อรรถกถาเล่มที่ ๔๘ ภาษาบาลีอักษรไทย
 ปฏิสํ.อ.๒ (สทฺธมฺม.๒)

                        ๓. อานาปานสฺสติกถา
                         ๑. คณนวารวณฺณนา
     [๑๕๒] อิทานิ ทิฏฺฐิกถานนฺตรํ กถิตาย อานาปานสฺสติกถาย
อปุพฺพตฺถานุวณฺณนา อนุปฺปตฺตา. อยํ หิ อานาปานสฺสติกถา ทิฏฺฐิกถาย
สุวิทิตทิฏฺฐาทีนวสฺส มิจฺฉาทิฏฺฐิมลวิโสธเนน สุวิสุทฺธจิตฺตสฺส ยถาภูตาวโพธาย
สมาธิภาวนา สุกรา โหติ, สพฺพสมาธิภาวนาสุ จ สพฺพสพฺพญฺญุโพธิสตฺตานํ โพธิมูเล
อิมินาว สมาธินา สมาหิตจิตฺตานํ ยถาภูตาวโพธโต อยเมว สมาธิภาวนา ปธานาติ
จ ทิฏฺฐิกถานนฺตรํ กถิตา. ตตฺถ โสฬสวตฺถุกํ อานาปานสฺสติสมาธึ ภาวยโต
สมธิกานิ เทฺว ญาณสตานิ อุปฺปชฺชนฺตีติ ญาณคณนุทฺเทโส, อฏฺฐ ปริปนฺเถ
ญาณานีติอาทิ ญาณคณนนิทฺเทโส, กตมานิ อฏฺฐ ปริปนฺเถ ๑- ญาณานีติอาทิ อิมานิ
เอกวีสติ วิมุตฺติสุเข ญาณานีติปริยนฺตํ สพฺพญาณานํ วิตฺถารนิทฺเทโส, อนฺเต
โสฬสวตฺถุกํ อานาปานสฺสติสมาธึ ภาวยโตติอาทิ นิคมนนฺติ เอวํ ตาว
ปาฬิววตฺถานํ เวทิตพฺพํ.
     ตตฺถ คณนุทฺเทเส คณนวาเร ตาว โสฬสวตฺถุกนฺติ ทีฆํ รสฺสํ สพฺพกายปฏิสํเวที
ปสฺสมฺภยํ กายสงฺขารนฺติ กายานุปสฺสนาจตุกฺกํ, ปีติปฏิสํเวที สุขปฏิสํเวที
จิตฺตสงฺขารปฏิสํเวที ปสฺสมฺภยํ จิตฺตสงฺขารนฺติ เวทนานุปสฺสนาจตุกฺกํ,
จิตฺตปฏิสํเวที อภิปฺปโมทยํ จิตฺตํ สมาทหํ จิตฺตํ วิโมจยํ จิตฺตนฺติ
จิตฺตานุปสฺสนาจตุกฺกํ, อนิจฺจานุปสฺสี วิราคานุปสฺสี นิโรธานุปสฺสี
ปฏินิสฺสคฺคานุปสฺสีติ ธมฺมานุปสฺสนาจตุกฺกนฺติ อิเมสํ จตุนฺนํ จตุกฺกานํ วเสน
โสฬส วตฺถูนิ ปติฏฺฐา อารมฺมณานิ อสฺสาติ โสฬสวตฺถุโก. ตํ โสฬสวตฺถุกํ.
สมาสวเสน ปเนตฺถ วิภตฺติโลโป กโต. อานนฺติ อพฺภนฺตรํ ปวิสนวาโต.
อปานนฺติ พหินิกฺขมนวาโต.
@เชิงอรรถ: ๑ ม. ปริพนฺเธ เอวมญฺญตฺถาปิ
เกจิ ปน วิปริยาเยน วทนฺติ. อปานํ หิ อเปตํ อานโตติ อปานนฺติ วุจฺจติ,
นิทฺเทเส ๑- ปน นาการสฺเสว ทีฆตฺตมชฺฌุเปกฺขิตฺวา อาปานนฺติ ๒-. ตสฺมึ อานาปาเน
สติ อานาปานสฺสติ, อสฺสาสปสฺสาสปริคฺคาหิกาย สติยา เอตํ อธิวจนํ.
อานาปานสฺสติยา ยุตฺโต สมาธิ, อานาปานสฺสติยํ วา สมาธิ อานาปานสฺสติสมาธิ.
ภาวยโตติ นิพฺเพธภาคิยํ ภาเวนฺตสฺส. สมธิกานีติ สห อธิเกน วตฺตนฺตีติ
สมธิกานิ, สาติเรกานีติ อตฺโถ. มกาโร ปเนตฺถ ปทสนฺธิกโร. เกจิ ปน
"สํอธิกานี"ติ วทนฺติ. เอวํ สติ เทฺว ญาณสตานิเยว อธิกานีติ อาปชฺชติ, กํ
น ยุชฺชติ. อิมานิ หิ วีสติอธิกานิ เทฺว ญาณสตานิ โหนฺตีติ.
     ปริปนฺเถ ญาณานีติ ปริปนฺถํ อารมฺมณํ กตฺวา ปวตฺตญาณานิ. ตถา
อุปกาเร อุปกฺกิเลเส ญาณานิ. โวทาเน ญาณานีติ โวทายติ เตน จิตฺตํ ปริสุทฺธํ
โหตีติ โวทานํ. กึ ตํ? ญาณํ. "โวทานญาณานี"ติ วตฺตพฺเพ "สุตมเย ญาณนฺ"ติ-
อาทีสุ ๓- วิย "โวทาเน ญาณานี"ติ วุตฺตํ. สโต สมฺปชาโน หุตฺวา กโรตีติ สโตการี,
ตสฺส สโตการิสฺส ญาณานิ. นิพฺพิทาญาณานีติ นิพฺพิทาภูตานิ ญาณานิ.
นิพฺพิทานุโลมญาณานีติ นิพฺพิทาย อนุกูลานิ ญาณานิ. นิพฺพิทานุโลมิญาณานีติปิ
ปาโฐ, นิพฺพิทานุโลโม เอเตสํ อตฺถีติ นิพฺพิทานุโลมีติ อตฺโถ.
นิพฺพิทาปฏิปฺปสฺสทฺธิญาณานีติ นิพฺพิทาย ปฏิปฺปสฺสทฺธิยํ ญาณานิ. วิมุตฺติสุเข
ญาณานีติ วิมุตฺติสุเขน สมฺปยุตฺตานิ ญาณานิ.
     กตมานิ อฏฺฐาติอาทีหิ ปริปนฺถอุปการานํ ปฏิปกฺขวิปกฺขยุคลตฺตา ๔- เตสุ
ญาณานิ สเหว นิทฺทิฏฺฐานิ. กามจฺฉนฺทเนกฺขมฺมาทีนิ เหฏฺฐา วุตฺตตฺถานิ.
อุปการนฺติ จ ลิงฺควิปลฺลาสวเสน นปุํสกวจนํ กตํ. สพฺเพปิ อกุสลา ธมฺมาติ
วุตฺตาวเสสา เย เกจิ อกุสลา ธมฺมา. ตถา สพฺเพปิ นิพฺเพธภาคิยา กุสลา
@เชิงอรรถ: ๑ ขุ.ปฏิ. ๓๑/๑๕๙-๖๐/๑๘๒-๓  ๒ สี. อานนฺติ วุตฺตํ
@๓ ขุ.ปฏิ. ๓๑/๑/๑,๕  ๔ อิ. ปฏิปกฺขวิกฺเขปยุคฺคลตฺตา
ธมฺมา. "ปริปนฺโถ อุปการนฺ"ติ จ ตํ ตเทว อเปกฺขิตฺวา เอกวจนํ กตํ. เอตฺถ
จ ปริปนฺเถ ญาณานิ จ อุปกาเร ญาณานิ จ ปุจฺฉิตฺวา เตสํ อารมฺมณาเนว
วิสฺสชฺเชตฺวา ๑- เตเหว ตานิ วิสฺสชฺชิตานิ โหนฺตีติ ตทารมฺมณานิ ญาณานิ
นิคเมตฺวา ทสฺเสสิ. อุปกฺกิเลเส ญาณาทีสุปิ เอเสว นโย.
                       คณนวารวณฺณนา นิฏฺฐิตา.
                        -----------------
                      ๒. โสฬสญาณนิทฺเทสวณฺณนา
     [๑๕๓] โสฬสหิ อากาเรหีติ อุภยปกฺขวเสน วุตฺเตหิ โสฬสหิ ญาณโกฏฺฐาเสหิ.
อุทุจิตํ จิตฺตํ สมุทุจิตํ จิตฺตนฺติ อุปจารภูมิยํ จิตฺตํ อุทฺธํ อุจิตํ,
สมฺมา อุทฺธํ อุจิตํ, อุปรูปริ กตปริจยํ สมฺมา อุปรูปริ กตปริจยนฺติ อตฺโถ.
อุทุชิตํ จิตฺตํ สมุทุชิตนฺติปิ ปาโฐ. อุปริภาวาย ชิตํ, อุปริภาวกเรหิ วา ญาเณหิ
ชิตํ อุทุชิตํ. สมุทุชิตนฺติ สมา อุปริภาวาย, อุปริภาวกเรหิ วา ญาเณหิ ชิตํ,
สมาติ เจตฺถ วิสมภาวปฏิกฺเขโป. อิมสฺมึ ปาเฐ อุ, ทุอิติ เทฺว เทฺว อุปสคฺคา
โหนฺติ. อุรูชิตํ จิตฺตํ สมฺมารูชิตนฺติปิ ๒- ปาโฐ. เอตฺถาปิ ชิตตฺโถเยว. อุรู
อรูติ ๓- อิทํ ปน นิปาตมตฺตเมวาติ วทนฺติ. วีโณปมฏฺฐกถาย ตชฺชิตํ สุตชฺชิตนฺติ จ
อตฺโถ วุตฺโต, โส อิธ น ยุชฺชติ. เอกตฺเต สนฺติฏฺฐตีติ อุปจารภูมิยํ ตาว
นานารมฺมณวิกฺเขปาภาเวน เอกตฺเต ปติฏฺฐาติ. นิยฺยานาวรณฏฺเฐน นีวรณาติ เอตฺถ
อรติปิ สพฺเพปิ อกุสลา อาวรณฏฺเฐน นีวรณาติ วุตฺตา. นิยฺยานาวรณฏฺเฐนาติ
นิยฺยานานํ อาคมนมคฺคปิทหนฏฺเฐน. นิยฺยานาวารณฏฺเฐนาติปิ ๔- ปาโฐ, นิยฺยานานํ
ปฏิกฺเขปนฏฺเฐนาติ อตฺโถ. เนกฺขมฺมํ อริยานํ นิยฺยานนฺติ มคฺคฏฺฐานํ อริยานํ
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. วิสฺสชฺชิตฺวา  ๒ สี. อุทาชิตํ จิตฺตํ สมุทาชิตนฺติปิ
@๓ สี. อุทาติ  ๔ ฉ.ม. นิยฺยานวารณฏฺเฐนาติปิ
นิยฺยานสงฺขาตสฺส อริยมคฺคสฺส เหตุตฺตา ผลูปจาเรน อริยานํ นิยฺยานํ. เตน จ
เหตุภูเตน มคฺคกฺขเณ อริยา นิยฺยนฺติ นิคจฺฉนฺติ. เกจิ ปน "นิยฺยานนฺติ มคฺโค"ติ
วทนฺติ. อิธ อุปจารสฺส อธิปฺเปตตฺตา มคฺคกฺขเณ จ อาโลกสญฺญาย
สพฺพกุสลธมฺมานญฺจ อภาวา ตํ น ยุชฺชติ. นิวุตตฺตาติ ปฏิจฺฉนฺนตฺตา. นปฺปชานาตีติ
ปุคฺคลวเสน วุตฺตํ.
     วิสุทฺธจิตฺตสฺสาติ อุปจารภูมิยํเยว. ขณิกสโมธานาติ จิตฺตกฺขเณ จิตฺตกฺขเณ
อุปฺปชฺชนโต ขโณ เอเตสํ อตฺถีติ ขณิกา, อุปกฺกิเลสา, ขณิกานํ สโมธาโน สมาคโม
ปพนฺโธ ขณิกสโมธาโน. ตสฺมา ขณิกสโมธานา, อุปฺปชฺชมานา อุปกฺกิเลสา
ขณิกปฺปพนฺธวเสน ขณิกปรมฺปราวเสน อุปฺปชฺชนฺติ, น เอกจิตฺตกฺขณวเสนาติ
วุตฺตํ โหติ.
                    โสฬสญาณนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺฐิตา.
                      ---------------------
                     ๓. อุปกฺกิเลสญาณนิทฺเทสวณฺณนา
                             ปฐมจฺฉกฺก
     [๑๕๔] ปฐมจฺฉกฺเก อสฺสาสาทิมชฺฌปริโยสานนฺติ อพฺภนฺตรปวิสนวาตสฺส
นาสิกคฺคํ วา มุขนิมิตฺตํ วา อาทิ, หทยํ มชฺฌํ, นาภิปริโยสานํ. ตํ ตสฺส
อาทิมชฺฌปริโยสานํ สติยา อนุคจฺฉโต โยคิสฺส ฐานนานตฺตานุคมเนน จิตฺตํ อชฺฌตฺตํ
วิกฺเขปํ คจฺฉติ, ตํ อชฺฌตฺตวิกฺเขปคตํ จิตฺตํ เอกตฺเต ๑- อสณฺฐหนโต สมาธิสฺส
ปริปนฺโถ. ปสฺสาสาทิมชฺฌปริโยสานนฺติ พหินิกฺขมนวาตสฺส นาภิ อาทิ, หทยํ มชฺฌํ,
นาสิกคฺคํ วา มุขนิมิตฺตํ วา พหิอากาโส วา ปริโยสานํ. โยชนา ปเนตฺถ
@เชิงอรรถ: ๑ สี. เอกคฺเค
วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพา. อสฺสาสปฏิกงฺขณา นิกนฺติตณฺหาจริยาติ
"นาสิกาวาตายตฺตมิทํ กมฺมฏฺฐานนฺ"ติ สลฺลกฺเขตฺวา โอฬาริโกฬาริกสฺส อสฺสาสสฺส
ปตฺถนาสงฺขาตา นิกามนา เอว ตณฺหา ปวตฺติ. ตณฺหาปวตฺติยา สติ เอกตฺเต
อสณฺฐหนโต สมาธิสฺส ปริปนฺโถ. ปสฺสาสปฏิกงฺขณา นิกนฺตีติ ปุน
อสฺสาสปุพฺพกสฺส ปสฺสาสสฺส ปตฺถนาสงฺขาตา นิกนฺติ. เสสํ วุตฺตนเยเนว โยเชตพฺพํ.
อสฺสาเสนาภิตุนฺนสฺสาติ อติทีฆํ อติรสฺสํ วา อสฺสาสํ กโรนฺตสฺส อสฺสาสมูลกสฺส
กายจิตฺตกิลมถสฺส สพฺภาวโต เตน อสฺสาเสน วิทฺธสฺส ปีฬิตสฺส. ปสฺสาสปฏิลาเภ
มุจฺฉนาติ อสฺสาเสน ปีฬิตตฺตาเยว ปสฺสาเส อสฺสาทสญฺญิโน ปสฺสาสํ ปตฺถยโต
ตสฺมึ ปสฺสาสปฏิลเภ รชฺชนา. ปสฺสาสมูลเกปิ เอเสว นโย.
     วุตฺตสฺเสว อตฺถสฺส อนุวณฺณนตฺถํ วุตฺเตสุ คาถาพนฺเธสุ อนุคจฺฉนาติ
อนุคจฺฉมานา. สตีติ อชฺฌตฺตพหิทฺธาวิกฺเขปเหตุภูตา สติ. วิกฺขิปติ อเนน จิตฺตนฺติ
วิกฺเขโป. โก โส? อสฺสาโส. อชฺฌตฺตํ วิกฺเขโป อชฺฌตฺตวิกฺเขโป, ตสฺส อากงฺขณา
อชฺฌตฺตวิกฺเขปากงฺขณา, อสมฺมามนสิการวเสน อชฺฌตฺตวิกฺเขปกสฺส อสฺสาสสฺส
อากงฺขณาติ วุตฺตํ โหติ. เอเตเนว นเยน พหิทฺธาวิกฺเขปปตฺถนา เวทิตพฺพา.
เยหีติ เยหิ อุปกฺกิเลเสหิ. วิกฺขิปฺปมานสฺสาติ วิกฺขิปิยมานสฺส วิกฺเขปํ
อาปาทิยมานสฺส. โน จ จิตฺตํ วิมุจฺจตีติ จิตฺตํ อสฺสาสปสฺสาสารมฺมเณ จ
นาธิมุจฺจติ, ปจฺจนีกธมฺเมหิ จ น วิมุจฺจติ. จิตฺตํ โน จ วิมุจฺจติ ปรปตฺติยา
จ โหนฺตีติ สมฺพนฺโธ. วิโมกฺขํ อปฺปชานนฺตาติ โส วา อญฺโญ วา
อารมฺมณาธิมุตฺติวิโมกฺขญฺจ ปจฺจนีกวิมุตฺติวิโมกฺขญฺจ เอวํ อปฺปชานนฺตา.
ปรปตฺติยาติ ปรปจฺจยํ ปรสทฺทหนํ อรหนฺติ, น อตฺตปจฺจกฺขํ ญาณนฺติ
"ปรปฺปจฺจยิกา"ติ วตฺตพฺเพ "ปรปตฺติยา"ติ วุตฺตํ. อตฺโถ ปน โสเยว.
                             ทุติยจฺฉกฺก
     [๑๕๕] ทุติยจฺฉกฺเก นิมิตฺตนฺติ อสฺสาสปสฺสาสานํ ผุสนฏฺฐานํ.
อสฺสาสปสฺสาสา หิ ทีฆนาสิกสฺส นาสาปุฏํ ฆฏฺเฏนฺโต ปวตฺตนฺติ, รสฺสนาสิกสฺส
อุตฺตโรฏฺฐํ. ยทิ หิ อยํ โยคี ตํ นิมิตฺตเมว อาวชฺชติ, ตสฺส นิมิตฺตเมว
อาวชฺชมานสฺส อสฺสาเส จิตฺตํ วิกมฺปติ, น ปติฏฺฐาตีติ อตฺโถ. ตสฺส ตสฺมึ จิตฺเต
อปฺปติฏฺฐิเต สมาธิสฺส อภาวโต ตํ วิกมฺปนํ สมาธิสฺส ปริปนฺโถ. ยทิ อสฺสาสเมว
อาวชฺชติ, ตสฺส จิตฺตํ อพฺภนฺตรปเวสนวเสน วิกฺเขปํ อาวหติ, นิมิตฺเต น ปติฏฺฐาติ,
ตสฺมา นิมิตฺเต วิกมฺปติ. อิมินา นเยน เสเสสุปิ โยชนา กาตพฺพา. คาถาสุ
วิกฺขิปฺปเตติ วิกฺขิปียติ วิกฺเขปํ อาปาทียติ.
                             ตติยจฺฉกฺก
     [๑๕๖] ตติยจฺฉกฺเก อตีตานุธาวนํ จิตฺตนฺติ ผุสนฏฺฐานํ อติกฺกมิตฺวา คตํ
อสฺสาสํ วา ปสฺสาสํ วา อนุคจฺฉมานํ จิตฺตํ. วิกฺเขปานุปติตนฺติ วิกฺเขเปน อนุคตํ,
วิกฺเขปํ วา สยํ อนุปติตํ อนุคตํ. อนาคตปฏิกงฺขณํ จิตฺตนฺติ ผุสนฏฺฐานํ
อปฺปตฺตํ อสฺสาสํ วา ปสฺสาสํ วา ปฏิกงฺขมานํ ปจฺจาสีสมานํ จิตฺตํ.
วิกมฺปิตนฺติ ตสฺมึ อปฺปติฏฺฐาเนเนว วิกฺเขเปน วิกมฺปิตํ. ลีนนฺติ
อติสิถิลวีริยตาทีหิ สงฺกุจิตํ. โกสชฺชานุปติตนฺติ กุสีตภาวานุคตํ.
อติปคฺคหิตนฺติ อจฺจารทฺธวีริยตาทีหิ อติอุสฺสาหิตํ. อุทฺธจฺจานุปติตนฺติ
วิกฺเขปานุคตํ. อภินตนฺติ อสฺสาทวตฺถูสุ ภุสํ นตํ อลฺลีนํ. อปนตนฺติ
นิรสฺสาทวตฺถูสุ ปติหตํ, ตโต อปคตํ วา, อปคตตํ วา, น ตโต
อปคตนฺติ อตฺโถ. ราคานุปติตนฺติ เอตฺถ อสฺสาสปสฺสาสนิมิตฺตํ
มนสิกโรโต อุปฺปนฺนปีติสุเข วา ปุพฺเพ หสิตลปิตกีฬิตวตฺถูสุ วา ราโค อนุปตติ.
พฺยาปาทานุปติตนฺติ เอตฺถ มนสิกาเร นิรสฺสาทคตจิตฺตสฺส อุปฺปนฺนโทมนสฺสวเสน
วา ปุพฺเพ สมุทาจิณฺเณสุ อาฆาตวตฺถูสุ วา พฺยาปาโท อนุปตติ. คาถาสุ น
สมาธิยตีติ น สมาหิตํ โหติ. อธิจิตฺตนฺติ จิตฺตสีเสน นิทฺทิฏฺโฐ อธิโก สมาธิ.
     [๑๕๗] เอตฺตาวตา ตีหิ ฉกฺเกหิ อฏฺฐารส อุปกฺกิเลเส นิทฺทิสิตฺวา อิทานิ
เตสํ อุปกฺกิเลสานํ สมาธิสฺส ปริปนฺถภาวสาธเนน อาทีนวํ ทสฺเสนฺโต ปุน
อสฺสาสาทิมชฺฌปริโยสานนฺติอาทิมาห. ตตฺถ กาโยปิ จิตฺตมฺปิ สารทฺธา จ
โหนฺตีติ วิกฺเขปสมุฏฺฐานรูปานํ วเสน รูปกาโยปิ, วิกฺเขปสนฺตติวเสน จิตฺตมฺปิ
มหตา โขเภน ขุภิตา สทรถา จ โหนฺติ. ตโต มนฺทตเรน อิญฺชิตา กมฺปิตา,
ตโต มนฺทตเรน ผนฺทิตา จลิตา โหนฺติ. พลวาปิ มชฺฌิโมปิ มนฺโทปิ โขโภ
โหติเยว, น สกฺกา โขเภน น ภวิตุนฺติ วุตฺตํ โหติ. จิตฺตํ วิกมฺปิตตฺตาติ จิตฺตสฺส
วิกมฺปิตตฺตา. คาถาสุ ปริปุณฺณา อภาวิตาติ ยถา ปริปุณฺณา ๑- โหติ, ตถา
อภาวิตา. อิญฺชิโตติ กมฺปิโต. ผนฺทิโตติ มนฺทกมฺปิโต. เหฏฺฐา นีวรณานํ
อนนฺตรตฺตา "อิเมหิ จ ปน นิวรเณหี"ติ ๒- อจฺจนฺตสมีปนิทสฺสนวจนํ กตํ. อิธ
ปน นิคมเน นีวรณานํ สนฺตรตฺตา เตหิ จ ปน นีวรเณหีติ ปรมฺมุขนิทสฺสนวจนํ กตํ.
                   อุปกฺกิเลสญาณนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺฐิตา.
                    ------------------------
                      ๔. โวทานญาณนิทฺเทสวณฺณนา
     [๑๕๘] โวทาเน ญาณานีติ วิสุทฺธญาณานิ. ตํ วิวชฺชยิตฺวาติ ยํ ปุพฺเพ
วุตฺตํ อตีตานุธาวนํ จิตฺตํ วิกฺเขปานุปติตํ, ตํ วิวชฺชยิตฺวาติ สมฺพนฺธิตพฺพํ.
เอกฏฺฐาเน สมาทหตีติ อสฺสาสปสฺสาสานํ ผุสนฏฺฐาเน สมํ อาทหติ ปติฏฺฐาเปติ. ตตฺเถว
อธิโมเจตีติ เอกฏฺฐาเนติ วุตฺเต อสฺสาสปสฺสาสานํ ผุสนฏฺฐาเนเยว สนฺนิฏฺฐเปติ
สนฺนิฏฺฐานํ กโรติ. ปคฺคณฺหิตฺวาติ ธมฺมวิจยปีติสมฺโพชฺฌงฺคภาวาย ปคฺคเหตฺวา.
วินิคฺคณฺหิตฺวาติ ปสฺสทฺธิสมาธิอุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺคภาวนาย วินิคฺคณฺหิตฺวา.
"สตินฺทฺริยวีริยินฺทฺริเยหิ ปคฺคเหตฺวา, สตินฺทฺริยสมาธินฺทฺริเยหิ
วินิคฺคเหตฺวา"ติปิ
@เชิงอรรถ: ๑ ม. ปริปุณฺโณ  ๒ ขุ.ปฏิ. ๓๑/๑๕๓/๑๗๕
วทนฺติ. สมฺปชาโน หุตฺวาติ อสุภภาวนาทีหิ. ปุน สมฺปชาโน หุตฺวาติ
เมตฺตาภาวนาทีหิ. เยน ราเคน อนุปติตํ, เยน พฺยาปาเทน อนุปติตํ, ตํ ปชหตีติ
สมฺพนฺโธ. ตํ จิตฺตํ อีทิสนฺติ สมฺปชานนฺโต ตปฺปฏิปกฺเขน ราคํ ปชหติ, พฺยาปาทํ
ปชหตีติ วา อตฺโถ. ปริสุทฺธนฺติ นิรุปกฺกิเลสํ. ปริโยทาตนฺติ ปภสฺสรํ. เอกตฺตคตํ
โหตีติ ตํ ตํ วิเสสํ ปตฺตสฺส ตํ ตํ เอกตฺตํ คตํ โหติ.
     กตเม เต เอกตฺตาติ อิธ ยุชฺชมานายุชฺชมาเนปิ ๑- เอกตฺเต เอกโต กตฺวา
ปุจฺฉติ. ทานูปสคฺคุปฏฺฐาเนกตฺตนฺติ ทานวตฺถุสงฺขาตสฺส ทานสฺส อุปสคฺโค
โวสฺสชฺชนํ ๒- ทานูปสคฺโค, ทานวตฺถุปริจฺจาคเจตนา. ตสฺส อุปฏฺฐานํ อารมฺมณกรณวเสน
อุปคนฺตฺวา ฐานํ ทานูปสคฺคุปฏฺฐานํ, ตเทว เอกตฺตํ, เตน วา เอกตฺตํ
เอกคฺคภาโว ทานูปสคฺคุปฏฺฐาเนกตฺตํ. ทานโวสฺสคฺคุปฏฺฐาเนกตฺตนฺติ ปาโฐ
สุนฺทรตโร, โส เอวตฺโถ. เอเตน ปทุทฺธารวเสน ๓- จาคานุสฺสติสมาธิ วุตฺโต.
ปทุทฺธารวเสน วุตฺโตปิ เจส อิตเรสํ ติณฺณมฺปิ เอกตฺตานํ อุปนิสฺสยปจฺจโย โหติ,
ตสฺมา อิธ นิทฺทิฏฺฐนฺติ วทนฺติ. วิสาขาปิ หิ มหาอุปาสิกา อาห "อิธ ภนฺเต
ทิสาสุ วสฺสํ วุฏฺฐา ภิกฺขู สาวตฺถึ อาคจฺฉิสฺสนฺติ ภควนฺตํ ทสฺสนาย, เต ภควนฺตํ
อุปสงฺกมิตฺวา ปุจฺฉิสฺสนฺติ `อิตฺถนฺนาโม ภนฺเต ภิกฺขุ กาลงฺกโต, ตสฺส กา คติ,
โก อภิสมฺปราโย'ติ. ตํ ภควา พฺยากริสฺสติ โสตาปตฺติผเล วา สกทาคามิผเล
วา อนาคามิผเล วา อรหตฺเต วา. ตฺยาหํ อุปสงฺกมิตฺวา ปุจฺฉิสฺสามิ `อาคตปุพฺพา
นุ โข ภนฺเต เตน อยฺเยน สาวตฺถี'ติ. สเจ เม วกฺขนฺติ `อาคตปุพฺพา เตน
ภิกฺขุนา สาวตฺถี'ติ. นิฏฺฐเมตฺถ คจฺฉิสฺสามิ นิสฺสํสยํ ปริภุตฺตํ เตน อยฺเยน
วสฺสิกสาฏิกา วา อาคนฺตุกภตฺตํ วา คมิกภตฺตํ วา คิลานภตฺตํ วา คิลานุปฏฺฐากภตฺตํ
วา คิลานเภสชฺชํ วา ธุวยาคุ วาติ. ตสฺมา เม ตทนุสฺสรนฺติยา ปาโมชฺชํ ชายิสฺสติ,
ปมุทิตาย ปีติ ชายิสฺสติ, ปีติมนาย กาโย ปสฺสมฺภิสฺสติ, ปสฺสทฺธกายา สุขํ
@เชิงอรรถ: ๑ สี. ยุชฺชมาเนปิ  ๒ ฉ.ม. โวสชฺชนํ เอวมุปริปิ  ๓ สี. สทฺทุทฺธารวเสน
เวทยิสฺสามิ, สุขินิยา จิตฺตํ สมาธิยิสฺสติ, สา เม ภวิสฺสติ อินฺทฺริยภาวนา
พลภาวนา โพชฺฌงฺคภาวนา"ติ ๑-. อถ วา เอกตฺเตสุ ปฐมํ อุปจารสมาธิวเสน วุตฺตํ,
ทุติยํ อปฺปนาสมาธิวเสน, ตติยํ วิปสฺสนาวเสน, จตุตฺถํ มคฺคผลวเสนาติ เวทิตพฺพํ.
สมถสฺส นิมิตฺตํ สมถนิมิตฺตํ. วโย ภงฺโค เอว ลกฺขณํ วยลกฺขณํ. นิโรโธ นิพฺพานํ.
เสสเมเตสุ ตีสุ วุตฺตนเยเนว โยเชตพฺพํ.
     จาคาธิมุตฺตานนฺติ ทาเน อธิมุตฺตานํ. อธิจิตฺตนฺติ วิปสฺสนาปาทกสมาธิ.
วิปสฺสกานนฺติ ภงฺคานุปสฺสนโต ปฏฺฐาย ตีหิ อนุปสฺสนาหิ สงฺขาเร วิปสฺสนฺตานํ.
อริยปุคฺคลานนฺติ อฏฺฐนฺนํ. ทุติยาทีนิ ตีณิ เอกตฺตานิ อานาปานสฺสติวเสน
เสสกมฺมฏฺฐานวเสน จ ยุชฺชนฺติ. จตูหิ ฐาเนหีติ จตูหิ การเณหิ.
สมาธิวิปสฺสนามคฺคผลานํ วเสน "เอกตฺตคตํ จิตฺตํ ปฏิปทาวิสุทฺธิปกฺขนฺทญฺเจว โหติ
อุเปกฺขานุพฺรูหิตญฺจ ญาเณน จ สมฺปหํสิตนฺ"ติ อุทฺเทสปทานิ. "ปฐมสฺส ฌานสฺส โก
อาที"ติอาทีนิ เตสํ อุทฺเทสปทานํ วิตฺถาเรตุกมฺยตาปุจฺฉาปุพฺพงฺคมานิ
นิทฺเทสปทานิ. ตตฺถ ปฏิปทาวิสุทฺธิปกฺขนฺทนฺติ ปฏิปทา เอว นีวรณมลวิโสธนโต
วิสุทฺธิ, ตํ ปฏิปทาวิสุทฺธึ ปกฺขนฺทํ ปวิฏฺฐํ. อุเปกฺขานุพฺรูหิตนฺติ
ตตฺรมชฺฌตฺตุเปกฺขาย พฺรูหิตํ วฑฺฒิตํ. ญาเณน จ สมฺปหํสิตนฺติ ปริโยทาปเกน ญาเณน
สมฺปหํสิตํ ปริโยทาปิตํ วิโสธิตํ. ปฏิปทาวิสุทฺธิ นาม สสมฺภาริโก อุปจาโร,
อุเปกฺขานุพฺรูหนา นาม อปฺปนา, สมฺปหํสนา นาม ปจฺจเวกฺขณาติ เอวเมเก
วณฺณยนฺติ. ยสฺมา ปน "เอกตฺตคตํ จิตฺตํ ปฏิปทาวิสุทฺธิปกฺขนฺทญฺเจว
โหตี"ติอาทิ วุตฺตํ, ตสฺมา อนฺโตอปฺปนายเมว อาคมนวเสน ปฏิปทาวิสุทธิ,
ตตฺรมชฺฌตฺตุเปกฺขาย กิจฺจวเสน อุเปกฺขานุพฺรูหนา, ธมฺมานํ อนติวตฺตนาทิภาวสาธเนน
ปริโยทาปกสฺส ญาณสฺส กิจฺจนิปฺผตฺติวเสน สมฺปหํสนา เวทิตพฺพา.
กถํ? ยสฺมึ หิ วาเร ๒- อปฺปนา อุปฺปชฺชติ, ตสฺมึ โย
นีวรณสงฺขาโต กิเลสคโณ ตสฺส ฌานสฺส ปริปนฺโถ, ตโต จิตฺตํ วิสุชฺฌติ.
@เชิงอรรถ: ๑ วิ.มหา. ๕/๓๕๑/๑๕๕-๖  ๒ อิ. สมเย
วิสุทฺธตฺตา อาวรณวิรหิตํ หุตฺวา มชฺฌิมํ สมถนิมิตฺตํ ปฏิปชฺชติ. มชฺฌิมํ
สมถนิมิตฺตํ นาม สมปฺปวตฺโต อปฺปนา สมาธิเยว. ตทนนฺตรํ ปน ปุริมจิตฺตํ
เอกสนฺตติปริณามนเยน ตถตฺตํ อุปคจฺฉมานํ มชฺฌิมํ สมถนิมิตฺตํ ปฏิปชฺชติ นาม.
เอวํ ปฏิปนฺนตฺตา ตถตฺตุปคมเนน ตตฺถ ปกฺขนฺทติ นาม. เอวํ ตาว ปุริมจิตฺเต
วิชฺชมานาการนิปฺผาทิกา ปฐมสฺส ฌานสฺส อุปฺปาทกฺขเณเยว อาคมนวเสน
ปฏิปทาวิสุทฺธิ เวทิตพฺพา. เอวํ วิสุทฺธสฺส ปน ตสฺส ปุน วิโสเธตพฺพาภาวโต
วิโสธเน พฺยาปารํ อกโรนฺโต วิสุทฺธํ จิตฺตํ อชฺฌุเปกฺขติ นาม. สมถภาวูปคมเนน
สมถปฏิปนฺนสฺส ปุน สมาทาเน พฺยาปารํ อกโรนฺโต สมถปฏิปนฺนํ
อชฺฌุเปกฺขติ นาม. สมถปฏิปนฺนภาวโต เอว จสฺส กิเลสสํสคฺคํ ปหาย เอกตฺเตน
อุปฏฺฐิตสฺส ปุน เอกตฺตุปฏฺฐาเน พฺยาปารํ อกโรนฺโต เอกตฺตุปฏฺฐานํ
อชฺฌุเปกฺขติ นาม. เอวํ ตตฺรมชฺฌตฺตุเปกฺขาย กิจฺจวเสน อุเปกฺขานุพฺรูหนา
เวทิตพฺพา.
     เย ปเนเต เอวํ อุเปกฺขานุพฺรูหิเต ตตฺถ ชาตา สมาธิปญฺญาสงฺขาตา
ยุคนทฺธธมฺมา อญฺญมญฺญํ อนติวตฺตมานา หุตฺวา ปวตฺตา, ยานิ จ สทฺธาทีนิ
อินฺทฺริยานิ นานากิเลเสหิ วิมุตฺตตฺตา วิมุตฺติรเสน เอกรสานิ หุตฺวา ปวตฺตานิ,
ยํ เจส ตทุปคํ เตสํ อนติวตฺตนเอกรสภาวานํ อนุจฺฉวิกํ วีริยํ วาหยติ, ยา
จสฺส ตสฺมึ ขเณ ปวตฺตา อาเสวนา, สพฺเพปิ เต อาการา ยสฺมา ญาเณน
สํกิเลสโวทาเนสุ ตํ ตํ อาทีนวญฺจ อานิสํสญฺจ ทิสฺวา ตถา ตถา สมฺปหํสิตตฺตา
วิโสธิตตฺตา ปริโยทาปิตตฺตา นิปฺผนฺนา, ตสฺมา ธมฺมานํ อนติวตฺตนาทิภาวสาธเนน
ปริโยทาปกสฺส ญาณสฺส กิจฺจนิปฺผตฺติวเสน สมฺปหํสนา เวทิตพฺพาติ วุตฺตํ. ตตฺถ
ยสฺมา อุเปกฺขาวเสน ญาณํ ปากฏํ โหติ, ยถาห:- "ตถาปคฺคหิตํ จิตฺตํ
สาธุกํ อชฺฌุเปกฺขติ, อุเปกฺขาวเสน ปญฺญาวเสน ปญฺญินฺทฺริยํ อธิมตฺตํ โหติ.
อุเปกฺขาวเสน นานตฺตกิเลเสหิ จิตฺตํ วิมุจฺจติ, วิโมกฺขวเสน ปญฺญาวเสน
ปญฺญินฺทฺริยํ อธิมตฺตํ โหติ. วิมุตฺตตฺตา เต ธมฺมา เอกรสา โหนฺติ, เอกรสฏฺเฐน
ภาวนา"ติ ๑-. ตสฺมา ญาณกิจฺจภูตา สมฺปหํสนา ปริโยสานนฺติ วุตฺตา.
     เอวํ ติวตฺตคตนฺติอาทีนิ ตสฺเสว จิตฺตสฺส โถมนวจนานิ. ตตฺถ เอวํ ติวตฺตคตนฺติ
เอวํ ยถาวุตฺเตน วิธินา ปฏิปทาวิสุทฺธิปกฺขนฺทนอุเปกฺขานุพฺรูหนาญาณ-
สมฺปหํสนาวเสน ติวิธภาวํ คตํ. วิตกฺกสมฺปนฺนนฺติ กิเลสกฺโขภวิรหิตตฺตา วิตกฺเกน
สุนฺทรภาวํ ปนฺนํ คตํ. จิตฺตสฺส อธิฏฺฐานสมฺปนฺนนฺติ ตสฺมึเยว อารมฺมเณ
จิตฺตสฺส นิรนฺตรปฺปวตฺติสงฺขาเตน อธิฏฺฐาเนน สมฺปนฺนํ อนูนํ. ยถา อธิฏฺฐานวสิยํ
อธิฏฺฐานนฺติ ฌานปฺปวตฺติ, ตถา อิธาปิ จิตฺตสฺส อธิฏฺฐานนฺติ จิตฺเตกคฺคตาปิ
ยุชฺชติ. เตน หิ เอกสฺมึเยว อารมฺมเณ จิตฺตํ อธิฏฺฐาติ, น เอตฺถ วิกฺขิปตีติ.
"สมาธิสมฺปนฺนนฺ"ติ วิสุํ วุตฺตตฺตา ปน วุตฺตนเยเนว คเหตพฺพํ. อถ วา
สมาธิสฺเสว ฌานงฺคหิตตฺตา จิตฺตสฺส อธิฏฺฐานสมฺปนฺนนฺติ ฌานงฺคปญฺจกวเสน
วุตฺตํ, สมาธิสมฺปนฺนนฺติ อินฺทฺริยสงฺคหิตตฺตา อินฺทฺริยปญฺจกวเสน,
ทุติยชฺฌานาทีสุ ปน อลพฺภมานานิ ปทานิ ปหาย ลพฺภมานกวเสน ปีติสมฺปนฺนนฺติอาทิ
วุตฺตํ.
     อนิจฺจานุปสฺสนาทีสุ อฏฺฐารสสุ มหาวิปสฺสนาสุ วิตกฺกาทโย ปริปุณฺณาเยว
ตาสํ กามาวจรตฺตา. เอตาสุ จ อปฺปนาย อภาวโต ปฏิปทาวิสุทฺธิอาทโย
ขณิกสมาธิวเสน โยเชตพฺพา. จตูสุ มคฺเคสุ ปฐมชฺฌานิกวเสน วิตกฺกาทีนํ ลพฺภนโต
ลพฺภมานกวเสเนว วิตกฺกาทโย ปริปุณฺณา วุตฺตา. ทุติยชฺฌานิกาทีสุ หิ มคฺเคสุ
วิตกฺกาทโย ฌาเนสุ วิย ปริหายนฺตีติ. เอตฺตาวตา เตรส โวทานญาณานิ วิตฺถารโต
นิทฺทิฏฺฐานิ โหนฺติ. กถํ? เอกฏฺฐาเน สมาทหเนน ตตฺเถว อธิมุจฺจเนน
โกสชฺชปฺปชหเนน อุทฺธจฺจปฺปชหเนน ราคปฺปชหเนน พฺยาปาทปฺปชหเนน สมฺปยุตฺตานิ ฉ
ญาณานิ, จตูหิ เอกตฺเตหิ สมฺปยุตฺตานิ จตฺตาริ ญาณานิ, ปฏิปทาวิสุทฺธิ-
อุเปกฺขานุพฺรูหนาสมฺปหํสนาหิ สมฺปยุตฺตานิ ตีณิ ญาณานีติ เอวํ เตรส ญาณานิ
นิทฺทิฏฺฐานิ.
@เชิงอรรถ: ๑ ขุ.ปฏิ. ๓๑/๒๐๑/๒๓๙
     [๑๕๙] เอวํ สนฺเตปิ อานาปานสฺสติสมาธิภาวนาวเสน เตสํ นิปฺผตฺตึ
ทสฺเสตุกาโม ตานิ ญาณานิ อนิคเมตฺวาว นิมิตฺตํ อสฺสาสปสฺสาสาติอาทินา
นเยน โจทนาปุพฺพงฺคมํ อานาปานสฺสติสมาธิภาวนาวิธึ ทสฺเสตฺวา อนฺเต ตานิ
ญาณานิ นิคเมตฺวา ทสฺเสสิ. ตตฺถ นิมิตฺตํ วุตฺตเมว. อนารมฺมณาเมกจิตฺตสฺสาติ
อนารมฺมณา เอกจิตฺตสฺส. มกาโร ปเนตฺถ ปทสนฺธิกโร. อนารมฺมณเมกจิตฺตสฺสาติปิ
ปาโฐ, เอกสฺส จิตฺตสฺส อารมฺมณํ น ภวนฺตีติ อตฺโถ. ตโย
ธมฺเมติ นิมิตฺตาทโย ตโย ธมฺเม. ภาวนาติ อานาปานสฺสติสมาธิภาวนา. กถนฺติ
ปฐมํ วุตฺตาย โจทนาคาถาย อนนฺตรํ วุตฺตาย ปริหารคาถาย อตฺถํ
กเถตุกมฺยตาปุจฺฉา. น จิเมติ น จ อิเม. น จ เมติปิ ปาโฐ, โสเยว ปทจฺเฉโท.
กถํ น จ อวิทิตา โหนฺติ, กถํ น จ จิตฺตํ วิกฺเขปํ คจฺฉตีติ เอวํ กถํ
สทฺโท เสเสหิปิ ปญฺจหิ โยเชตพฺโพ. ปธานญฺจ ปญฺญายตีติ อานาปานสฺสติ-
สมาธิภาวนารมฺภกํ วีริยํ สนฺทิสฺสติ. วีริยํ หิ ปทหนฺติ เตนาติ ปธานนฺติ วุจฺจติ.
ปโยคญฺจ สาเธตีติ นีวรณวิกฺขมฺภกํ ฌานญฺจ โยคี นิปฺผาเทติ. ฌานํ หิ
นีวรณวิกฺขมฺภนาย ปยุญฺชียตีติ ปโยโคติ วุตฺตํ. วิเสสมธิคจฺฉตีติ
สํโยชนปฺปหานกรํ มคฺคญฺจ ปฏิลภติ. มคฺโค หิ สมถวิปสฺสนานํ
อานิสํสตฺตา วิเสโสติ วุตโต. วิเสสสฺส จ ปมุขภูตตฺตา จกาเรน สมุจฺจโย น กโต.
     อิทานิ ตํ ปุจฺฉิตมตฺถํ อุปมาย สาเธนฺโต เสยฺยถาปิ รุกฺโขติอาทิมาห.
ตสฺสตฺโถ:- ยถา นาม กกเจน ผาลนตฺถํ วาสิยา ตจฺฉิตฺวา รุกฺโข ผาลนกาเล
นิจฺจลภาวตฺถํ สเม ภูมิปเทเส ปโยคกฺขมํ กตฺวา ฐปิโต. กกเจนาติ หตฺถกกเจน.
อาคเตติ รุกฺขํ ผุสิตฺวา อตฺตโน สมีปภาคํ อาคเต. คเตติ รุกฺขํ ผุสิตฺวา
ปรภาคํ คเต. วาสทฺโท สมุจฺจยตฺโถ. น อวิทิตา โหนฺตีติ รุกฺเข กกจทนฺเตหิ
ผุฏฺฐํ ปุริเสน เปกฺขมานํ ฐานํ อปฺปตฺวา เตสํ อาคมนคมนาภาวโต สพฺเพปิ
กกจทนฺตา วิทิตาว โหนฺติ. ปธานนฺติ รุกฺขจฺเฉทนวีริยํ. ปโยคนฺติ
รุกฺขจฺเฉทนกิริยํ.
"วิเสสมธิคจฺฉตี"ติ วจนํ อุปมาย นตฺถิ. อุปนิพนฺธนา นิมิตฺตนฺติ อุปนิพนฺธนาย
สติยา นิมิตฺตภูตํ การณภูตํ นาสิกคฺคํ วา มุขนิมิตฺตํ วา. อุปนิพนฺธติ เอตาย
อารมฺมเณ จิตฺตนฺติ อุปนิพนฺธนา นาม สติ. นาสิกคฺเค วาติ ทีฆนาสิโก
นาสิกคฺเค. มุขนิมิตฺเต วาติ รสฺสนาสิโก อุตฺตโรฏฺเฐ. อุตฺตโรฏฺโฐ หิ มุเข
สติยา นิมิตฺตนฺติ มุขนิมิตฺตนฺติ วุตฺโต. อาคเตติ ผุฏฺฐฏฺฐานโต อพฺภนฺตรํ
อาคเต. คเตติ ผุฏฺฐฏฺฐานโต พหิทฺธา คเต. น อวิทิตา โหนฺตีติ ผุสนฏฺฐานํ
อปฺปตฺวา อสฺสาสปสฺสาสานํ อาคมนคมนาภาวโต สพฺเพปิ เต วิทิตา เอว โหนฺติ.
กมฺมนิยํ โหตีติ เยน วีริเยน กาโยปิ จิตฺตมฺปิ กมฺมนิยํ ภาวนากมฺมกฺขมํ
ภาวนากมฺมโยคฺคํ โหติ. อิทํ วีริยํ ปธานํ นามาติ ผเลน การณํ วุตฺตํ โหติ.
อุปกฺกิเลสา ปหียนฺตีติ วิกฺขมฺภนวเสน นีวรณานิ ปหียนฺติ. วิตกฺกา วูปสมนฺตีติ
นานารมฺมณจาริโน อนวฏฺฐิตา วิตกฺกา อุปสมํ คจฺฉนฺติ. เยน ฌาเนน อุปกฺกิเลสา
ปหียนฺติ, วิตกฺกา วูปสมนฺติ. อยํ ปโยโคติ ปโยคมเปกฺขิตฺวา ปุลฺลิงฺคนิทฺเทโส
กโต. สญฺโญชนา ปหียนฺตีติ ตํตํมคฺควชฺฌา สญฺโญชนา สมุจฺเฉทปฺปหาเนน
ปหียนฺติ. อนุสยา พฺยนฺตีโหนฺตีติ ปหีนานํ ปุน อนุปฺปตฺติธมฺมกตฺตา วิคโต
อุปฺปาทนฺโต วา วยนฺโต วา เอเตสนฺติ พฺยนฺตา, ปุพฺเพ อพฺยนฺตา พฺยนฺตา
โหนฺตีติ พฺยนฺตีโหนฺติ, วินสฺสนฺตีติ อตฺโถ. สญฺโญชนปฺปหานํ อนุสยปฺปหาเนน โหติ,
น อญฺญถาติ ทสฺสนตฺถํ อนุสยปฺปหานมาห. เยน มคฺเคน สญฺโญชนา ปหียนฺติ
อนุสยา พฺยนฺตีโหนฺติ, อยํ วิเสโสติ อตฺโถ. จตุตฺถจตุกฺเก อริยมคฺคสฺสาปิ
นิทฺทิฏฺฐตฺตา อิธ อริยมคฺโค วุตฺโต. เอกจิตฺตสฺส อารมฺมณทฺวยาภาวสฺส อวุตฺเตปิ
สิทฺธตฺตา ตํ อวิสฺสชฺเชตฺวาว เอวํ อิเม ตโย ธมฺมา เอกจิตฺตสฺส อารมฺมณา
น โหนฺตีติ นิคมนํ กตํ.
     [๑๖๐] อิทานิ ตํ ภาวนาสิทฺธิสาธกํ โยคาวจรํ ถุนนฺโต อานาปานสฺสติ
ยสฺสาติ คาถํ วตฺวา ตสฺสา นิทฺเทสมาห. ตตฺถ อานาปานสฺสติโย ยถา
พุทฺเธน เทสิตา, ตถา ปริปุณฺณา สุภาวิตา อนุปุพฺพํ ปริจิตา ยสฺส อตฺถิ
สํวิชฺชนฺติ. โส อิมํ โลกํ ปภาเสติ. กึ ยถา? อพฺภา มุตฺโตว จนฺทิมา ยถา
อพฺภาทีหิ มุตฺโต จนฺทิมา อิมํ โอกาสโลกํ ปภาเสติ, ตถา โส โยคาวจโร อิมํ
ขนฺธาทิโลกํ ปภาเสตีติ คาถาย สมฺพนฺโธ. "อพฺภา มุตฺโตว จนฺทิมา"ติ จ ปทสฺส
นิทฺเทเส มหิกาทีนมฺปิ วุตฺตตฺตา เอตฺถ อาทิสทฺทโลโป กโตติ เวทิตพฺโพ.
คาถานิทฺเทเส โน ปสฺสาโส, โน อสฺสาโสติ โส โสเยว อตฺโถ ปฏิเสเธน
วิเสเสตฺวา วุตฺโต. อุปฏฺฐานํ สตีติ อสมฺมุสฺสนตาย ตเมว อสฺสาสํ อุปคนฺตฺวา
ฐานํ สติ นามาติ อตฺโถ. ตถา ปสฺสาสํ. เอตฺตาวตา อานาปาเนสุ สติ
อานาปานสฺสตีติ อตฺโถ วุตฺโต โหติ.
     อิทานิ สติวเสเนว "ยสฺสา"ติ วุตฺตํ ปุคฺคลํ นิทฺทิสิตุกาโม โย อสฺสสติ,
ตสฺสุปฏฺฐาติ, โย ปสฺสสติ, ตสฺสุปฏฺฐาตีติ วุตฺตํ. โย อสฺสสติ, ตสฺส สติ
อสฺสาสํ อุปคนฺตฺวา ติฏฺฐติ. โย ปสฺสสติ, ตสฺส สติ ปสฺสาสํ อุปคนฺตฺวา ติฏฺฐตีติ
อตฺโถ. ปริปุณฺณาติ ฌานวิปสฺสนามคฺคปรมฺปราย อรหตฺตมคฺคปฺปตฺติยา ปริปุณฺณา.
เตเยว หิ ฌานวิปสฺสนามคฺคธมฺเม สนฺธาย ปริคฺคหฏฺเฐนาติอาทิมาห. เต หิ ธมฺมา
อิมินา โยคินา ปริคฺคยฺหมานตฺตา ปริคฺคหา, เตน ปริคฺคหฏฺเฐน ปริปุณฺณา. ตตฺถ
สพฺเพสํ จิตฺตเจตสิกานํ อญฺญมญฺญปริวารตฺตา ปริวารฏฺเฐน ปริปุณฺณา.
ภาวนาปาริปูริวเสน ปริปุรฏฺเฐน ปริปุณฺณา. จตสฺโส ภาวนาติอาทีนิ สุภาวิตาติ
วุตฺตปทสฺส อตฺถวเสน วุตฺตานิ. จตสฺโส ภาวนา เหฏฺฐา วุตฺตาเยว. ยานีกตาติ
ยุตฺตยานสทิสา กตา. วตฺถุกตาติ ปติฏฺฐฏฺเฐน วตฺถุสทิสา กตา. อนุฏฺฐิตาติ
ปจฺจุปฏฺฐิตา. ปริจิตาติ สมนฺตโต จิตา อุปจิตา. สุสมารทฺธาติ สุฏฺฐุ สมารทฺธา
สุกตา. ยตฺถ ยตฺถ อากงฺขตีติ เยสุ เยสุ ฌาเนสุ ยาสุ ยาสุ วิปสฺสนาสุ
สเจ อิจฺฉติ. ตตฺถ ตตฺถาติ เตสุ เตสุ ฌาเนสุ ตาสุ ตาสุ วิปสฺสนาสุ.
วสิปฺปตฺโตติ วสีภาวํ พหุภาวํ ปตฺโต. พลปฺปตฺโตติ สมถวิปสฺสนาพลปฺปตฺโต.
เวสารชฺชปฺปตฺโตติ วิสารทภาวํ ปากฏภาวํ ๑-  ปตฺโต. เต ธมฺมาติ สมถวิปสฺสนา
ธมฺมา. อาวชฺชนปฏิพทฺธาติ อาวชฺชนายตฺตา, อาวชฺชิตมตฺเตเยว ตสฺส สนฺตาเนน,
ญาเณน วา สมฺปโยคํ คจฺฉนฺตีติ อตฺโถ. อากงฺขปฏิพทฺธาติ ๒- รุจิอายตฺตา,
โรจิตมตฺเตเยว วุตฺตนเยน สมฺปโยคํ คจฺฉนฺตีติ อตฺโถ. มนสิกาโร ปเนตฺถ
อาวชฺชนาย จิตฺตุปฺปาโท. อากงฺขมานาย เววจนวเสน อตฺถวิวรณตฺถํ วุตฺโต. เตน
วุจฺจติ ยานีกตาติ เอวํ กตตฺตาเยว เต ยุตฺตยานสทิสา กตา โหนฺตีติ วุตฺตํ โหติ.
     ยสฺมึ ยสฺมึ วตฺถุสฺมินฺติ โสฬสสุ วตฺถูสุ เอเกกสฺมึ. สฺวาธิฏฺฐิตนฺติ
สุปฺปติฏฺฐิตํ. สูปฏฺฐิตาติ สุฏฺฐุ อุปติฏฺฐิตา. สมฺปยุตฺตจิตฺตสตีนํ สเหว
สกสกกิจฺจกรณโต อนุโลมปฏิโลมวเสน โยเชตฺวา เต เทฺว ธมฺมา ทสฺสิตา. เตน
วุจฺจติ วตฺถุกตาติ เอวํ ภูตตฺตาเยว กตปติฏฺฐา โหนฺตีติ วุตฺตํ โหติ. เยน เยน
จิตฺตํ อภินีหรตีติ ปุพฺพปวตฺติโต อปเนตฺวา ยตฺถ ยตฺถ ภาวนาวิเสเส จิตฺตํ
อุปเนติ ๓-. เตน เตน สติ อนุปริวตฺตตีติ ตสฺมึ ตสฺมึเยว ภาวนาวิเสเส สติ อนุกูลา
หุตฺวา ปุพฺพปวตฺติโต นิวตฺติตฺวา ปวตฺตติ. "เยน, เตนา"ติ เจตฺถ "เยน ภควา
เตนุปสงฺกมี"ติอาทีสุ ๔- วิย ภุมฺมตฺโถ เวทิตพฺโพ. เตน วุจฺจติ อนุฏฺฐิตาติ เอวํ
กรณโตเยว ตํ ตํ ภาวนํ อนุคนฺตฺวา ฐิตา โหนฺตีติ วุตฺตํ โหติ. อานาปานสฺสติยา
สติปธานตฺตา วตฺถุกตานุฏฺฐิตปเทสุ สติยา สห โยชนา กตาติ เวทิตพฺพา.
     ยสฺมา ปน ปริปุณฺณาเยว ปริจิตา ๕- โหนฺติ วฑฺฒิตา ลทฺธาเสวนา, ตสฺมา
"ปริปุณฺณา"ติ ปเท วุตฺตา ตโย อตฺถา "ปริจิตา"ติ ปเทปิ วุตฺตา, จตุตฺโถ
วิเสสตฺโถปิ วุตฺโต. ตตฺถ สติยา ปริคฺคณฺหนฺโตติ สมฺปยุตฺตาย, ปุพฺพภาคาย วา
สติยา ปริคฺคณฺเหตพฺเพ ๖- ปริคฺคณฺหนฺโต โยคี. ชินาติ ปาปเก อกุสเล ธมฺเมติ
สมุจฺเฉทวเสน ลามเก กิเลเส ชินาติ อภิภวติ. อยญฺจ ปุคฺคลาธิฏฺฐานา ธมฺมเทสนา.
@เชิงอรรถ: ๑ สี. ปากฏภาวํ, ฉ.ม. ปฏุภาวํ ๒ สี. อากงฺขนปฏิพทฺธาติ  ๓ ม. อุปนาเมติ, โป.
@อุปณาเมติ  ๔ ขุ.ขุ. ๒๕/๑/๓  ๕ สี. ปริภาวิตา  ๖ ฉ.ม. ปริคฺคเหตพฺเพ
ธมฺเมสุ หิ ชินนฺเตสุ ตํธมฺมสมงฺคีปุคฺคโลปิ ชินาติ นาม. เต จ ธมฺมา สตึ
อวิหาย อตฺตโน ปวตฺติกฺขเณ ชินิตุมารทฺธา ชิตาติ วุจฺจนฺติ ยถา "ภุญฺชิตุมารทฺโธ
ภุตฺโต"ติ วุจฺจติ. ลกฺขณมฺปเนตฺถ สทฺทสตฺถโต เวทิตพฺพํ. เอวํ สนฺเตปิ
"ปริชิตา"ติ วตฺตพฺเพ ชการสฺส จการํ กตฺวา "ปริจิตา"ติ วุตฺตํ. ยถา สมฺมา คโท
อสฺสาติ สุคโตติ อตฺถวิกปฺเป ทการสฺส ตกาโร นิรุตฺติลกฺขเณน กโต, เอวมิธาปิ
เวทิตพฺพา. อิมสฺมึ อตฺถวิกปฺเป ปริจิตาติ ปทํ กตฺตุสาธนํ, ปุริมานิ ตีณิ
กมฺมสาธนานิ.
     จตฺตาโร สุสมารทฺธาติ จตฺตาโร สุสมารทฺธตฺถาติ วุตฺตํ โหติ, อตฺถสทฺทสฺส
โลโป ทฏฺฐพฺโพ. สุสมารทฺธาติ ปทสฺส อตฺถาปิ หิ อิธ สุสมารทฺธาติ วุตฺตาติ
เวทิตพฺพา, สุสมารทฺธธมฺมา วา. จตุรตฺถเภทโต จตฺตาโรติ วุตฺตาติ เวทิตพฺพา,
น ธมฺมเภทโต. ยสฺมา ปน สุภาวิตาเยว สุสมารทฺธา โหนฺติ, น อญฺเญ, ตสฺมา
ตโย ภาวนตฺถา อิธาปิ วุตฺตา. อาเสวนตฺโถปิ ตีสุ วุตฺเตสุ วุตฺโตเยว โหติ,
ตสฺมา ตํ  อวตฺวา ตปฺปจฺจนีกานํ สุสมูหตตฺโถ วุตฺโต. ปจฺจนีกสมุคฺฆาเตน หิ
อารทฺธปริโยสานํ ปญฺญายติ, เตน สุสมารทฺธสฺส สิขาปฺปตฺโต อตฺโถ วุตฺโต โหติ.
ตตฺถ ตปฺปจฺจนีกานนฺติ เตสํ ฌานวิปสฺสนามคฺคานํ ปฏิปกฺขภูตานํ. กิเลสานนฺติ
กามจฺฉนฺทาทีนํ นิจฺจสญฺญาทิสมฺปยุตฺตานํ สกฺกายทิฏฺฐาทีนญฺจ. สุสมูหตตฺตาติ ๑-
วิกฺขมฺภนตทงฺคสมุจฺเฉทวเสน สุฏฺฐุ สมูหตตฺตา นาสิตตฺตา. โปตฺถเกสุ ปน
"สุสมุคฺฆาตตฺตา"ติ ลิขนฺติ, ตํ น สุนฺทรํ.
     [๑๖๑] ปุน ตสฺเสว ปทสฺส อญฺญมฺปิ อตฺถวิกปฺปํ ทสฺเสนฺโต สุสมนฺติอาทิมาห.
ตตฺถ ตตฺถ ชาตาติ ตสฺมึ สิขาปฺปตฺตภาวนาวิเสเส ชาตา. อนวชฺชาติ
กิเลสานํ อารมฺมณภาวานุปคมเนน กิเลสโทสวิรหิตา. กุสลาติ ชาติวเสน กุสลา.
โพธิปกฺขิยาติ พุชฺฌนฏฺเฐน โพธีติ ลทฺธนามสฺส อริยสฺส ปกฺเข ภวตฺตา
@เชิงอรรถ: ๑ สี. สุสมุคฺฆาตตฺตา
โพธิปกฺขิยา. ปกฺเข ภวตฺตาติ หิ อุปการภาเว ฐิตตฺตา. เต จ "จตฺตาโร
สติปฏฺฐานา จตฺตาโร สมฺมปฺปธานา จตฺตาโร อิทฺธิปาทา ปญฺจินฺทฺริยานิ ปญฺจ
พลานิ สตฺต โพชฺฌงฺคา อริโย อฏฺฐงฺคิโก มคฺโค"ติ ๑- สตฺตตึส ธมฺมา. อิทํ
สมนฺติ อิทํ มคฺคกฺขเณ ธมฺมชาตํ สมุจฺเฉทวเสน กิเลเส สเมติ วินาเสตีติ สมํ
นาม. นิโรโธ นิพฺพานนฺติ ทุกฺขนิโรธตฺตา นิโรโธ, วานสงฺขาตาย ตณฺหาย
อภาวา นิพฺพานํ. อิทํ สุสมนฺติ อิทํ นิพฺพานํ สพฺพสงฺขตวิสมาปคตฺตา สุฏฺฐุ
สมนฺติ สุสมํ นาม. ญาตนฺติ โพธิปกฺขิยสงฺขาตํ สมํ อสมฺโมหโต ญาเณน ญาตํ,
นิพฺพานสงฺขาตํ สุสมํ อารมฺมณโต ญาเณน ญาตํ. ตเทว ทฺวยํ เตเนว จกฺขุนา
วิย ทิฏฺฐํ. วิทิตนฺติ ตเทว ทฺวยํ สนฺตาเน อุปฺปาทเนน อารมฺมณกรเณน จ
ปฏิลทฺธํ. ญาตํ วิย ปญฺญาย สจฺฉิกตํ ผสฺสิตญฺจ. "อสลฺลีนํ อสมฺมุฏฺฐา
อสารทฺโธ เอกคฺคนฺ"ติ ปุริมสฺส ปุริมสฺส ปทสฺส อตฺถปฺปกาสนํ. ตตฺถ
อารทฺธนฺติ ปฏฺฐปิตํ. อสลฺลีนนฺติ อสงฺกุจิตํ. อุปฏฺฐิตาติ อุปคนฺตฺวา ฐิตา.
อสมฺมุฏฺฐาติ อวินฏฺฐา. ปสฺสทฺโธติ นิพฺพุโต. อสารทฺโธติ นิทฺทรโถ. สมาหิตนฺติ
สมํ ฐปิตํ. เอกคฺคนฺติ อวิกฺขิตฺตํ.
     "จตฺตาโร สุสมารทฺธา"ติอาทิ สกลสฺส สุสมารทฺธวจนสฺส มูลตฺโถ. "อตฺถิ
สมนฺ"ติอาทิ ปน สุสมวจนสฺส, "ญาตนฺ"ติอาทิ อารทฺธวจนสฺส วิกปฺปตฺถา.
ตตฺถายํ ปทตฺถสํสนฺทนา:- "สมา จ สุสมา จ ๒- สมสุสมา"ติ วตฺตพฺเพ
เอกเทสสรูเปกเสสํ กตฺวา "สุสมา"ติอิจฺเจว วุตฺตา ยถา นามญฺจ รูปญฺจ นามรูปญฺจ
นามรูปนฺติ. "อิทํ สมํ, อิทํ สุสมนฺ"ติ ปน อนญฺญาเปกฺขํ กตฺวา นปุํสกวจนํ
กตํ. ยสฺมา ปน ญาตมฺปิ ทิฏฺฐนฺติ วุจฺจติ, ทิฏฺฐญฺจ อารทฺธญฺจ อตฺถโต เอกํ.
วิทิตสจฺฉิกตผสฺสิตานิ ปน ญาตเววจนานิ, ตสฺมา ญาตนฺติ อารทฺธตฺโถเยว
วุตฺโต โหติ.
     อารทฺธํ โหติ วีริยํ อสลฺลีนนฺติ อยมฺปน อารทฺธวจนสฺส อุชุกตฺโถเยว.
อุปฏฺฐิตา สตีติอาทีนิ ปน สมฺปยุตฺตวีริยสฺส อุปการกธมฺมทสฺสนตฺถํ วุตฺตานิ, น
อารทฺธวจนสฺส อตฺถทสฺสนตฺถํ. ปุริเมน อตฺเถน สุฏฺฐุ สมารทฺธาติ สุสมารทฺธา
จ, อิมินา อตฺเถน สุสมา อารทฺธาติ สุสมารทฺธา จ เอกเสเส กเต "สุสมารทฺธา"ติ
วุจฺจนฺติ. อิมมตฺถํ ปริคฺคเหตฺวา "เตน วุจฺจติ สุสมารทฺธา"ติ วุตฺตํ.
     อนุปุพฺพนฺติ ยถานุกฺกเมนาติ อตฺโถ, ปุพฺพํ ปุพฺพํ อนูติ วุตฺตํ โหติ. ทีฆํ
อสฺสาสวเสนาติ ทีฆนฺติ วุตฺตอสฺสาสวเสน. ปุริมา ปุริมาติ ปุริมา ปุริมา สติ,
ปุริมา ปุริมา สมาธิ ๑-. เอเตน ปุพฺพนฺติ ปทสฺส อตฺโถ วุตโต โหติ. ปจฺฉิมา
ปจฺฉิมาติ สติเยว. เอเตน อนูติ ปทสฺส อตฺโถ วุตฺโต โหติ. อุภเยน ปุพฺพญฺจ
อนุ จ ปริจิตาติ อตฺโถ วุตฺโต โหติ. อุปริ โสฬส วตฺถูนิ วิตฺถาเรตฺวา วจนโต
อิธ สงฺขิปิตฺวา "ปฏินิสฺสคฺคานุปสฺสี"ติ อนฺติมเมว ทสฺสิตํ. ยสฺมา
สิขาปฺปตฺตภาวนสฺส สพฺพาปิ อานาปานสฺสติโย ปุนปฺปุนํ ยถารุจิ ปวตฺตนโต
อนุปริจิตาปิ โหนฺติ. เตน วุตฺตํ "อญฺญมญฺญํ ปริจิตา เจว โหนฺติ อนุปริจิตา
จา"ติ.
     ยถตฺถาติ ยถาสภาวตฺถา. อตฺตทมถฏฺโฐติ อรหตฺตมคฺคกฺขเณ อตฺตโน
นิพฺพิเสวนตฺโถ. สมถฏฺโฐติ สีติภาวตฺโถ. ปรินิพฺพาปนฏฺโฐติ กิเลสปรินิพฺพาเนน.
อภิญฺญฏฺโฐติ สพฺพธมฺมวเสน. ปริญฺญฏฺฐาทโย มคฺคญาณกิจฺจวเสน. สจฺจาภิสมยฏฺโฐ
จตุนฺนํ สจฺจานํ เอกปฏิเวธทสฺสนวเสน. นิโรเธ ปติฏฺฐาปกฏฺโฐ อารมฺมณกรณวเสน.
     พุทฺโธติปทสฺส อภาเวปิ พุทฺเธนาติปเท โย โส พุทฺโธ, ตํ นิทฺทิสิตุกาเมน
พุทฺโธติ วุตฺตํ. สยมฺภูติ อุปเทสํ วินา สยเมว ภูโต. อนาจริยโกติ สยมฺภูปทสฺส
อตฺถวิวรณํ. โย หิ อาจริยํ วินา สจฺจานิ ปฏิวิชฺฌติ, โส สยมฺภู นาม โหติ.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. อยํ ปาโฐ น ทิสฺสติ
ปุพฺเพ อนนุสฺสุเตสูติอาทิ อนาจริยกภาวสฺส อตฺถปฺปกาสนํ. อนนุสฺสุเตสูติ อาจริยํ
อนนุสฺสุเตสุ. สามนฺติ สยเมว. อภิสมฺพุชฺฌีติ ภุสํ สมฺมา ปฏิวิชฺฌิ. ตตฺถ จ
สพฺพญฺญุตํ ปาปุณีติ เตสุ จ สจฺเจสุ สพฺพญฺญุภาวํ ปาปุณิ. ยถา สจฺจานิ
ปฏิวิชฺฌนฺตา สพฺพญฺญุโน โหนฺติ, ตถา สจฺจานํ ปฏิวิทฺธตฺตา เอวํ วุตฺตํ.
สพฺพญฺญุตํ ปตฺโตติปิ ปาโฐ. พเลสุ จ วสีภาวนฺติ ทสสุ จ ตถาคตพเลสุ อิสฺสรภาวํ
ปาปุณิ. โย โส เอวํ ภูโต, โส พุทฺโธติ วุตฺตํ โหติ. ตตฺถ สพฺเพสุ
ธมฺเมสุ อปฺปฏิหตญาณนิมิตฺตานุตฺตรวิโมกฺขาธิคมปริภาวิตํ ขนฺธสนฺตานํ อุปาทาย
ปณฺณตฺติโก, สพฺพญฺญุตปทฏฺฐานํ วา สจฺจาภิสมฺโพธิมุปาทาย ปณฺณตฺติโก
สตฺตวิเสโส พุทฺโธ. เอตฺตาวตา อตฺถโต พุทฺธวิภาวนา กตา โหนฺติ.
     [๑๖๒] อิทานิ พฺยญฺชนโต วิภาเวนฺโต พุทฺโธติ เกนฏฺเฐน พุทฺโธติอาทิมาห.
ตตฺถ ยถา โลเก อวคนฺตา อวคโตติ วุจฺจติ, เอวํ พุชฺฌิตา สจฺจานีติ
พุทฺโธ. ยถา ปณฺณโสสา วาตา ปณฺณสุสาติ วุจฺจนฺติ, เอวํ โพเธตา
ปชายาติ พุทฺโธ. สพฺพญฺญุตาย พุทฺโธติ สพฺพธมฺมพุชฺฌนสมตฺถาย พุทฺธิยา
พุทฺโธติ วุตฺตํ โหติ. สพฺพทสฺสาวิตาย พุทฺโธติ สพฺพธมฺมานํ ญาณจกฺขุนา
ทิฏฺฐตฺตา พุทฺโธติ วุตฺตํ โหติ. อนญฺญเนยฺยตาย พุทฺโธติ อญฺเญน อโพธนียโต
สยเมว พุทฺธตฺตา พุทฺโธติ วุตฺตํ โหติ. วิสวิตาย พุทฺโธติ นานาคุณวิสวนโต ๑-
ปทุมมิว วิกสนฏฺเฐน พุทฺโธติ วุตฺตํ โหติ. ขีณาสวสงฺขาเตน พุทฺโธติอาทีหิ
ฉหิ ปริยาเยหิ จิตฺตสงฺโกจกรธมฺมปฺปหาเนน นิทฺทกฺขยวิพุทฺโธ ปุริโส วิย
สพฺพกิเลสนิทฺทกฺขยวิพุทฺธตฺตา พุทฺโธติ วุตฺตํ โหติ. สงฺขา สงฺขาตนฺติ อตฺถโต
เอกตฺตา สงฺขาเตนาติ วจนสฺส โกฏฺฐาเสนาติ อตฺโถ. ตณฺหาเลปทิฏฺฐิเลปาภาเวน
นิรุปเลปสงฺขาเตน. สวาสนานํ สพฺพกิเลสานํ ปหีนตฺตา เอกนฺตวจเนน วิเสเสตฺวา
เอกนฺตวีตราโคติอาทิ วุตฺตํ. เอกนฺตนิกฺกิเลโสติ ราคโทสโมหาวเสเสหิ สพฺพกิเลเสหิ
@เชิงอรรถ: ๑ ม. นานาคุณวิกสนโต
นิกฺกิเลโส. เอกายนมคฺคํ คโตติ พุทฺโธติ คมนตฺถานํ ธาตูนํ พุชฺฌนตฺถตฺตา
พุชฺฌนตฺถาปิ ธาตุโย คมนตฺถา โหนฺติ, ตสฺมา เอกายนมคฺคํ คตตฺตา พุทฺโธติ
วุตฺตํ โหติ. เอกายนมคฺโคติ เจตฺถ:-
            "มคฺโค ปนฺโถ ปโถ ปชฺโช  อญฺชสํ วฏุมายนํ
            นาวา อุตฺตรเสตุ จ       กุลฺโล จ ภิสิ สงฺกโม"ติ ๑-
มคฺคสฺส พหูสุ นาเมสุ อยนนาเมน วุตฺโต. ตสฺมา เอกมคฺคภูโต มคฺโค, น
เทฺวธาปถภูโตติ อตฺโถ. อถ วา เอเกน อยิตพฺโพ มคฺโคติ เอกายนมคฺโค.
เอเกนาติ คณสงฺคณิกํ ปหาย ปวิเวเกน จิตฺเตน. อยิตพฺโพติ ปฏิปชฺชิตพฺโพ.
อยนฺติ วา เอเตนาติ อยโน, สํสารโต นิพฺพานํ คจฺฉนฺตีติ อตฺโถ. เอเกสํ อยโน
เอกายโน. เอเกติ เสฏฺฐา, สพฺพสตฺตเสฏฺฐา จ สมฺมาสมฺพุทฺธา, ตสฺมา
เอกายนมคฺโคติ สมฺมาสมฺพุทฺธานํ อยนภูโต มคฺโคติ วุตฺตํ โหติ. อยตีติ วา อยโน,
คจฺฉติ ปวตฺตตีติ อตฺโถ. เอกสฺมึ อยโน มคฺโคติ เอกายนมคฺโค, เอกสฺมึเยว
พุทฺธสาสเน ปวตฺตมาโน มคฺโค, น อญฺญตฺถาติ วุตฺตํ โหติ. อปิ จ เอกํ
อยตีติ เอกายโน. ปุพฺพภาเค นานามุขภาวนานยปฺปวตฺโตปิ อปรภาเค เอกํ
นิพฺพานเมว คจฺฉตีติ วุตฺตํ โหติ, ตสฺมา เอกายนมคฺโคติ เอกนิพฺพานคมนมคฺโคติ
อตฺโถ. เอโก อนุตฺตรํ สมฺมาสมฺโพธึ อภิสมฺพุทฺโธติ พุทฺโธติ น
ปเรหิ พุทฺธตฺตา พุทฺโธ. กึ ปน สยเมว อนุตฺตรํ สมฺมาสมฺโพธึ อภิสมฺพุทฺธตฺตา
พุทฺโธติ วุตฺตํ โหติ. อพุทฺธิวิหตตฺตา พุทฺธิปฏิลาภา พุทฺโธติ พุทฺธิ พุทฺธํ
โพโธติ ปริยายวจนเมตํ. ตตฺถ ยถา นีลรตฺตคุณโยคา นีโล ปโฏ รตฺโต ปโฏติ วุจฺจติ,
เอวํ พุทฺธคุณโยคา พุทฺโธติ ญาเปตุํ วุตฺตํ โหติ ๒-.
     ตโต ปรํ พุทฺโธติ เนตํ นามนฺติอาทิ "อตฺถมนุคตา อยํ ปญฺญตฺตี"ติ ญาปนตฺถํ
วุตฺตํ. ตตฺถ มิตฺตา สหายา. อมจฺจา ภจฺจา. ญาตี ปิตุปกฺขิกา. สาโลหิตา
@เชิงอรรถ: ๑ ขุ.จูฬ. ๓๐/๑๐๑/๒๑๑  ๒ ฉ.ม. อยํ ปาโฐ น ทิสฺสติ
มาตุปกฺขิกา. สมณา ปพฺพชฺชูปคตา. พฺราหฺมณา โภวาทิโน, สมิตปาปพาหิตปาปา
วา. เทวตา สกฺกาทโย พฺรหฺมาโน จ. วิโมกฺขนฺติกนฺติ วิโมกฺโข
อรหตฺตมคฺโค, วิโมกฺขสฺส อนฺโต อรหตฺตํ ๑-, ตสฺมึ วิโมกฺขนฺเต ภวํ วิโมกฺขนฺติกํ
นาม. สพฺพญฺญุภาโว หิ อรหตฺตมคฺเคน สิชฺฌติ, อรหตฺตผโลทเย สิทฺโธ โหติ,
ตสฺมา สพฺพญฺญุภาโว วิโมกฺขนฺเต ภโว โหติ. ตํ เนมิตฺติกมฺปิ ๒- นามํ วิโมกฺขนฺเต
ภวํ นาม โหติ. เตน วุตฺตํ "วิโมกฺขนฺติกเมตํ พุทฺธานํ ภควนฺตานนฺ"ติ. โพธิยา
มูเล สห สพฺพญฺญุตญฺญาณสฺส ปฏิลาภาติ มหาโพธิรุกฺขมูเล ยถาวุตฺตกฺขเณ
สพฺพญฺญุตญฺญาณสฺส ปฏิลาเภน สห. สจฺฉิกา ปญฺญตฺตีติ อรหตฺตผลสจฺฉิกิริยาย,
สพฺพธมฺมสจฺฉิกิริยาย วา ชาตา ปญฺญตฺติ. ยทิทํ พุทฺโธติ อยํ พุทฺโธติ
ปญฺญตฺติ, อยํ พฺยญฺชนโต พุทฺธวิภาวนา.
     "ยถา พุทฺเธน เทสิตา"ติ คาถาปาทสฺส ปน อิมินา ปทภาชนีเย วุตฺตตฺเถน
อยํ สํสนฺทนา:- อานาปานสฺสติโย จ ยถา พุทฺเธน เทสิตา, เยน ปกาเรน
เทสิตา. ยถาสทฺเทน สงฺคหิตา ทส ยถตฺถา จ ยถา พุทฺเธน เทสิตา, เยน
ปกาเรน เทสิตาติ ปการตฺถสฺส จ ยถาสทฺทสฺส, สภาวตฺถสฺส จ ยถาสทฺทสฺส
สรูเปกเสสวเสน เอกเสสํ กตฺวา "ยถา"ติ วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํ. ปทภาชนีเย ปนสฺส
ยถตฺเถสุ เอเกกสฺส โยชนาวเสน "เทสิโต"ติ เอกวจนํ กตํ.
     "โสติ คหฏฺโฐ วา โหติ ปพฺพชิโต วา"ติ วุตฺตตฺตา อาทิปเทปิ ยสฺส
คหฏฺฐสฺส วา ปพฺพชิตสฺส วาติ วุตฺตเมว โหติ. โลกตฺโถ วุตฺโตเยว.
ปภาเสตีติ อตฺตโน ญาณสฺส ปากฏํ กโรตีติ อตฺโถ. อภิสมฺพุทฺธตฺตาติ
สาวกปารมิญาเณนปิ ปฏิวิทฺธภาเวน. โอภาเสตีติ  กามาวจรภูตํ โลกํ. ภาเสตีติ
รูปาวจรภูตํ โลกํ. ปภาเสตีติ อรูปาวจรภูตํ โลกํ.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. อรหตฺตผลํ  ๒ ม. เนมิตฺตกมฺปิ
     อริยญาณนฺติ อรหตฺตมคฺคญาณํ. มหิกา มุตฺโตติ มหิกาย มุตฺโต. มหิกาติ
นีหาโร วุจฺจติ. มหิยา มุตฺโตติปิ ปาโฐ. ธูมรชา มุตฺโตติ ธูมโต จ รชโต
จ มุตฺโต. ราหุคหณา วิปฺปมุตฺโตติ ราหุโน จนฺทสฺส อาสนฺนุปกฺกิเลสตฺตา
ทฺวีหิ อุปสคฺเคหิ วิเสเสตฺวา วุตฺตํ. ภาสเต อิติ สโอภาสฏฺเฐน. ตปเต อิติ
สเตชฏฺเฐน. วิโรจเต อิติ รุจิรฏฺเฐน. เอวเมวนฺติ เอวํ เอวํ. ยสฺมา ปน จนฺโทปิ
ภยํ ภาสนฺโต ตปนฺโต วิโรจนฺโต อิมํ โอกาสโลกํ โอภาเสติ, ภิกฺขุ จ ปญฺญาย
ภาสนฺโต ตปนฺโต วิโรจนฺโต อิมํ ขนฺธาทิโลกํ ปญฺญาย โอภาเสติ, ตสฺมา
อุภยตฺราปิ "ภาเสตี"ติ อวตฺวา "ภาสเต "อิจฺเจว วุตฺตํ. เอวํ หิ วุตฺเต
เหตุอตฺโถปิ วุตฺโต โหติ. อติวิสทตราภสูริโยปมํ อคฺคเหตฺวา กสฺมา จนฺโทปมา
คหิตาติ เจ? สพฺพกิเลสปริฬาหวูปสเมน สนฺตสฺส ภิกฺขุโน สนฺตคุณยุตฺตจนฺโทปมา
อนุจฺฉวิกาติ คหิตาติ เวทิตพฺพํ. เอวํ อานาปานสฺสติภาวนาสิทฺธิสาธกํ โยคาวจรํ
ถุนิตฺวา อิมานิ เตรส โวทาเน ญาณานีติ ตานิ ญาณานิ นิคเมตฺวา ทสฺเสตีติ.
                    โวทานญาณนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺฐิตา.
                       -------------------
                     ๕. สโตการิญาณนิทฺเทสวณฺณนา
     [๑๖๓] สโตการิญาณนิทฺเทเส มาติกายํ อิธ ภิกฺขูติ อิมสฺมึ สาสเน
ภิกฺขุ. อยํ หิ เอตฺถ อิธสทฺโท สพฺพปฺปการอานาปานสฺสติสมาธินิพฺพตฺตกสฺส
ปุคฺคลสฺส สนฺนิสฺสยภูตสาสนปริทีปโน, อญฺญสาสนสฺส ตถาภาวปฏิเสธโน จ. วุตฺตํ
เหตํ "อิเธว ภิกฺขเว สมโณ ฯเปฯ สุญฺญา ปรปฺปวาทา สมเณหิ อญฺเญภี"ติ ๑-.
     อรญฺญคโต วา รุกฺขมูลคโต วา สุญฺญาคารคโต วาติ อิทมสฺส
อานาปานสฺสติสมาธิภาวนานุรูปเสนาสนปริคฺคหปริทีปนํ. อิมสฺส หิ ภิกฺขุโน
@เชิงอรรถ: ๑ ม.มู. ๑๒/๑๓๙/๙๘, องฺ.จตุกฺก. ๒๑/๒๔๑/๒๖๕
ทีฆรตฺตํ รูปาทีสุ อารมฺมเณสุ อนุวิสฏํ จิตฺตํ อานาปานสฺสติสมาธิอารมฺมณํ
อภิรูหิตุํ น อิจฺฉติ, กูฏโคณยุตฺตรโถ วิย อุปฺปถเมว ธาวติ. ตสฺมา เสยฺยถาปิ นาม
โคโป กูฏเธนุยา สพฺพํ ขีรํ ปิวิตฺวา วฑฺฒิตํ กูฏวจฺฉํ ทเมตุกาโม เธนุโต อปเนตฺวา
เอกมนฺเต มหนฺตํ ถมฺภํ นิขนิตฺวา ตตฺถ โยตฺเตน พนฺเธยฺย, อถสฺส โส วจฺโฉ
อิโต จิโต จ วิปฺผนฺทิตฺวา ปลายิตุํ อสกฺโกนฺโต ตเมว ถมฺภํ อุปนิสีเทยฺย วา
อุปนิปชฺเชยฺย วา, เอวเมว อิมินาปิ ภิกฺขุนา ทีฆรตฺตํ รูปารมฺมณาทิรสปานวฑฺฒิตํ
ทุฏฺฐจิตฺตํ ทเมตุกาเมน รูปาทิอารมฺมณโต อปเนตฺวา อรญฺญํ วา รุกฺขมูลํ วา
สุญฺญาคารํ วา ปเวเสตฺวา ตตฺถ อสฺสาสปสฺสาสถมฺเภ สติโยตฺเตน พนฺธิตพฺพํ.
เอวมสฺส ตํ จิตฺตํ อิโต จิโต จ วิปฺผนฺทิตฺวาปิ ปุพฺเพ อาจิณฺณารมฺมณํ อลภมานํ
สติโยตฺตํ ฉินฺทิตฺวา ปลายิตุํ อสกฺโกนฺตํ ตเมวารมฺมณํ อุปจารปฺปนาวเสน อุปนิสีทติ
เจว อุปนิปชฺชติ จ. เตนาหุ โปราณา:-
             "ยถา ถมฺเภ นิพนฺเธยฺย    วจฺฉํ ทมํ ๑- นโร อิธ
             พนฺเธยฺเยวํ สกํ จิตฺตํ      สติยารมฺมเณ ทฬฺหนฺ"ติ ๒-.
เอวมสฺส ตํ เสนาสนํ ภาวนานุรูปํ โหติ. อถ วา ยสฺมา อิมํ กมฺมฏฺฐานปฺปเภเท
มุทฺธภูตํ สพฺพพุทฺธปจฺเจกพุทฺธสาวกานํ ๓- วิเสสาธิคมทิฏฺฐธมฺมสุขวิหารปทฏฺฐานํ
อานาปานสฺสติกมฺมฏฺฐานํ อิตฺถิปุริสหตฺถิอสฺสาทิสทฺทสมากุลํ คามนฺตํ
อปริจฺจชิตฺวา น สุกรํ ภาเวตุํ สทฺทกณฺฏกตฺตา ฌานสฺส. อคามเก ปน อรญฺเญ สุกรํ
โยคาวจเรน อิทํ กมฺมฏฺฐานํ ปริคฺคเหตฺวา อานาปานจตุกฺกชฺฌานํ นิพฺพตฺเตตฺวา
ตเทว ปาทกํ กตฺวา สงฺขาเร สมฺมสิตฺวา อคฺคผลํ อรหตฺตํ ปาปุณิตุํ. ตสฺมา
ตสฺส อนุรูปํ เสนาสนํ อุปทิสนฺโต ภควา "อรญฺญคโต วา"ติอาทิมาห, ตเถว
เถโร.
@เชิงอรรถ: ๑ สี. ทมฺมํ  ๒ วิสุทฺธิ. ๒/๕๖ (สฺยา), วิ.อ. ๑/๔๙๗ (สฺยา), ที.อ. ๒/๓๗๗, ม.อ.
@๑/๒๖๓  ๓ ฉ.ม. ---ปจฺเจกพุทฺธพุทฺธสาวกานํ
     วตฺถุวิชฺชาจริโย วิย หิ ภควา, โส ยถา วตฺถุวิชฺชาจริโย นครภูมึ ปสฺสิตฺวา
สุฏฺฐุ อุปปริกฺขิตฺวา "เอตฺถ นครํ มาเปถา"ติ อุปทิสติ, โสตฺถินา จ นคเร
นิฏฺฐิเต ราชกุลโต มหาสกฺการํ ลภติ, เอวเมวํ โยคาวจรสฺส อนุรูปํ เสนาสนํ
อุปปริกฺขิตฺวา "เอตฺถ กมฺมฏฺฐานํ อนุยุญฺชิตพฺพนฺ"ติ อุปทิสติ, ตโต ตตฺถ
กมฺมฏฺฐานมนุยุตฺเตน โยคินา กเมน อรหตฺเต ปตฺเต "สมฺมาสมฺพุทฺโธ วต โส
ภควา"ติ มหนฺตํ สกฺการํ ลภติ. อยํ ปน ภิกฺขุ "ทีปิสทิโส"ติ วุจฺจติ. ยถา
หิ มหาทีปิราชา อรญฺเญ ติณคหนํ วา วนคหนํ วา ปพฺพตคหนํ วา นิสฺสาย
นิลียิตฺวา วนมหึสโคกณฺณสูกราทโย มิเค คณฺหาติ, เอวเมวํ อยํ อรญฺญาทีสุ
กมฺมฏฺฐานมนุยุญฺชนฺโต ภิกฺขุ ยถากฺกเมน โสตาปตฺติสกทาคามิอนาคามิอรหตฺตมคฺเค
เจว อริยผลานิ จ คณฺหาตีติ เวทิตพฺโพ. เตนาหุ โปราณา:-
             ยถาปิ ทีปิโก นาม        นิลียิตฺวา คณฺหตี ๑- มิเค
             ตเถวายํ พุทฺธปุตฺโต       ยุตฺตโยโค วิปสฺสโก
             อรญฺญํ ปวิสิตฺวาน         คณฺหาติ ผลมุตฺตมนฺ"ติ ๒-.
เตนสฺส ปรกฺกมชวโยคฺคภูมึ อรญฺญเสนาสนํ ทสฺเสนฺโต "อรญฺญคโต วา"ติอาทิมาห.
     ตตฺถ อรญฺญคโตติ อุปริ วุตฺตลกฺขณํ ยํ กิญฺจิ ปวิเวกสุขํ อรญฺญํ คโต.
รุกฺขมูลคโตติ รุกฺขสมีปํ คโต. สุญฺญาคารคโตติ สุญฺญํ วิวิตฺโตกาสํ คโต. เอตฺถ
จ ฐเปตฺวา อรญฺญญฺจ รุกฺขมูลญฺจ อวเสสสตฺตวิธเสนาสนํ คโตปิ "สุญฺญาคารคโต"ติ
วตฺตุํ วฏฺฏติ. นววิธํ หิ เสนาสนํ. ยถาห "โส วิวิตฺตํ เสนาสนํ ภชติ
อรญฺญํ รุกฺขมูลํ ปพฺพตํ กนฺทรํ คิริคุหํ สุสานํ วนปตฺถํ อพฺโภกาสํ
ปลาลปุญฺชนฺ"ติ ๓-. เอวมสฺส อุตุตฺตยานุกูลํ ธาตุจริยานุกูลญฺจ
อานาปานสฺสติภาวนานุรูปํ เสนาสนํ อุปทิสิตฺวา อลีนานุทฺธจฺจปกฺขิกํ
สนฺตมิริยาปถํ อุปธิสนฺโต นิสีทตีติ อาห.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. คณฺหเต  ๒ วิสุทฺธิ. ๒/๕๖  ๓ อภิ.วิ. ๓๕/๕๐๘/๒๙๔
อถสฺส นิสชฺชาย ทฬฺหภาวํ อสฺสาสปสฺสาสานํ ปวตฺตนสมตฺถตํ ๑-
อารมฺมณปริคฺคหูปายญฺจ ทสฺเสนฺโต ปลฺลงฺกํ อาภุชิตฺวาติอาทิมาห. ตตฺถ ปลฺลงฺกนฺติ
สมนฺตโต อูรุพทฺธาสนํ. อาภุชิตฺวาติ พนฺธิตฺวา. อุชุํ กายํ ปณิธายาติ อุปริมสรีรํ
อุชุกํ ฐเปตฺวา อฏฺฐารส ปิฏฺฐิกณฺฏเก โกฏิยา โกฏึ ปฏิปาเทตฺวา. เอวํ หิ
นิสินฺนสฺส จมฺมมํสนฺหารูนิ น ปณมนฺติ. อถสฺส ยา เตสํ ปณมนปจฺจยา ขเณ ขเณ เวทนา
อุปฺปชฺเชยฺยุํ, ตา น อุปฺปชฺชนฺติ. ตาสุ อนุปชฺชมานาสุ จิตฺตํ เอกคฺคํ โหติ,
กมฺมฏฺฐานํ น ปริปตติ, วุทฺธึ ผาตึ อุปคจฺฉติ. ปริมุขํ สตึ อุปฏฺฐเปตฺวาติ
กมฺมฏฺฐานาภิมุขํ สตึ ฐปยิตฺวา. โส สโตว อสฺสสติ สโต ปสฺสสตีติ โส ภิกฺขุ
เอวํ นิสีทิตฺวา เอวญฺจ สตึ อุปฏฺฐเปตฺวา ตํ สตึ อวิชหนฺโต สโต เอว อสฺสสติ
สโต ปสฺสสติ, สโตการี โหตีติ วุตฺตํ โหติ.
     อิทานิ เยหิ ปกาเรหิ สโตการี โหติ, เต ปกาเร ทสฺเสตุํ ทีฆํ วา
อสฺสสนฺโตติอาทิมาห. ตตฺถ ทีฆํ วา อสฺสสนฺโตติ ทีฆํ วา อสฺสาสํ
ปวตฺตยนฺโต. ตถา รสฺสํ. ยา ปน เนสํ ทีฆรสฺสตา, สา กาลวเสน เวทิตพฺพา.
กทาจิ หิ มนุสฺสา หตฺถิอหิอาทโย วิย กาลวเสน ทีฆํ อสฺสสนฺติ จ ปสฺสสนฺติ
จ, กทาจิ สุนขสสาทโย วิย รสฺสํ. อญฺญถา หิ จุณฺณวิจุณฺณา อสฺสาสปสฺสาสา
ทีฆรสฺสา นาม น โหนฺติ. ตสฺมา เต ทีฆํ กาลํ ปวิสนฺตา จ นิกฺขมนฺตา
จ ทีฆา, รสฺสํ กาลํ ปวิสนฺตา จ นิกฺขมนฺตา จ รสฺสาติ เวทิตพฺพา. ตตฺรายํ
ภิกฺขุ อุปริ วุตฺเตหิ นวหากาเรหิ ทีฆํ อสฺสสนฺโต จ ปสฺสสนฺโต จ ทีฆํ
อสฺสสามิ, ปสฺสสามีติ ปชานาติ, ตถา รสฺสํ.
     เอวํ ปชานโต จ:-
             ทีโฆ รสฺโส จ อสฺสาโส    ปสฺสาโสปิ จ ตาทิโส
             จตฺตาโร วณฺณา วตฺตนฺติ    นาสิกคฺเคว ภิกฺขุโนติ.
@เชิงอรรถ: ๑ ปวตฺตนสุขตํ (วิสุทฺธิ ๒/๕๘)
     นวนฺนญฺจสฺส ๑- อาการานํ เอเกนากาเรน กายานุปสฺสนาสติปฏฺฐานภาวนา
สมฺปชฺชตีติ เวทิตพฺพา. สพฺพกายปฏิสํเวที อสฺสสิสฺสามีติ สิกฺขติ.
สพฺพกายปฏิสํเวที ปสฺสสิสฺสามีติ สิกฺขตีติ สกลสฺส อสฺสาสกายสฺสาทิมชฺฌปริโยสานํ
วิทิตํ กโรนฺโต ปากฏํ กโรนฺโต อสฺสสิสฺสามีติ สิกฺขติ. สกลสฺส
ปสฺสาสกายสฺสาทิมชฺฌปริโยสานํ วิทิตํ กโรนฺโต  ปากฏํ กโรนฺโต
ปสฺสสิสฺสามีติ สิกฺขติ. เอวํ วิทิตํ กโรนฺโต ปากฏํ กโรนฺโต ญาณสมฺปยุตฺตจิตฺเตน
อสฺสสติ เจว ปสฺสสติ จ. ตสฺมา "อสฺสสิสฺสามิ ปสฺสสิสฺสามีติ สิกฺขตี"ติ วุจฺจติ.
เอกสฺส หิ ภิกฺขุโน จุณฺณวิจุณฺณวิสเฏ ๒- อสฺสาสกาเย, ปสฺสาสกาเย วา อาทิ ปากโฏ
โหติ, น มชฺฌปริโยสานํ. โส อาทิเมว ปริคฺคเหตุํ สกฺโกติ, มชฺฌปริโยสาเน กิลมติ.
เอกสฺส มชฺฌํ ปากฏํ โหติ, น อาทิปริโยสานํ. โส มชฺฌเมว ปริคฺคเหตุํ สกฺโกติ,
อาทิปริโยสาเน กิลมติ. เอกสฺส ปริโยสานํ ปากฏํ โหติ, น อาทิมชฺฌํ. โส
ปริโยสานํเยว ปริคฺคเหตุํ สกฺโกติ, อาทิมชฺเฌ กิลมติ. เอกสฺส สพฺพํ ปากฏํ โหติ,
โส สพฺพมฺปิ ปริคฺคเหตุํ สกฺโกติ, น กตฺถจิ กิลมติ. ตาทิเสน ภวิตพฺพนฺติ ทสฺเสนฺโต
อาห "สพฺพกายปฏิสํเวที"ติอาทิ.
     ตตฺถ สิกฺขตีติ เอวํ ฆฏติ วายมติ. โย วา ตถาภูตสฺส สํวโร. อยเมตฺถ
อธิสีลสิกฺขา. โย ตถาภูตสฺส สมาธิ, อยํ อธิจิตฺตสิกฺขา. ยา ตถาภูตสฺส ปญฺญา,
อยํ อธิปญฺญาสิกฺขาติ อิมา ติสฺโส สิกฺขาโย ตสฺมึ อารมฺมเณ ตาย สติยา
เตน มนสิกาเรน สิกฺขติ อาเสวติ ภาเวติ พหุลีกโรตีติ เอวเมตฺถ อตฺโถ ทฏฺฐพฺโพ.
ตตฺถ ยสฺมา ปุริมนเยน เกวลํ อสฺสสิตพฺพํ ปสฺสสิตพฺพเมว จ, น อญฺญํ กิญฺจิ
กาตพฺพํ, อิโต ปฏฺฐาย ปน ญาณุปฺปาทนาทีสุ โยโค กรณีโย. ตสฺมา ตตฺถ
"อสฺสสามีติ ปชานาติ ปสฺสสามีติ ปชานาติ"จฺเจว วตฺตมานกาลวเสน ปาฬึ
วตฺวา อิโต ปฏฺฐาย กตฺตพฺพสฺส ญาณุปฺปาทนาทิโน อาการสฺส ทสฺสนตฺถํ
@เชิงอรรถ: ๑ ม. จตุนฺนญฺจสฺส วิสุทฺธิ. ๒/๖๒  ๒ จุณฺณสเฏ (คณฺฐิปเท) วิสุทฺธิ. ๒/๖๒
"สพฺพกายปฏิสํเวที อสฺสสิสฺสามี"ติอาทินา นเยน อนาคตกาลวเสน ปาฬิ
อาโรปิตาติ เวทิตพฺพา.
     ปสฺสมฺภยํ กายสงฺขารํ ฯเปฯ สิกฺขตีติ โอฬาริกํ อสฺสาสปสฺสาสสงฺขาตํ
กายสงฺขารํ ปสฺสมฺเภนฺโต ปฏิปฺปสฺสมฺเภนฺโต นิโรเธนฺโต วูปสเมนฺโต อสฺสสิสฺสามิ
ปสฺสสิสฺสามีติ สิกฺขติ.
     ตเตฺรวํ โอฬาริกสุขุมตา จ ปสฺสทฺธิ จ เวทิตพฺพา:- อิมสฺส หิ
ภิกฺขุโน ปุพฺเพ อปริคฺคหิตกาเล กาโย จ จิตฺตญฺจ สทรถา โหนฺติ โอฬาริกา.
กายจิตฺตานํ โอฬาริกตฺเต อวูปสนฺเต อสฺสาสปสฺสาสาปิ โอฬาริกา โหนฺติ, พลวตรา
หุตฺวา ปวตฺตนฺติ, นาสิกา นปฺปโหติ, มุเขน อสฺสสนฺโตปิ ปสฺสสนฺโตปิ ติฏฺฐติ.
ยทา ปนสฺส กาโยปิ จิตฺตมฺปิ ปริคฺคหิตา โหนฺติ, ตทา เต สนฺตา โหนฺติ
วูปสนฺตา. เตสุ วูปสนฺเตสุ อสฺสาสปสฺสาสา สุขุมา หุตฺวา ปวตฺตนฺติ, "อตฺถิ นุ
โข, นตฺถี"ติ วิเจตพฺพาการปฺปตฺตา โหนฺติ. เสยฺยถาปิ ปุริสสฺส ธาวิตฺวา ปพฺพตา
วา โอโรหิตฺวา มหาภารํ วา สีสโต โอโรเปตฺวา ฐิตสฺส โอฬาริกา
อสฺสาสปสฺสาสา โหนฺติ, นาสิกา นปฺปโหติ, มุเขน อสฺสสนฺโตปิ ปสฺสสนฺโตปิ ติฏฺฐติ.
ยทา ปเนส ตํ ปริสฺสมํ วิโนเทตฺวา นฺหาตฺวา จ ปิวิตฺวา จ อลฺลสาฏกํ หทเย
กตฺวา สีตาย ฉายาย นิปนฺโน โหติ, อถสฺส เต อสฺสาสปสฺสาสา สุขุมา โหนฺติ
"อตฺถิ นุ โข, นตฺถี"ติ วิเจตพฺพาการปฺปตฺตา, เอวเมวํ อิมสฺส ภิกฺขุโน
อปริคฺคหิตกาเลติ วิตฺถาเรตพฺพํ. ตถา หิสฺส ปุพฺเพ อปริคฺคหิตกาเล
"โอฬาริโกฬาริเก กายสงฺขาเร ปสฺสมฺเภมี"ติ อาโภคสมนฺนาหารมนสิกาโร นตฺถิ,
ปริคฺคหิตกาเล ปน อตฺถิ. เตนสฺส อปริคฺคหิตกาลโต ปริคฺคหิตกาเล กายสงฺขาโร
สุขุโม โหติ. เตนาหุ โปราณา:-
             "สารทฺเธ กาเย จิตฺเต จ  อธิมตฺตํ ปวตฺตติ
             อสารทฺธมฺหิ กายมฺหิ       สุขุมํ สมฺปวตฺตตี"ติ ๑-.
     ปริคฺคเหปิ ๒- โอฬาริโก, ปฐมชฺฌานูปจาเร สุขุโม. ตสฺมิมฺปิ โอฬาริโก,
ปฐมชฺฌาเน สุขุโม. ปฐมชฺฌาเน จ ทุติยชฺฌานูปจาเร จ โอฬาริโก, ทุติยชฺฌาเน
สุขุโม. ทุติยชฺฌาเน จ ตติยชฺฌานูปจาเร จ โอฬาริโก, ตติยชฺฌาเน สุขุโม.
ตติยชฺฌาเน จ จตุตฺถชฺฌานูปจาเร จ โอฬาริโก, จตุตฺถชฺฌาเน อติสุขุโม
อปฺปวตฺติเมว ปาปุณาติ. อิทํ ตาว ทีฆภาณกสํยุตฺตภาณกานํ มตํ.
     มชฺฌิมภาณกา ปน "ปฐมชฺฌาเน โอฬาริโก, ทุติยชฺฌานูปจาเร สุขุโม"ติ
เอวํ เหฏฺฐิมเหฏฺฐิมชฺฌานโต อุปรูปริชฺฌานูปจาเรปิ สุขุมตรํ อิจฺฉนฺติ.
สพฺเพสํเยว ปน มเตน อปริคฺคหิตกาเล ปวตฺตกายสงฺขาโร ปริคฺคหิตกาเล
ปฏิปฺปสฺสมฺภติ, ปริคฺคหิตกาเล ปวตฺตกายสงฺขาโร ปฐมชฺฌานูปจาเร ฯเปฯ
จตุตฺถชฺฌานูปจาเร ปวตฺตกายสงฺขาโร จตุตฺถชฺฌาเน ปฏิปฺปสฺสมฺภติ. อยํ ตาว
สมเถ นโย.
     วิปสฺสนายํ ปน อปริคฺคหิตกาเล ปวตฺตกายสงฺขาโร โอฬาริโก,
มหาภูตปริคฺคเห สุขุโม. โสปิ โอฬาริโก, อุปาทารูปปริคฺคเห สุขุโม. โสปิ โอฬาริโก,
สกลรูปปริคฺคเห สุขุโม. โสปิ โอฬาริโก, อรูปปริคฺคเห สุขุโม. โสปิ โอฬาริโก,
รูปารูปปริคฺคเห สุขุโม. โสปิ โอฬาริโก, ปจฺจยปริคฺคเห สุขุโม. โสปิ โอฬาริโก,
สปฺปจฺจยนามรูปทสฺสเน สุขุโม. โสปิ โอฬาริโก, ลกฺขณารมฺมณิกวิปสฺสนาย ๓- สุขุโม.
โสปิ ทุพฺพลวิปสฺสนาย โอฬาริโก, พลววิปสฺสนาย สุขุโม. ตตฺถ ปุพฺเพ วุตฺตนเยเนว
ปุริมสฺส ปุริมสฺส ปจฺฉิเมน ปจฺฉิเมน ปฏิปฺปสฺสทฺธิ เวทิตพฺพา. เอวเมตฺถ
โอฬาริกสุขุมตา ปฏิปฺปสฺสทฺธิ จ เวทิตพฺพา. อยํ ตาเวตฺถ กายานุปสฺสนาวเสน
วุตฺตสฺส ปฐมจตุกฺกสฺส อนุปุพฺพปทวณฺณนา.
@เชิงอรรถ: ๑ วิสุทฺธิ. ๒/๖๔, วิ.อ. ๑/๕๐๕  ๒ ม. ปริคฺคหิตกาเลปิ
@๓ ติลกฺขณารมฺมณิก...(คณฺฐิปเท)
     ยสฺมา ปเนตฺถ อิทเมว จตุกฺกํ อาทิกมฺมิกสฺส กมฺมฏฺฐานวเสน วุตฺตํ, อิตรานิ
ปน ตีณิ จตุกฺกานิ เอตฺถ ปตฺตชฺฌานสฺส เวทนาจิตฺตธมฺมานุปสฺสนาวเสน, ตสฺมา
อิมํ กมฺมฏฺฐานํ ภาเวตฺวา อานาปานจตุกฺกชฺฌานปทฏฺฐานาย วิปสฺสนาย สห
ปฏิสมฺภิทาหิ อรหตฺตํ ปาปุณิตุกาเมน อาทิกมฺมิเกน กุลปุตฺเตน วิสุทฺธิมคฺเคน
วุตฺตนเยน สีลปริโสธนาทีนิ สพฺพกิจฺจานิ กตฺวา สตฺตงฺคสมนฺนาคตสฺส อาจริยสฺส
สนฺติเก ปญฺจสนฺธิกํ กมฺมฏฺฐานํ อุคฺคเหตพฺพํ. ตตฺริเม ปญฺจ สนฺธโย อุคฺคโห
ปริปุจฺฉา อุปฏฺฐานํ อปฺปนา ลกฺขณนฺติ. ตตฺถ อุคฺคโห นาม กมฺมฏฺฐานสฺส
อุคฺคณฺหนํ. ปริปุจฺฉา นาม กมฺมฏฺฐานสฺส ปริปุจฺฉนํ ๑-. อุปฏฺฐานํ นาม
กมฺมฏฺฐานสฺส อุปฏฺฐานํ. อปฺปนา นาม กมฺมฏฺฐานสฺส อปฺปนา. ลกฺขณํ นาม
กมฺมฏฺฐานสฺส ลกฺขณํ, "เอวํ ลกฺขณมิทํ กมฺมฏฺฐานนฺ"ติ กมฺมฏฺฐานสภาวูปธารณนฺติ
วุตฺตํ โหติ.
     เอวํ ปญฺจสนฺธิกํ กมฺมฏฺฐานํ อุคฺคณฺหนฺโต อตฺตนาปิ น กิลมติ, อาจริยมฺปิ
น วิเหเสติ ๒-. ตสฺมา โถกํ อุทฺทิสาเปตฺวา พหุํ กาลํ สชฺฌายิตฺวา เอวํ ปญฺจสนฺธิกํ
กมฺมฏฺฐานํ อุคฺคเหตฺวา อาจริยสฺส สนฺติเก วา อญฺญตฺถ วา อฏฺฐารส โทสยุตฺเต
วิหาเร วชฺเชตฺวา ปญฺจงฺคสมนฺนาคเต เสนาสเน วสนฺเตน อุปจฺฉินฺนขุทฺทกปลิโพเธน
กตภตฺตกิจฺเจน ภตฺตสมฺมทํ ปฏิวิโนเทตฺวา สุขานิสินฺเน รตนตฺตยคุณานุสฺสรเณน
จิตฺตํ สมฺปหํเสตฺวา อาจริยุคฺคหโต เอกปทมฺปิ อปริหาเปนฺเตน อิทํ
อานาปานสฺสติกมฺมฏฺฐานํ มนสิ กาตพฺพํ. ตตฺรายํ มนสิการวิธิ:-
             "คณนา อนุพนฺธนา        ผุสนา ฐปนา สลฺลกฺขณา
             วิวฏฺฏนา ปาริสุทฺธิ        เตสญฺจ ปฏิปสฺสนา"ติ.
     ตตฺถ คณนาติ คณนาเยว. อนุพนฺธนาติ อนุคมนา. ผุสนาติ ผุฏฺฐฏฺฐานํ.
ฐปนาติ อปฺปนา. สลฺลกฺขณาติ วิปสฺสนา. วิวฏฺฏนาติ มคฺโค. ปาริสุทฺธีติ ผลํ.
@เชิงอรรถ: ๑ ปริปุจฺฉนา (วิสุทฺธิ. ๒/๖๘)  ๒ ม. น วิเหเฐติ
เตสญฺจ ปฏิปสฺสนาติ ปจฺจเวกฺขณา. ตตฺถ อิมินา อาทิกมฺมิเกน กุลปุตฺเตน ปฐมํ
คณนาย อิทํ กมฺมฏฺฐานํ มนสิ กาตพฺพํ. คเณนฺเตน ปน ปญฺจนฺนํ เหฏฺฐา
น ฐเปตพฺพํ, ทสนฺนํ อุปริ น เนตพฺพํ, อนฺตรา ขณฺฑํ น ทสฺเสตพฺพํ. ปญฺจนฺนํ
เหฏฺฐา ฐเปนฺตสฺส หิ สมฺพาเธ โอกาเส จิตฺตุปฺปาโท วิปฺผนฺทติ สมฺพาเธ วเช
สนฺนิรุทฺธโคคโณ วิย. ทสนฺนํ อุปริ เนนฺตสฺส คณนนิสฺสิโตว จิตฺตุปฺปาโท โหติ.
อนฺตรา ขณฺฑํ ทสฺเสนฺตสฺส "สิขาปฺปตฺตํ นุ โข เม กมฺมฏฺฐานํ, โน"ติ จิตฺตํ
วิกมฺปติ, ตสฺมา เอเต โทเส วชฺเชตฺวา คเณตพฺพํ.
     คเณนฺเตน จ ปฐมํ ทนฺธคณนาย ธญฺญมาปกคณนาย คเณตพฺพํ. ธญฺญมาปโก
หิ นาฬึ ปูเรตฺวา "เอกนฺ"ติ วตฺวา โอกิรติ, ปุน ปูเรนฺโต กิญฺจิ กจวรํ ทิสฺวา
ฉฑฺเฑนฺโต "เอกํ เอกนฺ"ติ วทติ. เอเสว นโย "เทฺว เทฺว"ติอาทีสุ. เอวเมวํ
อิมินาปิ อสฺสาสปสฺสาเสสุ โย อุปฏฺฐาติ, ตํ คเหตฺวา "เอกํ เอกนฺ"ติอาทึ กตฺวา
ยาว "ทส ทสา"ติ ปวตฺตมานํ ปวตฺตมานํ อุปลกฺเขตฺวาว คเณตพฺพํ. ตสฺส เอวํ
คณยโต นิกฺขมนฺตา จ ปวิสนฺตา จ อสฺสาสปสฺสาสา ปากฏา โหนฺติ.
     อถาเนน ตํ ทนฺธคณนํ ธญฺญมาปกคณนํ ปหาย สีฆคณนาย โคปาลกคณนาย
คเณตพฺพํ. เฉโก หิ โคปาลโก สกฺขราทโย อุจฺฉงฺเคน คเหตฺวา
รชฺชุทณฺฑหตฺโถ ปาโตว วชํ คนฺตฺวา คาโว ปิฏฺฐิยํ ปหริตฺวา ปลิฆตฺถมฺภมตฺถเก
นิสินฺโน ทฺวารํ ปตฺตํ ปตฺตํเยว คาวํ "เอโก เทฺว"ติ สกฺขรํ ขิปิตฺวา ขิปิตฺวา
คเณติ. ติยามรตฺตึ สมฺพาเธ โอกาเส ทุกฺขํ วุตฺถโคคโณ นิกฺขมนฺโต อญฺญมญฺญํ
อุปนิฆํสนฺโต ๑- เวเคน เวเคน ปุญฺชปุญฺโช หุตฺวา นิกฺขมติ. โส เวเคน เวเคน
"ตีณิ จตฺตาริ ปญฺจ ทสา"ติ คเณติเยว, เอวมสฺสาปิ ปุริมนเยน คณยโต
อสฺสาสปสฺสาสา ปากฏา หุตฺวา สีฆํ สีฆํ ปุนปฺปุนํ สญฺจรนฺติ. ตโต
@เชิงอรรถ: ๑ สี. อุปนิฆํเสนฺโต
เตน "ปุนปฺปุนํ สญฺจรนฺตี"ติ ญตฺวา อนฺโต จ พหิ จ อคฺคเหตฺวา ทฺวารปฺปตฺตํ
ทฺวารปฺปตฺตํเยว คเหตฺวา "เอโก เทฺว ตีณิ จตฺตาริ ปญฺจ. เอโก เทฺว ตีณิ
จตฺตาริ ปญฺจ ฉ, เอโก เทฺว ตีณิ จตฺตาริ ปญฺจ ฉ สตฺต, ฯเปฯ อฏฺฐ
นว ทสา"ติ สีฆํ สีฆํ คเณตพฺพเมว. คณนาปฏิพทฺเธ หิ กมฺมฏฺฐาเน คณนพเลเนว
จิตฺตํ เอกคฺคํ โหติ อริตฺตุปตฺถมฺภนวเสน จณฺฑโสเต นาวาฐปนมิว.
     ตสฺเสวํ สีฆํ สีฆํ คณยโต กมฺมฏฺฐานํ นิรนฺตรํ ปวตฺตํ วิย หุตฺวา อุปฏฺฐาติ.
อถ "นิรนฺตรํ ปวตฺตตี"ติ ญตฺวา อนฺโต จ พหิ จ วาตํ อปริคฺคเหตฺวา ปุริมนเยเนว
เวเคน เวเคน คเณตพฺพํ. อนฺโตปวิสนวาเตน หิ สทฺธึ จิตฺตํ ปเวสยโต อพฺภนฺตรํ
วาตพฺภาหตํ เมทปูริตํ วิย โหติ. พหินิกฺขมนวาเตน สทฺธึ จิตฺตํ นีหรโต พหิทฺธา
ปุถุตฺตารมฺมเณ จิตฺตํ วิกฺขิปติ. ผุฏฺฐผุฏฺโฐกาเส ปน สตึ ฐเปตฺวา ภาเวนฺตสฺเสว
ภาวนา สมฺปชฺชติ. เตน วุตฺตํ  "อนฺโต จ พหิ จ วาตํ อปริคฺคเหตฺวา ปุริมนเยเนว
เวเคน เวเคน คเณตพฺพนฺ"ติ.
     กีวจิรํ ปเนตํ คเณตพฺพนฺติ? ยาว วินา คณนาย อสฺสาสปสฺสาสารมฺมเณ
สติ สนฺติฏฺฐติ. พหิวิสฏวิตกฺกวิจฺเฉทํ กตฺวา อสฺสาสปสฺสาสารมฺมเณ
สติสณฺฐาปนตฺถํเยว หิ คณนาติ.
     เอวํ คณนาย มนสิ กตฺวา อนุพนฺธนาย ๑- มนสิ กาตพฺพํ. อนุพนฺธนา นาม
คณนํ ปฏิสํหริตฺวา สติยา นิรนฺตรํ อสฺสาสปสฺสาสานํ อนุคมนํ. ตญฺจ โข น
อาทิมชฺฌปริโยสานานุคมนวเสน. อาทิมชฺฌปริโยสานานิ ตสฺสานุคมเน อาทีนวา จ
เหฏฺฐา วุตฺตาเยว.
     ตสฺมา อนุพนฺธนาย มนสิกโรนฺเตน น อาทิมชฺฌปริโยสานวเสน มนสิ
กาตพฺพํ, อปิจ โข ผุสนาวเสน จ ฐปนาวเสน จ มนสิ กาตพฺพํ.
@เชิงอรรถ: ๑ สี. อนุพนฺธนาวเสน
คณนานุพนฺธนาวเสน วิย หิ ผุสนาฐปนาวเสน วิสุํ มนสิกาโร นตฺถิ,
ผุฏฺฐผุฏฺฐฏฺฐาเนเยว ปน คเณนฺโต คณนาย จ ผุสนาย จ มนสิ กโรติ, ตตฺเถว
คณนํ ปฏิสํหริตฺวา เต สติยา อนุพนฺธนฺโต, อปฺปนาวเสน จ จิตฺตํ ฐเปนฺโต
"อนุพนฺธนาย จ ผุสนาย จ ฐปนาย จ มนสิ กโรตี"ติ วุจฺจติ. สฺวายมตฺโถ
อฏฺฐกถาสุ วุตฺตปงฺคุฬโทวาริโกปมาหิ อิเธว ปาฬิยํ วุตฺตกกจูปมาย จ เวทิตพฺโพ.
     ตตฺรายํ ปงฺคุโฬปมา:- เสยฺยถาปิ ปงฺคุโฬ โทลาย กีฬตํ มาตาปุตฺตานํ
โทลํ ขิปิตฺวา ตตฺเถว โทลาถมฺภมูเล นิสินฺโน กเมน อาคจฺฉนฺตสฺส จ คจฺฉนฺตสฺส
จ โทลาผลกสฺส อุโภ โกฏิโย มชฺฌญฺจ ปสฺสติ, น จ อุโภโกฏิมชฺฌานํ ทสฺสนตฺถํ
พฺยาวโฏ โหติ, เอวเมว  ภิกฺขุ สติวเสน อุปนิพนฺธนตฺถมฺภมูเล ฐตฺวา
อสฺสาสปสฺสาสโทลํ ขิปิตฺวา ตตฺเถว นิมิตฺเต สติยา นิสีทนฺโต กเมน อาคจฺฉนฺตานญฺจ
คจฺฉนฺตานญฺจ ผุฏฺฐฏฺฐาเน อสฺสาสปสฺสาสานํ อาทิมชฺฌปริโยสานํ สติยา
อนุคจฺฉนฺโต ตตฺเถว จิตฺตํ ฐเปตฺวา ปสฺสติ, น จ เตสํ ทสฺสนตฺถํ พฺยาวโฏ
โหติ. อยํ ปงฺคุโฬปมา.
     อยํ ปน โทวาริโกปมา:- เสยฺยถาปิ โทวาริโก นครสฺส อนฺโต จ พหิ
จ ปุริเส "โก ตฺวํ, กุโต วา อาคโต, กุหึ วา คจฺฉสิ, กึ วา เต หตฺเถ"ติ
น วีมํสติ. น หิ ตสฺส เต ภารา, ทฺวารปฺปตฺตํ ทฺวารปฺปตฺตํเยว ปน วีมํสติ,
เอวเมว อิมสฺส ภิกฺขุโน อนฺโตปวิฏฺฐวาตา จ พหินิกฺขนฺตวาตา จ น ภารา
โหนฺติ, ทฺวารปฺปตฺตา ทฺวารปฺปตฺตาเยว ภาราติ อยํ โทวาริโกปมา.
     กกจูปมา ปน "นิมิตฺตํ อสฺสาสปสฺสาสา"ติอาทินา ๑- นเยน อิธ วุตฺตาเยว.
อิธ ปนสฺส อาคตาคตวเสน อมนสิการมตฺตเมว ปโยชนนฺติ เวทิตพฺพํ.
@เชิงอรรถ: ๑ ขุ.ปฏิ. ๓๑/๑๕๕/๑๗๗
     อิทํ กมฺมฏฺฐานํ มนสิกโรโต กสฺสจิ นจิเรเนว นิมิตฺตญฺจ อุปฺปชฺชติ,
อวเสสชฺฌานงฺคปฏิมณฺฑิตา อปฺปนาสงฺขาตา ฐปนา จ สมฺปชฺชติ. กสฺสจิ ปน
คณนาวเสเนว มนสิการกาลโต ปภุติ [๑]- ยถา สารทฺธกายสฺส มญฺเจ วา
ปีเฐ วา นิสีทโต มญฺจปีฐํ โอนมติ วิกูชติ, ปจฺจตฺถรณํ วลึ คณฺหาติ,
อสารทฺธกายสฺส ปน นิสีทโต เนว มญฺจปีฐํ โอนมติ น วิกูชติ, น ปจฺจตฺถรณํ วลึ
คณฺหาติ, ตูลปิจุปูริตํ วิย มญฺจปีฐํ โหติ. กสฺมา? ยสฺมา อสารทฺโธ กาโย
ลหุโก โหติ, เอวเมวํ คณนาวเสน มนสิการกาลโต ปภุติ อนุกฺกมโต
โอฬาริกอสฺสาสปสฺสาสนิโรธวเสน กายทรเถ วูปสนฺโต กาโยปิ จิตฺตมฺปิ ลหุกํ โหติ,
สรีรํ อากาเส ลงฺฆนาการปฺปตฺตํ วิย โหติ.
     ตสฺส โอฬาริเก อสฺสาสปสฺสาเส นิรุทฺเธ สุขุมอสฺสาสปสฺสาสนิมิตฺตารมฺมณํ
จิตฺตํ ปวตฺตติ. ตสฺมิมฺปิ นิรุทฺเธ อปราปรํ ตโต สุขุมตรํ สุขุมตรํ
อสฺสาสปสฺสาสนิมิตฺตารมฺมณํ ปวตฺตติเยว. สฺวายมตฺโถ อุปริ วุตฺตกํสถาโลปมาย
เวทิตพฺโพ.
     ยถา หิ อญฺญานิ กมฺมฏฺฐานานิ อุปรูปริ วิภูตานิ โหนฺติ, น ตถา อิทํ.
อิทํ ปน อุปรูปริ ภาเวนฺตสฺส ๒- สุขุมตฺตํ คจฺฉติ, อุปฏฺฐานมฺปิ น อุปคจฺฉติ.
เอวํ อนุปฏฺฐหนฺเต ปน ตสฺมึ เตน ภิกฺขุนา "อาจริยํ ปุจฺฉิสฺสามี"ติ วา "นฏฺฐํ
ทานิ เม กมฺมฏฺฐานนฺ"ติ วา อุฏฺฐายาสนา น คนฺตพฺพํ. อิริยาปถํ วิโกเปตฺวา
คจฺฉโต หิ กมฺมฏฺฐานํ นวนวเมว โหติ. ตสฺมา ยถานิสินฺเนเนว เทสโต อาหริตพฺพํ.
     ตตฺรายํ อาหรณูปาโย:- เตน ภิกฺขุนา กมฺมฏฺฐานสฺส อนุปฏฺฐานภาวํ
ญตฺวา อิติ ปฏิสญฺจิกฺขิตฺตํ  "อิเม อสฺสาสปสฺสาสา นาม กตฺถ อตฺถิ, กตฺถ
นตฺถิ. กสฺส วา อตฺถิ, กสฺส วา นตฺถี"ติ. อเถวํ ปฏิสญฺจิกฺขโต ๓- "อิเม
@เชิงอรรถ: ๑ (อนุกฺกมโต โอฬาริกอสฺสาสปสฺสาสนิโรธวเสน กายทรเถ วูปสนฺเต กาโยปิ จิตฺตมฺปิ
@ลหุกํ โหติ, สรีรํ อากาเส ลงฺฆนาการปฺปตฺตํ วิย โหติ.) (วิสุทฺธิ. ๒/๗๔)  ๒ สี.
@ภาเวนฺตสฺส ภาเวนฺตสฺส  ๓ ม. ปฏิสญฺจิกฺขตา
อนฺโตมาตุกุจฺฉิยํ นตฺถิ, อุทเก นิมุคฺคานํ นตฺถิ, ตถา อสญฺญีภูตานํ มตานํ
จตุตฺถชฺฌานสมาปนฺนานํ รูปารูปภวสมงฺคีนํ นิโรธสมาปนฺนานนฺ"ติ ญตฺวา เอวํ
อตฺตนาว อตฺตา ปฏิโจเทตพฺโพ "นนุ ตฺวํ ปณฺฑิต เนว มาตุกุจฺฉิคโต, น อุทเก
นิมุคฺโค, น อสญฺญีภูโต, น มโต, น จตุตฺถชฺฌานสมาปนฺโน, น รูปารูปภวสมงฺคี,
น นิโรธสมาปนฺโน. อตฺถิเยว เต อสฺสาสปสฺสาสา, มนฺทปญฺญตาย ปน ปริคฺคเหตุํ
น สกฺโกสี"ติ. อถาเนน ปกติผุฏฺฐวเสน จิตฺตํ ฐเปตฺวา มนสิกาโร ปวตฺเตตพฺโพ.
อิเม หิ ทีฆนาสิกสฺส นาสาปุฏํ ฆฏฺเฏนฺตา ปวตฺตนฺติ, รสฺสนาสิกสฺส อุตฺตโรฏฺฐํ.
ตสฺมาเนน อิมํ นาม ฐานํ ฆฏฺเฏนฺตีติ นิมิตฺตํ ฐเปตพฺพํ. อิมเมว หิ อตฺถวสํ
ปฏิจฺจ วุตฺตํ ภควตา "นาหํ ภิกฺขเว มุฏฺฐสฺสติสฺส อสมฺปชานสฺส อานาปานสฺสติภาวนํ
วทามี"ติ ๑-. กิญฺจาปิ หิ ยํ กิญฺจิ กมฺมฏฺฐานํ สตสฺส สมฺปชานสฺเสว
สมฺปชฺชติ, อิโต อญฺญํ ปน มนสิกโรนฺตสฺส ปากฏํ โหติ. อิทมฺปน อานาปานสฺสติ-
กมฺมฏฺฐานํ ครุกํ ครุกภาวนํ พุทฺธปจฺเจกพุทฺธพุทฺธปุตฺตานํ มหาปุริสานํเยว
มนสิการภูมิภูตํ, น เจว อิตฺตรํ, น จ อิตฺตรสตฺตสมาเสวิตํ. ยถา ยถา
มนสิ กรียติ, ตถา ตถา สนฺตญฺเจว โหติ สุขุมญฺจ. ตสฺมา เอตฺถ พลวตี สติ
จ ปญฺญา จ อิจฺฉิตพฺพา.
     ยถา หิ มฏฺฐสาฏกสฺส ตุนฺนกรณกาเล สูจิปิ สุขุมา อิจฺฉิตพฺพา,
สูจิปาสเวธนมฺปิ ตโต สุขุมตรํ, เอวเมวํ มฏฺฐสาฏกสทิสสฺส อิมสฺส กมฺมฏฺฐานสฺส
ภาวนากาเล สูจิปฏิภาคา สติปิ สูจิปาสเวธนปฏิภาคา ตํสมฺปยุตฺตา ปญฺญาปิ
พลวตี อิจฺฉิตพฺพา. ตาหิ จ ปน สติปญฺญาหิ สมนฺนาคเตน ภิกฺขุนา น เต
อสฺสาสปสฺสาสา อญฺญตฺร ปกติผุฏฺโฐกาสา ปริเยสิตพฺพา.
     ยถา หิ กสฺสโก เขตฺตํ กสิตฺวา พลีพทฺเท มุญฺจิตฺวา โคจรมุเข กตฺวา
ฉายาย นิสินฺโน วิสฺสเมยฺย, อถสฺส เต พลีพทฺทา เวเคน อฏวึ ปวิเสยฺยุํ. โย
@เชิงอรรถ: ๑ ม. ๑๔/๑๔๙/๑๓๓, สํ.มหา. ๑๙/๙๙๒/๒๙๑
โหติ เฉโก กสฺสโก, โส ปุน เต คเหตฺวา โยเชตุกาโม น เตสํ อนุปทํ คนฺตฺวา
อฏวึ อาหิณฺฑติ, อถ โข รสฺมิญฺจ ปโตทญฺจ คเหตฺวา อุชุกเมว เตสํ นิปาตนติตฺถํ
คนฺตฺวา นิสีทติ วา นิปชฺชติ วา, อถ เต โคเณ ทิวสภาคํ จริตฺวา นิปาตนติตฺถํ
โอตริตฺวา นฺหาตฺวา จ ปิวิตฺวา จ ปจฺจุตฺตริตฺวา ฐิเต ทิสฺวา รสฺมิยา พนฺธิตฺวา
ปโตเทน วิชฺฌนฺโต อาเนตฺวา โยเชตฺวา ปุน กมฺมํ กโรติ, เอวเมวํ เตน ภิกฺขุนา
น เต อสฺสาสปสฺสาสา อญฺญตฺร ปกติผุฏฺโฐกาสา ปริโยสิตพฺพา. สติรสฺมึ ปน
ปญฺญาปโตทญฺจ คเหตฺวา ปกติผุฏฺโฐกาเส จิตฺตํ ฐเปตฺวา มนสิกาโร ปวตฺเตตพฺโพ.
เอวํ หิสฺส มนสิกโรโต นจิรสฺเสว เต อุปฏฺฐหนฺติ นิปาตนติตฺเถ วิย โคณา.
ตโต เตน สติรสฺมิยา พนฺธิตฺวา ตสฺมึเยว ฐาเน โยเชตฺวา ปญฺญาปโตเทน
วิชฺฌนฺเตน ปุนปฺปุนํ กมฺมฏฺฐานํ อนุยุญฺชิตพฺพํ. ตสฺเสวมนุยุญฺชโต นจิรสฺเสว
นิมิตฺตํ อุปฏฺฐาติ. ตํ ปเนตํ น สพฺเพสํ เอกสทิสํ โหติ, อปิจ โข กสฺสจิ
สุขสมฺผสฺสํ อุปฺปาทยมาโน ตูลปิจุ วิย กปฺปาสปิจุ วิย วาตธารา วิย จ
อุปฏฺฐาตีติ เอกจฺเจ อาหุ.
     อยํ ปน อฏฺฐกถาสุ วินิจฺฉโย:- อิทํ หิ กสฺสจิ ตารกรูปํ วิย มณิคุฬิกา
วิย มุตฺตาคุฬิกา วิย จ, กสฺสจิ ขรสมฺผสฺสํ หุตฺวา กปฺปาสฏฺฐิ วิย ทารุสารสูจิ
วิย จ, กสฺสจิ ทีฆปามงฺคสุตฺตํ วิย กุสุมทามํ วิย ธูมสิขา วิย จ, กสฺสจิ
วิตฺถตํ มกฺกฏกสุตฺตํ ๑- วิย วลาหกปฏลํ วิย ปทุมปุปฺผํ วิย รถจกฺกํ วิย
จนฺทมณฺฑลํ วิย สูริยมณฺฑลํ วิย จ อุปฏฺฐาติ, ตญฺจ ปเนตํ ยถา สมฺพหุเลสุ ภิกฺขูสุ
สุตฺตนฺตํ สชฺฌายิตฺวา นิสินฺเนสุ เอเกน ภิกฺขุนา "ตุมฺหากํ กีทิสํ หุตฺวา อิทํ
สุตฺตํ อุปฏฺฐาตี"ติ วุตฺเต เอโก "มยฺหํ มหตี ปพฺพเตยฺยา นที วิย หุตฺวา
อุปฏฺฐาตี"ติ อาห. อปโร ๒- "มยฺหํ เอกา วนราชิ วิย "อญฺโญ "มยฺหํ เอโก สีตจฺฉาโย
สาขาสมฺปนฺโน ผลภารภริโต รุกฺโข วิยา"ติ. เตสํ หิ ตํ เอกเมว  สุตฺตํ
@เชิงอรรถ: ๑ อิ. วิตฺถํ มกฺกฏสุตฺตํ  ๒ อิ. อญฺโญ
สญฺญานานตาย นานโต อุปฏฺฐาติ. เอวํ เอกเมว กมฺมฏฺฐานํ สญฺญานานตาย
นานโต อุปฏฺฐาติ. สญฺญชํ หิ เอตํ สญฺญานิทานํ สญฺญาปภวํ, ตสฺมา
สญฺญานานตาย นานโต อุปฏฺฐาตีติ เวทิตพฺพํ.
     เอวํ อุปฏฺฐิเต ปน นิมิตฺเต เตน ภิกฺขุนา อาจริยสฺส สนฺติกํ คนฺตฺวา
อาโรเจตพฺพํ "มยฺหํ ภนฺเต เอวรูปํ นาม อุปฏฺฐาตี"ติ. อาจริเยน ปน "นิมิตฺตมิทํ
อาวุโส, กมฺมฏฺฐานํ ปุนปฺปุนํ มนสิ กโรหิ สปฺปุริสา"ติ วตฺตพฺโพ. อถาเนน
นิมิตฺเตเยว จิตฺตํ ฐเปตพฺพํ. เอวมสฺสายํ อิโต ปภุติ ฐปนาวเสน ภาวนา โหติ.
วุตฺตํ เหตํ โปราเณหิ:-
             "นิมิตฺเต ฐปยํ จิตฺตํ       นานาการํ วิภาวยํ
             ธีโร อสฺสาสปสฺสาเส      สกํ จิตฺตํ นิพนฺธตี"ติ ๑-.
     ตสฺเสวํ นิมิตฺตุปฏฺฐานโต ปภุติ นีวรณานิ วิกฺขมฺภิตาเนว โหนฺติ, กิเลสา
สนฺนิสินฺนาว, จิตฺตํ อุปจารสมาธินา สมาหิตเมว. อถาเนน ตํ นิมิตฺตํ เนว วณฺณโต
มนสิ กาตพฺพํ, น ลกฺขณโต ปจฺจเวกฺขิตพฺพํ, อปิจ โข ขตฺติยมเหสิยา จกฺกวตฺติคพฺโภ
วิย กสฺสเกน สาลิยวคพฺโภ วิย จ อาวาสาทีนิ สตฺต อสปฺปายานิ วชฺเชตฺวา
ตาเนว สตฺต สปฺปายานิ เสวนฺเตน สาธุกํ รกฺขิตพฺพํ, อถ นํ เอวํ รกฺขิตฺวา
ปุนปฺปุนํ มนสิการวเสน วุทฺธึ วิรุฬฺหึ คมยิตฺวา ทสวิธํ อปฺปนาโกสลฺลํ
สมฺปาเทตพฺพํ, วีริยสมตา โยเชตพฺพา. ตสฺเสวํ ฆเฏนฺตสฺส วิสุทฺธิมคฺเค
วุตฺตานุกฺกเมน ตสฺมึ นิมิตฺเต จตุกฺกปญฺจกชฺฌานานิ นิพฺพตฺตนฺติ. เอวํ
นิพฺพตฺตจตุกฺกปญฺจกชฺฌาโน ปเนตฺถ ภิกฺขุ สลฺลกฺขณาวิวฏฺฏนาวเสน กมฺมฏฺฐานํ
วฑฺเฒตฺวา ปาริสุทฺธึ ปตฺตุกาโม ตเทว ฌานํ ปญฺจหากาเรหิ วสิปฺปตฺตํ ปคุณํ กตฺวา
นามรูปํ ววตฺถเปตฺวา วิปสฺสนํ ปฏฺฐเปติ. กถํ? โส หิ สมาปตฺติโต วุฏฺฐาย
@เชิงอรรถ: ๑ วิ.อ. ๑/๕๓๒, (วิสุทฺธิ. ๒/๗๙)
อสฺสาสปสฺสาสานํ สมุทโย กรชกาโย จ จิตฺตญฺจาติ ปสฺสติ. ยถา หิ
กมฺมารคคฺคริยา ธมมานาย ภสฺตญฺจ ปุริสสฺส จ ตชฺชํ วายามํ ปฏิจฺจ วาโต สญฺจรติ,
เอวเมวํ กายญฺจ จิตฺตญฺจ ปฏิจฺจ อสฺสาสปสฺสาสาติ. ตโต อสฺสาสปสฺสาเส จ
กายญฺจ รูปนฺติ, จิตฺตญฺจ ตํสมฺปยุตฺเต จ ธมฺเม อรูปนฺติ ววตฺถเปติ.
     เอวํ นามรูปํ ววตฺถเปตฺวา ตสฺส ปจฺจยํ ปริเยสติ, ปริเยสนฺโต จ ตํ
ทิสฺวา ตีสุปิ อทฺธาสุ นามรูปสฺส ปวตฺตึ อารพฺภ กงฺขํ วิตรติ, วิติณฺณกงฺโข
กลาปสมฺมสนวเสน "อนิจฺจํ ทุกฺขมนตฺตา"ติ ติลกฺขณํ อาโรเปตฺวา
อุทยพฺพยานุปสฺสนาย ปุพฺพภาเค อุปฺปนฺเน โอภาสาทโย ทส วิปสฺสนุปกฺกิเลเส ปหาย
อุปกฺกิเลสวิมุตฺตํ อุทยพฺพยานุปสฺสนาญาณํ "มคฺโค"ติ ววตฺถเปตฺวา อุทยํ ปหาย
ภงฺคานุปสฺสนํ ปตฺวา นิรนฺตรํ ภงฺคานุปสฺสเนน ภยโต อุปฏฺฐิเตสุ สพฺพสงฺขาเรสุ
นิพฺพินฺทนฺโต วิรชฺชนฺโต วิมุจฺจนฺโต ยถากฺกเมน จตฺตาโร อริยมคฺเค ปาปุณิตฺวา
อรหตฺตผเล ปติฏฺฐาย เอกูนวีสติเภทสฺส ปจฺจเวกฺขณาญาณสฺส ปริยนฺตํ ปตฺโต
สเทวกสฺส โลกสฺส อคฺคทกฺขิเณยฺโย โหติ. เอตฺตาวตา จสฺส คณนํ อาทึ
กตฺวา วิปสฺสนาปริโยสานา อานาปานสฺสติสมาธิภาวนา สมตฺตา โหตีติ อยํ
สพฺพาการโต ปฐมจตุกฺกวณฺณนา.
     อิตเรสุ ปน ตีสุ จตุกฺเกสุ ยสฺมา วิสุํ กมฺมฏฺฐานภาวนานโย นาม นตฺถิ,
ตสฺมา อนุปทวณฺณนานเยเนว เตสํ เอวมตฺโถ เวทิตพฺโพ. ปีติปฏิสํเวทีติ ปีตึ
ปฏิสํวิทิตํ กโรนฺโต ปากฏํ กโรนฺโต อสฺสสิสฺสามิ ปสฺสสิสฺสามีติ สิกฺขติ. ตตฺถ
ทฺวีหากาเรหิ ปีติ ปฏิสํวิทิตา โหติ อารมฺมณโต จ อสมฺโมหโต จ.
     กถํ อารมฺมณโต ปีติ ปฏิสํวิทิตา โหติ? สปฺปีติเก เทฺว ฌาเน สมาปชฺชติ,
ตสฺส สมาปตฺติกฺขเณ ฌานปฏิลาเภน อารมฺมณโต ปีติ ปฏิสํวิทิตา โหติ
อารมฺมณสฺส ปฏิสํวิทิตตฺตา.
     กถํ อสมฺโมหโต? สปฺปีติเก เทฺว ฌาเน สมาปชฺชิตฺวา วุฏฺฐาย
ฌานสมฺปยุตฺตํ ปีตึ ขยโต วยโต สมฺมสติ, ตสฺส วิปสฺสนากฺขเณ ลกฺขณปฏิเวเธน
อสมฺโมหโต ปีติ ปฏิสํวิทิตา โหติ. เอเตเนว นเยน อวเสสปทานิปิ อตฺถโต
เวทิตพฺพานิ. อิทํ ปเนตฺถ วิเสสมตฺตํ:- ติณฺณํ ฌานานํ วเสน สุขปฏิสํวิทิตา
โหติ. จตุนฺนมฺปิ ฌานานํ วเสน จิตฺตสงฺขารปฏิสํวิทิตา เวทิตพฺพา.
จิตฺตสงฺขาโรติ เวทนาสญฺญากฺขนฺธา. ปสฺสมฺภยํ จิตฺตสงฺขารนฺติ โอฬาริกํ โอฬาริกํ
จิตฺตสงฺขารํ ปสฺสมฺเภนฺโต, นิโรเธนฺโตติ อตฺโถ. โส วิตฺถารโต กายสงฺขาเร
วุตฺตนเยน เวทิตพฺโพ. อปิเจตฺถ ปีติปเท ปีติสีเลน เวทนา วุตฺตา, สุขปเท
สรูเปเนว เวทนา. ทฺวีสุ จิตฺตสงฺขารปเทสุ "สญฺญา จ เวทนา จ เจตสิกา
เอเต ธมฺมา จิตฺตปฏิพทฺธา จิตฺตสงฺขารา"ติ ๑- วจนโต สญฺญาสมฺปยุตฺตา เวทนาติ
เอวํ เวทนานุปสฺสนานเยน อิทํ จตุกฺกํ ภาสิตนฺติ เวทิตพฺพํ.
     ตติยจตุกฺเกปิ จตุนฺนํ ฌานานํ วเสน จิตฺตปฏิสํวิทิตา เวทิตพฺพา. อภิปฺปโมทยํ
จิตฺตนฺติ จิตฺตํ โมเทนฺโต ปโมเทนฺโต หาเสนฺโต ปหาเสนฺโต อสฺสสิสฺสามิ
ปสฺสสิสฺสามีติ สิกฺขติ. ตตฺถ ทฺวีหากาเรหิ อภิปฺปโมโท โหติ สมาธิวเสน จ
วิปสฺสนาวเสน จ.
     กถํ สมาธิวเสน? สปฺปีติเก เทฺว ฌาเน สมาปชฺชติ, โส สมาปตฺติกฺขเณ
สมฺปยุตฺตาย ปีติยา จิตฺตํ อาโมเทติ ปโมเทติ. กถํ วิปสฺสนาวเสน? สปฺปีติเก
เทฺว ฌาเน สมาปชฺชิตฺวา วุฏฺฐาย ฌานสมฺปยุตฺตํ ปีตึ ขยโต วยโต สมฺมสติ.
เอวํ วิปสฺสนากฺขเณ ฌานสมฺปยุตฺตํ ปีตึ อารมฺมณํ กตฺวา จิตฺตํ อาโมเทติ ปโมเทติ.
เอวํ ปฏิปนฺโน "อภิปฺปโมทยํ จิตฺตํ อสฺสสิสฺสามิ ปสฺสสิสฺสามีติ สิกฺขตี"ติ
วุจฺจติ.
     สมาทหํ จิตฺตนฺติ ปฐมชฺฌานาทิวเสน อารมฺมเณ จิตฺตํ สมํ อาทหนฺโต
สมํ ฐเปนฺโต, ตานิ วา ปน ฌานานิ สมาปชฺชิตฺวา วุฏฺฐาย ฌานสมฺปยุตฺตํ
@เชิงอรรถ: ๑ ม.มู. ๑๒/๔๖๓/๔๑๓, ขุ.ปฏิ. ๓๑/๑๗๕/๒๐๓
จิตฺตํ ขยโต วยโต สมฺมสโต วิปสฺสนากฺขเณ ลกฺขณปฏิเวเธน อุปฺปชฺชติ
ขณิกจิตฺเตกคฺคตา, เอวํ อุปฺปนฺนาย ขณิกจิตฺเตกคฺคตาย วเสนปิ อารมฺมเณ จิตฺตํ
สมํ อาทหนฺโต สมํ ฐเปนฺโต "สมาทหํ จิตฺตํ อสฺสสิสฺสามิ ปสฺสสิสฺสามีติ
สิกฺขตี"ติ วุจฺจติ.
     วิโมจยํ จิตฺตนฺติ ปฐมชฺฌาเนน นีวรเณหิ จิตฺตํ โมเจนฺโต วิโมเจนฺโต,
ทุติเยน วิตกฺกวิจาเรหิ, ตติเยน ปีติยา, จตุตฺเถน สุขทุกฺเขหิ จิตฺตํ โมเจนฺโต
วิโมเจนฺโต, ตานิ วา ปน ฌานานิ สมาปชฺชิตฺวา วุฏฺฐาย ฌานสมฺปยุตฺตํ
จิตฺตํ ขยโต วยโต สมฺมสติ. โส วิปสฺสนากฺขเณ อนิจฺจานุปสฺสนาย นิจฺจสญฺญาโต
จิตฺตํ โมเจนฺโต วิโมเจนฺโต, ทุกฺขานุปสฺสนาย สุขสญฺญาโต, อนตฺตานุปสฺสานาย
อตฺตสญฺญาโต, นิพฺพิทานุปสฺสนาย นนฺทิโต, วิราคานุปสฺสนาย ราคโต,
นิโรธานุปสฺสนาย สมุทยโต, ปฏินิสฺสคฺคานุปสฺสนาย อาทานโต จิตฺตํ โมเจนฺโต
วิโมเจนฺโต อสฺสสติ เจว ปสฺสสติ จ. เตน วุจฺจติ "วิโมจยํ จิตฺตํ อสฺสสิสฺสามิ
ปสฺสสิสฺสามีติ สิกฺขตี"ติ. เอวํ จิตฺตานุปสฺสนาวเสน อิทํ จตุกฺกํ ภาสิตนฺติ
เวทิตพฺพํ.
     จตุตฺถจตุกฺเก ปน อนิจฺจานุปสฺสีติ เอตฺถ ตาว อนิจฺจํ เวทิตพฺพํ,
อนิจฺจตา เวทิตพฺพา, อนิจฺจานุปสฺสนา เวทิตพฺพา, อนิจฺจานุปสฺสี เวทิตพฺโพ. ตตฺถ
อนิจฺจนฺติ ปญฺจกฺขนฺธา. กสฺมา? อุปฺปาทวยญฺญถตฺตภาวา. อนิจฺจตาติ เตสํเยว
อุปฺปาทายญฺญถตฺตํ, หุตฺวา อภาโว วา, นิพฺพตฺตานํ เตเนวากาเรน อฏฺฐตฺวา
ขณภงฺเคน เภโทติ อตฺโถ. อนิจฺจานุปสฺสนาติ ตสฺสา อนิจฺจตาย วเสน รูปาทีสุ
"อนิจฺจนฺ"ติ อนุปสฺสนา. อนิจฺจานุปสฺสีติ ตาย อนุปสฺสนาย สมนฺนาคโต. ตสฺมา
เอวํ ภูโต อสฺสสนฺโต จ ปสฺสสนฺโต จ อิธ "อนิจฺจานุปสฺสี อสฺสสิสฺสามีติ
สิกฺขตี"ติ เวทิตพฺโพ.
     วิราคานุปสฺสีติ เอตฺถ ปน เทฺว วิราคา ขยวิราโค จ อจฺจนฺตวิราโค
จ. ตตฺถ ขยวิราโคติ สงฺขารานํ ขณภงฺโค. อจฺจนฺตวิราโคติ นิพฺพานํ.
วิราคานุปสฺสนาติ ตทุภยทสฺสนวเสน ปวตฺตา วิปสฺสนา จ มคฺโค จ. ตาย
ทุวิธายปิ อนุปสฺสนาย สมนฺนาคโต หุตฺวา อสฺสสนฺโต จ ปสฺสสนฺโต จ
"วิราคานุปสฺสี อสฺสสิสฺสามิ ปสฺสสิสฺสามีติ สิกฺขตี"ติ เวทิตพฺโพ.
นิโรธานุปสฺสีปเทปิ เอเสว นโย.
     ปฏินิสฺสคฺคานุปสฺสีติ เอตฺถาปิ เทฺว ปฏินิสฺสคฺคา ปริจฺจาคปฏินิสฺสคฺโค จ
ปกฺขนฺทนปฏินิสฺสคฺโค จ, ปฏินิสฺสคฺโคเยว อนุปสฺสนา ปฏินิสฺสคฺคานุปสฺสนา,
วิปสฺสนามคฺคานเมตํ อธิวจนํ. วิปสฺสนา หิ ตทงฺควเสน สทฺธึ ขนฺธาภิสงฺขาเรหิ
กิเลเส ปริจฺจชติ, สงฺขตโทสทสฺสเนน จ ตพฺพิปรีเต นิพฺพาเน ตนฺนินฺนตาย
ปกฺขนฺทตีติ ปริจฺจาคปฏินิสฺสคฺโค เจว ปกฺขนฺทนปฏินิสฺสคฺโค จาติ วุจฺจติ. มคฺโค
สมุจฺเฉทวเสน สทฺธึ ขนฺธาภิสงฺขาเรหิ กิเลเส ปริจฺจชติ. อารมฺมณกรเณน จ
นิพฺพาเน ปกฺขนฺทตีติ ปริจฺจาคปฏินิสฺสคฺโค เจว ปกฺขนฺทนปฏินิสฺสคฺโค จาติ
วุจฺจติ. อุภยมฺปิ ปน ปุริมปุริมญาณานํ อนุอนุ ปสฺสนโต อนุปสฺสนาติ วุจฺจติ. ตาย
ทุวิธายปิ ปฏินิสฺสคฺคานุปสฺสนาย สมนฺนาคโต หุตฺวา อสฺสสนฺโต ปสฺสสนฺโต จ
"ปฏินิสฺสคฺคานุปสฺสี อสฺสสิสฺสามิ ปสฺสสิสฺสามีติ สิกฺขตี"ติ เวทิตพฺโพ.
     เอตฺถ จ "อนิจฺจานุปสฺสี"ติ ตรุณวิปสฺสนาย วเสน วุตฺตํ, "วิราคานุปสฺสี"ติ
ตโต พลวตราย สงฺขาเรสุ วิรชฺชนสมตฺถาย วิปสฺสนาย วเสน, "นิโรธานุปสสี"ติ
ตโต พลวตราย กิเลสนิโรธนสมตฺถาย วิปสฺสนาย วเสน, "ปฏินิสฺสคฺคานุปสฺสี"ติ
มคฺคสฺส อาสนฺนภูตาย อติติกฺขาย ๑- วิปสฺสนาย วเสน วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํ. ยตฺถ
ปน มคฺโคปิ ลพฺภติ, โส อภินฺโนเยว. เอวมิทํ จตุกฺกํ สุทฺธวิปสฺสนาวเสน วุตฺตํ,
ปุริมานิ ปน ตีณิ สมถวิปสฺสนาวเสนาติ.
                   อานาปานสฺสติมาติกาวณฺณนา นิฏฺฐิตา.
@เชิงอรรถ: ๑ อิ. ติติกฺขาย
     [๑๖๔] อิทานิ ยถานิกฺขิตฺตํ มาติกํ ปฏิปาฏิยา ภาเชตฺวา ทสฺเสตุํ อิธาติ
อิมิสฺสา ทิฏฺฐิยาติอาทิ อารทฺธํ. ตตฺถ อิมิสฺสา ทิฏฺฐิยาติอาทีหิ ทสหิ ปเทหิ
สิกฺขตฺตยสงฺขาตํ สพฺพญฺญุพุทฺธสาสนเมว กถิตํ. ตํ หิ พุทฺเธน ภควตา ทิฏฺฐตฺตา
ทิฏฺฐีติ วุจฺจติ, ตสฺเสว ๑- ขมนวเสน ขนฺติ. รุจฺจนวเสน รุจิ, คหณวเสน
อาทาโย, สภาวฏฺเฐน ธมฺโม, สิกฺขิตพฺพฏฺเฐน วินโย, ตทุภเยนปิ ธมฺมวินโย,
ปวุตฺตวเสน ปาวจนํ, เสฏฺฐจริยฏฺเฐน พฺรหฺมจริยํ, อนุสิฏฺฐิทานวเสน
สตฺถุสาสนนฺติ วุจฺจติ. ตสฺมา "อิมิสฺสา ทิฏฺฐิยา"ติอาทีสุ อิมิสฺสา
พุทฺธทิฏฺฐิยา อิมิสฺสา พุทฺธขนฺติยา อิมิสฺสา พุทฺธรุจิยา อิมสฺมึ พุทฺธอาทาเย
อิมสฺมึ พุทฺธธมฺเม อิมสฺมึ พุทฺธวินเย อิมสฺมึ พุทฺธธมฺมวินเย อิมสฺมึ
พุทฺธปาวจเน อิมสฺมึ พุทฺธพฺรหฺมจริเย อิมสฺมึ พุทฺธสตฺถุสาสเนติ อตฺโถ
เวทิตพฺโพ. อปิเจตํ ๒- สิกฺขตฺตยสงฺขาตํ สกลปาวจนํ ภควตา ทิฏฺฐตฺตา
สมฺมาทิฏฺฐิปจฺจยตฺตา สมฺมาทิฏฺฐิปุพฺพงฺคมตฺตา จ ทิฏฺฐิ. ภควโต ขมนวเสน
ขนฺติ. รุจฺจนวเสน รุจิ. คหณวเสน อาทาโย. อตฺตโน การกํ อปาเย
อปตมานํ ธาเรตีติ ธมฺโม. โสว ๓- สงฺกิเลสปกฺขํ วิเนตีติ วินโย. ธมฺโม
จ โส วินโย จาติ ธมฺมวินโย, กุสลธมฺเมหิ วา อกุสลธมฺมานํ เอส วินโยติ
ธมฺมวินโย. เตเนว วุตฺตํ "เย จ โข ตฺวํ โคตมิ ธมฺเม ชาเนยฺยาสิ อิเม ธมฺมา
วิราคาย สํวตฺตนฺติ, โน สราคาย ฯเปฯ เอกํเสน โคตมิ ธาเรยฺยาสิ เอโส ธมฺโม
เอโส วินโย เอตํ สตฺถุสาสนนฺ"ติ. ๔-  ธมฺเมน วา วินโย, น ทณฺฑาทีหีติ ธมฺมวินโย.
วุตฺตมฺปิ เจตํ:-
             "ทณฺเฑเนเก ทมยนฺติ      องฺกุเสหิ กสาหิ จ
             อทณฺเฑน อสตฺเถน        นาโค ทนฺโต มเหสินา"ติ ๕-.
@เชิงอรรถ: ๑ สี. ตญฺเญว  ๒ สี. อปิเจตฺถ  ๓ สี. ตสฺเสว
@๔ องฺ.อฏฺฐก. ๒๓/๕๓/๒๓๓, วิ.จูฬ. ๗/๔๐๖/๒๓๙  ๕ ม.ม. ๑๓/๓๕๒/๓๓๗, วิ.จูฬ.
@๗/๓๔๒/๑๓๔
ตถา "ธมฺเมน นยมานานํ, กา อุสูยา วิชานตนฺ"ติ ๑-. ธมฺมาย วา วินโย ธมฺมวินโย.
อนวชฺชธมฺมตฺถํ เหส วินโย, น ภวโภคามิสตฺถํ เตนาห ภควา "นยิทํ ภิกฺขเว
พฺรหฺมจริยํ วุสฺสติ ชนกุหนตฺถนฺ"ติ ๒- วิตฺถาโร. ปุณฺณตฺเถโรปิ อาห "อนุปาทา-
ปรินิพฺพานตฺถํ โข อาวุโส ภควติ พฺรหฺมจริยํ วุสฺสตี"ติ ๓-. วิสุทฺธํ วา นยตีติ
วินโย, ธมฺมโต วินโย ธมฺมวินโย. สํสารธมฺมโต หิ โสกาทิธมฺมโต วา เอส
วิสุทฺธํ นิพฺพานํ นยติ, ธมฺมสฺส วา วินโย, น ติตฺถกรานนฺติ ธมฺมวินโย. ธมฺมภูโต
หิ ภควา, ตสฺเสว เอส วินโย. ยสฺมา วา ธมฺมา เอว อภิญฺเญยฺยา ปริญฺเญยฺยา
ปหาตพฺพา ภาเวตพฺพา สจฺฉิกาตพฺพา จ, ตสฺมา เอส ธมฺเมสุ วินโย, น สตฺเตสุ
น ชีเวสุ จาติ ธมฺมวินโย. สาตฺถสพฺยญฺชนตาทีหิ อญฺเญสํ วจนโต ปธานํ
วจนนฺติ ปวจนํ, ปวจนเมว ปาวจนํ. สพฺพจริยาหิ วิสิฏฺฐจริยภาเวน พฺรหฺมจริยํ.
เทวมนุสฺสานํ สตฺถุภูตสฺส ภควโต สาสนนฺติ สตฺถุสาสนํ, สตฺถุภูตํ วา สาสนนฺติปิ
สตฺถุสาสนํ. "โย โว อานนฺท มยา ธมฺโม จ วินโย จ เทสิโต ปญฺญตฺโต,
โส โว มมจฺจเยน สตฺถา"ติ ๔- หิ ธมฺมวินโยว สตฺถาติ วุตฺโต. เอวเมเตสํ ปทานํ
อตฺโถ เวทิตพฺโพ. ยสฺมา ปน อิมสฺมึเยว สาสเน สพฺพาการอานาปานสฺสติสมาธิ-
นิพฺพตฺตโก ภิกฺขุ วิชฺชติ, น อญฺญตฺร, ตสฺมา ตตฺถ ตตฺถ "อิมิสฺสา"ติ จ
"อิมสฺมินฺ"ติ จ อยํ นิยโม กโตติ เวทิตพฺโพ. อยํ "อิธา"ติมาติกาย นิทฺเทสสฺส
อตฺโถ.
     ปุถุชฺชนกลฺยาณโก วาติอาทินา จ ภิกฺขุสทฺทสฺส วจนตฺถํ อวตฺวา
อิธาธิปฺเปตภิกฺขุเยว ทสฺสิโต. ตตฺถ ปุถุชฺชโน จ โส กิเลสานํ อสมุจฺฉินฺนตฺตา,
กลฺยาโณ จ สีลาทิปฏิปตฺติยุตฺตตฺตาติ ปุถุชฺชนกลฺยาโณ, ปุถุชฺชนกลฺยาโณ เอว ๕-
ปุถุชฺชนกลฺยาณโก. อธิสีลาทีนิ สิกฺขตีติ เสกฺโข. โสตาปนฺโน วา สกทาคามี
@เชิงอรรถ: ๑ วิ.มหา. ๔/๖๓/๕๖  ๒ องฺ.จตุกฺก. ๒๑/๒๕/๓๐, ขุ.อิติ. ๒๕/๓๕/๒๔๕
@๓ ม.มู. ๑๒/๒๕๙/๒๒๑  ๔ ที.มหา. ๑๐/๒๑๖/๑๓๕  ๕ ฉ.ม. ว
วา อนาคามี วา. อกุปฺโป จลยิตุมสกฺกุเณยฺโย อรหตฺตผลธมฺโม  อสฺสาติ
อกุปฺปธมฺโม. โสปิ หิ อิมํ สมาธึ ภาเวติ.
     อรญฺญนิทฺเทเส วินยปริยาเยน ตาว "ฐเปตฺวา คามญฺจ คามูปจารญฺจ อวเสสํ
อรญฺญนฺ"ติ ๑- อาคตํ. สุตฺตนฺตปริยาเยน อารญฺญกํ ภิกฺขุํ สนฺธาย "อารญฺญกํ นาม
เสนาสนํ ปญฺจธนุสติกํ ปจฺฉิมนฺ"ติ ๒- อาคตํ. วินยสุตฺตนฺตา ปน อุโภปิ ปริยายเทสนา
นาม, อภิธมฺโม นิปฺปริยายเทสนาติ อภิธมฺมปริยาเยน ๓- อรญฺญํ ทสฺเสตุํ นิกฺขมิตฺวา
พหิ อินฺทขีลาติ วุตฺตํ, อินฺทขีลโต พหิ นิกฺขมิตฺวาติ อตฺโถ. นิกฺขมิตฺวา พหิ
อินฺทขีลนฺติปิ ปาโฐ, อินฺทขีลํ อติกฺกมิตฺวา พหีติ วุตฺตํ โหติ. อินฺทขีโลติ
เจตฺถ คามสฺส วา นครสฺส วา อุมฺมาโร.
     รุกฺขมูลนิทฺเทเส รุกฺขมูลสฺส ปากฏตฺตา ตํ อวตฺวา ยตฺถาติอาทิมาห. ตตฺถ
ยตฺถาติ ยสฺมึ รุกฺขมูเล. อาสนฺติ นิสีทนฺติ เอตฺถาติ อาสนํ. ปญฺญตฺตนฺติ ฐปิตํ.
มญฺโจ วาติอาทีนิ อาสนสฺส ปเภทวจนานิ. มญฺโจปิ หิ นิสชฺชายปิ โอกาสตฺตา
อิธ อาสเนสุ วุตฺโต. โส ปน มสารกพุนฺทิกาพทฺธกุฬีรปาทกอาหจฺจปาทกานํ
อญฺญตโร. ปีฐํ เตสํ อญฺญตรเมว. ภิสีติ อุณฺณาภิสิโจฬภิสิวากภิสิติณภิสิปณฺณภิสีนํ
อญฺญตรา. ตฏฺฏิกาติ ตาลปณฺณาทีหิ จินิตฺวา กตา. จมฺมขณฺโฑติ
นิสชฺชารโห โย โกจิ จมฺมขณฺโฑ. ติณสนฺถราทโย ติณาทีนิ คุมฺเพตฺวา กตา. ตตฺถาติ
ตสฺมึ รุกฺขมูเล. จงฺกมติ วาติอาทีหิ รุกฺขมูลสฺส จตุอิริยาปถปวตฺตนโยคฺยตา
กถิตา. "ยตฺถา"ติอาทีหิ สพฺพปเทหิ รุกฺขมูลสฺส สนฺทจฺฉายตา ชนวิวิตฺตตา ๔-
จ วุตฺตา โหติ. เกนจีติ เกนจิ สมูเหน. ตํ สมูหํ ภินฺทิตฺวา วิตฺถาเรนฺโต
คหฏฺเฐหิ วา ปพฺพชิเตหิ วาติ อาห. อนากิณฺณนฺติ อสงฺกิณฺณํ อสมฺพาธํ.
ยสฺส เสนาสนสฺส สมนฺตา คาวุตมฺปิ อฑฺฒโยชนมฺปิ ปพฺพตคหนํ วนคหนํ นทีคหนํ
@เชิงอรรถ: ๑ วิ.มหาวิ. ๑/๙๒/๖๑ ๒ วิ.มหาวิ. ๒/๕๗๓/๓๗๖ ๓ อภิ.วิ. ๓๕/๕๓๕/๓๐๓ ๔ ม.
@วิวิตฺตตตา
โหติ, น โกจิ อเวลาย อุปสงฺกมิตุํ สกฺโกติ, อิทํ สนฺติเกปิ อนากิณฺณํ นาม.
ยํ ปน อฑฺฒโยชนิกํ วา โยชนิกํ วา โหติ. อิทํ ทูรตาย เอว อนากิณฺณํ
นาม.
     วิหาโรติ อฑฺฒโยคาทิมุตฺตโก อวเสสาวาโส. อฑฺฒโยโคติ สุปณฺณวงฺกเคหํ.
ปาสาโทติ เทฺว กณฺณิกา คเหตฺวา กโต ทีฆปาสาโท. หมฺมิยนฺติ อุปริอากาสตเล
ปติฏฺฐิตกูฏาคารปาสาโทเยว. คุหาติ อิฏฺฐกาคุหา สิลาคุหา ทารุคุหา ปํสุคุหาติ
เอวํ หิ ขนฺธกฏฺฐกายํ ๑- วุตฺตํ. วิภงฺคฏฺฐกถายํ ๒- ปน วิหาโรติ สมนฺตา ปริหารปถํ
อนฺโตเยว รตฺติฏฺฐานทิวาฏฺฐานานิ จ ทสฺเสตฺวา กตเสนาสนํ. คุหาติ ภูมิคุหา,
ยตฺถ รตฺตินฺทิวํ ทีปํ ลทฺธุํ วฏฺฏติ. ปพฺพตคุหา วา ภูมิคุหา วาติ อิทํ ทฺวยํ
วิเสเสตฺวา วุตฺตํ. มาติกาย สพฺพกาลสาธารณลกฺขณวเสน "นิสีทตี"ติ วตฺตมานวจนํ
กตํ, อิธ ปน นิสินฺนสฺส ภาวนารมฺภสพฺภาวโต นิสชฺชารมฺภปริโยสานทสฺสนตฺถํ
นิสินฺโนติ นิฏฺฐานวจนํ กตํ. ยสฺมา ปน อุชุํ กายํ ปณิธาย นิสินฺนสฺส กาโย
อุชุโก โหติ. ตสฺมา พฺยญฺชเน อาทรํ อกตฺวา อธิปฺเปตเมว ทสฺเสนฺโต
อุชุโกติอาทิมาห. ตตฺถ ฐิโต สุปณิหิโตติ อุชุกํ ปณิหิตตฺตา ๓- อุชุโก หุตฺวา
ฐิโต, น สยเมวาติ อตฺโถ. ปริคฺคหฏฺโฐติ ปริคฺคหิตฏฺโฐ. กึ ปริคฺคหิตํ? นิยฺยานํ.
กึ นิยฺยานํ? อานาปานสฺสติสมาธิเยว ยาว อรหตฺตมคฺคา นิยฺยานํ. เตนาห
นิยฺยานฏฺโฐติ. มุขสทฺทสฺส เชฏฺฐกตฺถวเสน สํสารโต นิยฺยานฏฺโฐ วุตฺโต.
อุปฏฺฐานฏฺโฐติ สภาวฏฺโฐเยว. สพฺเพหิ ปเนเตหิ ปเทหิ ปริคฺคหิตนิยฺยานํ สตึ
กตฺวาติ อตฺโถ วุตฺโต โหติ. เกจิ ปน "ปริคฺคหฏฺโฐติ สติยา ปริคฺคหฏฺโฐ,
นิยฺยานฏฺโฐติ อสฺสาสปสฺสาสานํ ปวิสนนิกฺขมนทฺวารฏฺโฐ"ติ วณฺณยนฺติ.
ปริคฺคหิตอสฺสาสปสฺสาสนิยฺยานํ สตึ อุปฏฺฐเปตฺวาติ วุตฺตํ โหติ.
@เชิงอรรถ: ๑ วิ.อ. ๓/๓๕๓ (สฺยา)  ๒ อภิ.อ. ๒/๓๙๒  ๓ สี. ปณิหิตตฺตา ฐปิตตฺตา
     [๑๖๕] พาตฺตึสาย อากาเรหีติ ตาสุ ตาสุ อวตฺถาสุ ยถากฺกเมน
ลพฺภมานานํ อนวเสสปริยาทานวเสน วุตฺตํ. ทีฆํ อสฺสาสวเสนาติ มาติกาย
"ทีฆนฺ"ติ วุตฺตอสฺสาสวเสน. เอวํ เสเสสุ. เอกคฺคตนฺติ เอกคฺคภาวํ. อวิกฺเขปนฺติ
อวิกฺขิปนํ. เอกคฺคตา เอว หิ นานารมฺมเณสุ จิตฺตสฺส อวิกฺขิปนโต อวิกฺเขโปติ
วุจฺจติ. ปชานโตติ อสมฺโมหวเสน ปชานนฺตสฺส, วินฺทนฺตสฺสาติ วา อตฺโถ
"อวิกฺเขโป เม ปฏิลทฺโธ"ติ อารมฺมณกรณวเสน ปชานนฺตสฺส วา. ตาย
สติยาติ ตาย อุปฏฺฐิตาย สติยา. เตน ญาเณนาติ เตน อวิกฺเขปชานนญาเณน.
สโตการี โหตีติ เอตฺถ ยสฺมา ญาณสมฺปยุตฺตา เอว สติ สตีติ อธิปฺเปตา,
ยถาห "สติมา โหติ ปรเมน สติเนปกฺเกน สมนฺนาคโต"ติ ๑-. ตสฺมา "สโต"ติ
วจเนเนว ญาณมฺปิ คหิตเมว โหติ.
     [๑๖๖] อทฺธานสงฺขาเตติ ทีฆสงฺขาเต กาเล. ทีโฆ หิ มคฺโค อทฺธาโนติ
วุจฺจติ. อยมฺปิ กาโล ทีฆตฺตา อทฺธาโน วิย อทฺธาโนติ วุตฺโต. "อสฺสสตี"ติ
จ "ปสฺสสตี"ติ จ อสฺสาสญฺจ ปสฺสาสญฺจ วิสุํ วิสุํ วตฺวาปิ ภาวนาย
นิรนฺตรปฺปวตฺติทสฺสนตฺถํ "อสฺสสติปิ ปสฺสสติปี"ติ ปุน สมาเสตฺวา วุตฺตํ. ฉนฺโท
อุปฺปชฺชตีติ ภาวนาภิวุทฺธิยา ภิยฺโยภาวาย ฉนฺโท ชายติ. สุขุมตรนฺติ
ปสฺสมฺภนสพฺภาวโต วุตฺตํ. ปาโมชฺชํ อุปฺปชฺชตีติ ภาวนาปาริปูริยา ปีติ ชายติ.
อสฺสาสปสฺสาสาปิ จิตฺตํ วิวฏฺฏตีติ อสฺสาสปสฺสาเส นิสฺสาย ปฏิภาคนิมิตฺเต
อุปฺปชฺชนฺเต ปกติอสฺสาสปสฺสาสโต จิตฺตํ นิวตฺตติ. อุเปกฺขา สณฺฐาตีติ ตสฺมึ
ปฏิภาคนิมิตฺเต อุปจารปฺปนาสมาธิปตฺติยา ปุน สมาธาเน พฺยาปาราภาวโต
ตตฺรมชฺฌตฺตุเปกฺขา สณฺฐาติ นาม. นวหากาเรหีติ เอตฺถ ภาวนารมฺภโต ปภุติ
ปุเร ฉนฺทุปฺปาทา "อสฺสสติปิ ปสฺสสติปี"ติ วุตฺตา ตโย อาการา, ฉนฺทุปฺปาทโต
ปภุติ ปุเร ปาโมชฺชุปฺปาทา ตโย, ปาโมชฺชุปฺปาทโต ปภุติ ตโยติ นว อาการา.
@เชิงอรรถ: ๑ อภิ.วิ. ๓๕/๒๗๔
กาโยติ จุณฺณวิจุณฺณาปิ อสฺสาสปสฺสาสา สมูหฏฺเฐน กาโย. ปกติอสฺสาสปกติปสฺสาเส
นิสฺสาย อุปฺปนฺนนิมิตฺตมฺปิ อสฺสาสปสฺสาสาติ นามํ ลภติ. อุปฏฺฐานํ
สตีติ ตํ อารมฺมณ อุเปจฺจ ติฏฺฐตีติ สติ อุปฏฺฐานํ นาม. อนุปสฺสนา
ญาณนฺติ สมถวเสน นิมิตฺตกายานุปสฺสนา, วิปสฺสนาวเสน นามกายรูปกายานุปสฺสนา
ญาณนฺติ อตฺโถ. กาโย อุปฏฺฐานนฺติ โส กาโย อุเปจฺจ ติฏฺฐติ
เอตฺถ สตีติ อุปฏฺฐานํ นาม. โน สตีติ โส กาโย สติ นาม น โหตีติ อตฺโถ.
ตาย สติยาติ อิทานิ วุตฺตาย สติยา. เตน ญาเณนาติ อิทาเนว วุตฺเตน
ญาเณน. ตํ กายํ อนุปสฺสตีติ สมถวิปสฺสนาวเสน ยถาวุตฺตํ กายํ อนุคนฺตฺวา
ฌานสมฺปยุตฺตญาเณน วา วิปสฺสนาญาเณน วา ปสฺสติ.
     มาติกาย กายาทีนํ ปทานํ อภาเวปิ อิมสฺส จตุกฺกสฺส กายานุปสฺสนาวเสน
วุตฺตตฺตา อิทานิ วตฺตพฺพํ "กาเย กายานุปสฺสนาสติปฏฺฐานภาวนา"ติ วจนํ สนฺธาย
กายปทนิทฺเทโส กโต. กาเย กายานุปสฺสนาติ พหุวิเธ กาเย ตสฺส ตสฺส กายสฺส
อนุปสฺสนา. อถ วา กาเย กายานุปสฺสนา, น อญฺญธมฺมานุปสฺสนาติ วุตฺตํ
โหติ. อนิจฺจทุกฺขานตฺตาสุภภูเต กาเย น นิจฺจสุขตฺตสุภานุปสฺสนา, อถ โข
อนิจฺจทุกฺขานตฺตาสุภโต กายสฺเสว อนุปสฺสนา. อถ วา กาเย อหนฺติ วา มมนฺติ
วา อิตฺถีติ วา ปุริโสติ วา คเหตพฺพสฺส กสฺสจิ อนนุปสฺสนโต ตสฺเสว กายมตฺตสฺส
อนุปสฺสนาติ วุตฺตํ โหติ. อุปริ เวทนาสุ เวทนานุปสฺสนาติอาทีสุ ตีสุปิ เอเสว
นโย. สติเยว อุปฏฺฐานํ สติปฏฺฐานํ, กายานุปสฺสนาย สมฺปยุตฺตํ สติปฏฺฐานํ
กายานุปสฺสนาสติปฏฺฐานํ, ตสฺส ภาวนา กายานุปสฺสนาสติปฏฺฐานภาวนา.
     [๑๖๗] ตํ กายนฺติ อนิทฺทิฏฺเฐปิ นามรูปกาเย กายสทฺเทน ตสฺสาปิ
สงฺคหิตตฺตา นิทฺทิฏฺฐํ วิย กตฺวา วุตฺตํ. อนิจฺจานุปสฺสนาทโย หิ นามรูปกาเย
เอว ลพฺภติ, น นิมิตฺตกาเย. อนุปสฺสนา จ ภาวนา จ วุตฺตตฺตา เอว.
ทีฆํ อสฺสาสปสฺสาสวเสนาติอาทิ อานาปานสฺสติภาวนาย อานิสํสํ ทสฺเสตุํ วุตฺตํ.
ตสฺสา หิ สติเวปุลฺลตาญาณเวปุลฺลตา จ อานิสํโส. ตตฺถ จิตฺตสฺส เอกคฺคตํ อวิกฺเขปํ
ปชานโตติ ปฏิลทฺธชฺฌานสฺส วิปสฺสนากาเล จิตฺเตกคฺคตํ สนฺธาย วุตฺตํ. วิทิตา
เวทนาติ สามญฺญโต อุทยทสฺสเนน วิทิตา เวทนา. วิทิตา อุปฏฺฐหนฺตีติ ขยโต
วยโต สุญฺญโต วิทิตา อุปฏฺฐหนฺติ. วิทิตา อพฺภตฺถํ คจฺฉนฺตีติ สามญฺญโต
วยทสฺสเนน วิทิตา วินาสํ คจฺฉนฺติ, ภิชฺชนฺตีติ อตฺโถ. สญฺญาวิตกฺเกสุปิ เอเสว
นโย. อิเมสุ ปน ตีสุ วุตฺเตสุ เสสา รูปธมฺมาปิ วุตฺตา โหนฺติ. กสฺมา ปน
อิเม ตโย เอว วุตฺตาติ เจ? ทุปฺปริคฺคหตฺตา. เวทนาสุ ตาว สุขทุกฺขา ปากฏา,
อุเปกฺขา ปน สุขุมา ทุปฺปริคฺคหา, น สุฏฺฐุ ปากฏา. สาปิ จสฺส ปากฏา
โหติ, สญฺญา อาการมตฺตคฺคาหกตฺตา น ยถาสภาวคฺคาหินี. สา จ
สภาวสามญฺญลกฺขณคฺคาหเกน วิปสฺสนาญาเณน สมฺปยุตฺตา อติวิย อปากฏา. สาปิ
จสฺส ปากฏา โหติ, วิตกฺโก ญาณปติรูปกตฺตา ญาณโต วิสุํ กตฺวา ทุปฺปริคฺคโห.
ญาณปติรูปโก หิ วิตกฺโก. ยถาห:- "ยา จาวุโส วิสฺาข สมฺมาทิฏฺฐิ โย จ
สมฺมาสงฺกปฺโป, อิเม ธมฺมา ปญฺญากฺขนฺเธ สงฺคหิตา"ติ ๑-. โสปิ จสฺส ปากโฏ
โหตีติ เอวํ ทุปฺปริคฺคเหสุ วุตฺเตสุ เสสา วุตฺตาว โหนฺตีติ. อิเมสํ ปน ปทานํ
นิทฺเทเส กถํ วิทิตา เวทนา อุปฺปชฺชนฺตีติ ปุจฺฉิตฺวา ตํ อวิสฺสชฺเชตฺวาว
เวทนุปฺปาทสฺส วิทิตตฺเตเยว วิสฺสชฺชิเต เวทนาย วิทิตตฺตํ วิสฺสชฺชิตํ โหตีติ กถํ
เวทนาย อุปฺปาโท วิทิโต โหตีติอาทิมาห. เสเสสุปิ เอเสว นโย. อวิชฺชาสมุทยา
อวิชฺชานิโรธาติอาทโย เหฏฺฐา วุตฺตตฺถา เอว. อิมินาว นเยน สญฺญาวิตกฺกาปิ
เวทิตพฺพา. วิตกฺกวาเร ปน "ผสฺสสมุทยา ผสฺสนิโรธา"ติ อวตฺวา ผสฺสฏฺฐาเน
สญฺญาสมุทยา สญฺญานิโรธาติ วุตฺตํ. ตํ กสฺมา อิติ เจ? สญฺญามูลกตฺตา
วิตกฺกสฺส. "สญฺญานานตฺตํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ สงฺกปฺปนานตฺตนฺ"ติ ๒- หิ วุตฺตํ.
@เชิงอรรถ: ๑ ม.มู. ๑๒/๔๖๒/๔๑๒  ๒ ที.ปา. ๑๑/๓๕๙/๒๗๔
     อนิจฺจโต มนสิกโรโตติอาทีสุ จ "เวทนํ อนิจฺจโต มนสิกโรโต"ติอาทินา
นเยน ตสฺมึ ตสฺมึ วาเร โส โสเยว ธมฺโม โยเชตพฺโพ. ยสฺมา ปน
วิปสฺสนาสมฺปยุตฺตา เวทนา วิปสฺสนากิจฺจกรเณ อสมตฺถตฺตา วิปสฺสนาย อนุปการิกา,
ตสฺมาเยว จ โพธิปกฺขิยธมฺเมสุ นาคตา. วิปสฺสนาสมฺปยุตฺตาย ปน สญฺญาย
กิจฺจเมว อปริพฺยตฺตํ, ตสฺมา สา วิปสฺสนาย เอกนฺตมนุปการิกา เอว. วิตกฺกํ
ปน วินา วิปสฺสนากิจฺจเมว นตฺถิ. วิตกฺกสหายา หิ วิปสฺสนา สกกิจฺจํ
กโรติ. ยถาห:-
              "ปญฺญา อตฺตโน ธมฺมตาย อนิจฺจํ ทุกฺขมนตฺตาติ อารมฺมณํ
         นิจฺเฉตุํ น สกฺโกติ, วิตกฺเก ปน อาโกเฏตฺวา อาโกเฏตฺวา เทนฺเต
         สกฺโกติ. กถํ? ยถา หิ เหรญฺญิโก กหาปนํ หตฺเถ ฐเปตฺวา สพฺพ-
         ภาเคสุ โอโลเกตุกาโม สมาโนปิ น จกฺขุตเลเนว ๑- ปริวตฺเตตุํ สกฺโกติ,
         องฺคุลิปพฺเพหิ ปน ปริวตฺเตตฺวา ปริวตฺเตตฺวา อิโต จิโต จ โอโลเกตุํ
         สกฺโกติ, เอวเมว น ปญฺญา อตฺตโน ธมฺมตาย อนิจฺจาทิวเสน
         อารมฺมณํ นิจฺเฉตุํ สกฺโกติ, อภินิโรปนลกฺขเณน ปน อาหนน-
         ปริยาหนนรเสน วิตกฺเกน อาโกเฏนฺเตน วิย ปริวตฺเตนฺเตน วิย จ
         อาทายาทาย ๒- ทินฺนเมว นิจฺเฉตุํ สกฺโกตี"ติ ๓-
ตสฺมา เวทนาสญฺญานํ วิปสฺสนาย อนุปการตฺตา ลกฺขณมตฺตวเสเนว ทสฺเสตุํ
"เวทนาย สญฺญายา"ติ ตตฺถ ตตฺถ เอกวจเนน นิทฺเทโส กโต. ยตฺตโก ปน
วิปสฺสนาย เภโท, ตตฺตโก เอว วิตกฺกสฺสาติ ทสฺเสตุํ "วิตกฺกานนฺ"ติ ตตฺถ ตตฺถ
พหุวจเนน นิทฺเทโส กโตติ วตฺตุํ ยุชฺชติ.
     [๑๖๘] ปุน ทีฆํ อสฺสาสปสฺสาสวเสนาติอาทิ อานาปานสฺสติภาวนาย
สมฺปตฺตึ ภาวนาผลญฺจ ทสฺเสตุํ วุตฺตํ. ตตฺถ สโมธาเนตีติ อารมฺมณํ ฐเปติ,
@เชิงอรรถ: ๑ ม. จกฺขุทเลเนว  ๒ ม. อาทาย  ๓ วิสุทฺธิ. ๓/๑๐๔ (สฺยา)
อารมฺมณํ ปติฏฺฐาเปตีติ วา อตฺโถ. สโมทหนพฺยาปาราภาเวปิ ภาวนาปาริปูริยา
เอว สโมทหติ นาม. โคจรนฺติ วิปสฺสนากฺขเณ สงฺขารารมฺมณํ มคฺคกฺขเณ จ
ผลกฺขเณ จ นิพฺพานารมฺมณํ. สมตฺถนฺติ สมเมว อตฺโถ, สมสฺส วา อตฺโถติ
สมตฺโถ. ตํ สมตฺถํ. เสเสสุปิ เอเสว นโย. มคฺคํ สโมธาเนตีติ
มคฺคผลกฺขเณเยว โคจรํ นิพฺพานเมว. อยํ ปุคฺคโลติ อานาปานสฺสติภาวนํ อนุยุตฺโต
โยคาวจโรว. อิมสฺมึ อารมฺมเณติ เอตฺถ ปน "กาเย"ติ ปเทน สงฺคหิเต
นามรูปกายสงฺขาเต สงฺขตารมฺมเณ เตเนว กเมน มคฺเค นิพฺพานารมฺมเณ จ. ยํ
ตสฺสาติอาทีหิ อารมฺมณโคจรสทฺทานํ เอกตฺถตา วุตฺตา. ตสฺสาติ ตสฺส
ปุคฺคลสฺส. ปชานาตีติ ปุคฺคโล ปชานนา ปญฺญาติ ปุคฺคโล ปญฺญาย
ปชานาตีติ วุตฺตํ โหติ. อารมฺมณสฺส อุปฏฺฐานนฺติ วิปสฺสนากฺขเณ
สงฺขารารมฺมณสฺส, มคฺคผลกฺขเณ นิพฺพานารมฺมณสฺส อุปฏฺฐานํ สติ. เอตฺถ จ กมฺมตฺเถ
สามิวจนํ ยถา รญฺโญ อุปฏฺฐานนฺติ. อวิกฺเขโปติ สมาธิ. อธิฏฺฐานนฺติ
ยถาวุตฺตสงฺขารารมฺมณํ นิพฺพานารมฺมณญฺจ. ตํ หิ อธิฏฺฐาติ เอตฺถ จิตฺตนฺติ
อธิฏฺฐานํ. โวทานนฺติ ญาณํ. ตํ หิ โวทายติ วิสุชฺฌติ เตน จิตฺตนฺติ โวทานํ.
ลีนปกฺขิโก สมาธิ อลีนภาวปฺปตฺติยา สมภูตตฺตา สมํ, อุทฺธจฺจปกฺขิกํ ญาณํ
อนุทฺธตภาวปฺปตฺติยา สมภูตตฺตา สมํ. เตน วิปสฺสนามคฺคผลกฺขเณสุ สมถวิปสฺสนานํ
ยุคนทฺธตา วุตฺตา โหติ. สติ ปน สพฺพตฺถิกตฺตา ตทุภยสมตาย อุปการิกาติ สมํ,
อารมฺมณํ สมตาธิฏฺฐานตฺตา ๑- สมํ. อนวชฺชฏฺโฐติ วิปสฺสนาย อนวชฺชสภาโว.
นิเกฺลสฏฺโฐติ มคฺคสฺส นิกฺกิเลสสภาโว. นิกฺกิเลเสฏฺโฐติ วา ปาโฐ. โวทานฏฺโฐติ
ผลสฺส ปริสุทฺธสภาโว. ปรมฏฺโฐติ นิพฺพานสฺส สพฺพธมฺมุตฺตมสภาโว. ปฏิวิชฺฌตีติ ตํ
ตํ สภาวํ อสมฺโมหโต ปฏิวิชฺฌติ. เอตฺถ จ "อารมฺมณสฺส อุปฏฺฐานนฺ"ติอาทีหิ สมฺมา
ปฏิเวโธ ๒- วุตฺโต. เอตฺเถว จ โวทานฏฺฐปฏิเวธสฺส วุตฺตตฺตา เตน เอกลกฺขณา
อนวชฺชฏฺฐนิกฺกิเลสฏฺฐปรมฏฺฐา ลกฺขณหารวเสน วุตฺตาเยว โหนฺติ. ยถาห:-
@เชิงอรรถ: ๑ สี. สมถาธิฏฺฐานตฺตา  ๒ สี. สมปฏิเวโธ
              "วุตฺตมฺหิ เอกธมฺเม   เย ธมฺมา เอกลกฺขณา เกจิ
              วุตฺตา ภวนฺติ สพฺเพ   โส หาโร ลกฺขโณ นามา"ติ ๑-
     อนวชฺชฏฺโฐ นิกฺกิเลสฏฺโฐ เจตฺถ อวิกฺเขปสงฺขาตสฺส สมสฺส อตฺโถ ปโยชนนฺติ
สมตฺโถ, โวทานฏฺโฐ วิปสฺสนามคฺคโวทานํ สนฺธาย สมเมว อตฺโถติ สมตฺโถ,
ผลโวทานํ สนฺธาย มคฺคโวทานสงฺขาตสฺส สมสฺส อตฺโถติ สมตฺโถ, ปรมฏฺโฐ
ปน สมเมว อตฺโถติ วา นิพฺพานปโยชนตฺตา สพฺพสฺส สมสฺส อตฺโถติ วา
สมตฺโถ, ตํ วุตฺตปฺปการํ สมญฺจ สมตฺถญฺจ เอกเทสสรูเปกเสสํ กตฺวา สมตฺถญฺจ
ปฏิวิชฺฌตีติ วุตฺตํ. อินฺทฺริยพลโพชฺฌงฺคธมฺมา วิปสฺสนามคฺคผลกฺขเณปิ ลพฺภนฺติ,
มคฺโค จ ติสฺโส จ วิสุทฺธิโย มคฺคผลกฺขเณเยว, วิโมกฺโข จ วิชฺชา จ ขเย
ญาณญฺจ มคฺคกฺขเณเยว, วิมุตฺติ จ อนุปฺปาเท ญาณญฺจ ผลกฺขเณเยว, เสสา
วิปสฺสนากฺขเณปีติ. ธมฺมวาเร อิเม ธมฺเม อิมสฺมึ อารมฺมเณ สโมธาเนตีติ
นิพฺพานํ ฐเปตฺวา เสสา ยถาโยคํ เวทิตพฺพา. อิทํ ปน เยภุยฺยวเสน ๒- วุตฺตํ.
อวุตฺตตฺถา ปเนตฺถ เหฏฺฐา วุตฺตา เอว. เอเกกจตุกฺกวเสเนตฺถ นิยฺยาเน ทสฺสิเตปิ
จตุกฺกนฺโตคธสฺส เอเกกสฺสาปิ ภาคสฺส นิยฺยานสฺส อุปนิสฺสยตฺตา เอเกกภาควเสน
นิยฺยานํ ทสฺสิตํ. น หิ เอเกกํ วินา นิยฺยานํ โหตีติ.
                 ทีฆํ อสฺสาสปสฺสาสนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺฐิตา.
     [๑๖๙] รสฺสนิทฺเทเส อิตฺตรสงฺขาเตติ ปริตฺตสงฺขาเต กาเล. เสสเมตฺถ
วุตฺตนเยน เวทิตพฺพํ.
     [๑๗๐] สพฺพกายปฏิสํเวทินิทฺเทเส อรูปธมฺเมสุ เวทนาย โอฬาริกตฺตา
สุขคฺคหณตฺถํ ปฐมํ อิฏฺฐานิฏฺฐารมฺมณสํเวทิกา เวทนา วุตฺตา, ตโต ยํ เวเทติ, ตํ
สญฺชานาตีติ เอวํ เวทนาวิสยสฺส อาการคฺคาหิกา สญฺญา, ตโต สญฺญาวเสน
@เชิงอรรถ: ๑ เนตฺติอฏฺฐกถาย นิทฺเทสวารวณฺณนาย หารสงฺเขเป ทิสฺสติ  ๒ อิ. เยภุยฺเยน วเสน
อภิสงฺขาริกา เจตนา, ตโต "ผุฏฺโฐ เวเทติ, ผุฏฺโฐ สญฺชานาติ, ผุฏฺโฐ
เจเตตี"ติ ๑- วจนโต ผสฺโส, ตโต สพฺเพสํ สาธารณลกฺขโณ มนสิกาโร, เจตนาทีหิ
สงฺขารกฺขนฺโธ วุตฺโต. เอวํ ตีสุ ขนฺเธสุ วุตฺเตสุ ตํนิสฺสโย วิญฺญานกฺขนฺโธ
วุตฺโตว โหติ. นามญฺจาติ วุตฺตปฺปการํ นามญฺจ. นามกาโย จาติ อิทํ ปน นาเมน
นิพฺพานสฺสปิ สงฺคหิตตฺตา โลกุตฺตรานญฺจ อวิปสฺสนูปคตฺตา ตํ อปเนตุํ วุตฺตํ.
"กาโย"ติ หิ วจเนน นิพฺพานํ อปนีตํ โหติ นิพฺพานสฺส ราสิวินิมุตฺตตฺตา. เย
จ วุจฺจนฺติ จิตฺตสงฺขาราติ "สญฺญา จ เวทนา จ เจตสิกา เอเต ธมฺมา
จิตฺตปฏิพทฺธา จิตฺตสงฺขารา"ติ ๒- เอวํ วุจฺจมานาปิ จิตฺตสงฺขารา อิธ นามกาเยเนว
สงฺคหิตาติ วุตฺตํ โหติ. มหาภูตาติ มหนฺตปาตุภาวโต มหาภูตสามญฺญโต
มหาปริวารโต มหาวิการโต มหนฺตภูตตฺตา จาติ มหาภูตา เต ปน ปฐวี อาโป
เตโช วาโยติ จตฺตาโร. จตุนฺนญฺจ มหาภูตานํ อุปาทายรูปนฺติ อุปโยคตฺเถ
สามิวจนํ, จตฺตาโร  มหาภูเต อุปาทาย นิสฺสาย อมุญฺจิตฺวา ปวตฺตรูปนฺติ อตฺโถ.
ตํ ปน จกฺขุ โสตํ ฆานํ ชิวฺหา กาโย รูปํ สทฺโท คนฺโธ รโส อิตฺถินฺทฺริยํ
ปุริสินฺทฺริยํ ชีวิตินฺทฺริยํ หทยวตฺถุ โอชา กายวิญฺญตฺติ วจีวิญฺญตฺติ
อากาสธาตุ รูปสฺส ลหุตา มุทุตา กมฺมญฺญตา อุปจโย สนฺตติ ชรตา อนิจฺจตาติ
จตุวีสติวิธํ. อสฺสาโส จ ปสฺสาโส จาติ ปากติโกเยว. อสฺสาสปสฺสาเส นิสฺสาย
อุปฺปนฺนํ ปฏิภาคนิมิตฺตมฺปิ ตเทว นามํ ลภติ ปฐวีกสิณาทีนิ วิย. รูปสริกฺขกตฺตา
รูปนฺติ จ นามํ ลภติ "พหิทฺธา รูปานิ ปสฺสตี"ติอาทีสุ ๓- วิย. นิมิตฺตญฺจ
อุปนิพนฺธนาติ สติอุปนิพนฺธนาย นิมิตฺตภูตํ อสฺสาสปสฺสาสานํ ผุสนฏฺฐานํ. เย จ
วุจฺจนฺติ กายสงฺขาราติ "อสฺสาสปสฺสาสา กายิกา เอเต ธมฺมา กายปฏิพทฺธา
กายสงฺขารา"ติ ๔- เอวํ วุจฺจมานาปิ กายสงฺขารา อิธ รูปกาเยเนว สงฺคหิตาติ
วุตฺตํ โหติ.
@เชิงอรรถ: ๑ สํ.สฬา. ๑๘/๙๓/๖๔  ๒ ม.มู. ๑๒/๔๖๓/๔๑๓, ขุ.ปฏิ. ๓๑/๑๗๔/๒๐๒
@๓ อภิ.สงฺ. ๓๔/๒๐๔/๖๔, ที.ปา. ๑๑/๓๓๘/๒๒๙  ๔ ม.มู. ๑๒/๔๖๓/๔๑๓, ขุ.ปฏิ.
@๓๑/๑๗๑/๑๙๗
     เต กายา ปฏิวิทิตา โหนฺตีติ ฌานกฺขเณ อสฺสาสปสฺสาสนิมิตฺตกายา
วิปสฺสนากฺขเณ อวเสสรูปารูปกายา อารมฺมณโต ปฏิวิทิตา โหนฺติ, มคฺคกฺขเณ
อสมฺโมหโต ปฏิวิทิตา โหนฺติ. อสฺสาสปสฺสาสวเสน ปฏิลทฺธชฺฌานสฺส โยคิสฺส
อุปฺปนฺนวิปสฺสนามคฺเคปิ สนฺธาย ทีฆํ อสฺสาสปสฺสาสวเสนาติอาทิ วุตฺตํ.
     อาวชฺชโต ปชานโตติอาทีนิ สีลกถายํ วุตฺตตฺถานิ. เต วุตฺตปฺปกาเร กาเย
อนฺโตกริตฺวา "สพฺพกายปฏิสํเวที"ติ วุตฺตํ.
     สพฺพกายปฏิสํเวที อสฺสาสปสฺสาสานํ สํวรฏฺเฐนาติอาทีสุ "สพฺพกายปฏิสํเวที"ติ
วุตฺตอสฺสาสปสฺสาสโต อุปฺปนฺนชฺฌานวิปสฺสนามคฺเคสุ ๑- สํวโรเยว สํวรฏฺเฐน
สีลวิสุทฺธิ. อวิกฺเขโปเยว อวิกฺเขปฏฺเฐน จิตฺตวิสุทฺธิ. ปญฺญาเยว ทสฺสนฏฺเฐน
ทิฏฺฐิวิสุทฺธิ. ฌานวิปสฺสนาสุ วิรติอภาเวปิ ปาปาภาวมตฺตเมว สํวโร นามาติ
เวทิตพฺพํ.
     [๑๗๑] ปสฺสมฺภยนฺติอาทีนํ นิทฺเทเส กายิกาติ รูปกาเย ภวา.
กายปฏิพทฺธาติ กายํ ปฏิพทฺธา กายํ นิสฺสิตา, กาเย สติ โหนฺติ. อสติ น
โหนฺติ, ตสฺมาเยว เต กาเยน สงฺขรียนฺตีติ กายสงฺขารา. ปสฺสมฺเภนฺโตติ
นิพฺพาเปนฺโต สนฺนิสีทาเปนฺโต. ปสฺสมฺภนวจเนเนว โอฬาริกานํ ปสฺสมฺภนํ สิทฺธํ.
นิโรเธนฺโตติ โอฬาริกานํ อนุปฺปาทเนน นิโรเธนฺโต. วูปสเมนฺโตติ โอฬาริเกเยว
เอกสนฺตติปริณามนเยน สนฺตภาวํ นยนฺโต. สิกฺขตีติ อธิการวเสน อสฺสสิสฺสามีติ
สิกฺขตีติ สมฺพนฺโธ, ติสฺโส สิกฺขา สิกฺขตีติ วา อตฺโถ.
     อิทานิ โอฬาริกปสฺสมฺภนํ ทสฺเสตุํ ยถารูเปหีติอาทิมาห. ตตฺถ
ยถารูเปหีติ ยาทิเสหิ. อานมนาติ ปจฺฉโต นมนา. วินมนาติ อุภยปสฺสโต นมนา.
สนฺนมนาติ สพฺพโตปิ นมนฺตสฺส สุฏฺฐุ นมนา. ปณมนาติ ปุรโต นมนา.
@เชิงอรรถ: ๑ อิ. อุปฺปชฺชนฌานวิปสฺสนามคฺเคสุ
อิญฺชนาติ กมฺปนา. ผนฺทนาติ อีสกํ จลนา. ปกมฺปนาติ ภุสํ กมฺปนา.
ยถารูเปหิ กายสงฺขาเรหิ กายสฺส อานมนา ฯเปฯ ปกมฺปนา, ตถารูปํ กายสงฺขารํ
ปสฺสมฺภยนฺติ จ, ยา กายสฺส อานมนา ฯเปฯ ปกมฺปนา, ตญฺจ ปสฺสมฺภยนฺติ
จ, สมฺพนฺโธ กาตพฺโพ. กายสงฺขาเรสุ หิ ปสฺสมฺภิเตสุ กายสฺส อานมนาทโย
จ ปสฺสมฺภิตาเยว โหนฺตีติ. ยถารูเปหิ กายสงฺขาเรหิ กายสฺส น อานมนาทิกา
โหติ, ตถารูปํ สนฺตํ สุขุมมฺปิ กายสงฺขารํ ปสฺสมฺภยนฺติ จ, ยา กายสฺส
น อานมนาทิกา, ตญฺจ ๑- สนฺตํ สุขุมํ ปสฺสมฺภยนฺติ จ สมฺพนฺธโต เวทิตพฺพํ.
สนฺตํ สุขุมนฺติ จ ภาวนปุํสกวจนเมตํ. อิติ กิราติ เอตฺถ อิติ เอวมตฺเถ,
กิร ยทิอตฺเถ. ยทิ เอวํ สุขุมเกปิ อสฺสาสปสฺสาเส ปสฺสมฺภยํ อสฺสสิสฺสามิ
ปสฺสสิสฺสามีติ สิกฺขตีติ โจทเกน โจทนา อารทฺธา โหติ. อถ วา กิราติ
โจทกวจนตฺตา อสทฺทหนตฺเถ อสหนตฺเถ ปโรกฺขตฺเถ ๒- จ ยุชฺชติเยว, เอวํ สุขุมานมฺปิ
ปสฺสมฺภนํ สิกฺขตีติ น สทฺทหามิ น สหามิ อปจฺจกฺขํ เมติ วุตฺตํ โหติ.
     เอวํ สนฺเตติ เอวํ สุขุมานํ ปสฺสมฺภเน สนฺเต. วาตูปลทฺธิยา จ ปภาวนา
น โหตีติ อสฺสาสปสฺสาสวาตสฺส อุปลทฺธิยา. อุปลทฺธีติ วิญฺญาณํ.
อสฺสาสปสฺสาสวาตํ อุปลพฺภมานสฺส ตทารมฺมณสฺส ภาวนาวิญฺญาณสฺส ปภาวนา
อุปฺปาทนา น โหติ, ตสฺส อารมฺมณสฺส ภาวนา น โหตีติ อตฺโถ.
อสฺสาสปสฺสาสานญฺจ ปภาวนา น โหตีติ ภาวนาย สุขุมกานมฺปิ
อสฺสาสปสฺสาสานํ นิโรธนโต เตสญฺจ อุปฺปาทนา ปวตฺตนา น โหตีติ อตฺโถ.
อานาปานสฺสติยา จ ปภาวนา น โหตีติ อสฺสาสปสฺสาสาภาวโตเยว
ตทารมฺมณาย ภาวนาวิญฺญาณสมฺปยุตฺตา สติยา จ ปวตฺตนา น โหติ. ตสฺมาเยว
ตํสมฺปยุตฺตสฺส อานาปานสฺสติสมาธิสฺส จ ภาวนา น โหติ. น จ นํ
ตนฺติ เอตฺถ จ นนฺติ นิปาตมตฺตํ "ภิกฺขุ จ นนฺ"ติอาทีสุ ๓- วิย. ตํ วุตฺตวิธึ ๔-
@เชิงอรรถ: ๑ สี. ตถารูปํ  ๒ สี. อสทฺทหนตฺเถ ปโรกฺขตฺเถ  ๓ วิ.มหาวิ. ๑/๒๗๓/๑๙๖  ๔ อิ.
@วุตฺตวิธํ
สมาปตฺตึ ปณฺฑิตา น สมาปชฺชนฺติปิ ตโต น วุฏฺฐหนฺติปีติ สมฺพนฺโธ.
โจทนาปกฺขสฺส ปริหารวจเน อิติ กิราติ เอวเมว. เอตฺถ เอวการตฺเถ กิรสทฺโท
ทฏฺฐพฺโพ. เอวํ สนฺเตติ เอวํ ปสฺสมฺภเน สนฺเต เอว.
     ยถา กถํ วิยาติ ยถา ตํ วุตฺตวิธานํ โหติ, ตถา ตํ กถํ วิยาติ อุปมํ
ปุจฺฉติ. อิทานิปิ เสยฺยถาปีติ ตํ อุปมํ ทสฺเสติ. กํเสติ กํสมยภาชเน. นิมิตฺตนฺติ
เตสํ สทฺทานํ อาการํ. "นิมิตฺตนฺ"ติ จ สามิอตฺเถ อุปโยควจนํ, นิมิตฺตสฺสาติ
อตฺโถ. สทฺทนิมิตฺตญฺจ สทฺทโต อนญฺญํ. สุคฺคหิตตฺตาติ สุฏฺฐุ อุคฺคหิตตฺตา.
สุคหิตตฺตาติปิ ปาโฐ, สุฏฺฐุ คหิตตฺตาติ อตฺโถ. สุมนสิกตตฺตาติ สุฏฺฐุ
อาวชฺชิตตฺตา. สูปธาริตตฺตาติ สุฏฺฐุ จิตฺเต ฐปิตตฺตา.
สุขุมสทฺทนิมิตฺตารมฺมณตฺตาปีติ ๑- ตทา สุขุมานมฺปิ สทฺทานํ นิรุทฺธตฺตา
อนุคฺคหิตสทฺทนิมิตฺตสฺส อนารมฺมณมฺปิ สุขุมตรํ สทฺทนิมิตฺตํ อารมฺมณํ
กตฺวา สุขุมตรํ สทฺทนิมิตฺตารมฺมณมฺปิ จิตฺตํ ปวตฺตติ,
สุขุมตรสทฺทนิมิตฺตารมฺมณภาวโตปีติ วา อตฺโถ. อิมินาว นเยน
อปฺปนายมฺปิ อตฺโถ เวทิตพฺโพ.
     ปสฺสมฺภยนฺติอาทีสุ "ปสฺสมฺภยํ กายสงฺขารนฺ"ติ วุตฺตา อสฺสาสปสฺสาสา
กาโยติ วา "ปสฺสมฺภยํ กายสงฺขารนฺ"ติ เอตฺถ อสฺสาสปสฺสาสา กาโยติ วา
โยชนา เวทิตพฺพา. ภาวนาวิสุทฺธิยา กายสงฺขาเร ปสฺสมฺภมาเนปิ โอฬาริกํ
กายสงฺขารํ ปสฺสมฺเภมีติ โยคิโน อาโภเค สติ เตนาทเรน อติวิย ปสฺสมฺภติ.
อนุปฏฺฐหนฺตมฺปิ สุขุมํ สุอานยํ โหติ.
     อฏฺฐ อนุปสฺสนาญาณานีติ "ทีฆํ รสฺสํ สพฺพกายปฏิสํเวที ปสฺสมฺภยํ
กายสงฺขารนฺ"ติ วุตฺเตสุ จตูสุ วตฺถูสุ อสฺสาสวเสน จตสฺโส, ปสฺสาสวเสน จตสฺโสติ
อฏฺฐ อนุปสฺสนาญาณานิ. อฏฺฐ จ อุปฏฺฐานานุสฺสติโยติ "ทีฆํ อสฺสาสวเสน จิตฺตสฺส
เอกคฺคตํ อวิกฺเขปํ ปชานโต สติ อุปฏฺฐิตา โหตี"ติอาทินา ๒- นเยน วุตฺเตสุ จตูสุ
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. สุขุมสทฺทนิมิตฺตารมฺมณตาปีติ  ๒ ขุ.ปฏิ. ๓๑/๑๗๐/๑๙๕
วตฺถูสุ อสฺสาสวเสน จตสฺโส ปสฺสาสวเสน จตสฺโสติ อฏฺฐ จ อุปฏฺฐานานุสฺสติโย.
อฏฺฐ อุปฏฺฐานานุสฺสติโยติปิ ปาโฐ จตฺตาริ สุตฺตนฺติกวตฺถูนีติ ภควตา
อานาปานสฺสติสุตฺตนฺเต ๑- วุตฺตตฺตา ปฐมจตุกฺกวเสน จตฺตาริ สุตฺตนฺติกวตฺถูนีติ.
                    ปฐมจตุกฺกนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺฐิตา.
     [๑๗๒] ทุติยจตุกฺกสฺส ปีติปฏิสํเวทินิทฺเทเส อุปฺปชฺชติ ปีติ ปาโมชฺชนฺติ
เอตฺถ ปีตีติ มูลปทํ. ปาโมชฺชนฺติ ตสฺส อตฺถปทํ, ปมุทิตภาโวติ อตฺโถ. ยา
ปีติ ปาโมชฺชนฺติอาทีสุ ยา "ปีตี"ติ จ "ปาโมชฺชนฺ"ติ จ เอวมาทีนิ นามานิ
ลภติ, สา ปีตีติ วุตฺตํ โหติ. ตตฺถ ปีตีติ สภาวปทํ. ปมุทิตสฺส ภาโว ๒-
ปาโมชฺชํ. อาโมทนากาโร อาโมทนา. ปโมทนากาโร ปโมทนา. ยถา วา
เภสชฺชานํ วา เตลานํ วา อุโณฺหทกสีโตทานํ วา เอกโตกรณํ โมทนาติ วุจฺจติ.
เอวมยมฺปิ ธมฺมานํ เอกโตกรเณน โมทนา, อุปสคฺควเสน ปน ปทํ มณฺเฑตฺวา ๓-
อาโมทนา ปโมทนาติ วุตฺตํ. หาเสตีติ หาโส, ปหาเสตีติ ปหาโส,
หฏฺฐปหฏฺฐาการานเมตํ อธิวจนํ. วิตฺตีติ วิตฺตํ, ธนสฺเสตํ นามํ. อยํ ปน
โสมนสฺสปจฺจยตฺตา วิตฺติสริกฺขตาย วิตฺติ. ยถา หิ ธนิโน ธนํ ปฏิจฺจ โสมนสฺสํ
อุปฺปชฺชติ, เอวํ ปีติมโตปิ ปีตึ ปฏิจฺจ โสมนสฺสํ อุปฺปชฺชติ. ตสฺมา "วิตฺตี"ติ
วุตฺตา. ตุฏฺฐิสภาวสณฺฐิตา หิ ปีติยา เอตํ นามํ. ปีติมา ปน ปุคฺคโล กายจิตฺตานํ
อุคฺคตตฺตา อพฺภุคฺคตตฺตา "อุทคฺโค"ติ วุจฺจติ, อุทคฺคสฺส ภาโค โอทคฺยํ. อตฺตโน
มนตา อตฺตมนตา. อนภิรทฺธสฺส หิ มโน ทุกฺขปทฏฺฐานตฺตา น อตฺตโน มโน นาม
โหติ, อภิรทฺธสฺส สุขปทฏฺฐานตฺตา อตฺตโน มโน นาม โหติ, อิติ อตฺตโน มนตา
อตฺตมนตา, สกมนตา สกมนสฺส ภาโวติ อตฺโถ. สา ปน ยสฺมา น อญฺญสฺส
กสฺสจิ อตฺตโน มนตา, จิตฺตสฺเสว ปเนโส ภาโว เจตสิโก ธมฺโม, ตสฺมา อตฺตมนตา
จิตฺตสฺสาติ วุตฺตา. เสสเมตฺถ จ อุปริ จ เหฏฺฐา วุตฺตนเยน โยเชตฺวา เวทิตพฺพํ.
@เชิงอรรถ: ๑ ม.อุ. ๑๔/๑๔๔/๑๒๘  ๒ สี. ปมุทิตภาโว  ๓ สี. วฑฺเฒตฺวา
     [๑๗๓] สุขปฏิสํเวทินิทฺเทเส เทฺว สุขานีติ สมถวิปสฺสนาภูมิทสฺสนตฺถํ วุตฺตํ.
กายิกํ หิ สุขํ วิปสฺสนาย ภูมิ, เจตสิกํ สุขํ สมถสฺส จ วิปสฺสนาย จ ภูมิ.
กายิกนฺติ ปสาทกายํ วินา ๑- อนุปฺปตฺติโต กาเย นิยุตฺตนฺติ กายิกํ. เจตสิกนฺติ
อวิปฺปโยควเสน เจตสิ นิยุตฺตนฺติ เจตสิกํ. ตตฺถ กายิกปเทน เจตสิกํ สุขํ
ปฏิกฺขิปติ, สุขปเทน กายิกํ ทุกฺขํ. ตถา เจตสิกปเทน กายิกํ สุขํ ปฏิกฺขิปติ,
สุขปเทน เจตสิกํ ทุกฺขํ. สาตนฺติ มธุรํ สุมธุรํ. สุขนฺติ สุขเมว, น ทุกฺขํ.
กายสมฺผสฺสชนฺติ กายสมฺผสฺเส ชาตํ. สาตํ สุขํ เวทยิตนฺติ สาตํ เวทยิตํ, น
อสาตํ เวทยิตํ. สุขํ เวทยิตํ, น ทุกฺขํ เวทยิตํ. ปรโต ตีณิ ปทานิ อิตฺถิลิงฺควเสน
วุตฺตานิ. สาตา เวทนา, น อสาตา. สุขา เวทนา. น ทุกฺขาติ อยเมว
ปเนตฺถ อตฺโถ.
     เจตสิกสุขนิทฺเทโส วุตฺตปฏิปกฺขนเยน โยเชตพฺโพ. เต สุขาติ ลิงฺควิปลฺลาโส
กโต, ตานิ สุขานีติ วุตฺตํ โหติ. เสสเมตฺถ จตุกฺเก เหฏฺฐา ปฐมจตุกฺเก วุตฺตนเยเนว
เวทิตพฺพํ. จตฺตาริ สุตฺตนฺติกวตฺถูนิ ทุติยจตุกฺกวเสน เวทิตพฺพานีติ.
                    ทุติยจตุกฺกนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺฐิตา.
                      ---------------------
     [๑๗๖] ตติยจตุกฺกนิทฺเทเส จิตฺตนฺติ มูลปทํ. วิญฺญาณนฺติ อตฺถปทํ. ยํ
จิตฺตนฺติอาทิ ปีติยํ วุตฺตนเยน โยเชตพฺโพ. ตตฺถ จิตฺตนฺติอาทีสุ จิตฺตวิจิตฺตตาย
จิตฺตํ. อารมฺมณํ มินมานํ ชานาตีติ มโน. มานสนฺติ มโนเยว. "อนฺตลิกฺขจโร
ปาโส, ยฺวายํ จรติ มานโส"ติ ๒- หิ เอตฺถ ปน สมฺปยุตฺตกธมฺโม ๓- มานโสติ วุตฺโต.
@เชิงอรรถ: ๑ สี. ปสาทกายํ, ตํ วินา  ๒ วิ.มหา. ๔/๓๓/๒๘, สํ.ส. ๑๕/๑๕๑/๑๓๕  ๓ ม.
@มนสมฺปยุตฺตกธมฺโม
              "กถญฺหิ ภควา ตุยฺหํ   สาวโก สาสเน รโต
              อปฺปตฺตมานโส เสโข  กาลํ กยิรา ชเน สุตาติ ๑-
เอตฺถ อรหตฺตํ มานสนฺติ วุตฺตํ. อิธ ปน มโนว มานสํ. พฺยญฺชนวเสน เหตํ
ปทํ วฑฺฒิตํ.
     หทยนฺติ จิตฺตํ. "จิตฺตํ วา เต ขิปิสฺสามิ, หทยํ วา เต ผาเลสฺสามี"ติ ๒-
เอตฺถ อุโร หทยนฺติ วุตฺตํ. "ทหยา หทยํ มญฺเญ อญฺญาย คจฺฉตี"ติ ๓- เอตฺถ
จิตฺตํ. "วกฺกํ หทยนฺ"ติ เอตฺถ หทยวตฺถุ. อิธ ปน จิตฺตเมว อพฺภนฺตรฏฺเฐน
"ทหยนฺ"ติ ๔- วุตฺตํ. ตเทว ปริสุทฺธฏฺเฐน ปณฺฑรํ. ภวงฺคํ สนฺธาเยตํ วุตฺตํ. ยถาห
"ปภสฺสรมิทํ ภิกฺขเว จิตฺตํ, ตญฺจ โข อาคนฺตุเกหิ อุปกฺกิเลเสหิ
อุปกฺกิลิฏฺฐนฺ"ติ ๕-. ตโต นิกฺขนฺตตฺตา ปน อกุสลมฺปิ คงฺคาย นิกฺขนฺตา นที คงฺคา
วิย, โคธาวริโต ๖- นิกฺขนฺตา โคธาวรี วิย จ "ปณฺฑรนฺ"เตฺวว วุตฺตํ. ยสฺมา
ปน อารมฺมณวิชานนลกฺขณํ จิตฺตํ อุปกฺกิเลเสน กิเลโส น โหติ, สภาวโต
ปริสุทฺธเมว โหติ, อุปกฺกิเลสโยเค ปน สติ อุปกฺกิลิฏฺฐํ นาม โหติ,
ตสฺมาปิ "ปณฺฑรนฺ"ติ วตฺตุํ ยุชฺชติ.
     มโน มนายตนนฺติ อิธ ปน มโนคหณํ มนสฺเสว อายตนภาวทีปนตฺถํ.
เตเนตํ ทีเปติ "น ยิทํ เทวายตนํ วิย มนสฺส อายตนตฺตา มนายตนํ, อถ
โข มโน เอว อายตนํ มนายตนนฺ"ติ. อายตนฏฺโฐ เหฏฺฐา วุตฺโตเยว. มนเต
อิติ มโน, วิชานาตีติ อตฺโถ. อฏฺฐกถาจริยา ปนาหุ:- นาฬิยา มินมาโน
วิย มหาตุลาย ธารยมาโน วิย จ อารมฺมณํ ชานาตีติ มโน, ตเทว
มนนลกฺขเณ อินฺทฏฺฐํ กาเรตีติ ๗- อินฺทฺริยํ, มโนว อินฺทฺริยํ มนินฺทฺริยํ.
@เชิงอรรถ: ๑ สํ.ส. ๑๕/๑๕๙/๑๕๖  ๒ สํ.ส. ๑๕/๒๓๘/๒๔๙, ขุ.สุ. ๒๕/๓๖๙
@๓ ม.มู. ๑๒/๖๓/๔๑  ๔ ที.มหา. ๑๐/๓๗๗/๒๕๑, ม.มู. ๑๒/๑๑๐/๗๙
@๕ องฺ.เอกก. ๒๐/๕๑/๙  ๖ สี. โคทาวริโต  ๗ สี. กโรตีติ
     วิชานาตีติ วิญฺญาณํ. วิญฺญาณเมว ขนฺโธ วิญฺญาณกฺขนฺโธ. รุฬฺหิโต
ขนฺโธ วุตฺโต. ราสฏฺเฐน หิ วิญฺญาณกฺขนฺธสฺส เอกเทโส เอกํ วิญฺญาณํ. ตสฺมา
ยถา รุกฺขสฺส เอกเทสํ ฉินฺทนฺโต รุกฺขํ ฉินฺทตีติ วุจฺจติ, เอวเมว
วิญฺญาณกฺขนฺธสฺส เอกเทสภูตํ เอกมฺปิ วิญฺญาณํ รุฬฺหิโต "วิญฺญาณกฺขนฺโธ"ติ
วุตฺตํ. ยสฺมา ปน ราสฏฺโฐเยว ขนฺธฏฺโฐ น โหติ, โกฏฺฐาสฏฺโฐปิ ขนฺธฏฺโฐเยว, ตสฺมา
โกฏฺฐาสฏฺเฐน วิญฺญาณโกฏฺฐาโสติปิ อตฺโถ. ตชฺชา มโนวิญฺญาณธาตูติ เตสํ
ผสฺสาทีนํ สมฺปยุตฺตธมฺมานํ อนุจฺฉวิกา มโนวิญฺญาณธาตุ. อิมสฺมึ หิ ปเท เอกเมว
จิตฺตํ มินนฏฺเฐน มโน, วิชานนฏฺเฐน วิญฺญาณํ, สภาวฏฺเฐน, นิสฺสตฺตฏฺเฐน วา
ธาตูติ ตีหิ นาเมหิ วุตฺตํ.
     [๑๗๗] อภิปฺปโมโทติ อธิกา ตุฏฺฐิ.
     [๑๗๘] สมาธินิทฺเทเส อจลภาเวน อารมฺมเณ ติฏฺฐตีติ ฐิติ. ปรโต ปททฺวยํ
อุปสคฺควเสน วฑฺฒิตํ. อปิจ สมฺปยุตฺตธมฺเม อารมฺมณมฺหิ สมฺปิณฺเฑตฺวา ติฏฺฐตีติ
สณฺฐิติ. อารมฺมณํ โอคาเหตฺวา อนุปวิสิตฺวา ติฏฺฐตีติ อวฏฺฐิติ. กุสลปกฺขสฺมึ หิ
จตฺตาโร ธมฺมา อารมฺมณํ โอคาหนฺติ สทฺธา สติ สมาธิ ปญฺญาติ. เตเนว
สทฺธา "โอกปฺปนา"ติ วุตฺตา, สติ "อปิลาปนตา"ติ, สมาธิ "อวฏฺฐิตี"ติ, ปญฺญา
"ปริโยคาหนา"ติ. อกุสลปกฺเข ปน ตโย ธมฺมา อารมฺมณํ โอคาหนฺติ ตณฺหา
ทิฏฺฐิ อวิชฺชาติ. เตเนว เต "โอฆา"ติ วุตฺตา. อุทฺธจฺจวิจิกิจฺฉาวเสน ปวตฺตสฺส
วิสาหารสฺส ปฏิปกฺขโต อวิสาหาโร, อวิสาหรณนฺติ อตฺโถ. อุทฺธจฺจวิจิกิจฺฉาวเสเนว
คจฺฉนฺตํ จิตฺตํ วิกฺขิปติ นาม, อยํ ปน ตถา ๑- น โหตีติ
อวิกฺเขโป. อุทฺธจฺจวิจิกิจฺฉาวเสเนว จิตฺตํ วิสาหฏํ นาม โหติ, อิโต จิโต จ
หรียติ, อยํ ปน อวิสาหฏสฺส มานสสฺส ภาโวติ อวิสาหฏมานสตา.
@เชิงอรรถ: ๑ ตถาวิโธ (อภิ.อ. ๑/๑๙๕)
     สมโถติ ติวิโธ สมโถ จิตฺตสมโถ อธิกรณสมโถ สพฺพสงฺขารสมโถติ. ตตฺถ
อฏฺฐสุ สมาปตฺตีสุ จิตฺเตกคฺคตา จิตฺตสมโถ นาม. ตํ หิ อาคมฺม จิตฺตจลนํ
จิตฺตวิปฺผนฺทนํ สมฺมติ วูปสมฺมติ, ตสฺมา โส "จิตฺตสมโถ"ติ วุจฺจติ.
สมฺมุขาวินยาทิสตฺตวิโธ อธิกรณสมโถ นาม. ตํ หิ อาคมฺม ตานิ ตานิ อธิกรณานิ
สมฺมนฺติ วูปสมฺมนฺติ, ตสฺมา โส "อธิกรณสมโถ"ติ วุจฺจติ. ยสฺมา ปน สพฺเพ สงฺขารา
นิพฺพานํ อาคมฺม สมฺมนฺติ วูปสมฺมนฺติ, ตสฺมา ตํ สพฺพสงฺขารสมโถติ วุจฺจติ.
อิมสฺมึ อตฺเถ จิตฺตสมโถ อธิปฺเปโต. สมาธิลกฺขเณ อินฺทฏฺฐํ กาเรตีติ
สมาธินฺทฺริยํ. อุทฺธจฺเจ ๑- น กมฺปตีติ สมาธิพลํ. สมฺมาสมาธีติ ยาถาวสมาธิ
นิยฺยานิกสมาธิ กุสลสมาธิ.
     [๑๗๙] ราคโต วิโมจยํ จิตฺตนฺติอาทีหิ ทสหิ กิเลสวตฺถูหิ วิโมจนํ วุตฺตํ.
ถินคฺคหเณเนว เจตฺถ มิทฺธคฺคหณํ, อุทฺธจฺจคฺคหเณเนว จ กุกฺกุจฺจคฺคหณํ กตํ
โหตีติ อญฺเญสุ ปาเฐสุ สหจาริตฺตา กิเลสวตฺถุโต วิโมจนวจเนเนว ปฐมชฺฌานาทีหิ
นีวรณาทิโต วิโมจนํ, อนิจฺจานุปสฺสนาทีหิ ๒- นิจฺจสญฺญาทิโต จ วิโมจนํ วุตฺตเมว
โหตีติ. กถํ ตํ จิตฺตํ อนุปสฺสตีติ เอตฺถ เปยฺยาเล จ อนิจฺจานุปสฺสนาทีหิ
นิจฺจสญฺญาทีนํ ปหานํ วุตฺตเมว. จตฺตาริ สุตฺตนฺติกวตฺถูนิ ตติยจตุกฺกวเสน
เวทิตพฺพานีติ.
                    ตติยจตุกฺกนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺฐิตา.
                     ---------------------
     [๑๘๐] จตุตฺถจตุกฺกนิทฺเทเส "อนิทฺทิฏฺเฐ นปุํสกนฺ"ติ วจนโต อสุกนฺติ
อนิทฺทิฏฺฐตฺตา "อนิจฺจนฺติ กึ อนิจฺจนฺ"ติ นปุํสกวจเนน ปุจฺฉา กตา.
อุปฺปาทวยฏฺเฐนาติ อุปฺปาทวยสงฺขาเตน อตฺเถน, อุปฺปาทวยสภาเวนาติ อตฺโถ. เอตฺถ จ
@เชิงอรรถ: ๑ สี. อุทฺธจฺเจน  ๒ อิ. อนิจฺจานุปสฺสนาย
ปญฺจกฺขนฺธา สภาวลกฺขณํ, ปญฺจนฺนํ ขนฺธานํ อุปฺปาทวยา วิการลกฺขณํ. เอเตน
หุตฺวา อภาเวน อนิจฺจาติ วุตฺตํ โหติ. เตเนว จ อฏฺฐกถายํ "สงฺขตลกฺขณวเสน
อนิจฺจตาติ เตสํเยว อุปฺปาทวยญฺญถตฺตนฺ"ติ จ วตฺวาปิ "หุตฺวา อภาโว วา"ติ
วุตฺตํ. เอเตน หุตฺวา อภาวากาโร อนิจฺจลกฺขณนฺติ วุตฺตํ โหติ. "ปญฺจนฺนํ ขนฺธานํ
อุทยพฺพยํ ปสฺสนฺโต อิมานิ ปญฺญาส ลกฺขณานี"ติ เปยฺยาลํ กตฺวา วุตฺตํ.
ธมฺมาติ รูปกฺขนฺธาทโย ๑- ยถาวุตฺตธมฺมา.
     วิราคานุปสฺสีนิทฺเทเส รูเป อาทีนวํ ทิสฺวาติ ภงฺคานุปสฺสนโต ปฏฺฐาย
ปรโต วุตฺเตหิ อนิจฺจฏฺฐาทีหิ รูปกฺขนฺเธ อาทีนวํ ทิสฺวา. รูปวิราเคติ นิพฺพาเน.
นิพฺพานํ หิ อาคมฺม รูปํ วิรชฺชติ อปุนรุปฺปตฺติธมฺมตํ อาปชฺชเนน นิรุชฺฌติ,
ตสฺมา นิพฺพานํ "รูปวิราโค"ติ วุจฺจติ. ฉนฺทชาโต โหตีติ อนุสฺสววเสน
อุปฺปนฺนธมฺมจฺฉนฺโท โหติ. สทฺธาธิมุตฺโตติ ตสฺมึเยว นิพฺพาเน สทฺธาย จ อธิมุตฺโต
นิจฺฉิโต. จิตฺตญฺจสฺส สฺวาธิฏฺฐิตนฺติ อสฺส โยคิสฺส จิตฺตํ ขยวิราคสงฺขาเต
รูปภงฺเค อารมฺมณวเสน, อจฺจนฺตวิราคสงฺขาเต รูปวิราเค นิพฺพาเน อนุสฺสววเสน
สุฏฺฐุ อธิฏฺฐิตํ สุฏฺฐุ ปติฏฺฐิตํ โหตีติ สมฺพนฺธโต เวทิตพฺพํ. รูเป
วิราคานุปสฺสีติ รูปสฺส ขยวิราโค รูเป วิราโคติ ปกติภุมฺมวจเนน
วุตฺโต. รูปสฺส อจฺจนฺตวิราโค รูเป วิราโคติ นิมิตฺตตฺเถ ภุมฺมวจเนน
วุตฺโต. ตํ ทุวิธมฺปิ วิราคํ อารมฺมณโต อชฺฌาสยโต จ อนุปสฺสนสีโล
"รูเป วิราคานุปสฺสี"ติ วุตฺโต. เอส นโย เวทนาทีสุ. นิโรธานุปสฺสีปทนิทฺเทเสปิ
เอเสว นโย.
     [๑๘๑] กติหากาเรหีติอาทิ ปเนตฺถ วิเสโส:- ตตฺถ อวิชฺชาทีนํ
ปฏิจฺจสมุปฺปาทงฺคานํ อาทีนวนิโรธทสฺสเนเนว รูปาทีนมฺปิ อาทีนวนิโรธา ทสฺสิตา
โหนฺติ เตสมฺปิ ปฏิจฺจสมุปฺปาทงฺคานติวตฺตนโต. อิมินา เอว จ วิเสสวจเนน
วิราคานุปสฺสนโต นิโรธานุปสฺสนาย วิสิฏฺฐภาโว วุตฺโต โหติ. ตตฺถ
@เชิงอรรถ: ๑ สี. สญฺญากฺขนฺธาทโย
อนิจฺจฏฺเฐนาติ ขยฏฺเฐน, หุตฺวา อภาวฏฺเฐน วา. ทุกฺขฏฺเฐนาติ ภยฏฺเฐน,
ปฏิปีฬนฏฺเฐน วา. อนตฺตฏฺเฐนาติ อสารกฏฺเฐน, อวสวตฺตนฏฺเฐน วา.
สนฺตาปฏฺเฐนาติ กิเลสสนฺตาปนฏฺเฐน. วิปริณามฏฺเฐนาติ ชราภงฺควเสน ทฺวิธา
ปริณามนฏฺเฐน. นิทานนิโรเธนาติ มูลปจฺจยาภาเวน. นิรุชฺฌตีติ น ภวติ.
สมุทยนิโรเธนาติ อาสนฺนปจฺจยาภาเวน. มูลปจฺจโย หิ พฺยาธิสฺส อสปฺปายโภชนํ วิย
นิทานนฺติ วุตฺโต, อาสนฺนปจฺจโย พฺยาธิสฺส วาตปิตฺตเสมฺหา วิย สมุทโยติ วุตฺโต.
นิทานํ หิ นิจฺฉเยน ททาติ ผลมิติ นิทานํ, สมุทโย ปน สุฏฺฐุ อุเทติ เอตสฺมา
ผลมิติ สมุทโย. ชาตินิโรเธนาติ มูลปจฺจยสฺส อุปฺปตฺติอภาเวน. ปภวนิโรเธนาติ ๑-
อาสนฺนปจฺจยสฺส อุปฺปตฺติอภาเวน. ชาติเยว หิ ปภวติ เอตสฺมา ทุกฺขนฺติ ปภโวติ
วตฺตุํ ยุชฺชติ. เหตุนิโรเธนาติ ชนกปจฺจยาภาเวน. ปจฺจยนิโรเธนาติ
อุปตฺถมฺภกปจฺจยาภาเวน. มูลปจฺจโยปิ หิ อาสนฺนปจฺจโย จ ชนกปจฺจโย จ
อุปตฺถมฺภกปจฺจโย จ โหติเยว. เอเตหิ ติกฺขวิปสฺสนากฺขเณ ตทงฺคนิโรโธ,
มคฺคกฺขเณ สมุจฺเฉทนิโรโธ วุตฺโต โหติ. ญาณุปฺปาเทนาติ
ติกฺขวิปสฺสนาญาณสฺส วา มคฺคญาณสฺส วา อุปฺปาเทน. นิโรธุปฏฺฐาเนนาติ
วิปสฺสนากฺขเณ ปจฺจกฺขโต ขยนิโรธสฺส อนุสฺสววเสน นิโรธสงฺขาตสฺส
นิพฺพานสฺส อุปฏฺฐาเนน, มคฺคกฺขเณ ปจฺจกฺขโต จ นิพฺพานสฺส อุปฏฺฐาเนน.
เอเตหิ วิสยวิสยินิยโมว กโต โหติ, ตทงฺคสมุจฺเฉทนิโรโธ
จ วุตฺโต โหติ.
     [๑๘๒] ปฏินิสฺสคฺคานุปสฺสีปทนิทฺเทเส รูปํ ปริจฺจชตีติ อาทีนวทสฺสเนน
นิรเปกฺขตาย รูปกฺขนฺธํ ปริจฺจชติ. ปริจฺจาคปฏินิสฺสคฺโคติ ปริจฺจาคฏฺเฐน
ปฏินิสฺสคฺโคติ วุตฺตํ โหติ. เอเตน ปฏินิสฺสคฺคปทสฺส ปริจฺจาคฏฺโฐ วุตฺโต, ตสฺมา
กิเลสานํ ปชหนนฺติ อตฺโถ. เอตฺถ จ วุฏฺฐานคามินี วิปสฺสนา กิเลเส ตทงฺควเสน
ปริจฺจชติ, มคฺโค สมุจฺเฉทวเสน. รูปนิโรเธ นิพฺพาเน จิตฺตํ ปกฺขนฺทตีติ
@เชิงอรรถ: ๑ โป. ภวนิโรเธน
วุฏฺฐานคามินี ตํนินฺนตาย ปกฺขนฺทติ, มคฺโค อารมฺมณกรเณน.
ปกฺขนฺทนปฏินิสฺสคฺโคติ ปกฺขนฺทนฏฺเฐน ปฏินิสฺสคฺโคติ วุตฺตํ โหติ. เอเตน
ปฏินิสฺสคฺคปทสฺส ปกฺขนฺทนฏฺโฐ วุตฺโต, ตสฺมา จิตฺตสฺส นิพฺพาเน
วิสฺสชฺชนนฺติ อตฺโถ. จตฺตาริ สุตฺตนฺติกวตฺถูนิ จตุตฺถจตุกฺกวเสน
เวทิตพฺพานิ. อิมสฺมึ จตุกฺเก ชรามรเณ วตฺตพฺพํ เหฏฺฐา วุตฺตนเยเนว
เวทิตพฺพํ. สติปฏฺฐาเนสุ จ "กาเย กายานุปสฺสนา, จิตฺเต
จิตฺตานุปสฺสนา"ติ กายจิตฺตานํ เอกตฺตโวหารวเสน เอกวจนนิทฺเทโส กโต. "เวทนาสุ
เวทนานุปสฺสนา, ธมฺเมสุ ธมฺมานุปสฺสนา"ติ เวทนาธมฺมานํ นานตฺตโวหารวเสน
พหุวจนนิทฺเทโส กโตติ เวทิตพฺโพ.
                    จตุตฺถจตุกฺกนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺฐิตา.
                  นิฏฺฐิตา จ สโตการิญาณนิทฺเทสวณฺณนา.
                      ---------------------
                     ๖. ญาณราสิฉกฺกนิทฺเทสวณฺณนา
     [๑๘๓] อิทานิ ฉหิ ราสีหิ อุทฺทิฏฺฐญาเณสุ จตุวีสติสมาธิญาณนิทฺเทเส ตาว
กายานุปสฺสนาทีนํ ติณฺณํ จตุกฺกานํ วเสน ทฺวาทสนฺนํ วตฺถูนํ เอเกกสฺมึ อสฺสาสวเสน
เอโก, ปสฺสาสวเสน เอโกติ เทฺว เทฺว สมาธีติ ทฺวาทสสุ วตฺถูสุ จตุวีสติ
ธโย โหนฺติ. ญาณกฺขเณ เตหิ สมฺปยุตฺตานิ จตุวีสติสมาธิวเสน ญาณานิ.
     ทฺวาสตฺตติวิปสฺสนาญาณนิทฺเทเส ทีฆํ อสฺสาสาติ "ทีฆนฺ"ติ วุตฺตอสฺสาสโต.
กึ วุตฺตํ โหติ? ทีฆํ อสฺสาสเหตุ ฌานํ ปฏิลภิตฺวา สมาหิเตน จิตฺเตน
วิปสฺสนากฺขเณ อนิจฺจโต อนุปสฺสนฏฺเฐน วิปสฺสนาติ วุตฺตํ โหติ. เอส นโย
อุตฺตรตฺราปิ. ๑- เตสํเยว ทฺวาทสนฺนํ วตฺถูนํ เอเกกสฺมึ
อสฺสาสวเสน ติสฺโส, ปสฺสาสวเสน ติสฺโสติ
@เชิงอรรถ: ๑ ม. อุตฺตรตฺถาปิ
ฉ ฉ อนุปสฺสนาติ ทฺวาทสสุ วตฺถูสุ ทฺวาสตฺตติ อนุปสฺสนา โหนฺติ. ตา เอว
ทฺวาสตฺตติ อนุปสฺสนา ทฺวาสตฺตติวิปสฺสนาวเสน ญาณานิ.
     นิพฺพิทาญาณนิทฺเทเส อนิจฺจานุปสฺสี อสฺสาสนฺติ ๑- อนิจฺจานุปสฺสี หุตฺวา
อสฺสสนฺโต, อนิจฺจานุปสฺสี หุตฺวา วตฺเตนฺโตติ อตฺโถ. "อสฺสาสนฺ"ติ จ อิทํ วจนํ
เหตุอตฺเถ ทฏฺฐพฺพํ. ยถาภูตํ ชานาติ ปสฺสตีติ นิพฺพิทาญาณนฺติ กลาปสมฺมสนโต
ปฏฺฐาย ยาว ภงฺคานุปสฺสนา ปวตฺตวิปสฺสนาญาเณน สงฺขารานํ ยถาสภาวํ
ชานาติ, จกฺขุนา ทิฏฺฐมิว จ เตเนว ญาณจกฺขุนา ปสฺสติ. ตสฺมา นิพฺพิทาญาณํ
นามาติ อตฺโถ, สงฺขาเรสุ นิพฺพิทาญาณํ ๒- นามาติ วุตฺตํ โหติ. อุปริ
ภยตุปฏฺฐานาทีนํ มุญฺจิตุกมฺยตาทีนญฺจ ญาณานํ วิสุํ อาคตตฺตา อิธ ยถาวุตฺตาเนว
วิปสฺสนาญาณานิ นิพฺพิทาญาณานีติ เวทิตพฺพานิ.
     นิพฺพิทานุโลมญาณนิทฺเทเส อนิจฺจานุปสฺสี อสฺสาสนฺติ อนิจฺจานุปสฺสิโน
อสฺสสนฺตสฺส. สามิอตฺเถ ปจฺจตฺตวจนํ. ภยตุปฏฺฐาเน ปญฺญาติ วจเนเนว
ภยตุปฏฺฐานอาทีนวานุปสฺสนานิพฺพิทานุปสฺสนาญาณานิ วุตฺตานิ โหนฺติ ติณฺณํ
เอกลกฺขณตฺตา. อิมานิ ตีณิ ญาณานิ อนนฺตรา วุตฺตานํ นิพฺพิทาญาณานํ
อนุกูลภาเวน อนุโลมโต นิพฺพิทานุโลมญาณานีติ วุตฺตานิ.
     นิพฺพิทาปฏิปฺปสฺสทฺธิญาณนิทฺเทเส อนิจฺจานุปสฺสี อสฺสาสนฺติ
อนนฺตรสทิสเมว. ปฏิสงฺขา สนฺติฏฺฐนา ปญฺญาติ วจเนเนว
มุญฺจิตุกมฺยตาปฏิสงฺขานุปสฺสนาสงฺขารุเปกฺขาญาณานิ วุตฺตานิ โหนฺติ ติณฺณํ
เอกลกฺขณตฺตา. "ปฏิสงฺขา สนฺติฏฺฐนา"ติ วจเนเนว อนุโลมญาณมคฺคญาณานิปิ คหิตานิ
โหนฺติ. สงฺขารุเปกฺขาญาณอนุโลมญาณานิปิ หิ นิพฺพิทาย สิขาปฺปตฺตตฺตา
นิพฺพิทาชนนพฺยาปารปฺปหาเนน นิพฺพิทาปฏิปฺปสฺสทฺธิญาณานิ นาม โหนฺติ.
มคฺคญาณํ ปน นิพฺพิทาปฏิปฺปสฺสทฺธนฺเต อุปฺปชฺชนโต นิพฺพิทาปฏิปฺปสฺสทฺธิญาณํ
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. อสฺสสนฺติ เอวมุปริปิ  ๒ ฉ.ม. นิพฺพินฺทญาณํ
นาม โหตีติ อติวิย ยุชฺชตีติ. นิพฺพิทานุโลมญาเณสุ วิย อาทิภูตํ
มุญฺจิตุกมฺยตาญาณํ อคฺคเหตฺวา "ปฏิสงฺขา สนฺติฏฺฐนา"ติ อนฺเต ญาณทฺวยคฺคหณํ
มคฺคญาณสงฺคหณตฺถํ. มุญฺจิตุกมฺยตาติ หิ วุตฺเต อนุโลมญาณํ สงฺคยฺหติ, น
มคฺคญาณํ. มคฺคญาณํ หิ มุญฺจิตุกมฺยตา นาม น โหติ. กิจฺจสิทฺธิยํ สนฺติฏฺฐนโต ปน
สนฺติฏฺฐนา นาม โหติ. อฏฺฐกถายมฺปิ จ "ผุสนาติ อปฺปนา"ติ วุตฺตํ. อิทญฺจ
มคฺคญาณํ นิพฺพาเน อปฺปนาติ กตฺวา สนฺติฏฺฐนา นาม โหตีติ "สนฺติฏฺฐนา"ติ
วจเนน มคฺคญาณมฺปิ สงฺคยฺหติ. นิพฺพิทานุโลมญาณานิปิ อตฺถโต นิพฺพิทาญาณาเนว ๑-
โหนฺตีติ ตานิปิ นิพฺพิทาญาเณหิ สงฺคเหตฺวา นิพฺพิทาปฏิปฺปสฺสทฺธิญาณานีติ
นิพฺพิทาคหณเมว กตํ, น นิพฺพิทานุโลมมคฺคหณํ. ตีสุปิ เจเตสุ ญาณฏฺฐกนิทฺเทเสสุ
จตุตฺถสฺส ธมฺมานุปสฺสนาจตุกฺกสฺส วเสน วุตฺตานํ จตุนฺนํ วตฺถูนํ
เอเกกสฺมึ อสฺสาสวเสน เอกํ, ปสฺสาสวเสน เอกนฺติ เทฺว เทฺว ญาณานีติ จตูสุ
วตฺถูสุ อฏฺฐญาณานิ โหนฺติ.
     วิมุตฺติสุขญาณนิทฺเทเส ปหีนตฺตาติ ปหานํ ทสฺเสตฺวา ตสฺส ปหานสฺส
สมุจฺเฉทปฺปหานตฺตํ ทสฺเสนฺโต สมุจฺฉินฺนตฺตาติ อาห. วิมุตฺติสุเข ญาณนฺติ
ผลวิมุตฺติสุขสมฺปยุตฺตญาณญฺจ ผลวิมุตฺติสุขารมฺมณปจฺจเวกฺขณญาณญฺจ.
อนุสฺสยวตฺถุสฺส กิเลสสฺส ปหาเนน ปริยุฏฺฐานทุจฺจริตวตฺถุปฺปหานํ โหตีติ
ทสฺสนตฺถํ ปุน อนุสยานํ ปหานํ วุตฺตํ. เอกวีสติผลญาณํ สนฺธาย ปหีนกิเลสคณนายปิ ๒-
ญาณคณนา กตา โหติ, ปจฺจเวกฺขณญาณญฺจ สนฺธาย ปหีนกิเลสปจฺจเวกฺขณคณนาย
ผลปจฺจเวกฺขณญาณคณนา กตา โหตีติ.
                   ญาณราสิฉกฺกนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺฐิตา.
                 สทฺธมฺมปฺปกาสินิยา ปฏิสมฺภิทามคฺคฏฺฐกถาย
                    อานาปานสฺสติกถาวณฺณนา นิฏฺฐิตา.
@เชิงอรรถ: ๑ สี. นิพฺพิทาญาเณเนว  ๒ อิ. ปหานกิเลสคณนายปิ

             อรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย เล่มที่ ๔๘ หน้า ๘๐-๑๔๓.
http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_th.php?B=48&A=1781&modeTY=2
             The Pali Atthakatha in Roman :-
http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_rm.php?B=48&A=1781&modeTY=2
             อ่านอรรถกถาแปลไทย :-
http://84000.org/tipitaka/attha/attha.php?b=31&i=362
             เนื้อความพระไตรปิฎกฉบับหลวง :-
http://84000.org/tipitaka/read/r.php?B=31&A=4070
             พระไตรปิฎกฉบับบาลีอักษรไทย :-
http://84000.org/tipitaka/read/pali_read.php?B=31&A=4888
             The Pali Tipitaka in Roman Character :-
http://84000.org/tipitaka/read/roman_read.php?B=31&A=4888
             สารบัญพระไตรปิฎกเล่มที่ ๓๑
http://84000.org/tipitaka/read/?index_31