อรรถกถาเล่มที่ ๔๗ ภาษาบาลีอักษรไทย
 ปฏิสํ.อ.๑ (สทฺธมฺม.๑)

                    ๔๓. ปเทสวิหารญาณนิทฺเทสวณฺณนา
     [๙๔] ปเทสวิหารญาณนิทฺเทเส เยนากาเรน อุทฺทิฏฺโฐ ปเทโส ปจฺจเวกฺขิตพฺโพ,
ตํ ทสฺเสนฺโต มิจฺฉาทิฏฺฐิปจฺจยาปิ เวทยิตนฺติอาทิมาห. ตตฺถ มิจฺฉาทิฏฺฐิ-
ปจฺจยาติ ทิฏฺฐิสมฺปยุตฺตเวทนาปิ วฏฺฏติ ทิฏฺฐึ อุปนิสฺสยํ กตฺวา อุปฺปนฺนา
กุสลากุสลเวทนาปิ วิปากเวทนาปิ. ตตฺถ มิจฺฉาทิฏฺฐิสมฺปยุตฺตา อกุสลาว โหนฺติ,
ทิฏฺฐึ ปน อุปนิสฺสาย กุสลาปิ อุปฺปชฺชนฺติ อกุสลาปิ. มิจฺฉาทิฏฺฐิกา หิ ทิฏฺฐึ
อุปนิสฺสาย ปกฺขทิวเสสุ ยาคุภตฺตาทีนิ เทนฺติ, อนฺธกุฏฺฐิอาทีนํ วตฺตํ
ปฏฺฐเปนฺติ, จตุมหาปเถ สาลํ กโรนฺติ, โปกฺขรณี ขณาเปนฺติ, ปุปฺผารามํ ผลารามํ
โรเปนฺติ, นทีวิทุคฺเคสุ เสตุํ อตฺถรนฺติ, วิสมํ สมํ กโรนฺติ. อิติ เตสํ กุสลา
เวทนา อุปฺปชฺชติ. มิจฺฉาทิฏฺฐึ ปน นิสฺสาย สมฺมาทิฏฺฐิเก อกฺโกสนฺติ
ปริภาสนฺติ วธพนฺธาทีนิ กโรนฺติ,
ปาณํ วธิตฺวา เทวตานํ อุปหรนฺติ. อิติ เนสํ อกุสลา เวทนา อุปฺปชฺชติ.
วิปากเวทนา ปน ภวนฺตรคตานํ โหติ. สา ปน มิจฺฉาทิฏฺฐิ สหชาตาย เวทนาย
สหชาตอญฺญมญฺญนิสฺสยสมฺปยุตฺตอตฺถิอวิคตปจฺจเยหิ ปจฺจโย โหติ, สมนนฺตร-
นิรุทฺธา มิจฺฉาทิฏฺฐิ ปจฺจุปฺปนฺนมิจฺฉาทิฏฺฐิสมฺปยุตฺตาย เวทนาย อนนฺตรสมนนฺต-
รูปนิสฺสยอาเสวนนตฺถิวิคตปจฺจเยหิ ปจฺจโย โหติ, มิจฺฉาทิฏฺฐึ ครุํ กตฺวา
อภินนฺทนฺตสฺส โลภสหคตเวทนาย อารมฺมณอารมฺมณาธิปติอารมฺมณูปนิสฺสยปจฺจเยหิ
ปจฺจโย โหติ, สพฺพากุสเลหิปิ มิจฺฉาทิฏฺฐึ อารมฺมณมตฺตํ กโรนฺตสฺส สพฺพ-
กุสลเวทนาย มิจฺฉาทิฏฺฐึ ปจฺจเวกฺขนฺตสฺส วิปสฺสนฺตสฺส กุสลาพฺยากตเวทนาย
อารมฺมณปจฺจเยน ปจฺจโย โหติ, มิจฺฉาทิฏฺฐิปจฺจเยน อุปฺปชฺชมานานํ กุสลากุสล-
เวทนานํ ภวนฺตเร วิปากเวทนานญฺจ อุปนิสฺสยปจฺจเยน ปจฺจโย โหติ.
     มิจฺฉาทิฏฺฐิวูปสมปจฺจยาติ มิจฺฉาทิฏฺฐิวูปสโม นาม สมฺมาทิฏฺฐิ, ตสฺมา ยํ
สมฺมาทิฏฺฐิปจฺจยา เวทยิตํ วุตฺตํ, ตเทว "มิจฺฉาทิฏฺฐิวูปสมปจฺจยา"ติ เวทิตพฺพํ.
เกจิ ปน "มิจฺฉาทิฏฺฐิวูปสโม นาม วิปสฺสนากฺขเณ จ โสตาปตฺติมคฺคกฺขเณ จา"ติ
วทนฺติ.
     สมฺมาทิฏฺฐิปจฺจยาปิ เวทยิตนฺติ เอตฺถาปิ สมฺมาทิฏฺฐิสมฺปยุตฺตเวทนาปิ วฏฺฏติ
สมฺมาทิฏฺฐึ อุปนิสฺสยํ กตฺวา อุปฺปนฺนา กุสลากุสลเวทนาปิ วิปากเวทนาปิ. ตตฺถ
สมฺมาทิฏฺฐิสมฺปยุตฺตา กุสลาว โหติ, สมฺมาทิฏฺฐึ ปน อุปนิสฺสาย พุทฺธปูชา
ทีปมาลาโรปนํ มหาธมฺมสฺสวนํ อปฺปติฏฺฐิเต ทิสาภาเค เจติยปติฏฺฐาปนนฺติ
เอวมาทีนิ ปุญฺญานิ กโรนฺติ. อิติ เนสํ กุสลเวทนา อุปชฺชติ. สมฺมาทิฏฺฐิเมว
นิสฺสาย มิจฺฉาทิฏฺฐิเก อกฺโกสนฺติ ปริภาสนฺติ, อตฺตานํ อุกฺกํสนฺติ, ปรํ
วมฺเภนติ. อิติ เนสํ อกุสลเวทนา อุปฺปชฺชติ. วิปากเวทนา ปน ภวนฺตรคตานํเยว โหติ.
สา ปน สมฺมาทิฏฺฐิ สหชาตาย สมนฺตรนิรุทฺธาย ปจฺจุปนฺนาย เวทนาย มิจฺฉา-
ทิฏฺฐิยา วุตฺตปจฺจเยเหว ปจฺจโย โหติ, โลกิกสมฺมาทิฏฺฐิ ปจฺจเวกฺขณสมฺปยุตฺตาย
วิปสฺสนาสมฺปยุตฺตาย นิกนฺติสมฺปยุตฺตาย จ เวทนาย อารมฺมณปจฺจเยน ปจฺจโย
โหติ, มิจฺฉาทิฏฺฐิยา วุตฺตนเยเนว อุปนิสฺสยปจฺจเยน ปจฺจโย โหติ, มคฺคผล-
สมฺมาทิฏฺฐิ ปจฺจเวกฺขณสมฺปยุตฺตาย เวทนาย อารมฺมณาธิปติอารมฺมณูปนิสฺสยวเสน
ปจฺจโย โหติ.
     สมฺมาทิฏฺฐิวูปสมปจฺจยาปิ เวทยิตนฺติ สมฺมาทิฏฺฐิวูปสโม นาม มิจฺฉาทิฏฺฐิ,
ตสฺมา ยํ มิจฺฉาทิฏฺฐิปจฺจยา เวทยิตํ วุตฺตํ, เตทว "สมฺมาทิฏฺฐิวูปสมปจฺจยา"ติ
เวทิตพฺพํ. มิจฺฉาสงฺกปฺปปจฺจยา มิจฺฉาสงฺกปฺปวูปสมปจฺจยาติอาทีสุปิ เอเสว นโย.
ยสฺส ยสฺส หิ "วูปสมปจฺจยา"ติ วุจฺจติ, ตสฺส ตสฺส ปฏิปกฺขธมฺมปจฺจยาว ตํ
ตํ เวทยิตํ อธิปฺเปตํ. มิจฺฉาญาณาทีสุ ปน มิจฺฉาญาณํ นาม ปาปกิริยาสุ
อุปายจินฺตา. อถ วา มิจฺฉาญาณํ มิจฺฉาปจฺจเวกฺขณญาณํ. สมฺมาญาณํ นาม
วิปสฺสนา สมฺมาทิฏฺฐึ โลกุตฺตรสมฺมาทิฏฺฐิญฺจ ฐเปตฺวา อวเสสกุสลาพฺยากตํ ญาณํ.
มิจฺฉาวิมุตฺติ นาม ปาปาวิมุตฺติตา. อถ วา อยาถาว วิมุตฺติ อนิยฺยานิกวิมุตฺติ
อวิมุตฺตสฺเสว สโต วิมุตฺติสญฺญีติ. สมฺมาวิมุตฺติ นาม กลฺยาณาธิมุตฺติตา
ผลวิมุตฺติ จ. สมฺมาทิฏฺฐิอาทโย เหฏฺฐา วุตฺตตฺถาเยว.
     ฉนฺทปจฺจยาปีติอาทีสุ ปน ฉนฺโท นาม โลโภ, ฉนฺทปจฺจยา อฏฺฐโลภ-
สหคตจิตฺตสมฺปยุตฺตเวทนา เวทิตพฺพา. ฉนฺทวูปสมปจฺจยา ปฐมชฺฌานเวทนาว.
วิตกฺกปจฺจยา ปฐมชฺฌานเวทนา. วิตกฺกวูปสมปจฺจยา ทุติยชฺฌานเวทนา.
สญฺญาปจฺจยา ฐเปตฺวา ปฐมชฺฌานํ เสสา ฉ สมาปตฺติเวทนา. สญฺญาวูปสมปจฺจยา
เนวสญฺญานาสญฺญายตนเวทนา.
     ฉนฺโท จ อวูปสนฺโต โหตีติอาทีสุ สเจ ฉนฺทวิตกฺกสญฺญา อวูปสนฺตา
โหนฺตีติ อตฺโถ. ตปฺปจฺจยาติ โส ฉนฺทวิตกฺกสญฺญานํ อวูปสโม เอว ปจฺจโย
ตปฺปจฺจโย, ตสฺมา ตปฺปจฺจยา. ฉนฺทวิตกฺกสญฺญาอวูปสมปจฺจยา เวทนา โหตีติ
อตฺโถ. สา อฏฺฐโลภสหคตจิตฺตสมฺปยุตฺตเวทนา โหติ. สเจ ฉนฺโท วูปสนฺโต
วิตกฺกสญฺญา อวูปสนฺตา. ตปฺปจฺจยาติ โส ฉนฺทสฺส วูปสโม วิตกฺกสญฺญานํ อวูปสโม
เอว ปจฺจโย ตปฺปจฺจโย, ตสฺมา ตปฺปจฺจยา. สา ปฐมชฺฌานเวทนาว. สเจ
ฉนฺทวิตกฺกา วูปสนฺตา สญฺญา อวูปสนฺตา. ตปฺปจฺยาติ โส ฉนฺทวิตกฺกานํ
วูปสโม สญฺญาย อวูปสโม เอว ปจฺจโย ตปฺปจฺจโย, ตสฺมา ตปฺปจฺจยา. สา
ทุติยชฺฌานเวทนาว. สเจ ฉนฺทวิตกฺกสญฺญา วูปสนฺตา. ตปฺปจฺจยาติ โส
ฉนฺทวิตกฺกสญฺญานํ วูปสโม เอว ปจฺจโย ตปฺปจฺจโย, ตสฺมา ตปฺปจฺจยา. สา
เนวสญฺญานาสญฺญายตนเวทนาว. เกจิ ปน "ฉนฺโท นาม อปฺปนํ ปาปุณิสฺสามีติ
ปุพฺพภาเค ธมฺมฉนฺโท, อปฺปนาปฺปตฺตสฺส โส ฉนฺโท วูปสนฺโต โหติ. ปฐมชฺฌาเน
วิตกฺโก โหติ, ทุติยชฺฌานปฺปตฺตสฺส วิตกฺโก วูปสนฺโต โหติ. สตฺตสุ สมาปตฺตีสุ
สญฺญา โหติ, เนวสญฺญานาสญฺญายตนํ สมาปนฺนสฺส จ นิโรธํ สมาปนฺนสฺส
จ สญฺญา วูปสนฺตา โหตี"ติ เอวํ วณฺณยนฺติ. อิธ ปน นิโรธสมาปตฺติ
น ยุชฺชติ. อปฺปตฺตสฺส ปตฺติยาติ อรหตฺตผลสฺส ปตฺตตฺถาย. อตฺถิ อายวนฺติ ๑- อตฺถิ
วีริยํ. อายาวนฺติปิ ๒- ปาโฐ. ตสฺมิมฺปิ ฐาเน อนุปฺปตฺเตติ ตสฺส วีริยารมฺภสฺส
วเสน ตสฺมึ อรหตฺตผลสฺส การเณ อริยมคฺเค อนุปฺปตฺเต. ตปฺปจฺจยาปิ
เวทยิตนฺติ อรหตฺตสฺส ฐานปจฺจยา เวทยิตํ. เอเตน จตุมคฺคสหชาตา นิพฺพตฺติต-
โลกุตฺตรเวทนา คหิตา. เกจิ ปน "อายวนฺติ ปฏิปตฺติ. ตสฺมิมฺปิ ฐาเน อนุปฺปตฺเตติ
ตสฺสา ภูมิยา ปตฺติยา"ติ วณฺณยนฺติ.
                  ปเทสวิหารญาณนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺฐิตา.
                          -------------
@เชิงอรรถ: ๑ สี. อาสวนฺติ ปาฬิยมฺปิ อาสวนฺเตฺวว ทิสฺสติ ๒ สี. อาสวนฺติปิ

             อรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย เล่มที่ ๔๗ หน้า ๓๔๖-๓๔๙.
http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_th.php?B=47&A=7732&modeTY=2
             The Pali Atthakatha in Roman :-
http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_rm.php?B=47&A=7732&modeTY=2
             อ่านอรรถกถาแปลไทย :-
http://84000.org/tipitaka/attha/attha.php?b=31&i=245
             เนื้อความพระไตรปิฎกฉบับหลวง :-
http://84000.org/tipitaka/read/r.php?B=31&A=2677
             พระไตรปิฎกฉบับบาลีอักษรไทย :-
http://84000.org/tipitaka/read/pali_read.php?B=31&A=3118
             The Pali Tipitaka in Roman Character :-
http://84000.org/tipitaka/read/roman_read.php?B=31&A=3118
             สารบัญพระไตรปิฎกเล่มที่ ๓๑
http://84000.org/tipitaka/read/?index_31