อรรถกถาเล่มที่ ๔๗ ภาษาบาลีอักษรไทย
 ปฏิสํ.อ.๑ (สทฺธมฺม.๑)

                        มคฺคสจฺจนิทฺเทสวณฺณนา
     [๓๖] มคฺคสจฺจนิทฺเทเส อยเมวาติ อญฺญมคฺคปฺปฏิกฺเขปนตฺถํ ๑- นิยมนํ.
อริโยติ ตํตํมคฺควชฺฌกิเลเสหิ อารกตฺตา, อริยภาวกรตฺตา, อริยผลปฺปฏิลาภกรตฺตา
จ อริโย. อฏฺฐ องฺคานิ อสฺสาติ อฏฺฐงฺคิโก. สฺวายํ จตุรงฺคิกา วิย เสนา,
ปญฺจงฺคิกํ วิย ตูริยํ องฺคมตฺตเมว โหติ, องฺควินิมุตฺโต นตฺถิ.
     อิทานิ องฺคมตฺตเมว มคฺโค องฺควินิมุตฺโต นตฺถีติ ทสฺเสนฺโต สมฺมาทิฏฺฐิ
ฯเปฯ สมฺมาสมาธีติอาทิมาห. ตตฺถ สมฺมา ทสฺสนลกฺขณา สมฺมาทิฏฺฐิ, สมฺมา
อภินิโรปนลกฺขโณ สมฺมาสงฺกปฺโป, สมฺมา ปริคฺคหลกฺขณา สมฺมาวาจา, สมฺมา
สมุฏฺฐาปนลกฺขโณ สมฺมากมฺมนฺโต, สมฺมา อุปฏฺฐานลกฺขณา สมฺมาสติ, สมฺมา
ปคฺคหลกฺขโณ สมฺมาวายาโม, สมฺมา อุปฏฺฐานลกฺขณา สมฺมาสติ, สมฺมา
สมาธานลกฺขโณ สมฺมาสมาธิ. เตสุ เอเกกสฺส ตีณิ ตีณิ กิจฺจานิ โหนฺติ. เสยฺยถิทํ,
สมฺมาทิฏฺฐิ ตาว อญฺเญหิปิ อตฺตโน ปจฺจนีกกิเลเสหิ สทฺธึ มิจฺฉาทิฏฺฐึ ปชหติ,
นิโรธญฺจ อารมฺมณํ กโรติ, สมฺปยุตฺตธมฺเม จ ปสฺสติ ตปฺปฏิจฺฉาทกโมหวิธมนวเสน
อสมฺโมหโต. สมฺมาสงฺกปฺปาทโยปิ ตเถว มิจฺฉาสงฺกปฺปาทีนิ จ ปชหนฺติ, นิพฺพานญฺจ
อารมฺมณํ กโรนฺติ. วิเสสโต ปเนตฺถ สมฺมาสงฺกปฺโป สหชาตธมฺเม สมฺมา
อภินิโรเปติ, สมฺมาวาจา สมฺมา ปริคฺคณฺหาติ, สมฺมากมฺมนฺโต สมฺมา สมุฏฺฐาเปติ,
สมฺมาอาชีโว สมฺมา โวทาเปติ, สมฺมาวายาโม สมฺมา ปคฺคณฺหาติ, สมฺมาสติ
สมฺมา อุปฏฺฐาเปติ, สมฺมาสมาธิ สมฺมา สมาทหติ.
     อปิเจสา สมฺมาทิฏฺฐิ นาม ปุพฺพภาเค นานากฺขณา นานารมฺมณา โหติ,
มคฺคกาเล เอกกฺขณา เอการมฺมณา. กิจฺจโต ปน "ทุกฺเข ญาณนฺ"ติอาทีนิ จตฺตาริ
นามานิ ลภติ. สมฺมาสงฺกปฺปาทโยปิ ปุพฺพภาเค นานากฺขณา นานารมฺมณา โหนฺติ,
@เชิงอรรถ: ๑ อภิ.อ. ๒/๑๐๕/๑๒๒
มคฺคกาเล เอกกฺขณา เอการมฺมณา. เตสุ สมฺมาสงฺกปฺโป กิจฺจโต เนกฺขมฺม-
สงฺกปฺโปติอาทีนิ ตีณิ นามานิ ลภติ. สมฺมาวาจาทโย ตโย ปุพฺพภาเค วิรติโยปิ
โหนฺติ เจตนาโยปิ, มคฺคกฺขเณ ปน วิรติโยเยว. สมฺมาวายาโม สมฺมาสตีติ อิทมฺปิ
ทฺวยํ กิจฺจโต สมฺมปฺปธานสติปฏฺฐานวเสน จตฺตาริ นามานิ ลภติ. สมฺมาสมาธิ
ปน ปุพฺพภาเคปิ มคฺคกฺขเณปิ สมฺมาสมาธิเยว.
     อิติ อิเมสุ อฏฺฐสุ ธมฺเมสุ ภควตา นิพฺพานาธิคมาย ปฏิปนฺนสฺส โยคิโน
พหูปการตฺตา ปฐมํ สมฺมาทิฏฺฐิ เทสิตา. อยํ หิ "ปญฺญาปชฺโชโต ปญฺญาสตฺถนฺ"ติ ๑-
จ วุตฺตา. ตสฺมา เอตาย ปุพฺพภาเค วิปสฺสนาญาณสงฺขาตาย สมฺมาทิฏฺฐิยา
อวิชฺชนฺธการํ วิธมิตฺวา กิเลสโจเร ฆาเตนฺโต เขเมน โยคาวจโร นิพฺพานํ
ปาปุณาติ. ตสฺมา ปฐมํ สมฺมาทิฏฺฐิ เทสิตา.
     สมฺมาสงฺกปฺโป ปน ตสฺสา พหูปกาโร. ตสฺมา ตทนนฺตรํ วุตฺโต. ยถา
หิ เหรญฺญิโก หตฺเถน ปริวตฺเตตฺวา ปริวตฺเตตฺวา จกฺขุนา กหาปณํ โอโลเกนฺโต
"อยํ กูโฏ อยํ เฉโก"ติ ชานาติ, เอวํ โยคาวจโรปิ ปุพฺพภาเค วิตกฺเกน วิตกฺเกตฺวา
วิตกฺเกตฺวา วิปสฺสนาปญฺญาย โอโลกยมาโน "อิเม ธมฺมา กามาวจรา, อิเม
รูปาวจราทโย"ติ ชานาติ. ยถา วา ปน ปุริเสน โกฏิยํ คเหตฺวา ปริวตฺเตตฺวา
ปริวตฺเตตฺวา ทินฺนํ มหารุกฺขํ ตจฺฉโก วาสิยา ตจฺเฉตฺวา กมฺเม อุปเนติ,
เอวํ วิตกฺเกน วิตกฺเกตฺวา วิตกฺเกตฺวา ทินฺนธมฺเม โยคาวจโร ปญฺญาย "อิเม
กามาวจรา, อิเม รูปาวจรา"ติอาทินา นเยน ปริจฺฉินฺทิตฺวา กมฺเม อุปเนติ. ตสฺมา
สมฺมาสงฺกปฺโป สมฺมาทิฏฺฐานนฺตรํ วุตฺโต.
     สฺวายํ ยถา สมฺมาทิฏฺฐิยา, เอวํ สมฺมาวาจายปิ อุปการโก. ยถาห "ปุพฺเพ
โข คหปติ วิตกฺเกตฺวา วิจาเรตฺวา ปจฺฉา วาจํ ภินฺทตี"ติ. ๒- ตสฺมา ตทนนฺตรํ
สมฺมาวาจา วุตฺตา.
@เชิงอรรถ: ๑ อภิ.สงฺ. ๓๔/๒๔ ๒ ม.มู. ๑๒/๔๖๓/๔๑๓
     ยสฺมา ปน "อิทญฺจิทญฺจ กริสฺสามา"ติ ปฐมํ วาจาย สํวิทหิตฺวา โลเก
กมฺมนฺเต ปโยเชนฺติ. ตสฺมา วาจา กายกมฺมสฺส อุปการิกาติ สมฺมาวาจาย อนนฺตรํ
สมฺมากมฺมนฺโต วุตฺโต.
     จตุพฺพิธํ ปน วจีทุจฺจริตํ, ติวิธํ กายทุจฺจริตํ ปหาย อุภยํ สุจริตํ
ปูเรนฺตสฺเสว ยสฺมา อาชีวฏฺฐมกสีลํ ปูรติ, น อิตรสฺส, ตสฺมา ตทุภยานนฺตรํ
สมฺมาอาชีโว วุตฺโต.
     เอวํ วิสุทฺธาชีเวน ปน "ปริสุทฺโธ เม อาชีโว"ติ เอตฺตาวตา ปริโตสํ
กตฺวา สุตฺตปฺปมตฺเตน วิหริตุํ น ยุตฺตํ, อถ โข สพฺพอิริยาปเถสุ อิทํ
วีริยมารภิตพฺพนฺติ ทสฺเสตุํ ตทนนฺตรํ สมฺมาวายาโม วุตฺโต.
     ตโต อารทฺธวีริเยนาปิ กายาทีสุ จตูสุ วตฺถูสุ สติ สูปฏฺฐิตา กาตพฺพาติ
ทสฺเสตุํ ตทนนฺตรํ สมฺมาสติ วุตฺตา.
     ยสฺมา ปน เอวํ สูปฏฺฐิตาย สติยา สมาธิสฺส อุปการานุปการานํ ธมฺมานํ
คติโย สมเนฺวสิตฺวา ๑- ปโหติ เอกตฺตารมฺมเณ จิตฺตํ สมาธาตุํ, ตสฺมา
สมฺมาสติอนนฺตรํ สมฺมาสมาธิ วุตฺโตติ เวทิตพฺโพติ.
     สมฺมาทิฏฺฐินิทฺเทเส "ทุกฺเข ญาณนฺ"ติอาทินา จตุสจฺจกมฺมฏฺฐานํ ทสฺสิตํ.
ตตฺถ ปุริมานิ เทฺว สจฺจานิ วฏฺฏํ, ปจฺฉิมานิ เทฺว วิวฏฺฏํ, เตสุ ภิกฺขุโน วฏฺเฏ
กมฺมฏฺฐานาภินิเวโส โหติ, วิวฏฺเฏ นตฺถิ อภินิเวโส. ปุริมานิ หิ เทฺว สจฺจานิ
"ปญฺจกฺขนฺธา ทุกฺขํ, ตณฺหา สมุทโย"ติ เอวํ สงฺเขเปน จ, "กตเม ปญฺจกฺขนฺธา,
รูปกฺขนฺโธ"ติอาทินา นเยน วิตฺถาเรน จ อาจริยสนฺติเก อุคฺคณฺหิตฺวา วาจาย
ปุนปฺปุนํ ปริวตฺเตนฺโต โยคาวจโร กมฺมํ กโรติ. อิตเรสุ ปน ทฺวีสุ สจฺเจสุ
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. สมนฺเนสิตฺวา
"นิโรธสจฺจํ อิฏฺฐํ กนฺตํ มนาปํ, มคฺคสจฺจํ อิฏฺฐํ กนฺตํ มนาปนฺ"ติ เอวํ สวเนเนว
กมฺมํ กโรติ. โส เอวํ กมฺมํ กโรนฺโต จตฺตาริ สจฺจานิ เอกปฏิเวเธน ปฏิวิชฺฌติ,
เอกาภิสมเยน อภิสเมติ. ทุกฺขํ ปริญฺญาปฏิเวเธน ปฏิวิชฺฌติ, สมุทยํ ปหานปฺ-
ปฏิเวเธน ปฏิวิชฺฌติ. นิโรธํ สจฺฉิกิริยาปฏิเวเธน ปฏิวิชฺฌติ, มคฺคํ ภาวนา-
ปฏิเวเธน ปฏิวิชฺฌติ. ทุกฺขํ ปริญฺญาภิสมเยน ฯเปฯ มคฺคํ ภาวนาภิสมเยน อภิสเมติ.
     เอวมสฺส ปุพฺพภาเค ทฺวีสุ สจฺเจสุ อุคฺคหปริปุจฺฉาสวนธารณสมฺมสนปฺปฏิเวโธ
โหติ, ทฺวีสุ สวนปฺปฏิเวโธเยว. อปรภาเค ตีสุ กิจฺจโต ปฏิเวโธ โหติ นิโรเธ
อารมฺมณปฺปฏิเวโธ. ตตฺถ สพฺพมฺปิ ปฏิเวธญาณํ โลกุตฺตรํ, สวนธารณสมฺมสนญาณํ
โลกิยํ กามาวจรํ. ปจฺจเวกฺขณา ปน ปตฺตสจฺจสฺส โหติ, อยญฺจ อาทิกมฺมิโก.
ตสฺมา สา อิธ น วุตฺตา. อิมสฺส จ ภิกฺขุโน ปุพฺเพ ปริคฺคหโต "ทุกฺขํ ปริชานามิ,
สมุทยํ ปชหามิ, นิโรธํ สจฺฉิกโรมิ, มคฺคํ ภาเวมี"ติ อาโภคสมนฺนาหารมนสิการ-
ปจฺจเวกฺขณา นตฺถิ, ปริคฺคหโต ปฏฺฐาย โหติ. อปรภาเค ปน ทุกฺขํ ปริญฺญาตเมว
โหติ ฯเปฯ มคฺโค ภาวิโตว โหติ.
     ตตฺถ เทฺว สจฺจานิ ทุทฺทสตฺตา คมฺภีรานิ, เทฺว คมฺภีรตฺตา ทุทฺทสานิ.
ทุกฺขสจฺจํ หิ อุปฺปตฺติโต ปากฏํ, ขาณุกณฺฏกปฺปหาราทีสุ "อโห ทุกฺขนฺ"ติ
วตฺตพฺพตมฺปิ อาปชฺชติ. สมุทยสจฺจํ ขาทิตุกามตาภุญฺชิตุกามตาทิวเสน อุปฺปตฺติโต
ปากฏํ. ลกฺขณปฺปฏิเวธโต ปน อุภยมฺปิ คมฺภีรํ. อิติ ตานิ ทุทฺทสตฺตา คมฺภีรานิ.
อิตเรสํ ปน ทฺวินฺนํ ทสฺสนตฺถาย ปโยโค ภวคฺคคฺคหณตฺถํ หตฺถปฺปสารณํ วิย,
อวีจิผุสนตฺถํ ปาทปฺปสารณํ วิย, สตธา ภินฺนสฺส วาลสฺส โกฏิยา โกฏิปฏิปาทนํ
วิย จ โหติ. อิติ ตานิ คมฺภีรตฺตา ทุทฺทสานิ. เอวํ ทุทฺทสตฺตา คมฺภีเรสุ
คมฺภีรตฺตา จ ทุทฺทเสสุ จตูสุ สจฺเจสุ อุคฺคหาทิวเสน ปุพฺพภาคญาณุปฺปตฺตึ สนฺธาย
อิทํ "ทุกฺเข ญาณนฺ"ติอาทิ วุตฺตํ. ปฏิเวธกฺขเณ ปน เอกเมว ตํ ญาณํ โหติ.
     อปเร ปนาหุ:- จตุพฺพิธํ สจฺเจสุ ญาณํ สุตมยญาณํ ววตฺถานญาณํ
สมฺมสนญาณํ อภิสมยญาณนฺติ. ตตฺถ กตมํ สุตมยญาณํ? สงฺขิตฺเตน วา วิตฺถาเรน
วา จตฺตาริ สจฺจานิ สุตฺวา ชานาติ "อิทํ ทุกฺขํ, อยํ สมุทโย, อยํ นิโรโธ,
อยํ มคฺโค"ติ อิทํ สุตมยญาณํ. กตมํ ววตฺถานญาณํ? โส สุตานํ อตฺถํ
อุปปริกฺขติ ธมฺมโต จ ลกฺขณโต จ "อิเม ธมฺมา อิมสฺมึ สจฺเจ ปริยาปนฺนา,
อิมสฺส สจฺจสฺส อิทํ ลกฺขณนฺ"ติ สนฺนิฏฺฐานํ กโรติ. อิทํ ววตฺถานญาณํ. กตมํ
สมฺมสนญาณํ? โส เอวํ ยถานุปพฺพํ จตฺตาริ สจฺจานิ ววตฺถาเปตฺวา อถ ทุกฺขเมว
คเหตฺวา ยาว โคตฺรภุญาณํ อนิจฺจโต ทุกฺขโต อนตฺตโต สมฺมสติ, อิทํ สมฺมสนญาณํ.
กตมํ อภิสมยญาณํ? โลกุตฺตรมคฺคกฺขเณ เอเกน ญาเณน จตฺตาริ สจฺจานิ
อปุพฺพํ อจริมํ อภิสเมติ "ทุกฺขํ ปริญฺญาภิสมเยน, สมุทยํ ปหานาภิสมเยน, นิโรธํ
สจฺฉิกิริยาภิสมเยน มคฺคํ ภาวนาภิสมเยน อภิสเมตี"ติ, อิทํ อภิสมยญาณนฺติ.
     สมฺมาสงฺกปฺปนิทฺเทเส กามโต นิสฺสโฏติ เนกฺขมฺมสงฺกปฺโป. พฺยาปาทโต
นิสฺสโฏติ อพฺยาปาทสงฺกปฺโป. วิหึสาย นิสฺสโฏติ อวิหึสาสงฺกปฺโป. ตตฺถ
เนกฺขมฺมวิตกฺโก กามวิตกฺกสฺส ปทฆาตํ ปทจฺเฉทํ กโรนฺโต อุปฺปชฺชติ,
อพฺยาปาทวิตกฺโก พฺยาปาทวิตกฺกสฺส, อวิหึสาวิตกฺโก วิหึสาวิตกฺกสฺส. ตถา
เนกฺขมฺมอพฺยาปาทอวิหึสาวิตกฺกา กามพฺยาปาทวิหึสาวิตกฺกานํ ปจฺจนีกา หุตฺวา
อุปฺปชฺชนฺติ.
     ตตฺถ โยคาวจโร กามวิตกฺกสฺส ปทฆาตนตฺถํ กามวิตกฺกํ วา สมฺมสติ อญฺญํ
วา ปน กิญฺจิ สงฺขารํ. อถสฺส วิปสฺสนากฺขเณ วิปสฺสนาสมฺปยุตฺตสงฺกปฺโป
ตทงฺควเสน กามวิตกฺกสฺส ปทฆาตํ ปทจฺเฉทํ. กโรนฺโต อุปฺปชฺชติ, วิปสฺสนํ
อุสฺสุกฺกาเปตฺวา มคฺคํ ปาเปติ. อถสฺส มคฺคกฺขเณ มคฺคสมฺปยุตฺโต สงฺกปฺโป
สมุจฺเฉทวเสน กามวิตกฺกสฺส ปทฆาตํ ปทปจฺเฉทํ กโรนฺโต อุปฺปชฺชติ.
พฺยาปาทวิตกฺกสฺสปิ ปทฆาตนตฺถํ พฺยาปาทวิตกฺกํ วา อญฺญํ วา สงฺขารํ
วิหึสาวิตกฺกสฺส ปทฆาตนตฺถํ วิหึสาวิตกฺกํ วา อญฺญํ วา สงฺขารํ สมฺมสติ. อถสฺส
วิปสฺสนากฺขเณติ สพฺพํ ปุริมนเยเนว โยเชตพฺพํ.
     กามวิตกฺกาทีนํ ติณฺณมฺปิ ปาฬิยํ วิภตฺเตสุ อฏฺฐตฺตึสารมฺมเณสุ เอก-
กมฺมฏฺฐานมฺปิ อปจฺจนีกํ นาม นตฺถิ. เอกนฺตโต ปน กามวิตกฺกสฺส ตาว อสุเภสุ
ปฐมชฺฌานเมว ปจฺจนีกํ, พฺยาปาทวิตกฺกสฺส เมตฺตาย ติกจตุกฺกชฺฌานานิ,
วิหึสาวิตกฺกสฺส กรุณาย ติกจตุกฺกชฺฌานานิ. ตสฺมา อสุภปริกมฺมํ กตฺวา ฌานํ
สมาปนฺนสฺส สมาปตฺติกฺขเณ ฌานสมฺปยุตฺโต วิตกฺโก วิขมฺภนวเสน กามวิตกฺกสฺส
ปจฺจนีโก หุตฺวา อุปฺปชฺชติ, ฌานํ ปาทกํ กตฺวา วิปสฺสนํ ปฏฺฐเปนฺตสฺส
วิปสฺสนากฺขเณ วิปสฺสนาสมฺปยุตฺโต สงฺกปฺโป ตทงฺควเสน กามวิตกฺกสฺส ปจฺจนีโก
หุตฺวา อุปฺปชฺชติ, วิปสฺสนํ อุสฺสุกฺกาเปตฺวา มคฺคํ ปาเปนฺตสฺส มคฺคกฺขเณ
มคฺคสมฺปยุตฺโต สงฺกปฺโป สมุจฺเฉทวเสน กามวิตกฺกสฺส ปจฺจนีโก หุตฺวา อุปฺปชฺชติ.
เอวํ อุปฺปนฺโน เนกฺขมฺมสงฺกปฺโปติ วุจฺจตีติ เวทิตพฺโพ.
     เมตฺตาย ปน ปริกมฺมํ กตฺวา, กรุณาย ปริกมฺมํ กตฺวา ฌานํ สมาปนฺนสฺสาติ
สพฺพํ ปุริมนเยเนว โยเชตพฺพํ. เอวํ อุปฺปนฺโน อพฺยาปาทสงฺกปฺโปติ วุจฺจติ,
อวิหึสาสงฺกปฺโปติ วุจฺจตีติ เวทิตพฺโพ. เอวเมเต เนกฺขมฺมสงฺกปฺปาทโย
วิปสฺสนาฌานวเสน อุปฺปตฺตีนํ นานตฺตา ปุพฺพภาเค นานา, มคฺคกฺขเณ ปน อิเมสุ ตีสุ
ฐาเนสุ อุปฺปนฺนสฺส อกุสลสงฺกปฺปสฺส ปทจฺเฉทโต อนุปฺปตฺติสาธนวเสน มคฺคงฺคํ
ปูรยมาโน เอโกว กุสลสงฺกปฺโป อุปฺปชฺชติ, อยํ สมฺมาสงฺกปฺโป นาม.
     สมฺมาวาจานิทฺเทเสปิ ยสฺมา อญฺเญเนว จิตฺเตน มุสาวาทา วิรมติ, อญฺเญน
อญฺเญน ปิสุณาวาจาทีหิ, ตสฺมา จตสฺโสเปตา เวรมณิโย ปุพฺพภาเค นานา,
มคฺคกฺขเณ ปน มิจฺฉาวาจาสงฺขาตาย จตุพฺพิธาย อกุสลทุสฺสีลฺยเจตนาย ปทจฺเฉทโต
อนุปฺปตฺติสาธนวเสน มคฺคงฺคํ ปูรยมานา เอกาว สมฺมาวาจาสงฺขาตา กุสลเวรมณี
อุปฺปชฺชติ, อยํ สมฺมาวาจา นาม.
     สมฺมากมฺมนฺตนิทฺเทเสปิ ยสฺมา อญฺเญเนว จิตฺเตน ปาณาติปาตา วิรมติ,
อญฺเญน อทินฺนาทานา, อญฺเญน มิจฺฉาจารา, ตสฺมา ติสฺโสเปตา เวรมณิโย
ปุพฺพภาเค นานา, มคฺคกฺขเณ ปน มิจฺฉากมฺมนฺตสงฺขาตาย ติวิธาย อกุสล-
ทุสฺสีลฺยเจตนาย ปทจฺเฉทโต อนุปฺปตฺติสาธนวเสน มคฺคงฺคํ ปุรยมานา เอกาว
สมฺมากมฺมนฺตสงฺขาตา กุสลเวรมณี อุปฺปชฺชติ, อยํ สมฺมากมฺมนฺโต นาม.
     สมฺมาอาชีวนิทฺเทเส อิธาติ อิมสฺมึ สาสเน. อริยสาวโกติ อริยสฺส
พุทฺธสฺส สาวโก. มิจฺฉาอาชีวํ ปหายาติ ปาปกํ อาชีวํ ปชหิตฺวา. สมฺมา-
อาชีเวนาติ พุทฺธปฺปสฏฺเฐน กุสลอาชีเวน. ชีวิกํ กปฺเปตีติ ชีวิตปฺปวตฺตึ ปวตฺติ.
อิธาปิ ยสฺมา อญฺเญเนว จิตฺเตน กายทฺวารวีติกฺกมา วินมติ, อญฺเญเนว วจีทฺวาร-
วีติกฺกมา, ตสฺมา ปุพฺพภาเค นานากฺขเณสุ อุปฺปชฺชติ, มคฺคกฺขเณ ปน ทฺวีสุ
ทฺวาเรสุ สตฺตนฺนํ กมฺมปถานํ วเสน อุปฺปนฺนาย มิจฺฉาอาชีวทุสฺสีลฺยเจตนา
ปทปจฺเฉทโต อนุปฺปตฺติสาธนวเสน มคฺคงฺคํ ปูรยมานา เอกาว สมฺมาอาชีวสงฺขาตา
กุสลเวรมณี อุปฺปชฺชติ, อยํ สมฺมาอาชีโว นาม.
     สมฺมาวายามนิทฺเทเส อิธ ภิกฺขูติ อิมสฺมึ สาสเน ปฏิปนฺนโก ภิกฺขุ.
อนุปฺปนฺนานนฺติ อนิพฺพตฺตานํ. ปาปกานนฺติ ลามกานํ. อกุสลลานํ ธมฺมานนฺติ
อโกสลฺลสมฺภูตานํ ธมฺมานํ. อนุปฺปาทายาติ น อุปฺปาทนตฺถาย. ฉนฺทํ ชเนตีติ
กตฺตุกมฺยตาสงฺขาตํ กุสลจฺฉนฺทํ ชเนติ อุปฺปาเทติ. วายมตีติ ปโยคํ ชเนติ ปรกฺกมํ
กโรติ. วีริยํ อารภตีติ กายิกเจตสิกํ วีริยํ กโรติ. จิตฺตํ ปคฺคณฺหาตีติ เตเนว
สหชาตวีริเยน จิตฺตํ อุกฺขิปติ. ปทหตีติ ปธานวีริยํ กโรติ. ปฏิปาฏิยา ปเนตานิ
จตฺตาริ ปทานิ อาเสวนาภาวนาพหุลีกมฺมสาตจฺจกิริยาหิ โยเชตพฺพานิ.
     อุปฺปนฺนานนฺติ อนุปฺปนฺนานนฺติ อวตฺตพฺพตํ อาปนฺนานํ. ปหานายาติ
ปชหนตฺถาย. อนุปฺปนฺนานํ กุสลานํ ธมฺมานนฺติ อนิพฺพตฺตานํ โกสลฺลสมฺภูตานํ
ธมฺมานํ. อุปฺปาทายาติ อุปฺปาทนตฺถาย. อุปฺปนฺนานนฺติ นิพฺพตฺตานํ. ฐิติยาติ
ฐิตตฺถาย. อสมฺโมสายาติ อนสฺสนตฺถํ. ภิยฺโยภาวายาติ ปุนปฺปุนํ ภาวาย.
เวปุลฺลายาติ วิปุลภาวาย. ภาวนายาติ วฑฺฒิยา. ปาริปูริยาติ ปริปูรณตฺถาย.
     เอเต ปน สมฺมาวายามสงฺขาตา จตฺตาโร สมฺมปฺปธานา ปุพฺพภาเค โลกิยา,
มคฺคกฺขเณ โลกุตฺตรา. มคฺคกฺขเณ ปน เอกเมว วีริยํ จตุกิจฺจสาธนวเสน จตฺตาริ
นามานิ ลภติ. ตตฺถ โลกิยา กสฺสปสํยุตฺเต วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพา. วุตฺตํ หิ
ตตฺถ.
          ("จตฺตาโรเม อาวุโส สมฺมปฺปธานา, กตเม จตฺตาโร.) ๑-
       อิธาวุโส ภิกฺขุ อนุปฺปนฺนา เม ปาปกา อกุสลา ธมฺมา อุปฺปชฺชมานา
       อนตฺถาย สํวตฺเตยฺยุนฺติ อาตปฺปํ กโรติ, อุปฺปนฺนา เม ปาปกา
       อกุสลา ธมฺมา อปฺปหียมานา อนตฺถาย สํวตฺเตยฺยุนฺติ อาตปฺปํ กโรติ,
       อนุปฺปนฺนา เม กุสลา ธมฺมา อนุปฺปชฺชมานา อนตฺถาย สํวตฺเตยฺยุนฺติ
       อาตปฺปํ กโรติ, อุปฺปนฺนา เม กุสลา ธมฺมา นิรุชฺฌมานา อนตฺถาย
       สํวตฺเตยฺยุนฺติ อาตปฺปํ กโรตี"ติ. ๒-
     ตตฺถ จ อนุปฺปนฺนาติ อสมุทาจารวเสน วา อนนุภูตารมฺมณวเสน วา
อนุปฺปนฺนา. อญฺญถา หิ อนมตคฺเค สํสาเร อนุปฺปนฺนา ปาปกา อกุสลา ธมฺมา
นาม นตฺถิ, อนุปฺปนฺนา ปน อุปฺปชฺชมานาปิ เอเตเยว อุปฺปชฺชนฺติ, ปหียมานาปิ
เอเตเยว ปหียนฺติ.
     ตตฺถ เอกจฺจสฺส วตฺตคนฺถธุตงฺคสมาธิวิปสฺสนานวกมฺมภวานํ อญฺญตรวเสน
กิเลสา น สมุทาจรนฺติ. กถํ? เอกจฺโจ หิ วตฺตสมฺปนฺโน โหติ. อสีติ ขนฺธกวตฺตานิ ๓-
จุทฺทส มหาวตฺตานิ ๔- เจติยงฺคณโพธิยงฺคณปานียมาฬกอุโปสถาคารอาคนฺตุกคมิกวตฺตานิ
@เชิงอรรถ: ๑ ปาฬิยํ. อิเม ปาฐา น ทิสฺสนฺติ ๒ สํ.นิ. ๑๖/๑๔๕/๑๘๙
@๓ วิ.จูฬ. ๗/๒๔๓/๑ ๔ วิ.จูฬ. ๗/๓๕๖/๑๕๓
จ กโรนฺตสฺเสว กิเลสา โอกาสํ น ลภนฺติ. อปรภาเค ปนสฺส วตฺตานิ
วิสฺสชฺเชตฺวา ภินฺนวตฺตสฺส จรโต อโยนิโสมนสิการํ สติโวสฺสคฺคญฺจ อาคมฺม
อุปฺปชฺชนฺติ. เอวมฺปิ อสมุทาจารวเสน อนุปฺปนฺนา อุปฺปชฺชนฺติ นาม.
     เอกจฺโจ คนฺถยุตฺโต โหติ, เอกมฺปิ นิกายํ คณฺหาติ เทฺวปิ ตโยปิ
จตฺตาโรปิ ปญฺจปิ. ตสฺส เตปิฏกํ พุทฺธวจนํ อตฺถวเสน ปาฬิวเสน อนุสนฺธิวเสน
ปุพฺพาปรวเสน คณฺหนฺตสฺส สชฺฌายนฺตสฺส จินฺเตนฺตสฺส วาเจนฺตสฺส เทเสนฺตสฺส
ปกาเสนฺตสฺส กิเลสา โอกาสํ น ลภนฺติ. อปรภาเค ปนสฺส คนฺถกมฺมํ ปหาย
กุสีตสฺส จรโต อโยนิโสมนสิการสติโวสฺสคฺเค อาคมฺม อุปฺปชฺชนฺติ. เอวมฺปิ
อสมุทาจารวเสน อนุปฺปชฺชนฺติ นาม.
     เอกจฺโจ ปน ธุตงฺคธโร โหติ, เตรส ธุตงฺคคุเณ สมาทาย วตฺตติ, ตสฺส
ธุตงฺคคุเณ ปริหรนฺตสฺส กิเลสา โอกาสํ น ลภนฺติ. อปรภาเค ปนสฺส ธุตงฺคานิ
วิสฺสชฺเชตฺวา พาหุลฺลาย อาวตฺตสฺส จรโต อโยนิโสมนสิการสติโวสฺสคฺเค อาคมฺม
อุปฺปชฺชนฺติ. เอวมฺปิ อสมุทาจารวเสน อนุปฺปนฺนา อุปฺปชฺชนฺติ นาม.
     เอกจฺโจ อฏฺฐสุ สมาปตฺตีสุ จิณฺณวสี โหติ, ตสฺส ปฐมชฺฌานาทีสุ
อาวชฺชนวสีอาทิวเสน วิหรนฺตสฺส กิเลสา โอกาสํ น ลภนฺติ. อปรภาเค ปนสฺส
ปริหีนชฺฌานสฺส วา วิสฺสฏฺฐชฺฌานสฺส วา ภสฺสาทีสุ อนุยุตฺตสฺส วิหรโต
อโยนิโสมนสิการสติโวสฺสคฺเค อาคมฺม อุปฺปชฺชนฺติ. เอวมฺปิ อสมุทาจารวเสน
อนุปฺปนฺนา อุปฺปชฺชนฺติ นาม.
     เอกจฺโจ ปน วิปสฺสโก โหติ, สตฺตสุ วา อนุปสฺสนาสุ ๑- อฏฺฐารสสุ วา
มหาวิปสฺสนาสุ ๒- กมฺมํ กโรนฺติ วิหรนฺติ, ตสฺส เอวํ วิหรโต กิเลสา โอกาสํ
น ลภนฺติ. อปรภาเค ปนสฺส วิปสฺสนากมฺมํ ปหาย กายทฬฺหีพหุลสฺส วิหรโต
@เชิงอรรถ: ๑ ขุ.ปฏิ. ๓๑/๗๒๖/๖๒๒ ๒ ขุ.ปฏิ. ๓๑/๖๐(๒๒)/๓๔
อโยนิโสมนสิการสติโวสฺสคฺเค อาคมฺม อุปฺปชฺชนฺติ. เอวมฺปิ อสมุทาจารวเสน
อนุปฺปนฺนา อุปฺปชฺชนฺติ นาม.
     เอกจฺโจ นวกมฺมิโก โหติ, อุโปสถาคารโภชนสาลาทีนิ กโรติ, ตสฺส เตสํ
อุปกรณานิ จินฺเตนฺตสฺส กิเลสา โอกาสํ น ลภนฺติ. อปรภาเค ปนสฺส นวกมฺเม
นิฏฺฐิเต วา วิสฺสฏฺเฐ วา อโยนิโสมนสิการสติโวสฺสคฺเค อาคมฺม อุปฺปชฺชนฺติ.
เอวมฺปิ อสมุทาจารวเสน อนุปฺปนฺนา อุปฺปชฺชนฺติ นาม
     เอกจฺโจ ปน พฺรหฺมโลกโต อาคโต สุทฺธสตฺโต โหติ, ตสฺส อนาเสวนาย
กิเลสา โอกาสํ น ลภนฺติ อปรภาเค ปนสฺส ลทฺธาเสวนสฺส อโยนิโสมนสิการ-
สติโวสฺสคฺเค อาคมฺม อุปฺปชฺชนฺติ. เอวมฺปิ อสมุทาจารวเสน อนุปฺปนฺนา อุปฺปชฺ-
ชนฺติ นาม. เอวํ ตาว อสมุทาจารวเสน อนุปฺปนฺนตา เวทิตพฺพา.
     กถํ อนนุภูตารมฺมณวเสน? อิเธกจฺโจ อนนุภูตปุพฺพํ มนาปิกาทิเภทํ
อารมฺมณํ ลภติ, ตสฺส ตตฺถ อโยนิโสมนสิการสติโวสฺสคฺเค อาคมฺม ราคาทโย
กิเลสา อุปฺปชฺชนฺติ. เอวํ อนนุภูตารมฺมณวเสน อนุปฺปนฺนา อุปฺปชฺชนฺติ นาม.
เอวํ อนุปฺปนฺนานํ อกุสลานํ อุปฺปาเท สติ อตฺตโน อนตฺถํ ปสฺสิตฺวา เตสํ
อนุปฺปาทาย สติปฏฺฐานภาวนานุโยเคน ปฐมํ สมฺมปฺปธานํ ภาเวติ, อุปฺปนฺเนสุ
ปน เตสุ เตสํ อปฺปหานโต อตฺตโน อนตฺถํ ปสฺสิตฺวา เตสํ ปหานาย ทุติยํ
ตเถว สมฺมปฺปธานํ ภาเวติ.
     อนุปฺปนฺนา กุสลา ธมฺมาติ สมถวิปสฺสนา เจว มคฺโค จ. เตสํ
อนุปฺปาเท อตฺตโน อนตฺถํ ปสฺสิตฺวา เตสํ อุปฺปาทนตฺถาย ตเถว ตติยํ
สมฺมปฺปธานํ ภาเวติ. อุปฺปนฺนา กุสลา ธมฺมาติ สมถวิปสฺสนาว. มคฺโค ปน
สกึ อุปฺปชฺชิตฺวา นิรุชฺฌมาโน อนตฺถาย สํวตฺตนโก นาม นตฺถิ. โส หิ
ผลสฺส ปจฺจยํ ทตฺวาว นิรุชฺฌติ. ตาสํ สมถวิปสฺสนานํ นิโรธโต อตฺตโน
อนตฺถํ ปสฺสิตฺวา ตาสํ ฐิติยา จตุตฺถํ สมฺมปฺปธานํ ภาเวติ. โลกุตฺตรมคฺคกฺขเณ
ปน เอกเมว วีริยํ.
     เย เอวํ อนุปฺปนฺนา อุปฺปชฺเชยฺยุํ, เต ยถา เนว อุปฺปชฺชนฺติ, เอวํ เตสํ
อนุปฺปนฺนานํ อนุปฺปาทกิจฺจํ, อุปฺปนฺนานญฺจ ปหานกิจฺจํ สาเธติ. อุปฺปนฺนาติ
เจตฺถ จตุพฺพิธํ อุปฺปนฺนํ วตฺตมานุปฺปนฺนํ ภูตาปคตุปฺปนฺนํ ๑- โอกาสกตุปฺปนฺนํ
ภูมิลทฺธุปฺปนฺนนฺติ. ตตฺถ สพฺพมฺปิ อุปฺปาทชราภงฺคสมงฺคีสงฺขาตํ วตฺตมานุปฺปนฺนํ
นาม. อารมฺมณรสํ อนุภวิตฺวา นิรุทฺธํ อนุภูตาปคตสงฺขาตํ กุสลากุสลํ
อุปฺปาทาทิตฺตยมนุปฺปตฺวา นิรุทฺธํ ภุตฺวา ปคตสงฺขาตํ เสสสงฺขตญฺจ
ภูตาปคตุปฺปนฺนํ นาม. "ยานิสฺส ตานิ ปุพฺเพ กตานิ กมฺมานี"ติ เอวมาทินา ๒- นเยน
วุตฺตํ กมฺมํ อตีตมฺปิ สมานํ อญฺญํ วิปากํ ปฏิพาหิตฺวา อตฺตโน วิปากสฺส โอกาสํ
กตฺวา ฐิตตฺตา ตถา กโตกาสญฺจ วิปากํ อนุปฺปนฺนมฺปิ สมานํ เอวํ กเต โอกาเส
เอกนฺเตน อุปฺปชฺชนโต โอกาสกตุปฺปนฺนํ นาม. ตาสุ ตาสุ ภูมีสุ อสมูหตํ อกุสลํ
ภูมิลทฺธุปฺปนฺนํ นาม.
     เอตฺถ จ ภูมิยา ภูมิลทฺธสฺส จ นานตฺตํ เวทิตพฺพํ. ภูมีติ หิ
วิปสฺสนาย อารมฺมณภูตา เตภูมกา ปญฺจกฺขนฺธา. ภูมิลทฺธํ นาม เตสุ ขนฺเธสุ
อุปฺปตฺติรหํ กิเลสชาตํ. เตน หิ สา ภูมิลทฺธา นาม โหตีติ ตสฺมา ภูมิลทฺธนฺติ
วุจฺจติ. สา จ โข น อารมฺมณวเสน. อารมฺมณวเสน หิ สพฺเพปิ อตีตานาคเต
ปริญฺญาเตปิ จ ขีณาสวานํ ขนฺเธ อารพฺภ กิเลสา อุปฺปชฺชนฺติ. ยทิ จ ตํ
ภูมิลทฺธนฺนาม สิยา, ตสฺส อปฺปเหยฺยโต น โกจิ ภวมูลํ ปชเหยฺย. วตฺถุวเสน
ปน ภูมิลทฺธํ เวทิตพฺพํ. ยตฺถ ยตฺถ หิ วิปสฺสนาย อปริญฺญาตา ขนฺธา อุปฺปชฺชนฺติ,
ตตฺถ ตตฺถ อุปฺปาทโต ปภุติ เตสุ วฏฺฏมูลํ กิเลสชาตํ อนุเสติ. ตํ อปฺปหีนฏฺเฐน
ภูมิลทฺธนฺติ เวทิตพฺพํ.
@เชิงอรรถ: ๑ สี. ภุตฺวา วิคตุปฺปนฺนํ (อภิ.อ. ๒/๓๙๐/๓๑๙, ม.อ. ๓/๑๘๓ ปิฏฺเฐ)
@๒ ม.อุ. ๑๔/๒๘๔/๒๑๕
     ตตฺถ จ ยสฺส เยสุ ขนฺเธสุ อปฺปหีนฏฺเฐน อนุสยิตา กิเลสา, ตสฺส เต
เอว ขนฺธา เตสํ กิเลสานํ วตฺถุ, น อญฺเญสํ สนฺตกา ขนฺธา. อตีตกฺขนฺเธสุ
จ อปฺปหีนานุสยิตานํ กิเลสานํ อตีตกฺขนฺธาว วตฺถุ, น อิตเร. เอส นโย
อนาคตาทีสุ. ตถา กามาวจรกฺขนฺเธสุ อปฺปหีนานุสยิตานํ กิเลสานํ กามาวจรกฺ-
ขนฺธา เอว วตฺถุ, น อิตเร. เอส นโย รูปารูปาวจรเรสุ. โสตาปนฺนาทีสุ ปน
ยสฺส อริยปุคฺคลสฺส ขนฺเธสุ ตํ ตํ วฏฺฏมูลกํ กิเลสชาตํ เตน เตน มคฺเคน
ปหีนํ, ตสฺส ตสฺส เต เต ขนฺธา ปหีนานํ เตสํ เตสํ วฏฺฏมูลกานํ กิเลสานํ
อวตฺถุโต ภูมีติ สงฺขํ น ลภนฺติ. ปุถุชฺชนสฺส สพฺพโส วฏฺฏมูลกิเลสานํ อปฺปหีนตฺตา
ยํ กิญฺจิ กริยมานํ กมฺมํ กุสลมกุสลํ วา โหติ, อิจฺจสฺส กมฺมกิเลสปฺปจฺจยาว
วฏฺฏํ วฏฺฏติ, ตสฺเสว ตํ วฏฺฏมูลํ รูปกฺขนฺเธเยว, น เวทนาทีสุ. วิญฺญาณกฺขนฺเธเยว
วา, น รูปกฺขนฺธาทีสูติ น วตฺตพฺพํ. กสฺมา? อวิเสเสน ปญฺจสุปิ ขนฺเธสุ
อนุสยิตตฺตา. กถํ? ปฐวีรสาทิ วิย รุกฺเข. ยถา หิ มหารุกฺเข ปฐวีตลํ อธิฏฺฐาย
ปฐวีรสญฺจ นิสฺสาย ตปฺปจฺจยา มูลขนฺธสาขาปสาขาปลฺลวปลาสปุปฺผผเลหิ
วฑฺฒิตฺวา นภํ ปูเรตฺวา ยาว กปฺปาวสานา พีชปรมฺปราย รุกฺขปเวณึ สนฺตานยมาเน ๑-
ฐิเต ตํ ปฐวีรสาทิมูเลเยว, น ขนฺธาทีสุ. ผเลเยว วา, น มูลาทีสูติ
น วตฺตพฺพํ. กสฺมา?  อวเสเสน สพฺเพสุ มูลาทีสุ อนุคตตฺตาติ. ยถา ปน ตสฺเสว
รุกฺขสฺส ปุปฺผผลาทีสุ นิพฺพินฺโน โกจิ ปุริโส จตูสุ ทิสาสุ มณฺฑูกกณฺฏกํ นาม
วิสกณฺฏกํ อาโกเฏยฺย, อถ โส รุกฺโข เตน วิสสมฺผสฺเสน ผุฏฺโฐ ปฐวีรสอาโปรสานํ
ปริยาทินฺนตฺตา อปฺปสวธมฺมตํ อาคมฺม ปุน สนฺตานํ นิพฺพตฺเตตุํ น สกฺกุเณยฺย,
เอวเมว ขนฺธปฺปวตฺติยํ นิพฺพินฺโน กุลปุตฺโต ตสฺส ปุริสสฺส จตูสุ ทิสาสุ รุกฺเข
วีสโยชนํ วิย อตฺตโน สนฺตาเน จตุมคฺคภาวนํ อารภติ. อถสฺส โส ขนฺธสนฺตาโน
เตน จตุมคฺควิสสมฺผสฺเสน ผุฏฺโฐ สพฺพโส วฏฺฏมูลกิเลสานํ ปริยาทินฺนตฺตา กิริยา
ภาวมตฺตํ อุปคตกายกมฺมาทิสพฺพกมฺมปฺปเภโท หุตฺวา อายตึ
@เชิงอรรถ: ๑ สี.,ม. รุกฺขปเวณึ สนฺธารยมาเน
ปุนพฺภวานภินิพฺพตฺตนธมฺมตํ อาคมฺม ภวนฺตรสนฺตานํ นิพฺพตฺเตตุํ น สกฺโกติ, เกวลํ
จริมวิญฺญาณนิโรเธน นิรินฺธโน วิย ชาตเวโท อนุปาทาโน ปรินิพฺพายติ. เอวํ ภูมิยา
ภูมิลทฺธสฺส จ นานตฺตํ เวทิตพฺพํ.
     อปรมฺปิ จตุพฺพิธํ อุปฺปนฺนํ สมุทาจารุปฺปนฺนํ อารมฺมณาธิคฺคหิตุปฺปนฺนํ
อวิกฺขมฺภิตุปฺปนฺนํ อสมูหตุปฺปนฺนนฺติ. ตตฺถ วตฺตมานุปฺปนฺนเมว สมุทาจารุปฺ-
ปนฺนํ. จกฺขาทีนํ ปน อาปาถคเต อารมฺมเณ ปุพฺพภาเค อนุปฺปชฺชมานมฺปิ
กิเลสชาตํ อารมฺมณสฺส อธิคฺคหิตตฺตา เอว อปรภาเค เอกนฺเตน อุปฺปตฺติโต
อารมฺมณาธิคฺคหิตุปฺปนฺนนฺติ วุจฺจติ. สมถวิปสฺสนานํ อญฺญตรวเสน อวิกฺขมฺภิตํ
กิเลสชาตํ จิตฺตสนฺตติมนารุฬฺหมฺปิ อุปฺปตฺตินิวารกสฺส เหตุโน อภาวา
อวิกฺขมฺภิตุปฺปนฺนํ นาม. สมถวิปสฺสนาวเสน ปน วิกฺขมฺภิตมฺปิ อริยมคฺเคน
อสมูหตตฺตา อุปฺปตฺติธมฺมตํ อนตีตตฺตา อสมูหตุปฺปนฺนนฺติ วุจฺจติ. ติวิธมฺปิเจตํ
อารมฺมณาธิคฺคหิตาวิกฺขมฺภิตาสมูหตุปฺปนฺนํ ภูมิลทฺเธเนว สงฺคหํ คจฺฉตีติ
เวทิตพฺพํ.
     อิจฺเจตสฺมึ วุตฺตปฺปเภเท อุปฺปนฺเน ยเทตํ วตฺตมานภูตาปคโตกาสกต-
สมุทาจารสงฺขาตํ อุปฺปนฺนํ, ตํ อมคฺควชฺฌตฺตา เกนจิ มคฺคญาเณน ปหาตพฺพํ
น โหติ. ยํ ปเนตํ ภูมิลทฺธารมฺมณาธิคฺคหิตาวิกฺขมฺภิตาสมูหตสงฺขาตํ อุปฺปนฺนํ,
ตสฺส ตํ อุปฺปนฺนภาวํ นาสยมานํ ยสฺมา ตํ ตํ โลกิยโลกุตฺตรญาณํ อุปฺปชฺชติ,
ตสฺมา ตํ สพฺพมฺปิ ปหาตพฺพํ โหตีติ. เอวํ เย มคฺโค กิเลเส ปชหติ, เต
สนฺธาย "อุปฺปนฺนานนฺ"ติอาทิ วุตฺตํ.
     อถ มคฺคกฺขเณ กถํ อนุปฺปนฺนานํ กุสลานํ อุปฺปาทาย ภาวนา โหติ,
กถญฺจ อุปฺปนฺนานํ ฐิติยาติ? มคฺคปฺปวตฺติยา เอว. มคฺโค หิ ปวตฺตมาโน ปุพฺเพ
อนุปฺปนฺนปุพฺพตฺตา อนุปฺปนฺโน นาม วุจฺจติ. อนาคตปุพฺพํ หิ ฐานํ อาคนฺตฺวา
อนนุภูตปุพฺพํ วา อารมฺมณํ อนุภวิตฺวา วตฺตาโร ภวนฺติ "อนาคตฏฺฐานํ อาคตมฺห,
อนนุภูตํ อารมฺมณํ อนุภวามา"ติ. ยาวสฺส ปวตฺติ, อยเมว ฐิติ นามาติ ฐิติยา
ภาเวตี"ติปิ วตฺตุํ วฏฺฏติ. เอวเมตสฺส ภิกฺขุโน อิทํ โลกุตฺตรมคฺคกฺขเณ เอกเมว
วีริยํ "อนุปฺปนฺนานํ ปาปกานํ อกุสลานํ ธมฺมานํ อนุปฺปาทายา"ติอาทีนิ จตฺตาริ
นามานิ ลภติ. อยํ โลกุตฺตรมคฺคกฺขเณ สมฺมปฺปธานกถา. เอวเมตฺถ โลกุตฺตรมิสฺสกา
สมฺมปฺปธานา นิทฺทิฏฺฐา.
     สมฺมาสตินิทฺเทเส กาเยติ รูปกาเย. รูปกาโย หิ อิธ องฺคปจฺจงฺคานํ
เกสาทีนญฺจ ธมฺมานํ สมูหฏฺเฐน หตฺถิกายรถกายาทโย วิย กาโยติ อธิปฺเปโต.
ยถา จ สมูหฏฺเฐน, เอวํ กุจฺฉิตานํ อายฏฺเฐน. กุจฺฉิตานํ หิ ปรมเชคุจฺฉานํ
โส อาโยติปิ กาโย. อาโยติ อุปฺปตฺติเทโส. ตตฺรายํ วจนตฺโถ:- อายนฺติ
ตโตติ อาโย. เก อายนฺติ? กุจฺฉิตา เกสาทโย. อิติ กุจฺฉิตานํ อาโยติ กาโย.
     กายานุปสฺสีติ กายํ อนุปสฺสนสีโล, กายํ วา อนุปสฺสมาโน. กาเยติ จ
วตฺวาปิ ปุน กายานุปสฺสีติ ทุติยํ กายคฺคหณํ อสมฺมิสฺสโต ววตฺถานฆน-
วินิพฺโภคาทิทสฺสนตฺถํ กตนฺติ เวทิตพฺพํ. เตน น กาเย ๑- เวทนานุปสฺสี
จิตฺตธมฺมานุปสฺสี วา, อถ โข กายานุปสฺสีเยวาติ กายสงฺขาเต วตฺถุสฺมึ
กายานุปสฺสนาการสฺเสว ทสฺสเนน อสมฺมิสฺสโต ววตฺถานํ ทสฺสิตํ โหติ. ตถา
น กาเย องฺคปจฺจงฺควินิมุตฺตเอกธมฺมานุปสฺสี, นาปิ เกสโลมาทิวินิมุตฺตอิตฺถิ-
ปุริสานุปฺปสฺสี. โยปิ เจตฺถ เกสโลมาทิโก ภูตุปาทายสมูหสงฺขาโต กาโย,
ตตฺถาปิ น ภูตุปาทายวินิมุตฺตเอกธมฺมานุปสฺสี, อถ โข รถสมฺภารานุปสฺสโก วิย
องฺคปจฺจงฺคสมูหานุปสฺสี, นคราวยวานุปสฺสโก วิย เกสโลมาทิสมูหานุปสฺสี,
กทลิกฺขนฺธปตฺตวฏฺฏิวินิภุชฺชโก วิย ริตฺตมุฏฺฐิวินิเวฐโก วิย จ ภูตุปาทาย-
สมูหานุปสฺสีเยวาติ สมูหวเสเนว กายสงฺขาตสฺส วตฺถุโน นานปฺปการโต ทสฺสเนน
ฆนวินิพฺโภโค ทสฺสิโต โหติ. น เหตฺถ ยถาวุตฺตสมูหวินิมุตฺโต กาโย วา อิตฺถี
@เชิงอรรถ: ๑ สี. กาเยเยว
วา ปุริโส วา อญฺโญ วา โกจิ ธมฺโม ทิสฺสติ, ยถาวุตฺตธมฺมสมูหมตฺเตเยว
ปน ตถา ตถา สตฺตา มิจฺฉาภินิเวสํ กโรนฺติ. เตนาหุ โปราณา:-
           "ยํ ปสฺสติ น ตํ ทิฏฺฐํ     ยํ ทิฏฺฐํ ตํ น ปสฺสติ
            อปสฺสํ พชฺฌเต มูโฬฺห    พชฺฌมาโน น มุจฺจตี"ติ.
     ฆนวินิพฺโภคาทิทสฺสนตฺถนฺติ วุตฺตํ. อาทิสทฺเทน เจตฺถ อยมฺปิ อตฺโถ
เวทิตพฺโพ. อยํ หิ เอตสฺมึ กาเย กายานุปสฺสีเยว, น อญฺญธมฺมานุปสฺสี. กึ
วุตฺตํ โหติ? ยถา อนุทกภูตายปิ มรีจิยา อุทกานุปสฺสิโน โหนฺติ, น เอวํ
อนิจฺจทุกฺขานตฺตาสุภภูเตเยว อิมสฺมึ กาเย นิจฺจสุขตฺตสุภภาวานุปสฺสี, อถ โข
กายานุปสฺสี อนิจฺจทุกฺขานตฺตาสุภาการสมูหานุปสฺสีเยวาติ วุตฺตํ โหติ. อถ วา
ยฺวายํ มหาสติปฏฺฐาเน "อิธ ภิกฺขเว ภิกฺขุ อรญฺญคโต วา รุกฺขมูลคโต วา
ฯเปฯ โส สโตว อสฺสสตี"ติอาทินา ๑- นเยน อสฺสาสปสฺสาสาทิจุณฺณกชาตอฏฺฐิก-
ปริโยสาโน กาโย วุตฺโต, โย จ ปรโต สติปฏฺฐานกถายํ "อิเธกจฺโจ ปฐวีกายํ
อนิจฺจโต อนุปสฺสติ, อาโปกายํ เตโชกายํ, วาโยกายํ, เกสกายํ, โลมกายํ, ฉวิกายํ,
จมฺมกายํ, มํสกายํ, รุหิรกายํ, นฺหารุกายํ, อฏฺฐิกายํ, อฏฺฐิมิญฺชกายนฺ"ติ ๒-
กาโย วุตฺโต, ตสฺส สพฺพสฺส อิมสฺมึเยว กาเย อนุปสฺสนโต กาเย กายานุปสฺสตีติ
เอวมฺปิ อตฺโถ ทฏฺฐพฺโพ.
     อถ วา กาเย อหนฺติ วา มมนฺติ วา เอวํ คเหตพฺพสฺส กสฺสจิ อนนุปสฺสนโต
ตสฺส ตสฺเสว ปน เกสโลมาทิกสฺส นานาธมฺมสมูหสฺส อนุปสฺสนโต กาเย
เกสาทิธมฺมสมูหสงฺขาตกายานุปสฺสีติ เอวมตฺโถ ทฏฺฐพฺโพ. อปิจ "อิมสฺมึ กาเย
อนิจฺจโต อนุปสฺสติ, โน นิจฺจโต"ติอาทินา ๓- อนุกฺกเมน ปรโต อาคตนยสฺส
@เชิงอรรถ: ๑ ที.มหา. ๑๐/๓๗๔/๒๔๘ ม.มู.. ๑๒/๑๐๗/๗๗
@๒ ขุ.ปฏิ. ๓๑/๓๕/๔๔๑ ๓ ขุ.ปฏิ. ๓๑/๓๕/๔๔๑
สพฺพสฺเสว อนิจฺจลกฺขณาทิโน อาการสมูหสงฺขาตสฺส กายสฺส อนุปสฺสนโตปิ กาเย
กายานุปสฺสีติ เอวมฺปิ อตฺโถ ทฏฺฐพฺโพ. อยํ ปน จตุสติปฏฺฐานสาธารโณ อตฺโถ.
     กาเย กายานุปสฺสีติ อสฺสาสปสฺสาสกายาทิเก พหุธา วุตฺเต กาเย เอเกก-
กายานุปสฺสี. วิหรตีติ จตูสุ อิริยาปถวิหาเรสุ อญฺญตรวิหารสมาโยคปริทีปนเมตํ,
เอกํ อิริยาปถพาธนํ อญฺเญน อิริยาปเถน วิจฺฉินฺทิตฺวา อปตมานํ อตฺตานํ หรติ
ปวตฺเตตีติ อตฺโถ. อาตาปีติ กายปริคฺคาหกวีริยสมาโยคปริทีปนเมตํ. โส หิ ยสฺมา
ตสฺมึ สมเย ยํ ตํ วีริยํ ตีสุ ภเวสุ กิเลสานํ อาตาปนโต อาตาโปติ วุจฺจติ,
เตน สมนฺนาคโต โหติ, ตสฺมา "อาตาปี"ติ วุจฺจติ. สมฺปชาโนติ กายปริคฺคาหเกน
สมฺปชญฺญสงฺขาเตน ญาเณน สมนฺนาคโต. สติมาติ กายปริคฺคาหิกาย สติยา
สมนฺนาคโต. อยํ ปน ยสฺมา สติยา อารมฺมณํ ปริคฺคเหตฺวา ปญฺญาย อนุปสฺสติ.
น หิ สติวิรหิตสฺส อนุปสฺสนา นาม อตฺถิ. เตเนวาห "สติญฺจ ขฺวาหํ ภิกฺขเว
สพฺพตฺถิกํ วทามี"ติ ๑- ตสฺมา เอตฺถ "กาเย กายานุปสฺสี วิหรตี"ติ เอตฺตาวตา
กายานุปสฺสนาสติปฏฺฐานกมฺมฏฺฐานํ วุตฺตํ โหติ. อถ วา ยสฺมา อนาตาปิโน
อนฺโตสงฺเขโป อนฺตรายกโร โหติ, อสมฺปชาโน อุปายปริคฺคเห อนุปายปริวชฺชเน
จ สมฺมุยฺหติ, มุฏฺฐสฺสติ อุปายปริจฺจาเค อนุปายปริคฺคเห จ อสมตฺโถ โหติ,
เตนสฺส ตํ กมฺมฏฺฐานํ น สมฺปชฺชติ, ตสฺมา เยสํ ธมฺมานํ อานุภาเวน ตํ
สมฺปชฺชติ, เตสํ ทสฺสนตฺถํ "อาตาปี สมฺปชาโน สติมา"ติ อิทํ วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํ.
     อิติ กายานุปสฺสนาสติปฏฺฐานํ สมฺปโยคงฺคญฺจ สนฺทสฺเสตฺวา อิทานิ
ปหานงฺคํ ทสฺเสตุํ วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสนฺติ วุตฺตํ. ตตฺถ วิเนยฺยาติ
ตทงฺควินเยน วา วิกฺขมฺภนวินเยน วา วินยิตฺวา. โลเกติ ยฺวายํ กาโย
ปุพฺเพ ปริคฺคหิโต, เสฺวว อิธ ลุชฺชนปลุชฺชนฏฺเฐน โลโก นาม. ตสฺมึ โลเก
อภิชฺฌํ โทมนสฺสญฺจ ปชหิตฺวาติ อตฺโถ. ยสฺมา ปนสฺส น กายมตฺเตเยว
@เชิงอรรถ: ๑ สํ.มหา. ๑๙/๒๓๔/๑๐๒
อภิชฺฌาโทมนสฺสํ ปหียติ, เวทนาทีสุปิ ปหียติเยว, ตสฺมา "ปญฺจปิ อุปาทานกฺขนฺธา
โลโก"ติ ๑- วิภงฺเค วุตฺตํ. โลกสงฺขาตตฺตาเยว เตสํ ธมฺมานํ อตฺถุทฺธารวเสเนตํ
วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํ. ยํ ปนาห "ตตฺถ กตโม โลโก, เสฺวว กาโย โลโก"ติ ๒-
อยเมเวตฺถ อตฺโถ. อภิชฺฌาโทมนสฺสนฺติ จ สมาเสตฺวา วุตฺตํ. สํยุตฺตงฺคุตฺตร-
ปาฐนฺตเรสุ ๓- ปน วิสุํ กตฺวา ปฐนฺติ. สา ปน อภิชฺฌายนฺติ ปตฺถยนฺติ เอตาย, สยํ วา
อภิชฺฌายติ, อภิชฺฌายนมตฺตเมว วา เอสาติ อภิชฺฌา. ยสฺมา ปเนตฺถ อภิชฺฌาคหเณน
กามจฺฉนฺโท, โทมนสฺสคฺคหเณน พฺยาปาโท สงฺคหํ คจฺฉติ, ตสฺมา นีวรณ-
ปริยาปนฺนพลวธมฺมทฺวยทสฺสเนน นีวรณปฺปหานํ วุตฺตํ โหตีติ เวทิตพฺพํ.
     วิเสเสน ปเนตฺถ อภิชฺฌาวินเยน กายสมฺปตฺติมูลกสฺส อนุโรธสฺส, โทมนสฺส-
วินเยน กายวิปตฺติมูลกสฺส วิโรธสฺส, อภิชฺฌาวินเยน จ กาเย อภิรติยา,
โทมนสฺสวินเยน กายภาวนาย อนภิรติยา, อภิชฺฌาวินเยน กาเย อภูตานํ
สุภสุขภาวาทีนํ ปกฺเขปสฺส, โทมนสฺสวินเยน กาเย ภูตานํ อสุภาสุขภาวาทีนํ
อปนยนสฺส ปหานํ วุตฺตํ. เตน โยคาวจรสฺส โยคานุภาโว โยคสมตฺถตา จ ทีปิตา
โหติ. โยคานุภาโว หิ เอส, ยทยํ อนุโรธวิโรธวิปฺปมุตฺโต อรติรติสโห อภูต-
ปกฺเขปภูตาปนยนวิรหิโต จ โหติ. อนุโรธวิโรธวิปฺปมุตฺโต เจส อรติรติสโห อภูตํ
อปกฺขิปนฺโต ภูตญฺจ อนปเนนฺโต โยคสมตฺโถ โหตีติ.
     อปโร นโย:- "กาเย กายานุปสฺสี"ติ เอตฺถ อนุปสฺสีติ เอตฺถ อนุปสฺสนาย
กมฺมฏฺฐานํ วุตฺตํ "วิหรตี"ติ เอตฺถ วุตฺตวิหาเรน กมฺมฏฺฐานิกสฺส กายปริหรณํ.
"อาตาปี"ติอาทีสุ อาตาปเนน สมฺมปฺปธานํ, สติสมฺปชญฺเญน สพฺพตฺถกกมฺมฏฺฐานํ,
กมฺมฏฺฐานปริหรณูปาโย วา. สติยา วา กายานุปสฺสนาวเสน ปฏิลทฺธสมโภ,
สมฺปชญฺเญน วิปสฺสนา, อภิชฺฌาโทมนสฺสวินเยน ภาวนาผลํ วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํ.
@เชิงอรรถ: ๑ อภิ.วิ. ๓๕/๓๖๒/๒๓๑ ๒ อภิ.วิ. ๓๕/๕๓๘/๓๐๔ ๓ สี. สํยุตฺตงฺคุตฺตเรสุ
     เวทนาสุ เวทนานุปสฺสีติ อาทีสุ จ เวทนาทีนํ ปุน วจเน ปโยชนํ
กายานุปสฺสนายํ วุตฺตนเยเนว ยถาโยคํ โยเชตฺวา เวทิตพฺพํ. อยํ ปน
อสาธารณตฺโถ:- สุขาทีสุ อเนกปฺปเภทาสุ เวทนาสุ วิสุํ วิสุํ อนิจฺจาทิโต
เอเกกเวทนานุปสฺสีติ, สราคาทิเก โสฬสปฺปเภเท จิตฺเต วิสุํ วิสุํ อนิจฺจาทิโต
เอเกกจิตฺตานุปสฺสีติ, กายเวทนาจิตฺตานิ ฐเปตฺวา เสสติภูมกธมฺเมสุ วิสุํ วิสุํ
อนิจฺจาทิโต เอเกกธมฺมานุปสฺสีติ, สติปฏฺฐานสุตฺตนฺเต วุตฺตนเยน นีวรณาทิ-
ธมฺมานุปสฺสีติ วา. เอตฺถ จ "กาเย"ติ เอกวจนํ สรีรสฺส เอกตฺตา, "จิตฺเต"ติ
เอกวจนํ จิตฺตสฺส สภาวเภทาภาวโต ชาติคฺคหเณน กตนฺติ เวทิตพฺพํ. ยถา จ
เวทนาทโย อนุปสฺสิตพฺพา, ตถา อนุปสฺสนฺโต เวทนาสุ เวทนานุปสฺสี, จิตฺเต
จิตฺตานุปสฺสี, ธมฺเมสุ ธมฺมานุปสฺสีติ เวทิตพฺโพ. กถํ ตาว เวทนา อนุปสฺสิตพฺพา?
สุขา ตาว เวทนา ทุกฺขโต, ทุกฺขา เวทนา สลฺลโต, อทุกฺขมสุขา เวทนา อนิจฺจโต
อนุปสฺสิตพฺพา. ยถาห:-
            "โย สุขํ ทุกฺขโต อทฺท        ทุกฺขมทฺทกฺขิ สลฺลโต
             อทุกฺขมสุขํ สนฺตํ            อทฺทกฺขิ นํ อนิจฺจโต
             ส เว สมฺมทฺทโส ภิกฺขุ       ปริชานาติ เวทนา"ติ.
สพฺพา เอว เจตา ทุกฺขโตปิ อนุปสฺสิตพฺพา. วุตฺตเญฺหตํ "ยํ กิญฺจิ เวทยิตํ,
สพฺพนฺตํ ทุกฺขสฺมินฺติ วทามี"ติ. สุขทุกฺขโตปิ จ อนุปสฺสิตพฺพา. ยถาห "สุขา
เวทนา ฐิติสุขา วิปริณามทุกฺขา, ทุกฺขา เวทนา ฐิติทุกฺขา วิปริณามสุขา,
อทุกฺขมสุขา เวทนา ญาณสุขา อญฺญาณทุกฺขา"ติ อปิจ อนิจฺจาทิสตฺตอนุปสฺสนาวเสนาปิ
อนุปสฺสิตพฺพา.
@เชิงอรรถ: ๑ ที.มหา. ๑๐/๓๘๒/๒๕๕, ม.มู. ๑๒/๑๑๔-๕/๘๓-๔
@๒ สํ.สฬา. ๑๘/๓๖๘/๒๕๗ (สฺยา)
@๓ สํ.สฬา. ๑๘/๓๙๑/๒๖๘ (สฺยา) ๔ ม.มู. ๑๒/๔๖๕/๔๑๔
     จิตฺตธมฺเมสุปิ จิตฺตํ ตาว อารมฺมณาธิปติสหชาตภูมิกมฺมวิปากกิริยาทิ-
นานตฺตเภทานํ อนิจฺจาทิสตฺตอนุปสฺสนานํ สราคาทิโสฬสเภทานํ จ วเสน
อนุปสฺสิตพฺพํ, ธมฺมา สลกฺขณสามญฺญลกฺขณานํ สุญฺญตาธมฺมสฺส อนิจฺจาทิสตฺต-
อนุปสฺสนานํ สนฺตาสนฺตาทีนํ จ วเสน อนุปสฺสิตพฺพา. กามญฺเจตฺถ ยสฺส
กายสงฺขาเต โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ ปหีนํ, ตสฺส เวทนาทิโลเกสุปิ ตํ ปหีนเมว,
นานาปุคฺคลวเสน ปน นานากฺขณิกสติปฏฺฐานภาวนาวเสน จ สพฺพตฺถ วุตฺตํ.
ยโต วา เอกตฺถ ปหีนํ, เสเสสุปิ ปหีนํ โหติ. เตเนวสฺส ตตฺถ ปหานทสฺสนตฺถมฺปิ
เอวํ วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํ.
     อิติ อิเม จตฺตาโร สติปฏฺฐานา ปุพฺพภาเค นานาจิตฺเตสุ ลพฺภนฺติ. อญฺเญเนว
หิ จิตฺเตน กายํ ปริคฺคณฺหาติ, อญฺเญน เวทนํ, อญฺเญน จิตฺตํ, อญฺเญน ธมฺเม
ปริคฺคณฺหาติ. โลกุตฺตรมคฺคกฺขเณ ปน เอกจิตฺเตเยว ลพฺภนฺติ. อาทิโต หิ กายํ
ปริคฺคณฺหิตฺวา อาคตสฺส วิปสฺสนาสมฺปยุตฺตา สติ กายานุปสฺสนา นาม, ตาย
สติยา สมนฺนาคโต ปุคฺคโล กายานุปสฺสี นาม. วิปสฺสนํ อุสฺสุกฺกาเปตฺวา อริยมคฺคํ
ปตฺตสฺส มคฺคกฺขเณ มคฺคสมฺปยุตฺตา สติ กายานุปสฺสนา นาม, ตาย สติยา
สมนฺนาคโต ปุคฺคโล กายานุปสฺสี นาม. เวทนํ ปริคฺคณฺหิตฺวา จิตฺตํ ปริคฺคณฺหิตฺวา
ธมฺเม ปริคฺคณฺหิตฺวา อาคตสฺส วิปสฺสนาสมฺปยุตฺตา สติ ธมฺมานุปสฺสนา นาม,
ตาย สติยา สมนฺนาคโต ปุคฺคโล ธมฺมานุปสฺสี นาม. วิปสฺสนํ อุสฺสุกฺกาเปตฺวา
อริยมคฺคํ ปตฺตสฺส มคฺคกฺขเณ มคฺคสมฺปยุตฺตา สติ ธมฺมานุปสฺสนา นาม, ตาย
สติยา สมนฺนาคโต ปุคฺคโล ธมฺมานุปสฺสี นาม. เอวํ ตาว เทสนา ปุคฺคเล
ติฏฺฐติ. กาเย ปน "สุภนฺ"ติ วิปลฺลาสปฺปหานา กายปริคฺคาหิกา สติ มคฺเคน
สมิชฺฌตีติ กายานุปสฺสนา นาม. เวทนาย "สุขา"ติ วิปลฺลาสปฺปหานา เวทนา-
ปริคฺคาหิกา สติ มคฺเคน สมิชฺฌตีติ เวทนานุปสฺสนา นาม. จิตฺเต "นิจฺจนฺ"ติ
วิปลฺลาสปฺปหานา จิตฺตปริคฺคาหิกา สติ มคฺเคน สมิชฺฌตีติ จิตฺตานุปสฺสนา นาม.
ธมฺเมสุ "อตฺตา"ติ วิปลฺลาสปฺปหานา ธมฺมปริคฺคาหิกา สติ มคฺเคน สมิชฺฌตีติ
ธมฺมานุปสฺสนา นาม. อิติ เอกาว มคฺคสมฺปยุตฺตา สติ จตุกิจฺจสาธกตฺเตน จตฺตาริ
นามานิ ลภติ. เตน วุตฺตํ "โลกุตฺตรมคฺคกฺขเณ ปน เอกจิตฺเตเยว ลพฺภนฺตี"ติ.
     สมฺมาสมาธินิทฺเทเส วิวิจฺเจว กาเมหีติ กาเมหิ วิวิจฺจิตฺวา วินา หุตฺวา
อปกฺกมิตฺวา. โย ปนายเมตฺถ เอวกาโร, โส นิยมตฺโถติ เวทิตพฺโพ. ยสฺมา จ
นิยมตฺโถ, ตสฺมา ปฐมชฺฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรณสมเย อวิชฺชมานานมฺปิ กามานํ
ตสฺส ปฐมชฺฌานสฺส ปฏิปกฺขภาวํ กามปริจฺจาเคเนว จสฺส อธิคมํ ทีเปติ.
กถํ? "วิวิจฺเจว กาเมหี"ติ เอวํ หิ นิยเม กริยมาเน อิทํ ปญฺญายติ, นูนิมสฺส ๑-
ฌานสฺส กามา ปฏิปกฺขภูตา, เยสุ สติ อิทํ นปฺปวตฺตติ, อนฺธกาเร สติ ปทีโปภาโส
วิย, เตสํ ปริจฺจาเคเนว จสฺส อธิคโม โหติ โอริมตีรปริจฺจาเคน ปาริมตีรสฺส
วิย. ตสฺมา นิยมํ กโรตีติ.
     ตตฺถ สิยา, กสฺมา ปเนส ปุพฺพปเทเยว วุตฺโต, น อุตฺตรปเท, กึ อกุสเลหิ
ธมฺเมหิ อวิวิจฺจาปิ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหเรยฺยาติ? น โข ปเนตํ ทฏฺฐพฺพํ.
ตํนิสฺสรณโต หิ ปุพฺพปเท เอส วุตฺโต. กามธาตุสมติกฺกมนโต หิ กามราคปฺ-
ปฏิปกฺขโต จ อิทํ ฌานํ กามานเมว นิสฺสรณํ. ยถาห "กามานเมตํ นิสฺสรณํ
ยทิทํ เนกฺขมฺมนฺ"ติ ๒- อุตฺตรปเทปิ จ ยถาห "อิเธว ภิกฺขเว สมโณ, อิธ ทุติโย
สมโณ"ติ ๓- เอตฺถ เอวกาโร อาเนตฺวา วุจฺจติ, เอวํ วตฺตพฺโพว. น หิ สกฺกา อิโต
อญฺเญหิปิ นีวรณสงฺขาเตหิ อกุสเลหิ ธมฺเมหิ อวิวิจฺจ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหริตุํ.
ตสฺมา "วิวิจฺเจว กาเมหิ วิวิจฺเจว อกุสเลหิ ธมฺเมหี"ติ เอวํ ปททฺวเยหิ เอส
ทฏฺฐพฺโพ. ปททฺวเยปิ จ กิญฺจาปิ วิวิจฺจาติ อิมินา สาธารณวจเนน ตทงฺควิกฺขมฺภน-
สมุจฺเฉทปฏิปฺปสฺสทฺธินิสฺสรณวิเวกา จิตฺตกายอุปธิวิเวกา จ สงฺคหํ คจฺฉนฺติ,
@เชิงอรรถ: ๑ สี. นนฺวิมสฺส       ๒ ขุ.อิติ. ๒๕/๗๒/๒๘๖
@๓ ม.มู. ๑๒/๑๔๐/๙๘ องฺ.จตุกฺก. ๒๑/๒๔๑/๒๖๖
ตถาปิ ปุพฺพภาเค กายวิเวกจิตฺตวิเวกวิกฺขมฺภนวิเวกา ทฏฺฐพฺพา, โลกุตฺตรมคฺคกฺขเณ
กายวิเวกจิตฺตวิเวกสมุจฺเฉทวิเวกปฏิปฺปสฺสทฺธิวิเวกนิสฺสรณวิเวกา.
     กาเมหีติ อิมินา ปน ปเทน เย จ มหานิทฺเทเส "กตเม วตฺถุกามา
มนาปิกา รูปา"ติอาทินา ๑- นเยน วตฺถุกามา วุตฺตา. เย จ ตตฺเถว วิภงฺเค จ
"ฉนฺโท กาโม, ราโค กาโม, ฉนฺทราโค กาโม, สงฺกปฺโป กาโม, ราโค, กาโม,
สงฺกปฺปราโค กาโม"ติ ๒- เอวํ กิเลสกามา วุตฺตา, เต สพฺเพปิ สงฺคหิตา อิจฺเจว
ทฏฺฐพฺพา. เอวํ หิ สติ วิวิจฺเจว กาเมหีติ วตฺถุกาเมหิปิ วิวิจฺเจวาติ อตฺโถ
ยุชฺชติ. เตน กายวิเวโก วุตฺโต โหติ.
     วิวิจฺจ อกุสเลหิ ธมฺเมหีติ กิเลสกาเมหิ สพฺพากุสเลหิ วา วิวิจฺจาติ
อตฺโถ ยุชฺชติ. เตน จิตฺตวิเวโก วุตฺโต โหติ. ปุริเมน เจตฺถ วตฺถุกาเมหิ
วิเวกวจนโต เอว กามสุขปริจฺจาโค, ทุติเยน กิเลสกาเมหิ วิเวกจนโต เนกฺขมฺม-
สุขปริคฺคโห วิภาวิโต โหติ. เอวํ วตฺถุกามกิเลสกามวิเวกวจนโตเยว จ เอเตสํ
ปฐเมน สงฺกิเลสวตฺถุปฺปหานํ, ทุติเยน สงฺกิเลสปฺปหานํ. ปฐเมน โลลภาวสฺส
เหตุปริจฺจาโค, ทุติเยน พาลภาวสฺส. ปฐเมน จ ปโยคสุทฺธิ, ทุติเยน อาสยโปสนํ
วิภาวิตํ โหตีติปิ วิญฺญาตพฺพํ. เอส ตาว นโย กาเมหีติ เอตฺถ วุตฺตกาเมสุ
วตฺถุกามปกฺเข.
     กิเลสกามปกฺเข ปน ฉนฺโทติ จ ราโคติ จ เอวมาทีหิ อเนกเภโท
กามจฺฉนฺโทว กาโมติ อธิปฺเปโต. โส จ อกุสลปริยาปนฺโนปิ สมาโน "ตตฺถ กตเม
กามา, ฉนฺโท กาโม"ติอาทินา ๓- นเยน วิภงฺเค อุปริชฺฌานปฺปฏิปกฺขโต วิสุํ วุตฺโต,
กิเลสกามตฺตา วา ปุริมปเท วุตฺโต, อกุสลปริยาปนฺนตฺตา ทุติยปเท. อเนกเภทโต
จสฺส กามโตติ อวตฺวา กาเมหีติ วุตฺตํ. อญฺเญสมฺปิ จ ธมฺมานํ อกุสลภาเว วิชฺชมาเน
@เชิงอรรถ: ๑ ขุ.มหา. ๒๙/๒/๑      ๒ ขุ.มหา. ๒๙/๒/๒, อภิ.วิ. ๓๕/๕๖๔/๓๑๐
@๓ อภิ.วิ. ๓๕/๕๖๔/๓๑๐
"ตตฺถ กตเม อกุสลา ธมฺมา กามจฺฉนฺโท"ติอาทินา ๑- นเยน วิภงฺเค
อุปริชฺฌานงฺคปจฺจนีกปฏิปกฺขภาวทสฺสนโต นีวรณาเนว วุตฺตานีติ. นีวรณานิ หิ
ฌานงฺคปจฺจนีกานิ, เตสํ ฌานงฺคาเนว ปฏิปกฺขานิ วิทฺธํสกานิ วินาสกานีติ
วุตฺตํ โหติ. ตถาหิ "สมาธิ กามจฺฉนฺทสฺส ปฏิปกฺโข, ปีติ พฺยาปาทสฺส, วิตกฺโก
ถีนมิทฺธสฺส, สุขํ อุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจสฺส, วิจาโร วิจิกิจฺฉายา"ติ เปฏเก วุตฺตํ.
     เอวเมตฺถ "วิวิจฺเจว กาเมหี"ติ อิมินา กามจฺฉนฺทสฺส วิกฺขมฺภนวิเวโก วุตฺโต
โหติ, "วิวิจฺจ อกุสเลหิ ธมฺเมหี"ติ อิมินา ปญฺจนฺนมฺปิ นีวรณานํ. อคฺคหิตคฺคหเณน
ปน ปฐเมน กามจฺฉนฺทสฺส, ทุติเยน เสสนีวรณานํ. ตถา ปฐเมน ตีสุ อกุสลมูเลสุ
ปญฺจกามคุณเภทวิสยสฺส โลภสฺส, ทุติเยน อาฆาตวตฺถุเภทาทิวิสยานํ โทสโมหานํ.
โอฆาทีสุ วา ธมฺเมสุ ปฐเมน กาโมฆกามโยคกามาสวกามุปาทานอภิชฺฌากายคนฺถ-
กามราคสญฺโญชนานํ, ทุติเยน อวเสสโอฆโยคาสวอุปาทานคนฺถสํโยชนานํ. ปฐเมน
ตณฺหาย ตํสมฺปยุตฺตกานญฺจ, ทุติเยน อวิชฺชาย ตํสมฺปยุตฺตกานญฺจ. อปิจ ปฐเมน
โลภสมฺปยุตฺตอฏฺฐจิตฺตุปฺปาทานํ, ทุติเยน เสสานํ จตุนฺนํ อกุสลจิตฺตตุปฺปาทานํ
วิกฺขมฺภนวิเวโก วุตฺโต โหตีติ เวทิตพฺโพ.
     เอตฺตาวตา จ ปฐมสฺส ฌานสฺส ปหานงฺคํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ สมฺปโยคงฺคํ
ทสฺเสตุํ สวิตกฺกํ สวิจารนฺติ อาทิวุตฺตํ. ตตฺถ อารมฺมเณ จิตฺตสฺส อภินิโรปน-
ลกฺขโณ วิตกฺโก. อารมฺมณานุมชฺชนลกฺขโณ วิจาโร. สนฺเตปิ จ เนสํ กตฺถจิ
อวิปฺปโยเค โอฬาริกฏฺเฐน ปุพฺพงฺคมฏฺเฐน จ ฆณฺฑาภิฆาโต วิย เจตโส
ปฐมาภินิปาโต วิตกฺโก, สุขุมฏฺเฐน อนุมชฺชนสภาเวน จ ฆณฺฑานุรโว วิย
อนุปฺปพนฺโธ วิจาโร. วิปฺผารวา เจตฺถ วิตกฺโก ปฐมุปฺปตฺติกาเล ปริปฺผนฺทนภูโต
จิตฺตสฺส, อากาเส อุปฺปติตุกามสฺส ปกฺขิโน ปกฺขวิกฺเขโป วิย, ปทุมาภิมุขปาโต
วิย จ คนฺธานุพนฺธเจตโส ภมรสฺส. สนฺตวุตฺติ วิจาโร นาติปริปฺผนฺทนภูโต จิตฺตสฺส
@เชิงอรรถ: ๑ อภิ.วิ. ๓๕/๕๖๔/๓๑๐
อากาเส อุปฺปติตสฺส ปกฺขิโน ปกฺขปฺปสารณํ วิย ปริพฺภมนํ วิย จ
ปทุมาภิมุขปติตสฺส ภมรสฺส ปทุมสฺส อุปริภาเค.
     ทุกนิปาตฏฺฐกถายํ ปน "อากาเสน คจฺฉโต มหาสกุณสฺส อุโภหิ ปกฺเขหิ
วาตํ คเหตฺวา ๑- ปกฺเข สนฺนิสีทาเปตฺวา คมนํ วิย อารมฺมเณ เจตโส
อภิโรปนภาเวน ปวตฺโต วิตกฺโก, วาตคฺคหณตฺถํ ปกฺเข ผนฺทาปยมานสฺส คมนํ วิย
อนุมชฺชนภาเวน ปวตฺโต วิจาโร"ติ วุตฺตํ. ตํ อนุปฺปพนฺเธน ปวตฺติยํ ยุชฺชติ.
โส ปน เตสํ วิเสโส ปฐมทุติยชฺฌาเนสุ ปากโฏ โหติ. อปิจ มลคฺคหิตํ กํสภาชนํ
เอเกน หตฺถน ทฬฺหํ คเหตฺวา อิตเรน หตฺเถน จุณฺณเตลวาลณฺฑุปเกน
ปริมชฺชนฺตสฺส ทฬฺหคฺคหณหตฺโถ วิย วิตกฺโก, ปริมชฺชนหตฺโถ วิย วิจาโร. ตถา
กุมฺภการสฺส ทณฺฑปฺปหาเรน จกฺกํ ภมยิตฺวา ภาชนํ กโรนฺตสฺส อุปฺปีฬนหตฺโถ
วิย วิตกฺโก, อิโต จิโต จ สํสรณหตฺโถ วิย วิจาโร. ตถา มณฺฑลํ กโรนฺตสฺส
มชฺเฌ สนฺนิรุชฺฌิตฺวา ฐิตกณฺฏโก วิย อภินิโรปโน วิตกฺโก, พหิ ปริพฺภมนกณฺฏโก
วิย อนุมชฺชโน วิจาโร. อิติ อิมินา จ วิตกฺเกน อิมินา จ วิจาเรน สห
วตฺตติ รุกฺโข วิย ปุปฺเผน ผเลน จาติ อิทํ ฌานํ "สวิตกฺกํ สวิจารนฺ"ติ วุจฺจติ.
     วิเวกชนฺติ เอตฺถ วิวิตฺติ วิเวโก, นีวรณวิคฺคโมติ อตฺโถ. วิวิตฺโตติ วา
วิเวโก, นีวรณวิวิตฺโต ฌานสมฺปยุตฺตธมฺมราสีติ อตฺโถ. ตสฺมา วิเวกา, ตสฺมึ วา
วิเวเก ชาตนฺติ วิเวกชํ. ปีติสุขนฺติ เอตฺถ ปีณยตีติ ปีติ, สา สมฺปิยายนลกฺขณา.
สา ปเนสา ขุทฺทกาปีติ โอกฺกนฺติกาปีติ ขณิกาปีติ อุพฺเพงฺคาปีติ ผรณาปีตีติ
ปญฺจวิธา ปีติ.
     ตตฺถ ขุทฺทกาปีติ สรีเร โลมหํสนมตฺตเมว กาตุํ สกฺโกติ. ขณิกาปีติ ขเณ
ขเณ วิชฺชุปฺปาทสทิสา ๒- โหติ. โอกฺกนฺติกาปีติ สมุทฺทตีรํ วีจิ วิย กายํ
@เชิงอรรถ: ๑ สี. คาหาเปตฺวา ๒ สี. วิชฺชุปาตสทิสา
โอกฺกมิตฺวา โอกฺกมิตฺวา ภิชฺชติ. อุพฺเพงฺคาปีติ พลวตี โหติ กายํ อุทฺธคฺคํ
กตฺวา อากาเส ลงฺฆาปนปฺปมาณปฺปตฺตา. ผรณาปีติ อติพลวตี โหติ. ตาย หิ
อุปฺปนฺนาย สกลสรีรํ ธมิตฺวา ปูริตวตฺถิ วิย มหตา อุทโกเฆน ปกฺขนฺทปพฺพตกุจฺฉิ
วิย จ อนุปริผุฏํ โหติ. สา ปเนสา ปญฺจวิธา ปีติ คพฺภํ คณฺหนฺตี ปริปากํ
คจฺฉนฺตี ทุวิธํ ปสฺสทฺธึ ปริปูเรติ กายปสฺสทฺธิญฺจ จิตฺตปสฺสทฺธิญฺจ. ปสฺสทฺธิ-
คพฺภํ คณฺหนฺตี ปริปากํ คจฺฉนฺตี ทุวิธมฺปิ สุขํ ปริปูเรติ กายิกญฺจ เจตสิกญฺจ.
สุขํ คพฺภํ คณฺหนฺตํ ปริปากํ คจฺฉนฺตํ ติวิธํ สมาธึ ปริปูเรติ ขณิกสมาธิญฺจ
อุปจารสมาธิญฺจ อปฺปนาสมาธิญฺจาติ. ตาสุ จ ยา อปฺปนาสมาธิสฺส มูลํ หุตฺวา
วฑฺฒมานา สมาธิสมฺปโยคํ คตา ผรณาปีติ, อยํ อิมสฺมึ อตฺเถ อธิปฺเปตา ปีตีติ.
     อิตรํ ปน สุขยตีติ สุขํ, ยสฺสุปฺปชฺชติ, ตํ สุขิตํ กโรตีติ อตฺโถ. สุขนํ
วา สุขํ, สุฏฺฐุ วา ขาทติ, ขนติ จ กายจิตฺตาพาธนฺติ สุขํ, โสมนสฺสเวทนาเยตํ
นามํ. ตํ สาตลกฺขณํ. สนฺเตปิ จ เนสํ กตฺถจิ อวิปฺปโยเค อิฏฺฐารมฺมณปฺปฏิลาภ-
ตุฏฺฐิ ปีติ, ปฏิลทฺธรสานุภวนํ สุขํ, ยตฺถ ปีติ, ตตฺถ สุขํ. ยตฺถ สุขํ, ตตฺถ
น นิยมโต ปีติ. สงฺขารกฺขนฺธสงฺคหิตา ปีติ, เวทนากฺขนฺธสงฺคหิตํ สุขํ กนฺตาร-
ขินฺนสฺส วนนฺตุทกนฺตทสฺสนสวเนสุ วิย ปีติ, วนจฺฉายาปเวสนอุทกปริโภเคสุ วิย
สุขํ. ตสฺมึ ตสฺมึ สมเย ปากฏภาวโต เจตํ วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํ. อิติ อยญฺจ
ปีติ อิทญฺจ สุขํ อสฺส ฌานสฺส, ตสฺมึ วา ฌาเน อตฺถีติ อิทํ ฌานํ "ปีติสุขนฺ"ติ
วุจฺจติ. อถ วา ปีติ จ สุขญฺจ ปีติสุขํ ธมฺมวินยาทโย วิย. วิเวกชํ ปีติสุขํ
อสฺส ฌานสฺส, อสฺมึ วา ฌาเน อตฺถีติ เอวมฺปิ วิเวกชํ ปีติสุขํ. ยเถว หิ
ฌานํ, เอวํ ปีติสุขมฺเปตฺถ วิเวกชเมว โหติ. ตญฺจสฺส อตฺถีติ ตสฺมา อโลปสมาสํ
กตฺวา เอกปเทเนว "วิเวกชํ ปีติสุขนฺ"ติปิ วตฺตุํ ยุชฺชติ.
     ปฐมนฺติ คณนานุปุพฺพตา ปฐมํ, ปฐมํ อุปฺปนฺนนฺติปิ ปฐมํ. ฌานนฺติ
ทุวิธํ ฌานํ อารมฺมณูปนิชฺฌานญฺจ ลกฺขณูปนิชฺฌานญฺจ. ตตฺถ อฏฺฐสมาปตฺติโย
ปฐวีกสิณาทิอารมฺมณํ อุปนิชฺฌายนฺตีติ "อารมฺมณูปนิชฺฌานนฺ"ติ สงฺขฺยํ คตา.
วิปสฺสนามคฺคผลานิ ปน ลกฺขณูปนิชฺฌานํ นาม ตตฺถ วิปสฺสนา อนิจฺจาทิลกฺขณสฺส
อุปนิชฺฌานโต ลกฺขณูปนิชฺฌานํ, วิปสฺสนาย กตกิจฺจสฺส มคฺเคน อิชฺฌนโต มคฺโค
ลกฺขณูปนิชฺฌานํ, ผลํ ปน นิโรธสจฺจํ ตถลกฺขณํ อุปนิชฺฌายตีติ ลกฺขณูปนิชฺฌานํ.
เตสุ อิธ ปุพฺพภาเค อารมฺมณูปนิชฺฌานํ, โลกุตฺตรมคฺคกฺขเณ ลกฺขณูปนิชฺฌานํ
อธิปฺเปตํ, ตสฺมา อารมฺมณูปนิชฺฌานโต ลกฺขณูปนิชฺฌานโต จ ปจฺจนีกชฺฌาปนโต
จ "ฌานนฺ"ติ เวทิตพฺพํ. อุปสมฺปชฺชาติ อุปคนฺตฺวา, ปาปุณิตฺวาติ วุตฺตํ โหติ.
อุปสมฺปาทยิตฺวา วา, นิปฺผาเทตฺวาติ วุตฺตํ โหติ. วิหรตีติ ตทนุรูเปน อิริยาปถ-
วิหาเรน อิริยติ, วุตฺตปฺปกาเรน ฌานสมงฺคี หุตฺวา อตฺตภาวสฺส วุตฺตึ
อภินิปฺผาเทติ.
     วิตกฺกวิจารานํ วูปสมาติ เอตฺถ วิตกฺกสฺส จ วิจารสฺส จาติ อิเมสํ ทฺวินฺนํ
วูปสมา สมติกฺกมา, ทุติยชฺฌานกฺขเณ อปาตุภาวาติ วุตฺตํ โหติ. ตตฺถ กิญฺจาปิ
ทุติยชฺฌาเน สพฺเพปิ ปฐมชฺฌานธมฺมา น สนฺติ, อญฺเญเยว หิ ปฐมชฺฌาเน
ผสฺสาทโย, อญฺเญ อิธาติ. โอฬาริกสฺส ปน โอฬาริกสฺส องฺคสฺส สมติกฺกมา
ปฐมชฺฌานโต ปเรสํ ทุติยชฺฌานาทีนํ อธิคฺคโม โหตีติ ทสฺสนตฺถํ "วิตกฺกวิจารานํ
วูปสมา"ติ เอวํ วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํ. อชฺฌตฺตนฺติ อิธ นิยกชฺฌตฺตํ อธิปฺเปตํ,
ตสฺมา อตฺตนิ ชาตํ, อตฺตสนฺตาเน นิพฺพตฺตนฺติ อตฺโถ.
     สมฺปสาทนนฺติ สมฺปสาทนํ วุจฺจติ สทฺธา. สมฺปสาทนโยคโต ฌานมฺปิ
สมฺปสาทนํ นีลวณฺณโยคโต นีลวตฺถํ วิย. ยสฺมา วา ตํ ฌานํ สมฺปสาทน-
สมนฺนาคตตฺตา วิตกฺกวิจารกฺโขภวูปสมเนน จ เจโต สมฺปสาทยติ, ตสฺมาปิ
สมฺปสาทนนฺติ วุตฺตํ. อิมสฺมิญฺจ อตฺถวิกปฺเป สมฺปสาทนํ เจตโสติ เอวํ ปทสมฺพนฺโธ
เวทิตพฺโพ, ปุริมสฺมึ ปน อตฺถวิกปฺเป เจตโสติ เอตํ เอโกทิภาเวน สทฺธึ โยเชตพฺพํ.
     ตตฺรายํ อตฺถโยชนา. เอโก อุเทตีติ เอโกทิ, วิตกฺกวิจาเรหิ อนชฺฌารูฬฺหตฺตา
อคฺโค เสฏฺโฐ หุตฺวา อุเทตีติ อตฺโถ. เสฏฺโฐปิ หิ โลเก เอโกติ วุจฺจติ.
วิตกฺกวิจารวิรหิโต วา เอโก อสหาโย หุตฺวา อิติปิ วตฺตุํ วฏฺฏติ. อถ วา
สมฺปยุตฺตธมฺเม อุทายตีติ อุทิ, อุฏฺฐเปตีติ อตฺโถ. เสฏฺฐฏฺเฐน เอโก จ โส
อุทิ จาติ เอโกทิ. สมาธิสฺเสตํ อธิวจนํ. อิติ อิมํ เอโกทึ ภาเวติ วฑฺเฒตีติ
อิทํ ทุติยํ ฌานํ เอโกทิภาวํ. โส ปนายํ เอโกทิ ยสฺมา เจตโส, น สตฺตสฺส
น ชีวสฺส. ตสฺมา เอตํ "เจตโส เอโกทิภาวนฺ"ติ วุตฺตํ.
     นนุ จายํ สทฺธา ปฐมชฺฌาเนปิ อตฺถิ, อยญฺจ เอโกทินามโก สมาธิ, อถ
กสฺมา อิทเมว "สมฺปสาทนํ เจตโส เอโกทิภาวนฺ"ติ จ วุตฺตนฺติ. วุจฺจเต:- อทุํ
หิ ปฐมชฺฌานํ วิตกฺกวิจารกฺโขเภน วีจิตรงฺคสมากุลมิว ชลํ น สุปฺปสนฺนํ โหติ,
ตสฺมา สติยาปิ สทฺธาย "สมฺปสาทนนฺ"ติ น วุตฺตํ. น สุปฺปสนฺนตฺตาเยว เจตฺถ
สมาธิปิ น สุฏฺฐุ ปากโฏ, ตสฺมา "เอโกทิภาวนฺ"ติปิ น วุตฺตํ. อิมสฺมึ ปน
ฌาเน วิตกฺกวิจารปลิโพธาภาเวน ลทฺโธกาสา พลวตี สทฺธา, พลวสทฺธาสหาย-
ปฏิลาเภเนว จ สมาธิปิ ปากโฏ, ตสฺมา อิทเมว เอวํ วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํ. อวิตกฺกํ
อวิจารนฺติ ภาวนาย ปหีนตฺตา เอตสฺมึ เอตสฺส วา วิตกฺโก นตฺถีติ อวิตกฺกํ.
อิมินาว นเยน อาวิจารํ. เอตฺถาห "นนุ จ วิตกฺกวิจารานํ วูปสมา"ติ อิมินาปิ
อยมตฺโถ สิทฺโธ, อถ กสฺมา ปุน วุตฺตํ "อวิตกฺกํ อวิจารนฺ"ติ. วุจฺจเต:- เอวเมตํ,
สิทฺโธวายมตฺโถ, น ปเนตํ ตทตฺถทีปกํ, นนุ อโวจุมฺห "โอฬาริกสฺส ปน
โอฬาริกสฺส องฺคสฺส สมติกฺกมา ปฐมชฺฌานโต ปเรสํ ทุติยชฺฌานาทีนํ อธิคฺคโม
โหตีติ ทสฺสนตฺถํ วิตกฺกวิจารานํ วูปสมาติ เอวํ วุตฺตนฺ"ติ.
     อปิจ วิตกฺกวิจารานํ วูปสมา อิทํ สมฺปสาทนํ, น กิเลสกาฬุสฺสิยสฺส.
วิตกฺกวิจารานญฺจ วูปสมา เอโกทิภาวํ, น อุปจารชฺฌานมิว นีวรณปฺปหานา,
น ปฐมชฺฌานมิว จ องฺคปาตุภาวาติ เอวํ สมฺปสาทนเอโกทิภาวานํ
เหตุปริทีปกมิทํ วจนํ. ตถา วิตกฺกวิจารานํ วูปสมา อิทํ อวิตกฺกํ อวิจารํ, น
ตติยจตุตฺถชฺฌานานิ วิย จกฺขุวิญฺญาณาทีนิ วิย จ อภาวาติ เอวํ อวิตกฺก-
อวิจารภาวสฺส เหตุปริทีปกญฺจ วจนํ. น วิตกฺกวิจารภาวมตฺตปริทีปกํ, วิตกฺก-
วิจาราภาวมตฺตปริทีปกเมว ปน "อวิตกฺกํ อวิจารนฺ"ติ อิทํ วจนํ. ตสฺมา ปุริมํ
วตฺวาปิ ปุน วตฺตพฺพเมวาติ.
     สมาธิชนฺติ ปฐมชฺฌานสมาธิโต, สมฺปยุตฺตสมาธิโต วา ชาตนฺติ อตฺโถ. ตตฺถ
กิญฺจาปิ ปฐมชฺฌานมฺปิ สมฺปยุตฺตสมาธิโต ชาตํ, อถ โข อยเมว สมาธิ "สมาธี"ติ
วตฺตพฺพตํ อรหติ วิตกฺกวิจารกฺโขภวิรเหน อติวิย อจลตฺตา สุปฺปสนฺนตฺตา จ.
ตสฺมา อิมสฺส วณฺณภณนตฺถํ อิทเมว "สมาธิชนฺ"ติ วุตฺตํ. ปีติสุขนฺติ อิทํ
วุตฺตนยเมว. ทุติยนฺติ คณนานุปุพฺพตา ทุติยํ, อิทํ ทุติยํ อุปฺปนฺนนฺติปิ ทุติยํ.
     ปีติยา จ วิราคาติ วิราโค นาม วุตฺตปฺปการาย ปีติยา ชิคุจฺฉนํ
วา สมติกฺกโม วา, อุภินฺนํ ปน อนฺตรา จสทฺโท สมฺปิณฺฑนตฺโถ, โส วูปสมํ
วา สมฺปิณฺเฑติ วิตกฺกวิจารวูปสมํ วา. ตตฺถ ยทา วูปสมเมว สมฺปิณฺเฑติ, ตทา
ปีติยา วิราคา จ, กิญฺจ ภิยฺโย วูปสมา จาติ เอวํ โยชนา เวทิตพฺพา. อิมิสฺสา
จ โยชนาย วิราโค ชิคุจฺฉนตฺโถ โหติ, ตสฺมา ปีติยา ชิคุจฺฉนา จ สมติกฺกมา
จาติ อยมตฺโถ ทฏฺฐพฺโพ. ยทา ปน วิตกฺกวิจารวูปสมํ สมฺปิณฺเฑติ, ตทา ปีติยา
จ วิราคา, กิญฺจ ภิยฺโย วิตกฺกวิจารนญฺจ วูปสมาติ เอวํ โยชนา เวทิตพฺพา.
อิมิสฺสา จ โยชนาย วิราโค สมติกฺกมนตฺโถ โหติ, ตสฺมา ปีติยา จ สมติกฺกมา,
วิตกฺกวิจารานญฺจ วูปสมาติ อยมตฺโถ ทฏฺฐพฺโพ.
     กามญฺเจเต วิตกฺกวิจารา ทุติยชฺฌาเนเยว วูปสนฺตา, อิมสฺส ปน ฌานสฺส
มคฺคปริทีปนตฺถํ วณฺณภณนตฺถญฺเจตํ วุตฺตํ. วิตกฺกวิจารานํ วูปสมาติ หิ วุตฺเต
อิทํ ปญฺญายติ "นูน ๑- วิตกฺกวิจารวูปสโม มคฺโค อิมสฺส ฌานสฺสา"ติ. ยถา จ
@เชิงอรรถ: ๑ สี. นนุ
ตติเย อริยมคฺเค อปฺปหีนานมฺปิ สกฺกายทิฏฺฐาทีนํ "ปญฺจนฺนํ โอรมฺภาคิยานํ
สํโยชนานํ ปหานา"ติ ๑- เอวํ ปหานํ วุจฺจมานํ วณฺณภณนํ โหติ, ตทธิคฺคมาย
อุสฺสุกฺกานํ อุสฺสาหชนกํ, เอวเมว อิธ อวูปสนฺตานมฺปิ วิตกฺกวิจารานํ วูปสโม
วุจฺจมาโน วณฺณภณนํ โหติ, เตนายมตฺโถ วุตฺโต "ปีติยา จ สมติกฺกมา
วิตกฺกวิจารานญฺจ วูปสมา"ติ.
     อุเปกฺขโก จ วิหรตีติ เอตฺถ อุปปตฺติโต อิกฺขตีติ อุเปกฺขา, สมํ ปสฺสติ
อปกฺขปติตา หุตฺวา ปสฺสตีติ อตฺโถ. ตาย วิสทาย วิปุลาย ถามคตาย
สมนฺนาคตตฺตา ตติยชฺฌานสมงฺคี "อุเปกฺขโก"ติ วุจฺจติ.
     อุเปกฺขา ปน ทสวิธา โหติ ฉฬงฺคุเปกฺขา พฺรหฺมวิหารุเปกฺขา โพชฺฌงฺคุเปกฺขา
วีริยุเปกฺขา สงฺขารุเปกฺขา เวทนุเปกฺขา วิปสฺสนุเปกฺขา ตตฺรมชฺฌตฺตุเปกฺขา
ฌานุเปกฺขา ปาริสุทฺธุเปกฺขาติ.
     ตตฺถ ยา "อิธ ภิกฺขเว ขีณาสโว ภิกฺขุ จกฺขุนา รูปํ ทิสฺวา เนว สุมโน
โหติ น ทุมฺมโน, อุเปกฺขโก จ วิหรติ สโต สมฺปชาโน"ติ ๒- เอวมาคตา ขีณาสวสฺส
ฉสุ ทฺวาเรสุ อิฏฺฐานิฏฺฐฉฬารมฺมณาปาเถ ปริสุทฺธิปกติภาวาวิชหณาการภูตา
อุเปกฺขา, อยํ ฉฬงฺคุเปกฺขา นาม. ยา ปน "อุเปกฺขาสหคเตน เจตสา เอกํ ทิสํ
ผริตฺวา วิหรตี"ติ ๓- เอวมาคตา สตฺเตสุ มชฺฌตฺตาการภูตา อุเปกฺขา, อยํ พฺรหฺม-
วิหารุเปกฺขา นาม. ยา ปน "อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺคํ ภาเวติ วิเวกนิสฺสิตนฺ"ติ ๔-
เอวมาคตา สหชาตธมฺมานํ มชฺฌตฺตาการภูตา อุเปกฺขา, อยํ โพชฺฌงฺคุเปกฺขา
นาม.
@เชิงอรรถ: ๑ ที.สี. ๙/๓๗๓/๑๕๖, ม.ม. ๑๓/๑๓๓/๑๐๙, องฺ.ติก. ๒๐/๘๘/๒๒๗
@๒ องฺ.ฉกฺก. ๒๗๒/๒๔๗/๒๒๓   ๓ ที.สี. ๙/๕๕๖/๒๔๖, ม.มู. ๑๒/๗๗/๕๑
@๔ ม.ม. ๑๓/๒๔๗/๒๒๓
     ยา ปน "กาเลน กาลํ อุเปกฺขานิมิตฺตํ มนสิกโรตี"ติ ๑- เอวมาคตา
อนจฺจารทฺธนาติสิถิลวีริยสงฺขาตา อุเปกฺขา, อยํ วีริยุเปกฺขา นาม.
     ยา ปน "กติ สงฺขารุเปกฺขา สมถวเสน อุปฺปชฺชนฺติ, กติ สงฺขารุเปกฺขา
วิปสฺสนาวเสน อุปฺปชฺชนฺติ, อฏฺฐ สงฺขารุเปกฺขา สมถวเสน อุปฺปชฺชนฺติ,
ทสสงฺขารุเปกฺขา วิปสฺสนาวเสน อุปฺปชฺชนฺตี"ติ ๒- เอวมาคตา
นีวรณาทิปฺปฏิสงฺขาสนฺติฏฺฐนาคหเณ มชฺฌตฺตภูตา อุเปกฺขา, อยํ สงฺขารุเปกฺขา นาม.
     ยา ปน "ยสฺมึ สมเย กามาวจรํ กุสลํ จิตฺตํ อุปฺปนฺนํ โหติ. อุเปกฺขา-
สหคตนฺ"ติ ๓- เอวมาคตา อทุกฺขมสุขสญฺญิตา อุเปกฺขา, อยํ เวทนุเปกฺขา นาม.
ยา ปน "ยทตฺถิ ยํ ภูตํ, ตํ ปชหติ, อุเปกฺขํ ปฏิลภตี"ติ ๔- เอวมาคตา วิจินเน
มชฺฌตฺตภูตา อุเปกฺขา อยํ วิปสฺสนุเปกฺขา นาม. ยา ปน ฉนฺทาทีสุ
เยวาปนเกสุ อาคตา สหชาตานํ สมวาหิตภูตา อุเปกฺขา, อยํ
ตตฺรมชฺฌตฺตุเปกฺขา นาม.
     ยา ปน "อุเปกฺขโก จ วิหรตี"ติ ๕- เอวมาคตา อคฺคสุเขปิ ตสฺมึ
อปกฺขปาตชนนี อุเปกฺขา, อยํ ฌานุเปกฺขา นาม.
     ยา ปน "อุเปกฺขาสติปาริสุทฺธึ จตุตฺถํ ฌานนฺ"ติ ๖- เอวมาคตา สพฺพปจฺจนีก-
ปริสุทฺธา ปจฺจนีกวูปสเมปิ พฺยาปารภูตา อุเปกฺขา, อยํ ปาริสุทฺธิอุเปกฺขา นาม.
     ตตฺถ ฉฬงฺคุเปกฺขา จ พฺรหฺมวิหารุเปกฺขา จ โพชฺฌงฺคุเปกฺขา จ
ตตฺรมชฺฌตฺตุเปกฺขา จ ฌานุเปกฺขา จ ปาริสุทฺธิอุเปกฺขา จ อตฺถโต เอกา,
ตตฺรมชฺฌตฺตุเปกฺขาว โหติ. เตน เตน อวตฺถาเภเทน ปนสฺสายํ เภโท. เอกสฺสาปิ
สโต สตฺตสฺส กุมารยุวตฺเถรเสนาปติราชาทิวเสน เภโท วิย, ตสฺมา ตาสุ ยตฺถ
@เชิงอรรถ: ๑ องฺ.ติก. ๒๐/๑๐๓/๒๕๑     ๒ ขุ.ปฏิ. ๓๑/๕๗/๖๖
@๓ อภิ.สํ. ๓๔/๑๕๗/๔๘       ๔ ม.อุ. ๑๔/๗๑/๕๒
@๕ ที.สี. ๙/๘๙/๓๗, ม.มู. ๑๒/๑๗๓/๑๓๔, อภิ.สํ. ๓๔/๑๖๕/๕๒
@๖ ที.สี. ๙/๘๙/๓๗, อภิ.สํ. ๓๔/๑๖๕/๕๒
ฉฬงฺคุเปกฺขา, น ตตฺถ โพชฺฌงฺคุเปกฺขาทโย. ยตฺถ วา ปน โพชฺฌงฺคุเปกฺขา,
น ตตฺถ ฉฬงฺคุเปกฺขาทโย โหนฺตีติ เวทิตพฺพา. ยถา เจตาสํ อตฺถโต เอกีภาโว,
เอวํ สงฺขารุเปกฺขาวิปสฺสนุเปกฺขานมฺปิ. ปญฺญา เอว หิ สา กิจฺจวเสน ทฺวิธา
ภินฺนา. ยถา หิ ปุริสสฺส สายํ เคหํ ปวิฏฺฐํ สปฺปํ อชปททณฺฑํ คเหตฺวา
ปริเยสมานสฺส ตํ ถุสโกฏฺฐเก นิปนฺนํ ทิสฺวา "สปฺโป นุโข, โน"ติ อวโลเกนฺตสฺส
โสวตฺถิกตฺตยํ ทิสฺวา นิพฺเพมติกสฺส "สปฺโป, น สปฺโป"ติ วิจินเน มชฺฌตฺตตา
อุปฺปชฺชติ, เอวเมว ยา อารทฺธวิปสฺสกสฺส วิปสฺสนาญาเณน ลกฺขณตฺตเย ทิฏฺเฐ
สงฺขารานํ อนิจฺจภาวาทิวิจินเน มชฺฌตฺตตา อุปฺปชฺชติ, อยํ วิปสฺสนุเปกฺขา. ยถา
ปน ตสฺส ปุริสสฺส อชปเทน ทณฺเฑน คาฬฺหํ สปฺปํ คเหตฺวา "กินฺตาหํ
อิมํ สปฺปํ อวิเหเฐนฺโต อตฺตานญฺจ อิมินา อฑํสาเปนฺโต มุญฺเจยฺยนฺ"ติ
มุญฺจนาการเมว ปริเยสโต คหเณ มชฺฌตฺตา โหติ, เอวเมว ยา ลกฺขณตฺตยสฺส
ทิฏฺฐตฺตา อาทิตฺเต วิย ตโย ภเว ปสฺสโต สงฺขารคฺคหเณ มชฺฌตฺตตา, อยํ
สงฺขารุเปกฺขา จ. อิติ วิปสฺสนุเปกฺขาย สิทฺธาย สงฺขารุเปกฺขาปิ สิทฺธาว โหติ.
อิมินา ปเนสา วิจินนคฺคหเณสุ มชฺฌตฺตสงฺขาเตน กิจฺเจน ทฺวิธา ภินฺนาติ.
วีริยุเปกฺขา ปน เวทนุเปกฺขา จ อญฺญมญฺญญฺจ อวเสสา หิ จ อตฺถโต
ภินฺนา เอวาติ. อาห เจตฺถ:-
          "มชฺฌตฺตพฺรหฺมโพชฺฌงฺค-      ฉฬงฺคฌานสุทฺธิโย
           วิปสฺสนา จ สงฺขาร-       เวทนา วิริยํ อิติ.
           วิตถารโต ทโสเปกฺขา      ฉมชฺฌตฺตาทิโต ตโต
           ทุเว ปญฺญา ตโต ทฺวีหิ      จตสฺโส ว ภวนฺติมา"ติ. ๑-
     อิติ อิมาสุ อุเปกฺขาสุ ฌานุเปกฺขา อิธ อธิปฺเปตา. สา มชฺฌตฺตลกฺขณา.
เอตฺถาห "นนุ จายํ อตฺถโต ตตฺรมชฺฌตฺตุเปกฺขาว โหติ, สา จ ปฐมทุติยชฺฌาเนสุปิ
@เชิงอรรถ: ๑ สี. ภวนฺติ จาติ
อตฺถิ, ตสฺมา ตตฺรปิ `อุเปกฺขโก จ วิหรตี'ติ เอวมยํ วตฺตพฺพา สิยา, สา กสฺมา
น วุตฺตา"ติ? อปริพฺยตฺตกิจฺจโต. อปริพฺยตฺตญฺหิ ตสฺส ตตฺถ กิจฺจํ วิตกฺกาทีหิ
อภิภูตตฺตา, อิธ ปนายํ วิตกฺกวิจารปีตีหิ อนภิภูตตฺตา อุกฺขิตฺตสิรา วิย หุตฺวา
ปริพฺยตฺตกิจฺจา ชาตา, ตสฺมา วุตฺตาติ.
     อิทานิ สโต จ สมฺปชาโนติ เอตฺถ สรตีติ สโต. สมฺปชานาตีติ สมฺปชาโน.
อิติปุคฺคเลน สติ จ สมฺปชญฺญํ. ตตฺถ กิญฺจาปิ อิทํ สติสมฺปชญฺญญฺจ วุตฺตํ.
ตตฺถ สรณลกฺขณา สติ. อสมฺโมหลกฺขณํ สมฺปชญฺญํ ตตฺถ กิญฺจาปิ อิทํ สติสมฺปชญฺญํ
ปุริมชฺฌาเนสุปิ อตฺถิ, มุฏฺฐสฺสติสฺส หิ อสมฺปชานสฺส อุปจารมตฺตมฺปิ
น สมฺปชฺชติ, ปเคว อปฺปนา. โอฬาริกตฺตา ปน เตสํ ฌานานํ ภูมิยํ วิย ปุริสสฺส
จิตฺตสฺส คติ สุขา โหติ, อพฺยตฺตํ ตตฺถ สติสมฺปชญฺญกิจฺจํ. โอฬาริกงฺคปฺ-
ปหาเนน ปน สุขุมตฺตา อิมสฺส ฌานสฺส ปุริสสฺส ขุรธารายํ วิย สติสมฺปชญฺญ-
กิจฺจปริคฺคหิตา เอว จิตฺตสฺส คติ อิจฺฉิตพฺพาติ อิเธว วุตฺตํ. กิญฺจ ภิยฺโย:-
ยถา เธนุปโค วจฺโฉ เธนุโต อปนีโต อรกฺขิยมาโน ปุนเทว เธนุํ อุปคจฺฉติ,
เอวมิทํ ตติยชฺฌานสุขํ ปีติโต อปนีตํ สติสมฺปชญฺญารกฺเขน อรกฺขิยมานํ ปุนเทว
ปีตึ อุปคจฺเฉยฺย, ปีติสมฺปยุตฺตเมว สิยา. สุเข วาปิ สตฺตา สารชฺชนฺติ, อิทญฺจ
อติมธุรํ สุขํ ตโต ปรํ สุขาภาวา. สติสมฺปชญฺญานุภาเวน ปเนตฺถ สุเข อสารชฺชนา
โหติ, โน อญฺญถาติ. อิทมฺปิ อตฺถวิเสสํ ทสฺเสตุํ อิทํ อิเธว วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํ.
     อิทานิ สุขญฺจ กาเยน ปฏิสํเวเทตีติ เอตฺถ กิญฺจาปิ ตติยชฺฌานสมงฺคิโน
สุขปฺปฏิสํเวทนา โภโค นตฺถิ, เอวํ สนฺเตปิ ยสฺมา ตสฺส นามกาเยน สมฺปยุตฺตํ
สุขํ, ยํ วา ตํ นามกายสมฺปยุตฺตํ สุขํ, ตํ สมุฏฺฐาเนนสฺส ยสฺมา อติปณีเตน
รูเปน รูปกาโย ผุฏฺโฐ, ยสฺส ผุฏฺฐตฺตา ฌานา วุฏฺฐิโตปิ สุขํ ปฏิสํเวเทยฺย,
ตสฺมา เอตมตฺถํ ทสฺเสนฺโต "สุขญฺจ กาเยน ปฏิสํเวเทตี"ติ อาห.
     อิทานิ ยนฺตํ อริยา อาจิกฺขนฺติ อุเปกฺขโก สติมา สุขวิหารีติ เอตฺถ
ยํฌานเหตุ ยํฌานการณา ตํ ตติยชฺฌานสมงฺคิปุคฺคลํ พุทฺธาทโย อริยา อาจิกฺขนฺติ
เทเสนฺติ ปญฺญาเปนฺติ ปฏฺฐเปนฺติ วิวรนฺติ วิภชนฺติ อุตฺตานีกโรนฺติ ปกาเสนฺติ,
ปสํสนฺตีติ อธิปฺปาโย. กินฺติ? อุเปกฺขโก สติมา สุขวิหารีติ. ตํ ตติยํ ฌานํ
อุปสมฺปชฺช วิหรตีติ เอวเมตฺถ โยชนา เวทิตพฺพา.
     กสฺมา ปน เต เอวํ ปสํสนฺตีติ? ปสํสารหโต. อยํ หิ ยสฺมา อติมธุรสุเข
สุขปารมีปตฺเตปิ ตติยชฺฌาเน อุเปกฺขโก, น ตตฺถ สุขาภิสงฺเคน อากฑฺฒียติ. ยถา
จ ปีติ น อุปฺปชฺชติ, เอวํ อุปฏฺฐิตสฺสติตาย สติมา. ยสฺมา จ อริยชนกนฺตํ
อริยชนเสวิตเมว จ อสงฺกิลิฏฺฐํ สุขํ นามกาเยน ปฏิสํเวเทติ, ตสฺมา ปสํสารโห
โหติ. อิติ ปสํสารหโต นํ อริยา เต เอวํ ปสํสารหเหตุภูเต คุเณ ปกาเสนฺตา
"อุเปกฺขโก สติมา สุขวิหารี"ติ เอวํ ปสํสนฺตีติ เวทิตพฺพํ. ตติยนฺติ
คณนานุปุพฺพโต ตติยํ, ตติยํ อุปฺปนฺนนฺติปิ ตติยํ.
     สุขสฺส จ ปหานา ทุกขสฺส จ ปหานาติ กายิกสุขสฺส จ กายิกทุกฺขสฺส
จ ปหานา. ปุพฺเพวาติ ตญฺจ โข ปุพฺเพว, น จตุตฺถชฺฌานกฺขเณ.
โสมนสฺสโทมนสฺสานํ อตฺถงฺคมาติ เจตสิกสุขสฺส เจตสิกทุกฺขสฺส จาติ อิเมสมฺปิ
ทฺวินฺนํ ปุพฺเพว อตฺถงฺคมา, ปหานา อิจฺเจว วุตฺตํ โหติ. กทา ปน เนสํ
ปหานํ โหติ? จตุนฺนํ ฌานานํ อุปจารกฺขเณ. โสมนสฺสํ หิ จตุตฺถสฺส ฌานสฺส
อุปจารกฺขเณเยว ปหียติ, ทุกฺขโทมนสฺสสุขานิ ปฐมทุติยตติยานํ อุปจารกฺขเณสุ.
เอวเมเตสํ ปหานกฺกเมน อวุตฺตานํ อินฺทฺริยวิภงฺเค ๑- ปน อินฺทฺริยานํ
อุทฺเทสกฺกเมเนว อิธาปิ วุตฺตานํ สุขทุกฺขโสมนสฺสโทมนสฺสานํ ปหานํ เวทิตพฺพํ.
     ยทิ ปเนตานิ ตสฺส ตสฺส ฌานสฺส อุปจารกฺขเณเยว ปหียนฺติ, อถ กสฺมา "กตฺถ
จุปฺปนฺนํ ทุกฺขินฺทฺริยํ อปริเสสํ นิรุชฺฌติ? อิธ ภิกฺขเว ภิกฺขุ วิวิจฺเจว
@เชิงอรรถ: ๑ อภิ.วิ. ๓๕/๒๑๙/๑๔๕
กาเมหิ ฯเปฯ ปฐมชฺฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ. เอตฺถ จุปฺปนฺนํ ทุกฺขินฺทฺริยํ
นิรุชฺฌติ, กตฺถ จุปฺปนฺนํ โทมนสฺสินฺทฺริยํ. สุขินฺทฺริยํ โสมนสฺสินฺทฺริยํ
อปริเสสํ นิรุชฺฌติ. อิธ ภิกฺขเว ภิกฺขุ สุขสฺส จ ปหานา ฯเปฯ จตุตฺถํ ฌานํ
อุปสมฺปชฺช วิหรติ. เอตฺถ จุปฺปนฺนํ โสมนสฺสตินฺทฺริยํ อปริเสสํ นิรุชฺฌตี"ติ ๑-
เอวํ ฌาเนเสฺวว นิโรโธ วุตฺโตติ? อติสยนิโรธตฺตา. อติสยนิโรโธ หิ เตสํ ปฐมชฺ-
ฌานาทีสุ, น นิโรโธเยว ปน อุปจารกฺขเณ, นาติสยนิโรโธ. ตถา หิ นานาวชฺชเนน
ปฐมชฺฌานูปจาเร นิรุทฺธสฺสาปิ ทุกฺขินฺทฺริยสฺส ฑํสมกสาทิสมฺผสฺเสน วา
วิสมาสนูปตาเปน วา สิยา อุปฺปตฺติ, น เตฺวว อนฺโต อปฺปนายํ. อุปจาเร วา
นิรุทฺธมฺเปตํ น สุฏฺฐุ นิรุทฺธํ โหติ ปฏิปกฺเขน อวิหตตฺตา. อนฺโตอปฺปนายํ ปน
ปีติผรเณน สพฺโพ กาโย สุโขกฺกนฺโต โหติ, สุโขกฺกนฺตกายสฺส จ สุฏฺฐุ นิรุทฺธํ โหติ
ทุกฺขินฺทฺริยํ ปฏิปกฺเขน วิหตตฺตา นานาวชฺชเนเยว จ ทุติยชฺฌานูปจาเร ปหีนสฺสาปิ
โทมนสฺสินฺทฺริยสฺส ยสฺมา เอตํ วิตกฺกวิจารปฺปจฺจเยปิ กายกิลมเถ จิตฺตูปฆาเต จ
สติ อุปฺปชฺชติ, วิตกฺกวิจาราภาเวเนว อุปฺปชฺชติ. ยตฺถ ปน อุปฺปชฺชติ, ตตฺถ
วิตกฺกวิจารภาเว. อปฺปหีนาเยว จ ทุติยชฺฌานูปจาเร วิตกฺกวิจาราติ. ตตฺถสฺส
สิยา อุปฺปตฺติ, น เตฺวว ทุติยชฺฌาเน ปหีนปฺปจฺจยตฺตา. ตถา ตติยชฺฌานูปจาเร
ปหีนสฺสาปิ สุขินฺทฺริยสฺส ปีติสมุฏฺฐานปณีตรูปผุฏฺฐกายสฺส สิยา อุปฺปตฺติ,
นเตฺวว ตติยชฺฌาเน. ตติยชฺฌาเน หิ สุขสฺส ปจฺจยภูตา ปีติ สพฺพโส นิรุทฺธา
โหติ. ตถา จตุตฺถชฺฌานูปจาเรน ปหีนสฺสาปิ โสมนสฺสินฺทฺริยสฺส อาสนฺนตฺตา,
อปฺปนาปฺปตฺตาย อุเปกฺขาย อภาเวน สมฺมา อนติกฺกนฺตตฺตา จ สิยา อุปฺปตฺติ,
นเตฺวว จตุตฺถชฺฌาเน. ตสฺมา เอวํ จ "เอตฺถุปฺปนฺนํ ทุกฺขินฺทฺริยํ อปริเสสํ
นิรุชฺฌตี"ติ. ตตฺถ ตตฺถ อปริเสสคฺคหณํ กตนฺติ.
     เอตฺถาห "อเถวํ ตสฺส ตสฺส ฌานสฺสูปจาเร ปหีนาปิ เอตา เวทนา อิธ
กสฺมา สมาหรี"ติ. สุขคฺคหณตฺถํ. ยา หิ อยํ "อทุกฺขอสุขนฺ"ติ เอตฺถ
@เชิงอรรถ: ๑ สํ.มหา. ๑๙/๕๑๐/๑๘๘
อทุกฺขมสุขา เวทนา วุตฺตา. สา สุขุมา ทุวิญฺเญยฺยา น สกฺกา สุเขน คหิตุํ, ตสฺมา
ยถา นาม ทุฏฺฐสฺส ยถา ตถา วา อุปสงฺกมิตฺวา คเหตุํ อสกฺกุเณยฺยสฺส โคณสฺส
คหณตฺถํ โคโป เอกสฺมึ วเช สพฺพา คาโว สมาหรติ, อเถเกกํ นีหรนฺโต ปฏิปาฏิยา
อาคตํ "อยํ โส คณฺหถ นนฺ"ติ ตมฺปิ คาหาเปติ, เอวเมว สุขคฺคหณตฺถํ
สพฺพาปิ เอตา สมาหริ. เอวํ หิ สมาหฏา เอตา ทสฺเสตฺวา "ยํ เนว สุขํ,
น ทุกฺขํ, น โสมนสฺสํ, น โทมนสฺสํ, อยํ อทุกฺขมสุขาเวทนา"ติ สกฺกา โหติ
เอสา คาหยิตุํ.
     อปิจ อทุกฺขมสุขาย เจโตวิมุตฺติยา ปจฺจยทสฺสนตฺถญฺจาปิ เอตา วุตฺตาติ
เวทิตพฺพา. สุขทุกฺขปฺปหานาทโย หิ ตสฺสา ปจฺจยา. ยถาห "จตฺตาโร โข
อาวุโส ปจฺจยา อทุกฺขมสุขาย เจโตวิมุตฺติยา สมาปตฺติยา, อิธาวุโส ภิกฺขุ สุขสฺส
จ ปหานา ฯเปฯ จตุตฺถํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ. อิเม โข อาวุโส จตฺตาโร
ปจฺจยา อทุกฺขมสุขาย เจโตวิมุตฺติยา สมาปตฺติยา"ติ ๑- ยถา วา อญฺญตฺถ ปหีนาปิ
สกฺกายทิฏฺฐิอาทโย อนาคามิมคฺคสฺส วณฺณภณนตฺถํ ตตฺถ ปหีนาติ วุตฺตา, เอวํ
วณฺณภณนตฺถมฺเปตสฺส ฌานสฺเสตา อิธ วุตฺตาติปิ เวทิตพฺพา. ปจฺจยฆาเตน วา
เอตฺถ ราคโทสานํ อติทูรภาวํ ทสฺเสตุมฺเปตา วุตฺตาติ เวทิตพฺพา. เอตาสุ หิ
สุขํ โสมนสฺสสฺส ปจฺจโย, โสมนสฺสํ ราคสฺส, ทุกฺขํ โทมนสฺสสฺส, โทมนสฺสํ โทสสฺส.
สุขาทิฆาเตน จ สปฺปจฺจยา ราคโทสา หตาติ อวิทูเร โหนฺตีติ.
     อทุกฺขมสุขนฺติ ทุกฺขาภาเวน อทุกฺขํ. สุขาภาเวน อสุขํ. เอเตเนตฺถ
ทุกฺขสุขปฺปฏิปกฺขภูตํ ตติยเวทนํ ทีเปติ, น ทุกฺขสุขาภาวมตฺตํ. ตติยเวทนา นาม
อทุกฺขมสุขา, อุเปกฺขาติ หิ วุจฺจติ. สา อิฏฺฐานิฏฺฐวิปรีตานุภวนลกฺขณา.
อุเปกฺขาสติปาริสุทฺธินฺติ อุเปกฺขาย ชนิตสติปาริสุทฺธึ. อิมสฺมึ หิ ฌาเน สุปริ-
สุทฺธา สติ, ยา จ ตสฺสา สติยา ปาริสุทฺธิ, สา อุเปกฺขาย กตา, น อญฺเญน.
@เชิงอรรถ: ๑ ม.มู. ๑๒/๔๕๘/๔๐๖
ตสฺมา เอตํ "อุเปกฺขาสติปาริสุทฺธินฺ"ติ วุจฺจติ. ยาย จ อุเปกฺขาย เอตฺถ สติยา
ปาริสุทฺธิ โหติ, สา อตฺถโต ตตฺรมชฺฌตฺตตาติ เวทิตพฺพา. น เกวลญฺเจตฺถ ตาย
สติเยว ปริสุทฺธา, อปิจ โข สพฺเพปิ สมฺปยุตฺตธมฺมา, สติสีเสน ปน เทสนา
วุตฺตา.
     ตตฺถ  กิญฺจาปิ อยํ อุเปกฺขาเหฏฺฐาปิ ตีสุ ฌาเนสุ วิชฺชติ, ยถา ปน
ทิวา สูริยปฺปภาภิภวา โสมภาเวน จ อตฺตโน อุปการกตฺเตน วา สภาคาย
รตฺติยา อลาภา ทิวา วิชฺชมานาปิ จนฺทเลขา อปริสุทฺธา โหติ อปริโยทาตา,
เอวมยมฺปิ ตตฺรมชฺฌตฺตุเปกฺขาจนฺทเลขา วิตกฺกาทิปจฺจนีกธมฺมเตชาภิภวา สภาคาย จ
อุเปกฺขาเวทนารตฺติยา อลาภา วิชฺชมานาปิ ปฐมชฺฌานาทิเภเท อปริสุทฺธา โหติ.
ตสฺสา จ อปริสุทฺธาย ทิวา อปริสุทฺธจนฺทเลขาย ปภา วิย สหชาตาปิ สติอาทโย
อปริสุทฺธาว โหนฺติ. ตสฺมา เตสุ เอกมฺปิ "อุเปกฺขาสติปาริสุทฺธินฺ"ติ น วุตฺตํ.
อิธ ปน วิตกฺกาทิปจฺจนีกเตชาภิภวาภาวา สภาคาย จ อุเปกฺขาเวทนารตฺติยา
ปฏิลาภา อยํ ตตฺรมชฺฌตฺตุเปกฺขา จนฺทเลขา อติวิย ปริสุทฺธา, ตสฺสา ปริสุทฺธตฺตา
ปริสุทฺธจนฺทเลขาย ปภา วิย สหชาตาปิ สติอาทโย ปริสุทฺธา โหนฺติ ปริโยทาตา.
ตสฺมา อิทเมวํ "อุเปกฺขาสติปาริสุทฺธินฺ"ติ วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํ. จตุตฺถนฺติ
คณนานุปุพฺพโต จตุตฺถํ. จตุตฺถํ อุปฺปนฺนนฺติปิ จตุตฺถํ.
     อิมานิ จตฺตาริ ฌานานิ ปุพฺพภาเคปิ นานา, มคฺคกฺขเณปิ. ปุพฺพภาเค
สมาปตฺติวเสน นานา, มคฺคกฺขเณ นานา มคฺควเสน. เอกสฺส หิ ปฐมมคฺโค
ปฐมชฺฌานิโก โหติ, ทุติยมคฺคาทโยปิ ปฐมชฺฌานิกา วา ทุติยาทีสุ
อญฺญตรชฺฌานิกา วา. เอกสฺส ปฐมมคฺโค ทุติยาทีนํ อญฺญตรชฺฌานิโก โหติ,
ทุติยาทโยปิ ทุติยาทีนํ อญฺญตรชฺฌานิกา วา ปฐมชฺฌานิกา วา. เอวํ จตฺตาโรปิ
มคฺคา ฌานวเสน สทิสา วา อสทิสา วา เอกจฺจสทิสา วา โหนฺติ. อยํ ปนสฺส
วิเสโส ปาทกชฺฌานนิยเมน โหติ. ปฐมชฺฌานลาภิโน หิ ปฐมชฺฌานา วุฏฺฐาย
วิปสฺสนฺตสฺส อุปฺปนฺนมคฺโค ปฐมชฺฌานิโก โหติ, มคฺคงฺคโพชฺฌงฺคานิ ปเนตฺถ
ปริปุณฺณาเนว โหนฺติ. ทุติยชฺฌานโต วุฏฺฐาย วิปสฺสนฺตสฺส อุปฺปนฺโน ทุติยชฺฌานิโก
โหติ, มคฺคงฺคา ปเนตฺถ สตฺต โหนฺติ. ตติยชฺฌานโต วุฏฺฐาย วิปสฺสนฺตสฺส
อุปฺปนฺโน ตติยชฺฌานิโก โหติ, มคฺคงฺคานิ ปเนตฺถ สตฺต, โพชฺฌงฺคานิ ฉ
โหนฺติ. เอส นโย จตุตฺถชฺฌานโต ปฏฺฐาย ยาว เนวสญฺญานาสญฺญายตนา.
อารุปฺเป จตุกฺกปญฺจกชฺฌานํ อุปฺปชฺชติ, ตญฺจ โข โลกุตฺตรํ, น โลกิยนฺติ วุตฺตํ.
เอตฺถ กถนฺติ? เอตฺถปิ ปฐมชฺฌานาทีสุ ยโต วุฏฺฐาย โสตาปตฺติมคฺคํ ปฏิลภิตฺวา
อรูปสมาปตฺตึ ภาเวตฺวา โย อารุปฺเป อุปฺปนฺโน, ตํฌานิกาว ตสฺส ตตฺถ ตโย
มคฺคา อุปฺปชฺชนฺติ. เอวํ ปาทกชฺฌานเมว นิยเมติ. เกจิ ปน เถรา "วิปสฺสนาย
อารมฺมณภูตา ขนฺธา นิยเมนฺตี"ติ วทนฺติ. เกจิ "ปุคฺคลชฺฌาสโย นิยเมตี"ติ
วทนฺติ. เกจิ "วุฏฺฐานคามินี วิปสฺสนา นิยเมตี"ติ วทนฺติ.
     ตตฺรายํ อนุปุพฺพิกถา:- วิปสฺสนานิยเมน หิ สุขวิปสฺสกสฺส อุปฺปนฺนมคฺโคปิ,
สมาปตฺติลาภิโน ฌานํ ปาทกํ อกตฺวา อุปฺปนฺนมคฺโคปิ ปฐมชฺฌานํ ปาทกํ กตฺวา
ปกิณฺณกสงฺขาเร สมฺมสิตฺวา อุปฺปาทิตมคฺโคปิ ปฐมชฺฌานิโกว โหติ, สพฺเพสุ สตฺต
โพชฺฌงฺคานิ อฏฺฐ มคฺคงฺคานิ ปญฺจ ฌานงฺคานิ โหติ. เตสมฺปิ ปุพฺพภาควิปสฺสนา
โสมนสฺสสหคตาปิ อุเปกฺขาสหคตาปิ หุตฺวา วุฏฺฐานกาเล สงฺขารุเปกฺขาภาวํ ปตฺตา
โสมนสฺสสหคตาว โหติ.
     ปญฺจกนเย ทุติยตติยจตุตฺถชฺฌานานิ ปาทกานิ กตฺวา อุปฺปาทิตมคฺเคสุ
ยถากฺกเมเนว ฌานํ จตุรงฺคิกํ ติวงฺคิกํ ทิวงฺคิกญฺจ โหติ, สพฺเพสุ ปน สตฺต
มคฺคงฺคานิ โหนฺติ, จตุตฺเถ ฉ โพชฺฌงฺคานิ. อยํ วิเสโส ปาทกชฺฌานนิยเมน
เจว วิปสฺสนานิยเมน จ โหติ. เตสมฺปิ หิ ปุพฺพภาควิปสฺสนา โสมนสฺสสหคตาปิ
อุเปกฺขาสหคตาปิ โหติ, วุฏฺฐานคามินี โสมนสฺสสหคตาว.
     ปญฺจมชฺฌานํ ปาทกํ กตฺวา นิพฺพตฺติตมคฺเค ปน อุเปกฺขาจิตฺเตกคฺคตาวเสน
เทฺว ฌานงฺคานิ, โพชฺฌงฺคมคฺคงฺคานิ  ฉ สตฺต เจว. อยมฺปิ วิเสโส อุภยนิยมวเสน
โหติ. อิมสฺมึ หิ นเย ปุพฺพภาควิปสฺสนา โสมนสฺสสหคตา วา อุเปกฺขาสหคตา
วา โหติ, วุฏฺฐานคามินี อุเปกฺขาสหคตาว โหติ. อรูปชฺฌานานิ ปาทกานิ กตฺวา
อุปฺปาทิตมคฺเคปิ เอเสว นโย. อิธ ปน จตุกฺกนเย อวิตกฺกวิจารมตฺตสฺส
ทุติยชฺฌานสฺส อภาวา ตํ อปเนตฺวา เสสานํ วเสน โยเชตพฺพํ. เอวํ ปาทกชฺฌานโต
วุฏฺฐาย เยเกจิ สงฺขาเร สมฺมสิตฺวา นิพฺพตฺติตมคฺคสฺส อาสนฺนเทเส วุฏฺฐิตสมาปตฺติ
อตฺตโน สภาคํ กโรติ ภูมิวณฺโณ วิย โคธาวณฺณสฺส.
     ทุติยตฺเถรวาเท ปน ยโต ยโต สมาปตฺติโต วุฏฺฐาย เย เย สมาปตฺติธมฺเม
สมฺมสิตฺวา มคฺโค นิพฺพตฺติโต โหติ, ตํตํสมาปตฺติสทิโสว โหติ. ตตฺราปิ จ
วิปสฺสนานิยโม วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺโพ.
     ตติยตฺเถรวาเท อตฺตโน อชฺฌาสยานุรูเปน ยํ ยํ ฌานํ ปาทกํ กตฺวา
เย เย ฌานธมฺเม สมฺมสิตฺวา มคฺโค นิพฺพตฺติโต, ตํตํฌานสทิโสว โหติ.
ปาทกชฺฌานํ ปน สมฺมสิตชฺฌานํ วา วินา อชฺฌาสยมตฺเตเนว ตํ น อิชฺฌติ.
เอตฺถาปิ จ วิปสฺสนานิยโม วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺโพ.
     อยํ วุจฺจติ สมฺมาสมาธีติ ยา อิเมสุ จตูสุ ฌาเนสุ เอกคฺคตา, อยํ
ปุพฺพภาเค โลกิโย, อปรภาเค โลกุตฺตโร สมฺมาสมาธิ นาม วุจฺจติ. เอวํ
โลกิยโลกุตฺตรวเสน ธมฺมเสนาปติ มคฺคสจฺจํ เทเสติ. ตตฺถ โลกิยมคฺเค สพฺพาเนว
มคฺคงฺคานิ ยถานุรูปํ ฉสุ อารมฺมเณสุ อญฺญตรารมฺมณานิ โหนฺติ. โลกุตฺตรมคฺเค
ปน จตุสจฺจปฺปฏิเวธายํ ปวตฺตสฺส อริยสาวกสฺส นิพฺพานารมฺมณํ อวิชฺชานุสย-
สมุคฺฆาตกํ ปญฺญาจกฺขุ สมฺมาทิฏฺฐิ, ตถา สมฺปนฺนทิฏฺฐิสฺส ตํสมฺปยุตฺโต
ติวิธมิจฺฉาสงฺกปฺปสมุคฺฆาตโก เจตโส นิพฺพานปทาภินิโรปโน สมฺมาสงฺกปฺโป,
ตถา ปสฺสนฺตสฺส ตกฺกนฺตสฺส จ ตํสมฺปยุตฺตาว จตุพฺพิธวจีทุจฺจริตสมุคฺฆาตกา
มิจฺฉาวาจาย วิรติ สมฺมาวาจา, ตถา วิรมนฺตสฺส ตํสมฺปยุตฺตาว ติวิธมิจฺฉากมฺมนฺต-
สมุจฺเฉทิกา มิจฺฉากมฺมนฺตา วิรติ สมฺมากมฺมนฺโต, เตสํเยว จสฺส วาจา กมฺมนฺตานํ
โวทานภูตา ตํสมฺปยุตฺตาว กุหนาทิสมุจฺเฉทิกา มิจฺฉาอาชีวา วิรติ สมฺมาอาชีโว,
ตสฺสาเยวสฺส สมฺมาวาจากมฺมนฺตาชีวสงฺขาตาย สีลภูมิยํ ปติฏฺฐมานสฺส ตทนุรูโป
ตํสมฺปยุตฺโตว  โกสชฺชสมุจฺเฉทโก, อนุปฺปนฺนุปฺปนฺนานํ อกุสลกุสลานํ อนุปฺปาทปฺ-
ปหานุปฺปาทฏฺฐิติสาธโก จ วีริยารมฺโภ สมฺมาวายาโม, เอวํ วายมนฺตสฺส
ตํสมฺปยุตฺโตว มิจฺฉาสติวินิทฺธุนโก, เกสาทีสุ กายานุปสฺสนาทิสาธโก จ เจตโส
อสมฺโมโส สมฺมาสติ, เอวํ อนุตฺตราย สติยา สุวิหิตจิตฺตารกฺขสฺส ตํสมฺปยุตฺตาว
มิจฺฉาสมาธิวิทฺธํสิกา จิตฺเตกคฺคตา สมฺมาสมาธิ. เอส โลกุตฺตโร อริโย อฏฺฐงฺคิโก
มคฺโค.
     โย สห โลกิเยน มคฺเคน ทุกฺขนิโรธคามินีปฏิปทาติ สงฺขฺยํ คโต, โส โข
ปเนส มคฺโค สมฺมาทิฏฺฐิสงฺกปฺปานํ วิชฺชาย เสสธมฺมานํ จรเณน สงฺคหิตตฺตา
วิชฺชา เจว จรณญฺจ. ตถา เตสํ ทฺวินฺนํ วิปสฺสนายาเนน อิตเรสํ สมถยาเนน
สงฺคหิตตฺตา สมโถ เจว วิปสฺสนา จ. เตสํ ทฺวินฺนํ ปญฺญากฺขนฺเธน ตทนนฺตรานํ
ติณฺณํ สีลกฺขนฺเธน อวเสสานํ ติณฺณํ สมาธิกฺขนฺเธน อธิปญฺญาอธิสีลอธิจิตฺต-
สิกฺขา หิ จ สงฺคหิตตฺตา ขนฺธตฺตยญเจว สิกฺขตฺตยญฺจ โหติ. เยน สมนฺนาคโต
อริยสาวโก ทสฺสนสมตฺเถหิ จกฺขูหิ คมนสมตฺเถหิ ปาเทหิ สมนฺนาคโต อทฺธิโก
วิย วิชฺชาจรณสมฺปนฺโน หุตฺวา วิปสฺสนายาเนน กามสุขลฺลิกานุโยคํ สมถยาเนน
อตฺตกิลมถานุโยคนฺติ อนฺตทฺวยํ ปริวชฺเชตฺวา มชฺฌิมปฏิปทํ ปฏิปนฺโน ปญฺญากฺ-
ขนฺเธน โมหกฺขนฺธํ, สีลกฺขนฺเธน โทสกฺขนฺธํ, สมาธิกฺขนฺเธน จ โลภกฺขนฺธํ
ปทาเลนฺโต อธิปญฺญาสิกฺขาย ปญฺญาสมฺปทํ, อธิสีลสิกฺขาย สีลสมฺปทํ, อธิจิตฺต-
สิกฺขาย สมาธิสมฺปทนฺติ ติสฺโส สมฺปตฺติโย ปตฺวา อมตํ นิพฺพานํ สจฺฉิกโรติ.
อาทิมชฺฌปริโยสานกลฺยาณํ สตฺตตฺตึสโพธิปกฺขิยธมฺมรตนวิจิตฺตํ สมฺมตฺตนิยามสงฺขาตํ
อริยภูมึ โอกฺกนฺโต โหตีติ.
                     มคฺคสจฺจนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺฐิตา.
                           -----------
                          สจฺจปกิณฺณกวณฺณนา
     จตูสุ ปน สจฺเจสุ พาธนลกฺขณํ ทุกฺขสจฺจํ, ปภวลกฺขณํ สมุทยสจฺจํ,
สนฺติลกฺขณํ นิโรธสจฺจํ, นิยฺยานลกฺขณํ มคฺคสจฺจํ, อปิจ ปวตฺติปวตฺตกนิวตฺติ-
นิวตฺตกลกฺขณานิ ปฏิปาฏิยา. ตถา สงฺขตตณฺหาอสงฺขตทสฺสนลกฺขณานิ จ.
     กสฺมา ปน จตฺตาเรว อริยสจฺจานิ วุตฺตานิ อนูนานิ อนธิกานีติ
เจ? อญฺญสฺส อสมฺภวโต อญฺญตรสฺส จ อนปเนยฺยภาวโต. น หิ เอเตหิ อญฺญํ
อธิกํ วา, เอเตสํ วา เอกมฺปิ อปเนตพฺพํ สมฺโภติ. ยถาห:-
            "อิธ ภิกฺขเว อาคจฺเฉยฺย สมโณ วา พฺราหฺมโณ วา `นยิทํ
       ทุกฺขํ อริยสจฺจํ อญฺญํ ทุกฺขํ อริยสจฺจํ. ยํ สมเณน โคตเมน เทสิตํ,
       อหมิทํ ทุกฺขํ อริยสจฺจํ ฐเปตฺวา อญฺญํ ทุกฺขํ อริยสจฺจํ ปญฺญาเปสฺสามี'ติ
       เนตํ ฐานํ วิชฺชตี"ติอาทิ.
ยถาห:-
            "โย หิ โกจิ ภิกฺขเว สมโณ วา พฺราหฺมโณ วา เอวํ วเทยฺย
       `เนตํ ทุกฺขํ ปฐมํ อริยสจฺจํ, ยํ สมเณน โคตเมน เทสิตํ, อหเมตํ
       ทุกฺขํ ปฐมํ อริยสจฺจํ, ยํ สมเณน โคตเมน เทสิตํ, อหเมตํ ทุกฺขํ
       ปฐมํ อริยสจฺจํ ปจฺจกฺขาย อญฺญํ ทุกฺขํ ปฐมํ อริยสจฺจํ
       ปญฺญเปสฺสามี"ติ เนตํ ฐานํ วิชฺชตี"ติอาทิ. ๑-
@เชิงอรรถ: ๑ สํ มหา. ๑๙/๑๐๘๖/๓๗๔
     อปิจ ปวตฺติมาจิกฺขนฺโต ภควา สเหตุกํ อาจิกฺขิ, นิวตฺติญฺจ สอุปายํ.
อิติ ปวตฺตินิวตฺติตทุภยเหตูนํ เอตปฺปรมโต จตฺตาเรว วุตฺตานิ. ตถา
ปริญฺเญยฺยปหาตพฺพสจฺฉิกาตพฺพภาเวตพฺพานํ, ตณฺหาวตฺถุตณฺหาตณฺหานิโรธตณฺหา-
นิโรธูปายานํ, อาลยอาลยารามตาอาลยสมุคฺฆาตอาลยสมุคฺฆาตูปายานญฺจ วเสนาปิ
จตฺตาเรว วุตฺตานีติ.
     เอตฺถ จ โอฬาริกตฺตา สพฺพสตฺตสาธารณตฺตา จ สุวิญฺเญยฺยนฺติ ทุกฺขสจฺจํ
ปฐมํ วุตฺตํ. ตสฺเสว เหตุทสฺสนตฺถํ ตทนนฺตรํ สมุทยสจฺจํ, เหตุนิโรธา ผลนิโรโธติ
สญฺญาปนตฺถํ ตโต นิโรธสจฺจํ, ตทธิคมูปายทสฺสนตฺถํ อนฺเต มคฺคสจฺจํ,
ภวสุขสฺสาทคธิตานํ วา สตฺตานํ สํเวคชนนตฺถํ ปฐมํ ทุกฺขมาห, ตํ เนว อกตํ
อาคจฺฉติ, น อิสฺสรนิมฺมานาทิโต โหติ, อิโต ปน โหตีติ ญาปนตฺถํ ตทนนฺตรํ
สมุทยํ, ตโต สเหตุเกน ทุกฺเขน อภิภูตตฺตา สํวิคฺคมานสานํ ทุกฺขนิสฺสรณคเวสีนํ
นิสฺสรณทสฺสเนน อสฺสาสชนนตฺถํ นิโรธํ, ตโต นิโรธาธิคมนตฺถํ นิโรธสมฺปาปกํ
มคฺคนฺติ อยเมเตสํ กโม.
     เอเตสุ ปน ภาโร วิย ทุกฺขสจฺจํ ทฏฺฐพฺพํ, ภาราทานมิว สมุทยสจฺจํ,
ภารนิกฺเขปนมิว นิโรธสจฺจํ, ภารนิกฺเขปนูปาโย วิย มคฺคสจฺจํ. โรโค วิย วา
ทุกฺขสจฺจํ, โรคนิธานมิว สมุทยสจฺจํ, โรควูปสโม วิย นิโรธสจฺจํ, เภสชฺชมิว วา
มคฺคสจฺจํ. ทุพฺภิกฺขมิว วา ทุกฺขสจฺจํ, ทุพฺพุฏฺฐิ วิย สมุทยสจฺจํ, สุภิกฺขมิว
นิโรธสจฺจํ, สุวุฏฺฐิ วิย มคฺคสจฺจํ. อปิจ เวรีเวรมูลเวรสมุคฺฆาตเวรสมุคฺฆาตู-
ปาเยหิ วิสรุกฺขรุกฺขมูลมูลุปจฺเฉทตทุปจฺเฉทูปาเยหิ, ภยภยมูลนิพฺภยตทธิคมูปาเยหิ,
โอริมตีรมโหฆปาริมตีรตํสมฺปาปกวายาเมหิ จ โยเชตฺวาเปตานิ อุปมาโต เวทิตพฺพานีติ.
     สพฺพาเนว ปเนตานิ สจฺจานิ ปรมตฺเถน เวทกการกนิพฺพุตคมกาภาวโต
สุญฺญานีติ เวทิตพฺพานิ. เตเนตํ วุจฺจติ:-
                   "ทุกฺขเมว หิ น โกจิ ทุกฺขิโต
                    การโก น กิริยาว วิชฺชติ,
                    อตฺถิ นิพฺพุติ น นิพฺพุโต ปุมา
                    มคฺคมตฺถิ คมโก น วิชฺชตี"ติ.
อถ วา:-
            ธุวสุภสุขตฺตสญฺญํ        ปุริมทฺวยมตฺตสุญฺญมมตปทํ
            ธุวสุขอตฺตวิรหิโต       มคฺโค อิติ สุญฺญตา เตสุ.
     นิโรธสุญฺญานิ วา ตีณิ, นิโรโธ จ เสสตฺตยสุญฺโญ. ผลสุญฺโญ วา เอตฺถ
เหตุ สมุทเย ทุกฺขสฺส อภาวโต, มคฺเค จ นิโรธสฺส, น ผเลน สคพฺโภ ปกติวาทีนํ
ปกติ วิย. เหตุสุญฺญญฺจ ผลํ ทุกฺขสมุทยานํ นิโรธมคฺคานญฺจ อสมวายา, น
เหตุสมเวตํ เหตุผลํ สมวายวาทีนํ ทฺวิอณุกาทิ วิย. เตเนตํ วุจฺจติ:-
           "ตยมิธนิโรธสุญฺญํ        ตเยน เตนาปิ นิพฺพุตึ สุญฺญา
            สุญฺโญ ผเลน เหตุ      ผลมฺปิ ตํเหตุนา สุญฺญนฺ"ติ.
     สพฺพาเนว สจฺจานิ อญฺญมญฺญสภาคานิ อวิตถโต อตฺตสุญฺญโต ทุกฺกรปฏิเวธ
โต จ. ยถาห:-
              "ตํ กึ มญฺญสิ อานนฺท, กตมํ นุ โข ทุกฺกรตรํ วา ทุรภิสมฺภวตรํ
          วา, โย ทูรโตว สุขุเมน ตาฬจฺฉิคฺคเฬน อสนํ อติปาเตยฺย โปงฺขานุโปงฺขํ
          อวิราธิตํ, โย วา สตฺตธา ภินฺนสฺส วาลสฺส โกฏิยา โกฏึ
          ปฏิวิชฺเฌยฺยาติ. เอตเทว ภนฺเต ทุกฺกรตรญฺเจว ทุรภิสมฺภวตรญฺจ. วา
          สตฺตธา ภินฺนสฺส วาลสฺส โกฏิยา โกฏึ ปฏิวิชฺเฌยฺยาติ. อถ โข เต
          อานนฺท ทุปฺปฏิวิชฺฌตรํ ปฏิวิชฺฌนฺติ, เย `อิทํ ทุกฺขนฺ'ติ ยถา
          ภูตํ ปฏิวิชฺฌนฺติ ฯเปฯ `อยํ ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา'ติ ยถาภูตํ
          ปฏิวิชฺฌนฺตี"ติ. ๑-
     วิสภาคานิ สลกฺขณววตฺถานโต. ปุริมานิ จ เทฺว สภาคานิ ทุรวคาหตฺเถน
คมฺภีรตฺตา โลกิยตฺตา จ สาสวตฺตา จ, วิสภาคานิ ผลเหตุเภทโต ปริญฺเญยฺย-
ปหาตพฺพโต จ. ปจฺฉิมานิปิ เทฺว สภาคานิ คมฺภีรตฺเตน ทุรวคาหตฺตา โลกุตฺตรตฺตา
อนาสวตฺตา จ, วิสภาคานิ วิสยวิสยีเภทโต สจฺฉิกาตพฺพภาเวตพฺพโต จ. ปฐม-
ตติยานิ จาปิ สภาคานิ ผลาปเทสโต, วิสภาคานิ สงฺขตาสงฺขตโต. ทุติยจตุตฺถานิ
จาปิ สภาคานิ เหตุอปเทสโต, วิสภาคานิ เอกนฺตกุสลากุสลโต. ปฐมจตุตฺถานิ จาปิ
สภาคานิ สงฺขตโต, วิสภาคานิ โลกิยโลกุตฺตรโต. ทุติยตติยานิ จาปิ สภาคานิ
เนวเสกฺขานาเสกฺขภาวโต, วิสภาคานิ สารมฺมณานารมฺมณโต.
              อิติ เอวํ ปกาเรหิ        นเยหิ จ วิจกฺขโณ
              วิชญฺญา อริยสจฺจานํ       สภาควิสภาคตนฺติ.
     สพฺพเมว เจตฺถ ทุกฺขํ เอกวิธํ ปวตฺติภาวโต, ทุวิธํ นามรูปโต, ติวิธํ กามรูปา-
รูปูปปตฺติภวเภทโต, จตุพฺพิธํ จตุอาหารเภทโต, ปญฺจวิธํ ปญฺจุปาทานกฺขนฺธเภทโต.
สมุทโยปิ เอกวิโธ ปวตฺตกภาวโต, ทุวิโธ ทิฏฺฐิสมฺปยุตฺตาสมฺปยุตฺตโต, ติวิโธ
กามภววิภวตณฺหาเภทโต, จตุพฺพิโธ จตุมคฺคปฺปเหยฺยโต, ปญฺจวิโธ รูปาภินนฺทนาทิ-
เภทโต, ฉพฺพิโธ ฉตณฺหากายเภทโต. นิโรโธปิ เอกวิโธ อสงฺขตธาตุภาวโต,
ปริยายโต ปน ทุวิโธ สอุปาทิเสสอนุปาทิเสสโต, ติวิโธ ภวตฺตยวูปสมโต, จตุพฺพิโธ
จตุมคฺคาธิคมนียโต, ปญฺจวิโธ ปญฺจาภินนฺทนวูปสมโต, ฉพฺพิโธ ฉตณฺหากายกฺขย-
เภทโต. มคฺโคปิ เอกวิโธ ภาเวตพฺพโต, ทุวิโธ สมถวิปสฺสนาเภทโต,
@เชิงอรรถ: ๑ สํ.มหา. ๑๙/๑๑๑๕/๓๔๙
ทสฺสนภาวนาเภทโต วา, ติวิโธ ขนฺธตฺตยเภทโต. อยํ หิ สปฺปเทสตฺตา นครํ วิย
รชฺเชน นิปฺปเทเสหิ ตีหิ ขนฺเธหิ สงฺคหิโต. ยถาห:-
           "น โข อาวุโส วิสาข อริเยน อฏฺฐงฺคิเกน มคฺเคน ตโย ขนฺธา
        สงฺคหิตา, ตีหิ  จ โข อาวุโส วิสาข ขนฺเธหิ อริโย อฏฺฐงฺคิโก มคฺโค
        สงฺคหิโต. ยา จาวุโส วิสาข สมฺมาวาจา, โย จ สมฺมากมฺมนฺโต,
        โย จ สมฺมาอาชีโว, อิเม ธมฺมา สีลกฺขนฺเธ สงฺคหิตา. โย จ สมฺมาวายาโม,
        ยา จ สมฺมาสติ, โย จ สมฺมาสมาธิ, อิเม ธมฺมา สมาธิกฺขนฺเธ
        สงฺคหิตา. ยา จ สมฺมาทิฏฺฐิ โย จ สมฺมาสงฺกปฺโป, อิเม ธมฺมา
        ปญฺญากฺขนฺเธ สงฺคหิตา"ติ. ๑-
     จตุพฺพิโธ โสตาปตฺติมคฺคาทิวเสน.
     อปิจ สพฺพาเนว สจฺจานิ เอกวิธานิ อวิตถตฺตา, อภิญฺเญยฺยตฺตา วา, ทุวิธานิ
โลกิยโลกุตฺตรโต, สงฺขตาสงฺขตโต วา. ติวิธานิ ทสฺสนภาวนาหิ ปหาตพฺพโต
อปฺปหาตพฺพโต เนวปหาตพฺพนาปหาตพฺพโต จ. จตุพฺพิธานิ
ปริญฺเญยฺยปหาตพฺพสจฺฉิกาตพฺพภาเวตพฺพโตติ.
              เอวํ อริยสจฺจานํ        ทุพฺโพธานํ พุโธ วิธึ
              อเนกเภทโต ชญฺญา      หิตาย จ สุขาย จาติ.
                      สจฺจปกิณฺณกวณฺณนา นิฏฺฐิตา.
                           -----------
@เชิงอรรถ: ๑ ม.มู. ๑๒/๔๖๒/๔๑๒
     อิทานิ ธมฺมเสนาปติ ภควตา เทสิตกฺกเมเนว อนฺเต สจฺจจตุกฺกํ นิทฺทิสิตฺวา
"ตํ ญาตฏฺเฐน ญาณนฺ"ติอาทินา สจฺจจตุกฺกวเสน สุตมเย ญาณํ นิคเมตฺวา ทสฺเสติ,
เอวํ "โสตาวธาเน ปญฺญา สุตมเย ญาณนฺ"ติ ปุพฺเพ วุตฺตํ สพฺพํ นิคเมตฺวา
ทสฺเสตีติ.
                 สทฺธมฺมปฺปกาสินิยา ปฏิสมฺภิทามคฺคฏฺฐกถาย
                    สุตมยญาณนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺฐิตา.
                         --------------

             อรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย เล่มที่ ๔๗ หน้า ๑๗๔-๒๑๗.
http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_th.php?B=47&A=3890&modeTY=2
             The Pali Atthakatha in Roman :-
http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_rm.php?B=47&A=3890&modeTY=2
             อ่านอรรถกถาแปลไทย :-
http://84000.org/tipitaka/attha/attha.php?b=31&i=85
             เนื้อความพระไตรปิฎกฉบับหลวง :-
http://84000.org/tipitaka/read/r.php?B=31&A=906
             พระไตรปิฎกฉบับบาลีอักษรไทย :-
http://84000.org/tipitaka/read/pali_read.php?B=31&A=1153
             The Pali Tipitaka in Roman Character :-
http://84000.org/tipitaka/read/roman_read.php?B=31&A=1153
             สารบัญพระไตรปิฎกเล่มที่ ๓๑
http://84000.org/tipitaka/read/?index_31