตฺตา น สนฺติ. น
หิ รูปวิราคาย รูปาวจรภาวนา สํวตฺตติ, รูปายตฺตาเยว จ เอตาสํ ปวตฺติ.
อยํ ปน ภาวนา รูปวิราคาย สํวตฺตติ, ตสฺมา ตา เอตฺถ ปหีนาติ วตฺตุํ วฏฺฏติ.
น เกวลญฺจ วุตฺตํ, เอกํเสเนว  เอวํ ธาเรตุมฺปิ วฏฺฏติ. ตาสํ หิ อิโต ปุพฺเพ
อปฺปหีนตฺตาเยว "ปฐมชฺฌานํ สมาปนฺนสฺส สทฺโท กณฺฏโก"ติ ๑- วุตฺโต ภควตา.
อิธ จ ปหีนตฺตาเยว อรูปสมาปตฺตีนํ อาเนญฺชตา สนฺตวิโมกฺขตา จ วุตฺตา.
     นานตฺตสญฺญานํ อมนสิการาติ นานตฺเต วา โคจเร ปวตฺตานํ สญฺญานํ,
นานตฺตานํ วา สญฺญานํ. ยสฺมา เหตา รูปสทฺทาทิเภเท นานตฺเต นานาสภาเว
@เชิงอรรถ:  องฺ.ทสก. ๒๔/๗๒/๑๐๘
โคจเร ปวตฺตนฺติ, ยสฺมา เจตา อฏฺฐ กามาวจรกุสลสญฺญา, ทฺวาทส อกุสลสญฺญา,
เอกาทส กามาวจรกุสลวิปากสญฺญา, เทฺว อกุสลวิปากสญฺญา, เอกาทส
กามาวจรกิริยาสญฺญาติ เอวํ จตุจตฺตาฬีสมฺปิ สญฺญา นานตฺตา นานาสภาวา
อญฺญมญฺญวิสทิสา, ตสฺมา "นานตฺตสญฺญา"ติ วุตฺตา. ตาสํ สพฺพโส นานตฺตสญฺญานํ
อมนสิการา อนาวชฺชนา จิตฺเต จ อนุปฺปาทนา. ๑- ยสฺมา ตา นาวชฺชติ จิตฺเต
จ น อุปฺปาเทติ น มนสิกโรติ น ปจฺจเวกฺขติ, ตสฺมาติ วุตฺตํ โหติ. ยสฺมา
เจตฺถ ปุริมา รูปสญฺญา ปฏิฆสญฺญา จ อิมินา ฌาเนน นิพฺพตฺเต ภเวปิ น
วิชฺชนฺติ, ปเคว ตสฺมึ ภเว อิมํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรณกาเล, ตสฺมา ตาสํ
สมติกฺกมา อตฺถงฺคมาติ เทฺวธาปิ อภาโวเยว วุตฺโต. นานตฺตสญฺญาสุ ปน ยสฺมา
อฏฺฐ กามาวจรกุสลสญฺญา, นว กิริยาสญฺญา, ทสากุสลสญฺญาติ อิมา สตฺตวีสติ
สญฺญา อิมินา ฌาเนน นิพฺพตฺเต ภเว วิชฺชนฺติ, ตสฺมา ตาสํ อมนสิการาติ
วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํ. ตตฺถาปิ หิ อิมํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรนฺโต ตาสํ
อมนสิการาเยว อุปสมฺปชฺช วิหรติ. ตา ปน อมนสิกโรนฺโต ๒- อสมาปนฺโน โหตีติ.
สงฺเขปโต เจตฺถ "รูปสญฺญานํ สมติกฺกมา"ติ อิมินา สพฺพรูปาวจรธมฺมานํ ปหานํ
วุตฺตํ. "ปฏิฆสญฺญานํ อตฺถงฺคมา นานตฺตสญฺญานํ อมนสิการา"ติ อิมินา สพฺเพสํ
กามาวจรจิตฺตเจตสิกานํ ปหานญฺจ อมนสิกาโร จ วุตฺโตติ เวทิตพฺโพ.
     อนนฺโต อากาโสติ เอตฺถ ปญฺญตฺติมตฺตตฺตา นาสฺส อุปฺปาทนฺโต วา
วยนฺโต วา ปญฺญายตีติ อนนฺโต, อนนฺตผรณวเสนาปิ อนนฺโต. น หิ โส
โยคี เอกเทสวเสน ผรติ, สกลวเสเนว ผรติ. อากาโสติ กสิณุคฺฆาฏิมากาโส.
อากาสานญฺจายตนาทีนิ วุตฺตตฺถานิ. อุปสมฺปชฺช วิหรตีติ ตํ ปตฺวา นิปฺผาเทตฺวา
ตทนุรูเปน อิริยาปเถน วิหรติ. ตเทว สมาปชฺชิตพฺพโต สมาปตฺติ.
@เชิงอรรถ:  สี. อนุปฺปาทนาย   ฉ.ม. มนสิกโรนฺโต
     อากาสานญฺจายตนํ สมติกฺกมฺมาติ ปุพฺเพ วุตฺตนเยน ฌานมฺปิ อากาสานญฺจายตนํ
อารมฺมณมฺปิ. อารมฺมณมฺปิ หิ ปุพฺเพ วุตฺตนเยเนว อากาสานญฺจํ จ
ตํ ปฐมสฺส อารุปฺปชฺฌานสฺส อารมฺมณตฺตา เทวานํ เทวายตนํ วิย อธิฏฺฐานฏฺเฐน
อายตนญฺจาติ อากาสานญฺจายตนํ, ตถา อากาสานญฺจํ จ ตํ ตสฺส ฌานสฺส
สญฺชาติเหตุตฺตา "กมฺโพชา อสฺสานํ อายตนนฺ"ติอาทีนิ วิย สญฺชาติเทสฏฺเฐน
อายตนญฺจาติปิ อากาสานญฺจายนํ. เอวเมตํ ฌานญฺจ อารมฺมณญฺจาติ อุภยมฺปิ
อปฺปวตฺติกรเณน จ อมนสิกรเณน จ สมติกฺกมิตฺวาว ยสฺมา อิทํ วิญฺญานญฺจายตนํ
อุปสมฺปชฺช วิหาตพฺพํ, ตสฺมา อุภยมฺเปตเมกชฺฌํ กตฺวา "อากาสานญฺจายตนํ
สมติกฺกมฺมา"ติ อิทํ วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํ. อนนฺตํ วิญฺญาณนฺติ ตํเยว "อนนฺโต
อากาโส"ติ ผริตฺวา ปวตฺตํ วิญฺญาณํ "อนนฺตํ วิญฺญาณนฺ"ติ มนสิกโรนฺโตติ วุตฺตํ
โหติ. มนสิการวเสน วา อนนฺตํ. โส หิ ตํ อากาสารมฺมณวิญฺญาณํ อนวเสสโต
มนสิกโรนฺโต อนนฺตํ มนสิ กโรติ.
     วิญฺญาณญฺจายตนํ สมติกฺกมฺมาติ เอตฺถาปิ จ ปุพฺเพ วุตฺตนเยเนว ฌานมฺปิ
วิญฺญาณญฺจายตนํ อารมฺมณมฺปิ. อารมฺมณมฺปิ หิ ปุพฺเพ วุตฺตนเยเนว วิญฺญาณญฺจํ
จ ตํ ทุติยสฺส อารุปฺปชฺฌานสฺส อารมฺมณตฺตา อธิฏฺฐานฏฺเฐน อายตนญฺจาติ
วิญฺญาณญฺจายตนํ, ตถา วิญฺญาณญฺจํ จ ตํ ตสฺเสว ฌานสฺส สญฺชาติเหตุตฺตา
สญฺชาติเทสฏฺเฐน อายตนญฺจาติปิ วิญฺญาณญฺจายตนํ. เอวเมตํ ฌานญฺจ
อารมฺมณญฺจาติ อุภยมฺปิ อปฺปวตฺติกรเณน จ อมนสิกรเณน จ สมติกฺกมิตฺวาว
ยสฺมา อิทํ อากิญฺจญฺญายตนํ อุปสมฺปชฺช วิหาตพฺพํ, ตสฺมา อุภยมฺเปตเมกชฺฌํ
กตฺวา "วิญฺญาณญฺจายตนํ สมติกฺกมฺมา"ติ อิทํ วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํ. นตฺถิ
กิญฺจีติ นตฺถิ นตฺถิ, สุญฺญํ สุญฺญํ, วิวิตฺตํ วิวิตฺตนฺติ เอวํ มนสิกโรนฺโตติ
วุตฺตํ โหติ.
     อากิญฺจญฺญายตนํ สมติกฺกมฺมาติ เอตฺถาปิ ปุพฺเพ วุตฺตนเยเนว ฌานมฺปิ
อากิญฺจญฺญายตนํ อารมฺมณมฺปิ. อารมฺมณมฺปิ หิ ปุพฺเพ วุตฺตนเยเนว
อากิญฺจญฺญญฺจ ตํ ตติยสฺส อารุปฺปชฺฌานสฺส อารมฺมณตฺตา อธิฏฺฐานฏฺเฐน
อายตนญฺจาติ อากิญฺจญฺญายตนํ, ตถา อากิญฺจญฺญญฺจ ตํ ตสฺเสว ฌานสฺส
สญฺชาติเหตุตฺตา สญฺชาติเทสฏฺเฐน อายตนญฺจาติปิ อากิญฺจญฺญายตนํ. เอวเมตํ
ฌานญฺจ อารมฺมณญฺจาติ อุภยมฺปิ อปฺปวตฺติกรเณน จ อมนสิกรเณน จ
สมติกฺกมิตฺวาว ยสฺมา อิทํ เนวสญฺญานาสญฺญายตนํ อุปสมฺปชฺช วิหาตพฺพํ,
ตสฺมา อุภยมฺเปตเมกชฺฌํ กตฺวา "อากิญฺจญฺญายตนํ สมติกฺกมฺมา"ติ อิทํ วุตฺตนฺติ
เวทิตพฺพํ. สญฺญาเวทยิตนิโรธกถา เหฏฺฐา กถิตาว.
     "รูปี รูปานิ ปสฺสตี"ติอาทิกา สตฺต วิโมกฺขา ปจฺจนีกธมฺเมหิ สุฏฺฐุ
วิมุจฺจนฏฺเฐน อารมฺมเณ อภิรติวเสน สุฏฺฐุ มุจฺจนฏฺเฐน จ วิโมกฺขา, นิโรธสมาปตฺติ
ปน จิตฺตเจตสิเกหิ วิมุตฺตฏฺเฐน วิโมกฺโข. สมาปตฺติสมาปนฺนสมเย วิมุตฺโต โหติ,
วุฏฺฐิตสมเย อวิมุตฺโต โหตีติ สมยวิโมกฺโข. สมุจฺเฉทวิมุตฺติวเสน
อจฺจนฺตวิมุตฺตตฺตา อริยมคฺคา, ปฏิปฺปสฺสทฺธิวิมุตฺติวเสน อจฺจนฺตวิมุตฺตตฺตา
สามญฺญผลานิ, นิสฺสรณวิมุตฺติวเสน อจฺจนฺตวิมุตฺตตฺตา นิพฺพานํ อสมยวิโมกฺโข.
ตถา สามยิกาสามยิกวิโมกฺขา.
     ปมาทํ อาคมฺม ปริหายตีติ กุปฺโป. ตถา น ปริหายตีติ อกุปฺโป.
โลกาย สํวตฺตตีติ โลกิโย. อริยมคฺคา โลกํ อุตฺตรนฺตีติ โลกุตฺตรา, สามญฺญผลานิ
นิพฺพานญฺจ โลกโต อุตฺติณฺณาติ โลกุตฺตรา. อาทิตฺตํ อโยคุฬํ มกฺขิกา วิย
เตชุสฺสทํ โลกุตฺตรํ ธมฺมํ อาสวา นาลมฺพนฺตีติ อนาสโว. รูปปฺปฏิสญฺญุตฺโตติ
รูปชฺฌานานิ. อรูปปฺปฏิสญฺญุตฺโตติ อรูปสมาปตฺติโย. ตณฺหาย อาลมฺพิโต
ปณิหิโต. อนาลมฺพิโต อปฺปณิหิโต. มคฺคผลานิ เอการมฺมณตฺตา เอกนิฏฺฐตฺตา จ
เอกตฺตวิโมกฺโข, นิพฺพานํ อทุติยตฺตา เอกตฺตวิโมกฺโข, อารมฺมณนานตฺตา
วิปากนานตฺตา จ นานตฺตวิโมกฺโข.
     [๒๑๔] สิยาติ ภเวยฺย, ทส โหนฺตีติ จ เอโก โหตีติ จ ภเวยฺยาติ อตฺโถ.
"สิยา"ติ จ เอตํ วิธิวจนํ, น ปุจฺฉาวจนํ. วตฺถุวเสนาติ นิจฺจสญฺญาทิทสวตฺถุวเสน
ทส โหนฺติ. ปริยาเยนาติ วิมุจฺจนปริยาเยน เอโก โหติ. สิยาติ กถญฺจ
สิยาติ ยํ วา สิยาติ วิหิตํ, ตํ กถํ สิยาติ ปุจฺฉติ. อนิจฺจานุปสฺสนญาญนฺติ
สมาสปทํ. อนิจฺจานุปสฺสนาญาณนฺติ วา ปาโฐ. ตถา เสเสสุปิ. นิจฺจโต
สญฺญายาติ นิจฺจโต ปวตฺตาย สญฺญาย, "นิจฺจนฺ"ติ ปวตฺตาย สญฺญายาติ อตฺโถ.
เอส นโย สุขโต อตฺตโต นิมิตฺตโต สญฺญายาติ เอตฺถาปิ. นิมิตฺตโตติ จ
นิจฺจนิมิตฺตโต. นนฺทิยา สญฺญายาติ นนฺทิวเสน ปวตฺตาย สญฺญาย,
นนฺทิสมฺปยุตฺตาย สญฺญายาติ อตฺโถ. เอส นโย ราคโต สมุทยโต อาทานโต
ปณิธิโต อภินิเวสโต สญฺญายาติ เอตฺถาปิ. ยสฺมา ปน ขยวยวิปริณามานุปสฺสนา
ติสฺโส อนิจฺจานุปสฺสนาทีนํ พลวภาวาย พลวปจฺจยภูตา ภงฺคานุปสฺสนาวิเสสา.
ภงฺคทสฺสเนน หิ อนิจฺจานุปสฺสนา พลวตี โหติ. อนิจฺจานุปสฺสนาย จ พลวติยา
ชาตาย "ยทนิจฺจํ ตํ ทุกฺขํ, ยํ ทุกฺขํ ตทนตฺตา"ติ ๑- ทุกฺขานตฺตานุปสฺสนาปิ
พลวติโย โหนฺติ. ตสฺมา อนิจฺจานุปสฺสนาทีสุ วุตฺตาสุ ตาปิ ติสฺโส วุตฺตาว โหนฺติ.
ยสฺมา จ สุญฺญตานุปสฺสนา ๒- "อภินิเวสโต สญฺญาย มุจฺจตี"ติ วจเนเนว
สาราทานาภินิเวสสมฺโมหาภินิเวสอาลยาภินิเวสสญฺโญคาภินิเวสโต สญฺญาย มุจฺจตีติ
วุตฺตเมว โหติ, อภินิเวสาภาเวเนว อปฺปฏิสงฺขาโต สญฺญาย มุจฺจตีติ วุตฺตเมว โหติ,
ตสฺมา อธิปญฺญาธมฺมวิปสฺสนาทโย ปญฺจปิ อนุปสฺสนา น วุตฺตาติ เวทิตพฺพา. เอวํ
อฏฺฐารสสุ มหาวิปสฺสนาสุ เอตา อฏฺฐ อนุปสฺสนา อวตฺวา ทเสว อนุปสฺสนา
วุตฺตาติ เวทิตพฺพา.
     [๒๑๕] อนิจฺจานุปสฺสนา ยถาภูตํ ญาณนฺติ อนิจฺจานุปสฺสนาเยว
ยถาภูตญาณํ. อุภยมฺปิ ปจฺจตฺตวจนํ. ยถาภูตญาณนฺติ ญาณตฺโถ วุตฺโต. เอวํ
เสเสสุปิ. สมฺโมหา อญฺญาณาติ สมฺโมหภูตา อญฺญาณา. มุจฺจตีติ วิโมกฺขตฺโถ วุตฺโต.
@เชิงอรรถ:  สํ.ข. ๑๗/๑๕/๑๙   ม. สุญฺญตานุปสฺสนาย
     [๒๑๖] อนิจฺจานุปสฺสนา อนุตฺตรํ สีติภาวญาณนฺติ เอตฺถ สาสเนเยว
สพฺภาวโต อุตฺตมฏฺเฐน อนุตฺตรํ, อนุตฺตรสฺส ปจฺจยตฺตา วา อนุตฺตรํ,
สีติภาโว เอว ญาณํ สีติภาวญาณํ. ตํ อนิจฺจานุปสฺสนาสงฺขาตํ อนุตฺตรํ
สีติภาวญาณํ. "ฉหิ ภิกฺขเว ธมฺเมหิ สมนฺนาคโต ภิกฺขุ ภพฺโพ อนุตฺตรํ
สีติภาวํ สจฺฉิกาตุนฺ"ติ ๑- เอตฺถ นิพฺพานํ อนุตฺตโร สีติภาโว นาม. อิธ ปน
วิปสฺสนา อนุตฺตโร สีติภาโว. นิจฺจโต สนฺตาปปริฬาหทรถา มุจฺจตีติ เอตฺถาปิ
"นิจฺจนฺ"ติ ปวตฺตกิเลสา เอว อิธ จามุตฺร จ สนฺตาปนฏฺเฐน สนฺตาโป,
ปริทหนฏฺเฐน ปริฬาโห, อุณฺหฏฺเฐน ทรโถติ วุจฺจนฺติ.
     [๒๑๗] เนกฺขมฺมํ ฌายตีติ ฌานนฺติอาทโย เหฏฺฐา วุตฺตตฺถา.
เนกฺขมฺมาทีนิ เจตฺถ อฏฺฐ สมาปตฺติโย จ นิพฺเพธภาคิยาเนว.
     [๒๑๘] อนุปาทา จิตฺตสฺส วิโมกฺโขติ อิธ วิปสฺสนาเยว. "เอตทตฺถา
กถา, เอตทตฺถา มนฺตนา, ยทิทํ อนุปาทา จิตฺตสฺส วิโมกฺโข"ติ ๒- เอตฺถ ปน
นิพฺพานํ อนุปาทา จิตฺตสฺส วิโมกฺโข. กติหุปาทาเนหีติ กติหิ อุปาทาเนหิ.
กตมา เอกุปาทานาติ กตมโต เอกุปาทานโต. อิทํ เอกุปาทานาติ อิโต เอกโต
อุปาทานโต. อิทนฺติ ปุพฺพญาณาเปกฺขํ วา. อุปาทานโต มุจฺจเนสุ ยสฺมา
อาทิโต สงฺขารานํ อุทยพฺพยํ ปสฺสิตฺวา ปสฺสิตฺวา อนิจฺจานุปสฺสนาย
วิปสฺสติ, ปจฺฉา สงฺขารานํ ภงฺคเมว ปสฺสิตฺวา อนิมิตฺตานุปสฺสนาย วิปสฺสติ.
อนิจฺจานุปสฺสนาวิเสโสเยว หิ อนิมิตฺตานุปสฺสนา. สงฺขารานํ อุทยพฺพยทสฺสเนน
จ ภงฺคทสฺสเนน จ อตฺตาภาโว ปากโฏ โหติ. เตน ทิฏฺฐุปาทานสฺส จ
อตฺตวาทุปาทานสฺส จ ปหานํ โหติ. ทิฏฺฐิปฺปหาเนเนว จ "สีลพฺพเตน อตฺตา สุชฺฌตี"ติ
ทสฺสนสฺส อภาวโต สีลพฺพตุปาทานสฺส ปหานํ โหติ. ยสฺมา จ อนตฺตานุปสฺสนาย
อุชุกเมว อตฺตาภาวํ ปสฺสติ, อนตฺตานุปสฺสนาวิเสโสเยว จ สุญฺญตานุปสฺสนา,
@เชิงอรรถ:  องฺ.ฉกฺก. ๒๒/๓๕๖(๘๕) /๔๘๔ (สฺยา)   วิ.ป. ๘/๓๖๖/๓๔๕, องฺ. ติก. ๒๐/๖๘/๑๙๓
ตสฺมา อิมานิ จตฺตาริ ญาณานิ ทิฏฺฐุปาทานาทีหิ ตีหิ อุปาทาเนหิ มุจฺจนฺติ.
ทุกฺขานุปสฺสนาทีนํเยว ปน จตสฺสนฺนํ ตณฺหาย อุชุวิปจฺจนีกตฺตา
อนิจฺจานุปสฺสนาทีนํ จตสฺสนฺนํ ๑- กามุปาทานโต มุจฺจนํ น วุตฺตํ. ยสฺมา อาทิโต
ทุกฺขานุปสฺสนาย "สงฺขารา ทุกฺขา"ติ ปสฺสโต ปจฺฉา อปฺปณิหิตานุปสฺสนาย จ
"สงฺขารา ทุกฺขา"ติ ปสฺสโต สงฺขารานํ ปตฺถนา ปหียติ. ทุกฺขานุปสฺสนาวิเสโสเยว
หิ อปฺปณิหิตานุปสฺสนา. ยสฺมา จ สงฺขาเรสุ นิพฺพิทานุปสฺสนาย นิพฺพินฺทนฺตสฺส
วิราคานุปสฺสนาย วิรชฺชนฺตสฺส สงฺขารานํ ปตฺถนา ปหียติ, ตสฺมา อิมานิ จตฺตาริ
ญาณานิ กามุปาทานโต มุจฺจนฺติ. ยสฺมา นิโรธานุปสฺสนาย กิเลเส นิโรเธติ,
ปฏินิสฺสคฺคานุปสฺสนาย กิเลเส ปริจฺจชติ, ตสฺมา อิมานิ เทฺว ญาณานิ จตูหิ
อุปาทาเนหิ มุจฺจนฺตีติ เอวํ สภาวนานตฺเตน จ อาการนานตฺเตน จ อฏฺฐสฏฺฐิ
วิโมกฺขา นิทฺทิฏฺฐา.
     [๒๑๙] อิทานิ อาทิโต อุทฺทิฏฺฐานํ ติณฺณํ วิโมกฺขานํ มุขานิ ทสฺเสตฺวา
วิโมกฺขมุขปุพฺพงฺคมํ อินฺทฺริยวเสสํ ปุคฺคลวิเสสญฺจ ทสฺเสตุกาโม ตีณิ โข
ปนิมานีติอาทิมาห. ตตฺถ วิโมกฺขมุขานีติ ติณฺณํ วิโมกฺขานํ มุขานิ. โลกนิยฺยานาย
สํวตฺตนฺตีติ เตธาตุกโลกโต นิยฺยานาย นิคฺคมนาย สํวตฺตนฺติ. สพฺพสงฺขาเร
ปริจฺเฉทปริวฏุมโต สมนุปสฺสนตายาติ สพฺเพสํ สงฺขารานํ อุทยพฺพยวเสน
ปริจฺเฉทโต เจว ปริวฏุมโต จ สมนุปสฺสนตาย. โลกนิยฺยานํ โหตีติ ปาฐเสโส.
อนิจฺจานุปสฺสนา หิ "อุทยโต ปุพฺเพ สงฺขารา นตฺถี"ติ ปริจฺฉินฺทิตฺวา เตสํ คตึ
สมนฺเนสมานา "วยโต ปรํ น คจฺฉนฺติ, เอตฺเถว อนฺตรธายนฺตี"ติ ปริวฏุมโต
ปริยนฺตโต สมนุปสฺสติ. สพฺพสงฺขารา หิ อุทเยน ปุพฺพนฺตปริจฺฉินฺนา,
วเยน อปรนฺตปริจฺฉินฺนา. อนิมิตฺตาย จ ธาตุยา จิตฺตสมฺปกฺขนฺทนตายาติ
วิปสฺสนากฺขเณปิ นิพฺพานนินฺนตาย อนิมิตฺตากาเรน อุปฏฺฐานโต อนิมิตฺตสงฺขาตาย
@เชิงอรรถ:  สี. ติสฺสนฺนํ
นิพฺพานธาตุยา จิตฺตปวิสนตาย จ โลกนิยฺยานํ โหติ. มโนสมุตฺเตชนตายาติ
จิตฺตสํเวชนตาย. ทุกฺขานุปสฺสนาย หิ สงฺขาเรสุ จิตฺตํ สํวิชฺชติ. อปฺปณิหิตาย
จ ธาตุยาติ วิปสฺสนากฺขเณปิ นิพฺพานนินฺนตาย อปฺปณิหิตากาเรน อุปฏฺฐานโต
อปฺปณิหิตสงฺขาตาย นิพฺพานธาตุยา. สพฺพธมฺเมติ นิพฺพานสฺส อวิปสฺสนุปคตฺเตปิ
อนตฺตสภาวสพฺภาวโต "สพฺพสงฺขาเร"ติ อวตฺวา "สพฺพธมฺเม"ติ วุตฺตํ. ปรโต
สมนุปสฺสนตายาติ ปจฺจยายตฺตตฺตา อวสตาย อวิเธยฺยตาย จ "นาหํ น มมนฺ"ติ
เอวํ อนตฺตโต สมนุปสฺสนตาย. สุญฺญตาย จ ธาตุยาติ วิปสฺสนากฺขเณปิ
นิพฺพานนินฺนตาย สุญฺญตากาเรน อุปฏฺฐานโต สุญฺญตาสงฺขาตาย นิพฺพานธาตุยา.
อิติ อิมานิ ตีณิ วจนานิ อนิจฺจทุกฺขานตฺตานุปสฺสนานํ วเสน วุตฺตานิ.
เตเนว ตทนนฺตรํ อนิจฺจโต มนสิกโรโตติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ ขยโตติ ขียนโต.
ภยโตติ สภยโต. สุญฺญโตติ อตฺตรหิตโต. อธิโมกฺขพหุลนฺติ อนิจฺจานุปสฺสนาย
"ขณภงฺควเสน สงฺขารา ภิชฺชนฺตี"ติ สทฺธาย ปฏิปนฺนสฺส ปจฺจกฺขโต ขณภงฺคทสฺสเนน
"สจฺจํ วตาห ภควา"ติ ภควติ สทฺธาย สทฺธาพหุลํ จิตฺตํ โหติ.
อถ วา ปจฺจุปฺปนฺนานํ ปเทสสงฺขารานํ อนิจฺจตํ ปสฺสิตฺวา "เอวํ อนิจฺจา
อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนา สพฺเพ สงฺขารา"ติ อธิมุจฺจนโต อธิโมกฺขพหุลํ จิตฺตํ
โหติ. ปสฺสทฺธิพหุลนฺติ ทุกฺขานุปสฺสนาย จิตฺตกฺโขภกราย ปณิธิยา ปชหนโต
จิตฺตทรถาภาเวน ปสฺสทฺธิพหุลํ จิตฺตํ โหติ. อถ วา ทุกฺขานุปสฺสนาย
สํเวคชนนโต สํวิคฺคสฺส จ โยนิโส ปทหนโต วิกฺเขปาภาเวน ปสฺสทฺธิพหุลํ จิตฺตํ โหติ.
เวทพหุลนฺติ อนตฺตานุปสฺสนาย พาหิเรเกหิ อทิฏฺฐํ คมฺภีรํ อนตฺตลกฺขณํ ปสฺสโต
ญาณพหุลํ จิตฺตํ โหติ. อถ วา "สเทวเกน โลเกน อทิฏฺฐํ อนตฺตลกฺขณํ ทิฏฺฐนฺ"ติ
ตุฏฺฐสฺส ตุฏฺฐิพหุลํ จิตฺตํ โหติ.
     อธิโมกฺขพหุโล สทฺธินฺทฺริยํ ปฏิลภตีติ ปุพฺพภาเค อธิโมกฺโข พหุลํ
ปวตฺตมาโน ภาวนาปาริปูริยา สทฺธินฺทฺริยํ นาม โหติ, ตํ โส ปฏิลภติ นาม.
ปสฺสทฺธิพหุโล สมาธินฺทฺริยํ ปฏิลภตีติ ปุพฺพภาเค ปสฺสทฺธิพหุลสฺส
"ปสฺสทฺธกาโย สุขํ เวเทติ, สุขิโน จิตฺตํ สมาธิยตี"ติ ๑- วจนโต ภาวนาปาริปูริยา
ปสฺสทฺธิปจฺจยา สมาธินฺทฺริยํ โหติ, ตํ โส ปฏิลภติ นาม. เวทพหุโล ปญฺญินฺทฺริยํ
ปฏิลภตีติ ปุพฺพภาเค เวโท พหุลํ ปวตฺตมาโน ภาวนาปาริปูริยา ปญฺญินฺทฺริยํ
นาม โหติ, ตํ โส ปฏิลภติ นาม.
     อาธิปเตยฺยํ โหตีติ ฉนฺทาทิเก อธิปติภูเตปิ สกิจฺจนิปฺผาทนวเสน อธิปติ
โหติ ปธาโน โหติ. ภาวนายาติ ภุมฺมวจนํ, อุปรูปริ ภาวนตฺถาย วา. ตทนฺวยา
โหนฺตีติ ตํ อนุคามินี ตํ อนุวตฺตินี โหนฺติ. สหชาตปจฺจยา โหนฺตีติ
อุปฺปชฺชมานา จ สหอุปฺปาทนภาเวน อุปการกา โหนฺติ ปกาสสฺส ปทีโป วิย.
อญฺญมญฺญปจฺจยา โหนฺตีติ อญฺญมญฺญํ อุปฺปาทนุปตฺถมฺภนภาเวน อุปการกา
โหนฺติ อญฺญมญฺญูปตฺถมฺภกํ ติทณฺฑํ วิย. นิสฺสยปจฺจยา โหนฺตีติ อธิฏฺฐานากาเรน
นิสฺสยกาเรน จ อุปการา โหนฺติ ตรุจิตฺตกมฺมานํ ปฐวีปฏาทิ วิย. สมฺปยุตฺตปจฺจยา
โหนฺตีติ เอกวตฺถุกเอการมฺมณเอกุปฺปาทเอกนิโรธสงฺขาเตน สมฺปยุตฺตภาเวน
อุปการกา โหนฺติ.
     [๒๒๐] ปฏิเวธกาเลติ มคฺคกฺขเณ สจฺจปฏิเวธกาเล. ปญฺญินฺทฺริยํ อาธิปเตยฺยํ
โหตีติ มคฺคกฺขเณ นิพฺพานํ อารมฺมณํ กตฺวา สจฺจทสฺสนกิจฺจกรณวเสน จ
กิเลสปฺปหานกิจฺจกรณวเสน จ ปญฺญินฺทฺริยเมว เชฏฺฐกํ โหติ. ปฏิเวธายาติ
สจฺจปฏิวิชฺฌนตฺถาย. เอกรสาติ วิมุตฺติรเสน. ทสฺสนฏฺเฐนาติ สจฺจทสฺสนฏฺเฐน. เอวํ
ปฏิวิชฺฌนฺโตปิ ภาเวติ, ภาเวนฺโตปิ ปฏิวิชฺฌตีติ มคฺคกฺขเณ สกึเยว ภาวนาย
จ ปเวธสฺส จ สพฺพาวทสฺสนตฺถํ วุตฺตํ. อนตฺตานุปสฺสนาย วิปสฺสนากฺขเณปิ
ปญฺญินฺทฺริยสฺเสว อาธิปเตยฺยตฺตา "ปฏิเวธกาเลปี"ติ อปิสทฺโท ปยุตฺโต.
@เชิงอรรถ:  องฺ.ปญฺจก. ๒๒/๒๖/๒๔ (สฺยา), ขุ.ปฏิ. ๓๑/๗๓/๘๘
     [๒๒๑] อนิจฺจโต มนสิกโรโต กตมินฺทฺริยํ อธิมตฺตํ โหตีติอาทิ
อินฺทฺริยวเสน ๑- ปุคฺคลวิเสสํ ทสฺเสตุํ วุตฺตํ. ตตฺถ อธิมตฺตนฺติ อธิกํ. ตตฺถ
สทฺธินฺทฺริยสมาธินฺทฺริยปญฺญินฺทฺริยานํ อธิมตฺตตา สงฺขารุเปกฺขาย เวทิตพฺพา.
สทฺธาวิมุตฺโตติ เอตฺถ อวิเสเสตฺวา วุตฺเตปิ อุปริ วิเสเสตฺวา วุตฺตตฺตา
โสตาปตฺติมคฺคํ ฐเปตฺวา เสเสสุ สตฺตสุ ฐาเนสุ สทฺธาวิมุตฺโตติ วุตฺตํ โหติ.
สทฺธาวิมุตฺโต สทฺธินฺทฺริยสฺส อธิมตฺตตฺตา โหติ, น สทฺธินฺทฺริยสฺส อธิมตฺตตฺตา
สพฺพตฺถ สทฺธาวิมุตฺโตติปิ วุตฺตํ โหติ. โสตาปตฺติมคฺคกฺขเณ สทฺธินฺทฺริยสฺส
อธิมตฺตตฺตาเยว เสเสสุ สมาธินฺทฺริยปญฺญินฺทฺริยาธิมตฺตตฺเตปิ สติ
สทฺธาวิมุตฺโตเยว นาม โหตีติ วทนฺติ. กายสกฺขี โหตีติ อฏฺฐสุปิ ฐาเนสุ
กายสกฺขี นาม โหติ. ทิฏฺฐิปฺปตฺโต โหตีติ สทฺธาวิมุตฺเต วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํ.
     สทฺทหนฺโต วิมุตฺโตติ สทฺธาวิมุตฺโตติ สทฺธินฺทฺริยสฺส อธิมตฺตตฺตา
โสตาปตฺติมคฺคกฺขเณ สทฺทหนฺโต จตูสุปิ ผลกฺขเณสุ วิมุตฺโตติ สทฺธาวิมุตฺโตติ
วุตฺตํ โหติ. อุปริมคฺคตฺตยกฺขเณ สทฺธาวิมุตฺตตฺตํ อิทานิ วกฺขติ.
โสตาปตฺติมคฺคกฺขเณ ปน สทฺธานุสาริตฺตํ ปจฺฉา วกฺขติ. ผุฏฺฐตฺตา สจฺฉิกโตติ
กายสกฺขีติ สุกฺขวิปสฺสกตฺเต สติ อุปจารชฺฌานผสฺสสฺส รูปารูปชฺฌานลาภิตฺเต สติ
รูปารูปชฺฌานผสฺสสฺส ผุฏฺฐตฺตา นิพฺพานํ สจฺฉิกโตติ กายสกฺขี, นามกาเยน
วุตฺตปฺปกาเร ฌานผสฺเส จ นิพฺพาเน จ สกฺขีติ วุตฺตํ โหติ. ทิฏฺฐตฺตา ปตฺโตติ
ทิฏฺฐิปฺปตฺโตติ โสตาปตฺติมคฺคกฺขเณ สมฺปยุตฺเตน ปญฺญินฺทฺริเยน ปฐมํ นิพฺพานสฺส
ทิฏฺฐตฺตา ปจฺฉา โสตาปตฺติผลาทิวเสน นิพฺพานํ ปตฺโตติ ทิฏฺฐิปฺปตฺโต,
ปญฺญินฺทฺริยสงฺขาตาย ทิฏฺฐิยา นิพฺพานํ ปตฺโตติ วุตฺตํ โหติ. โสตาปตฺติมคฺคกฺขเณ
ปน ธมฺมานุสาริตฺตํ ปจฺฉา วกฺขติ. สทฺทหนฺโต วิมุจฺจตีติ สทฺธาวิมุตฺโตติ
สทฺธินฺทฺริยสฺส อธิมตฺตตฺตา สกทาคามิอนาคามิอรหตฺตมคฺคกฺขเณสุ สทฺทหนฺโต
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. อินฺทฺริยวิเสเสน
วิมุจฺจตีติ สทฺธาวิมุตฺโต. เอตฺถ วิมุจฺจมาโนปิ อาสํสาย ภูตวจนวเสน "วิมุตฺโต"ติ
วุตฺโต. ฌานผสฺสนฺติ ติวิธํ ฌานผสฺสํ. "ฌานผสฺสนฺ"ติอาทีนิ "ทุกฺขา สงฺขารา"ติ-
อาทีนิ จ ปฐมํ วุตฺตํ ทฺวยเมว วิเสเสตฺวา วุตฺตานิ. ญาตํ โหตีติอาทีนิ เหฏฺฐา
วุตฺตตฺถานิ. เอตฺถ จ ฌานลาภี ปุคฺคโล สมาธินฺทฺริยสฺส อนุกูลาย
ทุกฺขานุปสฺสนาย เอว วุฏฺฐหิตฺวา มคฺคผลานิ ปาปุณาตีติ อาจริยานํ อธิปฺปาโย.
     สิยาติ สิยุํ, ภเวยฺยนฺติ อตฺโถ. "สิยา"ติ เอตํ วิธิวจนเมว. ตโย
ปุคฺคลาติ วิปสฺสนานิยเมน อินฺทฺริยนิยเมน จ วุตฺตา ตโย ปุคฺคลา.
วตฺถุวเสนาติ ตีสุ อนุปสฺสนาสุ เอเกกอินฺทฺริยวตฺถุวเสน. ปริยาเยนาติ เตเนว
ปริยาเยน. อิมินา วาเรน กึ ทสฺสิตํ โหติ? เหฏฺฐา เอเกกิสฺสา อนุปสฺสนาย
เอเกกสฺส อินฺทฺริยสฺส อาธิปจฺจํ เยภุยฺยวเสน วุตฺตนฺติ จ, กทาจิ ตีสุปิ
อนุปสฺสนาสุ เอเกกสฺเสว อินฺทฺริยสฺส อาธิปจฺจํ โหตีติ จ ทสฺสิตํ โหติ. อถ วา
ปุพฺพภาควิปสฺสนากฺขเณ ติสฺสนฺนมฺปิ อนุปสฺสนานํ สพฺภาวโต ตาสุ
ปุพฺพภาควิปสฺสนาสุ เตสํ เตสํ อินฺทฺริยานํ อาธิปจฺจํ อเปกฺขิตฺวา มคฺคผลกฺขเณสุ
สทฺธาวิมุตฺตาทีนิ นามานิ โหนฺตีติ. เอวํ หิ วุจฺจมาเน เหฏฺฐา
วุฏฺฐานคามินิวิปสฺสนาย อุปริ จ กโต อินฺทฺริยาธิปจฺจปุคฺคลนิยโม สุกโตเยว
นิจฺจโลเยว จ โหติ. อนนฺตรวาเร สิยาติ อญฺโญเยวาติ เอวํ ๑- สิยาติ
อตฺโถ. เอตฺถ ปุพฺเพ วุตฺโตเยว นิยโม.
     อิทานิ มคฺคผลวเสน ปุคฺคลวิเสสํ วิภชิตฺวา ทสฺเสตุํ อนิจฺจโต
มนสิกโรโต ฯเปฯ โสตาปตฺติมคฺคํ ปฏิลภตีติอาทิมาห. ตตฺถ สทฺธํ อนุสฺสรติ
อนุคจฺฉติ, สทฺธาย วา นิพฺพานํ อนุสฺสรติ อนุคจฺฉตีติ สทฺธานุสารี.
สจฺฉิกตนฺติ ปจฺจกฺขกตํ. อรหตฺตนฺติ อรหตฺตผลํ. ปญฺญาสงฺขาตํ ธมฺมํ อนุสฺสรติ,
เตน วา ธมฺเมน นิพฺพานํ อนุสฺสรตีติ ธมฺมานุสารี.
@เชิงอรรถ:  ม. เอตํ
     [๒๒๒] ปุน อปเรหิ ปริยาเยหิ อินฺทฺริยตฺตยวิเสเสน ปุคฺคลวิเสสํ
วณฺเณตุกาโม เย หิ เกจีติอาทิมาห. ตตฺถ ภาวิตา วาติ อตีเต ภาวยึสุ วา. ภาเวนฺติ
วาติ ปจฺจุปฺปนฺเน. ภาวิสฺสนฺติ วาติอาทิ อนาคเต. อธิคตา วาติอาทิ เอเกกนฺติกํ
ปุริมสฺส ปุริมสฺส อตฺถวิวรณตฺถํ วุตฺตํ. ผสฺสิตา วาติ ญาณผุสนาย ผุสึสุ วา.
วสิปฺปตฺตาติ อิสฺสรภาวํ ปตฺตา. ปารมิปฺปตฺตาติ โวสานํ ปตฺตา. เวสารชฺชปฺปตฺตาติ
วิสารทภาวํ ปตฺตา. สพฺพตฺถ สทฺธาวิมุตฺตาทโย เหฏฺฐา วุตฺตกฺขเณสุเยว,
สติปฏฺฐานาทโย มคฺคกฺขเณเยว. อฏฺฐ วิโมกฺเขติ "รูปี รูปานิ ปสฺสตี"ติอาทิเก ๑-
ปฏิสมฺภิทามคฺคปฺปตฺติยา เอว ปตฺตา. ติสฺโส สิกฺขาติ อธิสีลสิกฺขา อธิจิตฺตสิกฺขา
อธิปญฺญาสิกฺขา มคฺคปฺปตฺตา เอว สิกฺขมานา. ทุกฺขํ ปริชานนฺตีติอาทีนิ
มคฺคกฺขเณเยว. ปริญฺญาปฏิเวธํ ปฏิวิชฺฌตีติ ปริญฺญาปฏิเวเธน ปฏิวิชฺฌติ, ปริญฺญาย
ปฏิวิชฺฌิตพฺพนฺติ วา ปริญฺญาปฏิเวธํ. เอวํ เสเสสุปิ. สพฺพธมฺมาทีหิ วิเสเสตฺวา
อภิญฺญาปฏิเวธาทโย วุตฺตา. สจฺฉิกิริยาปฏิเวโธ ปน มคฺคกฺขเณเยว
นิพฺพานปจฺจเวกฺขณญาณสิทฺธิวเสน เวทิตพฺโพติ. เอวมิธ ปญฺจ อริยปุคฺคลา นิทฺทิฏฺฐา
โหนฺติ, อุภโตภาควิมุตฺโต จ ปญฺญาวิมุตฺโต จาติ อิเม เทฺว อนิทฺทิฏฺฐา.
อญฺญตฺถ ๒- ปน "โย ปน ทุกฺขโต มนสิกโรนฺโต ปสฺสทฺธิพหุโล สมาธินฺทฺริยํ ปฏิลภติ,
โส สพฺพตฺถ กายสกฺขี นาม โหติ, อรูปชฺฌานํ ปน ปตฺวา อคฺคผลปตฺโต ๓-
อุภโตภาควิมุตฺโต นาม โหติ. โย ปน อนตฺตโต มนสิกโรนฺโต เวทพหุโล ปญฺญินฺทฺริยํ
ปฏิลภติ, โส โสตาปตฺติมคฺคกฺขเณ ธมฺมานุสารี โหติ, ฉสุ ฐาเนสุ ทิฏฺฐิปฺปตฺโต,
อคฺคผเล ปญฺญาวิมุตฺโต"ติ วุตฺตํ. เต อิธ กายสกฺขิทิฏฺฐิปฺปตฺเตหิเยว สงฺคหิตา.
อตฺถโต ปน อรูปชฺฌาเนน เจว อริยมคฺเคน จาติ อุภโตภาเคน วิมุตฺโตติ
อุภโตภาควิมุตฺโต. ปชานนฺโต วิมุตฺโตติ ปญฺญาวิมุตฺโตติ. เอตฺตาวตา
อินฺทฺริยปุคฺคลวิเสสา นิทฺทิฏฺฐา โหนฺติ.
@เชิงอรรถ:  อภิ.สงฺ. ๓๔/๒๔๘/๗๖, ขุ.ปฏิ. ๓๑/๒๐๙/๒๕๐   วิสุทฺธิ. ๓/๓๐๑  สี. มคฺคผลํ
@ปตฺโต
     [๒๒๓-๒๒๖] อิทานิ วิโมกฺขปุพฺพงฺคมเมว วิโมกฺขวิเสสํ ปุคฺคลวิเสสญฺจ
ทสฺเสตุกาโม อนิจฺจโต มนสิกโรโตติอาทิมาห. ตตฺถ เทฺว วิโมกฺขาติ
อปฺปณิหิตสุญฺญตวิโมกฺขา. อนิจฺจานุปสฺสนาคมนวเสน หิ อนิมิตฺตวิโมกฺโขติ ลทฺธนาโม
มคฺโค ราคโทสโมหปณิธีนํ อภาวา สคุณโต จ เตสํเยว ปณิธีนํ อภาวา
อปฺปณิหิตนฺติ ลทฺธนามํ นิพฺพานํ อารมฺมณํ กโรตีติ อารมฺมณโต จ
อปฺปณิหิตวิโมกฺโขติ ๑- นามมฺปิ ลภติ. ตถา ราคโทสโมเหหิ สุญฺญตฺตา สคุณโต จ
ราคาทีหิเยว สุญฺญตฺตา สุญฺญตนฺติ ลทฺธนามํ นิพฺพานํ อารมฺมณํ กโรตีติ อารมฺมณโต
จ สุญฺญตวิโมกฺโขติ นามมฺปิ ลภติ. ตสฺมา เต เทฺว วิโมกฺขา อนิมิตฺตวิโมกฺขนฺวยา
นาม โหนฺติ. อนิมิตฺตมคฺคโต อนญฺเญปิ อฏฺฐนฺนํ มคฺคงฺคานํ เอเกกสฺส มคฺคงฺคสฺส
วเสน สหชาตาทิปจฺจยา จ โหนฺตีติ เวทิตพฺพา. ปุน เทฺว วิโมกฺขาติ
สุญฺญตานิมิตฺตวิโมกฺขา. ทุกฺขานุปสฺสนาคมนวเสน หิ อปฺปณิหิตวิโมกฺโขติ
ลทฺธนาโม มคฺโค รูปนิมิตฺตาทีนํ ราคนิมิตฺตาทีนํ นิจฺจนิมิตฺตาทีนญฺจ อภาวา
สคุณโต จ เตสํเยว นิมิตฺตานํ อภาวา อนิมิตฺตสงฺขาตํ นิพฺพานํ อารมฺมณํ กโรตีติ
อารมฺมณโต จ อนิมิตฺตวิโมกฺโขติ นามมฺปิ ลภติ. เสสํ วุตฺตนเยเนว โยเชตพฺพํ.
ปุน เทฺว วิโมกฺขาติ อนิมิตฺตอปฺปณิหิตวิโมกฺขา. โยชนา ปเนตฺถ วุตฺตนยา เอว.
     ปฏิเวธกาเลติ อินฺทฺริยานํ วุตฺตกฺกเมเนว วุตฺตํ. มคฺคกฺขณํ ปน มุญฺจิตฺวา
วิปสฺสนากฺขเณ วิโมกฺโข นาม ๒- นตฺถิ. ปฐมํ วุตฺโตเยว ปน มคฺควิโมกฺโข
"ปฏิเวธกาเล"ติ วจเนน วิเสเสตฺวา ทสฺสิโต. "โย จายํ ปุคฺคโล
สทฺธาวิมุตฺโต"ติอาทิกา เทฺว วารา จ "อนิจฺจโต มนสิกโรนฺโต โสตาปตฺติมคฺคํ
ปฏิลภตี"ติอาทิโก วาโร จ สงฺขิตฺโต, วิโมกฺขวเสน ปน โยเชตฺวา วิตฺถารโต
เวทิตพฺโพ. เย หิ เกจิ เนกฺขมฺมนฺติอาทิโก วาโร วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺโพติ.
เอตฺตาวตา วิโมกฺขปุคฺคลวิเสสา นิทฺทิฏฺฐา โหนฺตีติ.
@เชิงอรรถ:  ก. อปฺปณิหิตวิโมกฺขา   ก. วิโมกฺขา
     [๒๒๗] ปุน วิโมกฺขมุขานิ จ วิโมกฺเข จ อเนกธา นิทฺทิสิตุกาโม อนิจฺจโต
มนสิกโรนฺโตติอาทิมาห. ตตฺถ ยถาภูตนฺติ ยถาสภาเวน. ชานาตีติ ญาเณน
ชานาติ. ปสฺสตีติ เตเนว ญาเณน จกฺขุนา วิย ปสฺสติ. ตทนฺวเยนาติ
ตทนุคมเนน, ตสฺส ปจฺจกฺขโต ญาเณน ทิฏฺฐสฺส อนุมาเนนาติ ๑- อตฺโถ. กงฺขา
ปหียตีติ อนิจฺจานุปสฺสนาย นิจฺจานิจฺจกงฺขา, อิตราหิ อิตรกงฺขา. นิมิตฺตนฺติ
สนฺตติฆนวินิพฺโภเคน นิจฺจสญฺญาย ปหีนตฺตา อารมฺมณภูตํ สงฺขารนิมิตฺตํ ยถาภูตํ
ชานาติ. เตน วุจฺจติ สมฺมาทสฺสนนฺติ เตน ยถาภูตชานเนน ตํ ญาณํ
"สมฺมาทสฺสนนฺ"ติ วุจฺจติ. ปวตฺตนฺติ ทุกฺขปฺปตฺตากาเร สุขสญฺญํ อุคฺฆาเฏตฺวา
สุขสญฺญาย ปหาเนน ปณิธิสงฺขาตาย ตณฺหาย ปหีนตฺตา สุขสมฺมตมฺปิ วิปากปวตฺตํ
ยถาภูตํ ชานาติ. นิมิตฺตญฺจ ปวตฺตญฺจาติ นานาธาตุมนสิการสมฺภเวน
สมูหฆนวินิพฺโภเคน อุภยถาปิ อตฺตสญฺญาย ปหีนตฺตา สงฺขารนิมิตฺตญฺจ วิปากปวตฺตญฺจ
ยถาภูตํ ชานาติ. ยญฺจ ยถาภูตํ ญาณนฺติอาทิตฺตยํ อิทานิ วุตฺตเมว, น อญฺญํ.
     ภยโต อุปฏฺฐาตีติ นิจฺจสุขอตฺตาภาวทสฺสนโต ยถากฺกมํ ตํ ตํ ภยโต
อุปฏฺฐาติ. ยา จ ภยตุปฏฺฐาเน ปญฺญาติอาทินา ๒- "อุทยพฺพยานุปสฺสนาญาณํ
ภงฺคานุปสฺสนาญาณํ ภยตุปฏฺฐานญาณํ อาทีนวานุปสฺสนาญาณํ นิพฺพิทานุปสฺสนาญาณํ
มุญฺจิตุกมฺยตาญาณํ ปฏิสงฺขานุปสฺสนาญาณํ สงฺขารุเปกฺขาญาณํ
อนุโลมญาณนฺ"ติ วุตฺเตสุ ปฏิปทาญาณทสฺสนวิสุทฺธิสงฺขาเตสุ นวสุ วิปสฺสนาญาเณสุ
ภยตุปฏฺฐานสมฺพนฺเธน อวตฺถาเภเทน ภินฺนานิ เอกฏฺฐานิ ตีณิ ญาณานิ
วุตฺตานิ, น เสสานิ.
     ปุน ตีสุ อนุปสฺสนาสุ อนฺเต ฐิตาย อนนฺตราย อนตฺตานุปสฺสนาย
สมฺพนฺเธน ตาย สห สุญฺญตานุปสฺสนาย เอกฏฺฐตํ ทสฺเสตุํ ยา จ
อนตฺตานุปสฺสนา ยา จ สุญฺญตานุปสฺสนาติอาทิมาห. อิมานิ หิ เทฺว ญาณานิ
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. อนุคมเนนาติ   สี. ยญฺจ ภยตุปฏฺฐาเน ญาณนฺติ
อตฺถโต เอกเมว, อวตฺถาเภเทน ปน ภินฺนานิ. ยถา จ อิมานิ, ตถา
อนิจฺจานุปสฺสนา จ อนิมิตฺตานุปสฺสนา จ อตฺถโต เอกเมว ญาณํ, ทุกฺขานุปสฺสนา
จ อปฺปณิหิตานุปสฺสนา จ อตฺถโต เอกเมว ญาณํ, เกวลํ อวตฺถาเภเทเนว ภินฺนานิ.
อนตฺตานุปสฺสนาสุญฺญตานุปสฺสนานญฺจ เอกฏฺฐตาย วุตฺตาย เตสํ ทฺวินฺนํ ทฺวินฺนมฺปิ
ญาณานํ เอกลกฺขณตฺตา เอกฏฺฐตา วุตฺตาว โหตีติ. นิมิตฺตํ ปฏิสงฺขา ญาณํ
อุปฺปชฺชตีติ "สงฺขารนิมิตฺตํ อทฺธุวํ ตาวกาลิกนฺ"ติ อนิจฺจลกฺขณวเสน ชานิตฺวา
ญาณํ อุปฺปชฺชติ. กามญฺจ น ปฐมํ ชานิตฺวา ปจฺฉา ญาณํ อุปฺปชฺชติ, โวหารวเสน
ปน "มนญฺจ ปฏิจฺจ ธมฺเม จ อุปฺปชฺชติ มโนวิญฺญาณนฺ"ติอาทีนิ ๑- วิย เอวํ วุจฺจติ.
สทฺทสตฺถวิทูปิ จ "อาทิจฺจํ ปาปุณิตฺวา ตโม วิคจฺฉตี"ติอาทีสุ วิย สมานกาเลปิ
อิมํ ปทํ อิจฺฉนฺติ. เอกตฺตนเยน วา ปุริมญฺจ ปจฺฉิมญฺจ เอกํ กตฺวา เอวํ วุตฺตนฺติ
เวทิตพฺพํ. อิมินา นเยน อิตรสฺมิมฺปิ ปททฺวเย อตฺโถ เวทิตพฺโพ.
มุญฺจิตุกมฺยตาทีนํ ติณฺณํ ญาณานํ เอกฏฺฐตา เหฏฺฐา วุตฺตนยา เอว.
     นิมิตฺตา จิตฺตํ วุฏฺฐาตีติ สงฺขารนิมิตฺเต โทสทสฺสเนน ตตฺถ อนลฺลีนตาย
สงฺขารนิมิตฺตา จิตฺตํ วุฏฺฐาติ นาม. อนิมิตฺเต จิตฺตํ ปกฺขนฺทตีติ
สงฺขารนิมิตฺตปฏิปกฺเขน อนิมิตฺตสงฺขาเต นิพฺพาเน ตนฺนินฺนตาย จิตฺตํ ปวิสติ.
เสสานุปสฺสนาทฺวเยปิ อิมินา นเยน อตฺโถ เวทิตพฺโพ. นิโรเธ นิพฺพานธาตุยาติ ๒- อิธ
วุตฺเตเนว ปฐมานุปสฺสนาทฺวยมฺปิ วุตฺตเมว โหติ. นิโรเธติปิ ปาโฐ. พหิทฺธา
วุฏฺฐานวิวฏฺฏเน ปญฺญาติ วุฏฺฐานสมฺพนฺเธน โคตฺรภุญาณํ วุตฺตํ. โคตฺรภู
ธมฺมาติ โคตฺรภุญาณเมว. อิตรถา หิ เอกฏฺฐตา น ยุชฺชติ. "อสงฺขตา ธมฺมา,
อปฺปจฺจยา ธมฺมา"ติอาทีสุ ๓- วิย วา จตุมคฺควเสน วา พหุวจนํ กตนฺติ เวทิตพฺพํ.
ยสฺมา วิโมกฺโขติ มคฺโค, มคฺโค จ ทุภโตวุฏฺฐาโน, ตสฺมา เตน สมฺพนฺเธน
ยา จ ทุภโตวุฏฺฐานวิวฏฺฏเน ปญฺญาติอาทิ วุตฺตํ.
@เชิงอรรถ:  ม.มู. ๑๒/๔๐๐/๓๕๗, ม.อุ. ๑๔/๔๒๑/๓๖๑, สํ.สฬา. ๑๘/๖๐/๓๐
@ สี. นิโรธนิพฺพานธาตุยาติ   อภิ.สงฺ. ๓๔/๗,๘/๖
     [๒๒๘] ปุน วิโมกฺขานํ นานากฺขณานํ เอกกฺขณปริยายํ ทสฺเสตุกาโม
กติหากาเรหีติอาทิมาห. ตตฺถ อาธิปเตยฺยฏฺเฐนาติ เชฏฺฐกฏฺเฐน. อธิฏฺฐานฏฺเฐนาติ
ปติฏฺฐานฏฺเฐน. อภินีหารฏฺเฐนาติ วิปสฺสนาวีถิโต นีหรณฏฺเฐน. ๑- นิยฺยานฏฺเฐนาติ
นิพฺพานุปคมนฏฺเฐน. อนิจฺจโต มนสิกโรโตติ วุฏฺฐานคามินิวิปสฺสนากฺขเณเยว.
อนิมิตฺโต วิโมกฺโขติ มคฺคกฺขเณเยว. เอส นโย เสเสสุ. จิตฺตํ อธิฏฺฐาตีติ จิตฺตํ
อธิกํ กตฺวา ฐาติ, จิตฺตํ ปติฏฺฐาเปตีติ อธิปฺปาโย. จิตฺตํ อภินีหรตีติ
วิปสฺสนาวีถิโต ๒- จิตฺตํ นีหรติ. นิโรธํ นิพฺพานํ นิยฺยาตีติ นิโรธสงฺขาตํ
นิพฺพานํ อุปคจฺฉตีติ เอวํ อาการนานตฺตโต จตุธา นานากฺขณตา ทสฺสิตา.
     เอกกฺขณตาย สโมธานฏฺเฐนาติ เอกชฺฌํ สโมสรณฏฺเฐน. อธิคมนฏฺเฐนาติ
วินฺทนฏฺเฐน. ปฏิลาภฏฺเฐนาติ ปาปุณนฏฺเฐน. ปฏิเวธฏฺเฐนาติ ญาเณน ปฏิวิชฺฌนฏฺเฐน.
สจฺฉิกิริยฏฺเฐนาติ ปจฺจกฺขกรณฏฺเฐน. ผสฺสนฏฺเฐนาติ ๓- ญาณผุสนาย
ผุสนฏฺเฐน. อภิสมยฏฺเฐนาติ อภิมุขํ สมาคมนฏฺเฐน. เอตฺถ "สโมธานฏฺเฐนา"ติ
มูลปทํ, เสสานิ อธิคมเววจนานิ. ตสฺมาเยว หิ สพฺเพสํ เอกโต วิสฺสชฺชนํ กตํ. ๔-
นิมิตฺตา มุจฺจตีติ นิจฺจนิมิตฺตโต มุจฺจติ. อิมินา วิโมกฺขฏฺโฐ วุตฺโต. ยโต
มุจฺจตีติ ยโต นิมิตฺตโต มุจฺจติ. ตตฺถ น ปณิทหตีติ ตสฺมึ นิมิตฺเต ปตฺถนํ
น กโรติ. ยตฺถ น ปณิทหตีติ ยสฺมึ นิมิตฺเต น ปณิทหติ. เตน สุญฺโญติ
เตน นิมิตฺเตน สุญฺโญ. เยน สุญฺโญติ เยน นิมิตฺเตน สุญฺโญ. เตน นิมิตฺเตน
อนิมิตฺโตติ อิมินา อนิมิตฺตฏฺโฐ วุตฺโต.
     ปณิธิยา มุจฺจตีติ ปณิธิโต มุจฺจติ. "ปณิธิ มุจฺจตี"ติ ปาโฐ ๕-
นิสฺสกฺกตฺโถเยว. อิมินา วิโมกฺขฏฺโฐ วุตฺโต. ยตฺถ น ปณิทหตีติ ยสฺมึ ทุกฺเข น
ปณิทหติ. เตน สุญฺโญติ เตน ทุกฺเขน สุญฺโญ. เยน สุญฺโญติ เยน ทุกฺขนิมิตฺเตน
@เชิงอรรถ:  สี. วิปสฺสนาวิธิโต นีหารฏฺเฐน   สี. วิปสฺสนาวิธิโต
@ สี. ผุสฺสนฏฺเฐนาติ   ก. กตฺวา   ม. ปาเฐ
สุญฺโญ. เยน นิมิตฺเตนาติ เยน ทุกฺขนิมิตฺเตน. ตตฺถ น ปณิทหตีติ อิมินา
อปฺปณิหิตฏฺโฐ วุตฺโต. อภินิเวสา มุจฺจตีติ อิมินา วิโมกฺขฏฺโฐ วุตฺโต.
เยน สุญฺโญติ เยน อภินิเวสนิมิตฺเตน สุญฺโญ. เยน นิมิตฺเตนาติ เยน
อภินิเวสนิมิตฺเตน. ยตฺถ น ปณิทหติ, เตน สุญฺโญติ ยสฺมึ อภินิเวสนิมิตฺเต น
ปณิทหติ, เตน อภินิเวสนิมิตฺเตน สุญฺโญ. อิมินา สุญฺญตฏฺโฐ วุตฺโต.
     [๒๒๙] ปุน อฏฺฐวิโมกฺขาทีนิ นิทฺทิสิตุกาโม อตฺถิ วิโมกฺโขติอาทิมาห.
ตตฺถ นิจฺจโต อภินิเวสาติอาทีนิ สญฺญาวิโมกฺเข วุตฺตนเยน เวทิตพฺพานิ.
สพฺพาภินิเวเสหีติ วุตฺตปฺปกาเรหิ อภินิเวเสหิ. อิติ อภินิเวสมุจฺจนวเสน
สุญฺญตวิโมกฺขา นาม ชาตา, เตเยว นิจฺจาทินิมิตฺตมุจฺจนวเสน อนิมิตฺตวิโมกฺขา,
นิจฺจนฺติอาทิปณิธีหิ มุจฺจนวเสน อปฺปณิหิตวิโมกฺขา. เอตฺถ จ ปณิธิ มุจฺจตีติ
สพฺพตฺถ นิสฺสกฺกตฺโถ เวทิตพฺโพ. ปณิธิยา มุจฺจตีติ วา ปาโฐ. "สพฺพปณิธีหิ
มุจฺจตี"ติ เจตฺถ สาธกํ. เอวํ ติสฺโส อนุปสฺสนา ตทงฺควิโมกฺขตฺตา จ
สมุจฺเฉทวิโมกฺขสฺส ปจฺจยตฺตา จ ปริยาเยน วิโมกฺขาติ วุตฺตา.
     [๒๓๐] ตตฺถ ชาตาติ อนนฺตเร วิปสฺสนาวิโมกฺเขปิ สติ อิมิสฺสา กถาย
มคฺควิโมกฺขาธิการตฺตา ตสฺมึ มคฺควิโมกฺเข ชาตาติ วุตฺตํ โหติ. อนวชฺชกุสลาติ
ราคาทิวชฺชวิรหิตา กุสลา. วิจฺเฉทํ กตฺวา วา ปาโฐ. โพธิปกฺขิยา ธมฺมาติ
"จตฺตาโร สติปฏฺฐานา จตฺตาโร สมฺมปฺปธานา จตฺตาโร อิทฺธิปาทา ปญฺจินฺทฺริยานิ
ปญฺจ พลานิ สตฺต โพชฺฌงฺคา อริโย อฏฺฐงฺคิโก มคฺโค"ติ ๑- วุตฺตา สตฺตตึส
โพธิปกฺขิยธมฺมา. อิทํ มุขนฺติ อิทํ วุตฺตปฺปการํ ธมฺมชาตํ อารมฺมณโต
นิพฺพานปเวสาย มุขตฺตา มุขํ นามาติ วุตฺตํ โหติ. เตสํ ธมฺมานนฺติ เตสํ
โพธิปกฺขิยานํ ธมฺมานํ. อิทํ วิโมกฺขมุขนฺติ นิพฺพานํ วิกฺขมฺภนตทงฺคสมุจฺเฉท-
ปฏิปฺปสฺสทฺธินิสฺสรณวิโมกฺเขสุ นิสฺสรณวิโมกฺโขว, "ยาวตา ภิกฺขเว ธมฺมา สงฺขตา
@เชิงอรรถ:  ม.อุ. ๑๔/๓๕,๔๓/๒๗,๓๓, ขุ.จูฬ. ๓๐/๒๒/๗๙
วา อสงฺขตา วา, วิราโค เตสํ ธมฺมานํ อคฺคมกฺขายตี"ติ ๑- วุตฺตตฺตา อุตฺตมฏฺเฐน
มุขญฺจาติ วิโมกฺขมุขํ. วิโมกฺขญฺจ ตํ มุขญฺจ วิโมกฺขมุขนฺติ กมฺมธารยสมาสวเสน
อยเมว อตฺโถ วุตฺโต. วิโมกฺขญฺจาติ เอตฺถ ลิงฺควิปลฺลาโส กโต. ตีณิ
อกุสลมูลานีติ โลภโทสโมหา. ตีณิ ทุจฺจริตานีติ กายวจีมโนทุจฺจริตานิ.
     สพฺเพปิ อกุสลา ธมฺมาติ อกุสลมูเลหิ สมฺปยุตฺตา ทุจฺจริเตหิ สมฺปยุตฺตา
จ อสมฺปยุตฺตา จ เสวิตพฺพโทมนสฺสาทีนิ ฐเปตฺวา สพฺเพปิ อกุสลา ธมฺมา.
กุสลมูลสุจริตานิ วุตฺตปฏิปกฺเขน เวทิตพฺพานิ. สพฺเพปิ กุสลา ธมฺมาติ
วุตฺตนเยเนว สมฺปยุตฺตา อสมฺปยุตฺตา จ วิโมกฺขสฺส อุปนิสฺสยภูตา สพฺเพปิ กุสลา
ธมฺมา. วิวฏฺฏกถา เหฏฺฐา วุตฺตา. วิโมกฺขวิวฏฺฏสมฺพนฺเธน ปเนตฺถ เสสวิวฏฺฏาปิ
วุตฺตา. อาเสวนาติ อาทิโต เสวนา. ภาวนาติ ตสฺเสว วฑฺฒนา.
     พหุลีกมฺมนฺติ ตสฺเสว วสิปฺปตฺติยา ปุนปฺปุนํ กรณํ. มคฺคสฺส ปน
เอกกฺขเณเยว กิจฺจสาธนวเสน อาเสวนาทีนิ เวทิตพฺพานิ. ปฏิลาโภ วา วิปาโก
วาติอาทีนิ เหฏฺฐา วุตฺตตฺถาเนวาติ
                 สทฺธมฺมปฺปกาสินิยา ปฏิสมฺภิทามคฺคฏฺฐกถาย
                      วิโมกฺขกถาวณฺณนา นิฏฺฐิตา.
                        ----------------


             อรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย เล่มที่ ๔๘ หน้า ๑๗๒-๑๙๗. http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_th.php?B=48&A=3868&modeTY=2              The Pali Atthakatha in Roman :- http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_rm.php?B=48&A=3868&modeTY=2              อ่านอรรถกถาแปลไทย :- http://84000.org/tipitaka/attha/attha.php?b=31&i=469              เนื้อความพระไตรปิฎกฉบับหลวง :- http://84000.org/tipitaka/read/r.php?B=31&A=6186              พระไตรปิฎกฉบับบาลีอักษรไทย :- http://84000.org/tipitaka/read/pali_read.php?B=31&A=7114              The Pali Tipitaka in Roman Character :- http://84000.org/tipitaka/read/roman_read.php?B=31&A=7114              สารบัญพระไตรปิฎกเล่มที่ ๓๑ http://84000.org/tipitaka/read/?index_31

อ่านหน้า[ต่าง] แรกอ่านหน้า[ต่าง] ที่แล้วแสดงหมายเลขหน้า
ในกรณี :- 
   บรรทัดแรกของแต่ละหน้าอ่านหน้า[ต่าง] ถัดไปอ่านหน้า[ต่าง] สุดท้าย คลิกเพื่อเปลี่ยน ฐญ เป็นแบบดั้งเดิม

บันทึก ๒๖ มกราคม พ.ศ. ๒๕๖๑. การแสดงผลนี้อ้างอิงข้อมูลจากอรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย. หากพบข้อผิดพลาด กรุณาแจ้งได้ที่ [email protected]