ขอนอบน้อมแด่
พระผู้มีพระภาคอรหันตสัมมาสัมพุทธเจ้า
                      พระองค์นั้น
บทนำ พระวินัยปิฎก พระสุตตันตปิฎก พระอภิธรรมปิฎก ค้นพระไตรปิฎก ชาดก หนังสือธรรมะ
อ่านหน้า[ต่าง] แรกอ่านหน้า[ต่าง] ที่แล้วแสดงหมายเลขหน้า
ในกรณี :- 
   บรรทัดแรกของแต่ละหน้าอ่านหน้า[ต่าง] ถัดไปอ่านหน้า[ต่าง] สุดท้าย คลิกเพื่อเปลี่ยน ฐญ เป็นแบบดั้งเดิม  
อรรถกถาเล่มที่ ๔๖ ภาษาบาลีอักษรไทย นิทฺ.อ.๒ (สทฺธมฺมปชฺ.)

                   ๑๔. โปสาลมาณวสุตฺตนิทฺเทสวณฺณนา
      [๘๑] จุทฺทสเม โปสาลสุตฺเต:- โย อตีตํ อาทิสตีติ โย ภควา
อตฺตโน จ ปเรสญฺจ "เอกมฺปิ ชาตินฺ"ติอาทิเภทํ อตีตํ อาทิสติ.
      เอกมฺปิ ชาตินฺติ เอกมฺปิ ปฏิสนฺธิมูลกํ จุติปริโยสานํ เอกภวปริยาปนฺนํ
ขนฺธสนฺตานํ. เอส นโย เทฺวปิ ชาติโยติอาทีสุ. อเนเกปิ สํวฏฺฏกปฺเปติอาทีสุ
ปน ปริหายมาโน กปฺโป สํวฏฺฏกปฺโป, ตทา สพฺเพสํ พฺรหฺมโลเก สนฺนิปตนโต. ๑-
วิวฏฺฏมาโน ๒- กปฺโป วิวฏฺฏกปฺโป, ตทา พฺรหฺมโลกโต สตฺตานํ วิวฏฺฏนโต. ตตฺถ
สํวฏฺเฏน สํวฏฺฏฏฺฐายี คหิโต โหติ ตมฺมูลกตฺตา, วิวฏฺเฏน จ วิวฏฺฏฏฺฐายี.
เอวํ หิ สติ ยานิ ตานิ. "จตฺตารีมานิ ภิกฺขเว กปฺปสฺส อสงฺเขฺยยฺยานิ,
กตมานิ จตฺตาริ? สํวฏฺโฏ สํวฏฺฏฏฺฐายี วิวฏฺโฏ วิวฏฺฏฏฺฐายี"ติ ๓-
วุตฺตานิ, ตานิ ปริคฺคหิตานิ โหนฺติ. สํวฏฺฏกปฺเป วิวฏฺฏกปฺเปติ จ กปฺปสฺส
อทฺธํ คเหตฺวา วุตฺตํ. สํวฏฺฏวิวฏฺฏกปฺเปติ สกลกปฺปํ คเหตฺวา วุตฺตํ. กถํ
อนุสฺสรตีติ เจ? อมุตฺราสินฺติอาทินา นเยน. ตตฺถ อมุตฺราสินฺติ อมุมฺหิ
สํวฏฺฏกปฺเป อมุมฺหิ ภเว วา โยนิยา วา คติยา วา วิญฺญาณฏฺฐิติยา วา
สตฺตาวาเส วา สตฺตนิกาเย วา อาสึ. เอวนฺนาโมติ ติสฺโส วา ปุสฺโส ๔- วา.
เอวํโคตฺโตติ กจฺจาโน วา กสฺสโป วา. อิทมสฺส อตีตภเว อตฺตโน
นามโคตฺตานุสฺสรณวเสน วุตฺตํ. สเจ ปน ตสฺมึ กาเล อตฺตโน วณฺณสมฺปตฺตึ
วา ลูขปฺปณีตชีวิตภาวํ วา สุขทุกฺขพหุลตํ วา อปฺปายุกทีฆายุกภาวํ วา
อนุสฺสริตุกาโม, ตมฺปิ อนุสฺสรติเยว. เตนาห "เอวํวณฺโณ เอวมายุปริยนฺโต"ติ.
ตตฺถ เอวํวณฺโณติ โอทาโต วา สาโม วา. เอวมาหาโรติ สาลิมํโสทนาหาโร
วา ปวตฺตผลโภชโน วา. เอวํสุขทุกฺขปฏิสํเวทีติ อเนกปฺปกาเรน กายิกเจตสิกานํ
สามิสนิรามิสาทิปฺปเภทานํ วา สุขทุกฺขานํ ปฏิสํเวที. เอวมายุปริยนฺโตติ เอวํ
วสฺสสตปรมาณายุปริยนฺโต วา จตุราสีติกปฺปสหสฺสปรมายุปริยนฺโต วา.
@เชิงอรรถ:  ม. ปฏิสนฺธิวตฺตนโต      ฉ.ม. วฑฺฒมาโน
@ องฺ. จตุกฺก. ๒๑/๑๕๖/๑๖๒        ฉ.ม. ผุสฺโส
      โส ตโต จุโต อมุตฺร อุทปาทินฺติ โส อหํ ตโต ภวโต โยนิโต
คติโต วิญฺญาณฏฺฐิติโต สตฺตาวาสโต สตฺตนิกายโต วา จุโต ปุน อมุกสฺมึ
นาม ภเว โยนิยา คติยา วิญฺญาณฏฺฐิติยา สตฺตาวาเส สตฺตนิกาเย วา
อุทปาทึ. ตตฺราปาสินฺติ อถ วา ๑- ตตฺราปิ ภเว โยนิยา คติยา วิญฺญาณฏฺฐิติยา
สตฺตาวาเส สตฺตนิกาเย วา ปุน อโหสึ. เอวนฺนาโมติอาทิ วุตฺตนยเมว.
      อปิจ:- ยสฺมา อมุตฺราสินฺติ อิทํ อนุปุพฺเพน อาโรหนฺตสฺส ยาวทิจฺฉกํ
อนุสฺสรณํ. โส ตโต จุโตติ ปฏินิวตฺตนฺตสฺส ปจฺจเวกฺขณํ. ตสฺมา อิธูปปนฺโนติ
อิมิสฺสา อิธูปปตฺติยา อนนฺตรเมวสฺส อุปปติฏฺฐานํ สนฺธาย อมุตฺร อุทปาทินฺติ
อิทํ วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํ. ตตฺราปาสินฺติ เอวมาทิ ปนสฺส ตตฺรา อิมิสฺสา
อุปปตฺติยา อนฺตเร อุปปตฺติฏฺฐาเน นามโคตฺตาทีนํ อนุสฺสรณทสฺสนฏฺฐํ วุตฺตํ.
โส ตโต จุโต อิธูปปนฺโนติ สฺวาหํ ตโต อนนฺตรูปาปตฺติฏฺฐานโต จุโต อิธ
อมุกสฺมึ นาม ขตฺติยกุเล วา พฺราหฺมณกุเล วา นิพฺพตฺโต.
      อิตีติ เอวํ. สาการํ สอุทฺเทสนฺติ นามโคตฺตวเสน สอุทฺเทสํ, วณฺณาทิวเสน
สาการํ. นามโคตฺเตน หิ สตฺโต "ติสฺโส กสฺสโป"ติ อุทฺทิสิยติ,
วณฺณาทีหิ "สาโม โอทาโต"ติ นานตฺตโต ปญฺญายติ. ตสฺมา นามโคตฺตํ
อุทฺเทโส, อิตเร อาการาติ. ปุพฺเพนิวาสนฺติ ปุพฺเพ อตีตชาตีสุ นิวุฏฺฐกฺขนฺธา
ปุพฺเพนิวาโส. นิวุฏฺฐาติ อชฺฌาวุฏฺฐา อนุภูตา ๒- อตฺตโน สนฺตาเน
อุปฺปชฺชิตฺวา นิรุทฺธา, นิวุฏฺฐธมฺมา วา. นิวุฏฺฐาติ โคจรนิวาเสน นิวุฏฺฐา,
อตฺตโน วิญฺญาเณน วิญฺญาตา ปริจฺฉินฺนา, ปรวิญฺญาเณน วิญฺญาตาปิ วา
ฉินฺนวฏุมกานุสฺสรณาทีสุ. เต พุทฺธานํเยว ลพฺภนฺติ. ตํ ปุพฺเพนิวาสํ อาทิสติ
กเถติ. ปเรสํ อตีตนฺติ อญฺเญสํ ปรปุคฺคลานํ ปุพฺเพนิวาสํ เอกมฺปิ ชาตินฺติอาทินา
นเยน อาทิสติ. ๓-
      มหาปทานิยสุตฺตนฺตนฺติ มหาปุริสานํ อปทานนิยุตฺตํ มหาปทานสุตฺตํ. ๔-
มหาสุทสฺสนิยนฺติ มหาสุทสฺสนสฺส สมฺปตฺติยุตฺตํ มหาสุทสฺสนสุตฺตํ. ๕-
มหาโควินฺทิยสุตฺตนฺตนฺติ มหาโควินฺทพฺราหฺมณสฺส อปทานนิยุตฺตํ
มหาโควินฺทสุตฺตํ. ๖-
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. อถ    ฉ.ม. อนุภูโต    วิ.อ. ๑/๑๘๐, วิสุทฺธิ. ๒/๒๕๓ (สฺยา)
@ ที.มหา. ๑๐/๑/๑    ที. มหา. ๑๐/๒๔๑    ที. มหา. ๑๐/๒๙๓/๑๘๙
มาฆเทวิยสุตฺตนฺตนฺติ มฆเทวสฺส รญฺโญ อปทานนิยุตฺตํ มฆเทวสุตฺตํ. ๑-
สตานุสาริญาณํ โหตีติ ปุพฺเพนิวาสานุสฺสติสมฺปยุตฺตญาณํ โหติ.
      ยาวตกํ อากงฺขตีติ ยตฺตกํ ญาตุํ อิจฺฉติ, ตตฺตกํ ชานิสฺสามีติ ญาณํ
เปเสสิ. อถสฺส ทุพฺพลปตฺตปุเฏ ปกฺขนฺทนาราโจ วิย อปฺปฏิหตํ อนิวาริตํ
ญาณํ คจฺฉติ. เตน ยาวตกํ อากงฺขติ, ตาวตกํ อนุสฺสรติ. โพธิชนฺติ โพธิยา
มูเล ชาตํ. ญาณํ อุปฺปชฺชตีติ จตุมคฺคญาณํ อุปฺปชฺชติ. อยมนฺติมา ชาตีติ
เตน ญาเณน ชาติมูลสฺส ปหีนตฺตา ปุน "อยมนฺติมา ชาติ, นตฺถิ ทานิ
ปุนพฺภโว"ติ ๒- อปรมฺปิ ญาณํ อุปฺปชฺชติ. อินฺทฺริยปโรปริยตฺตญาณนฺติ เอตฺถ
อุปริ "สตฺตานนฺ"ติ ปทํ อิเธว อาหริตฺวา สตฺตานํ อินฺทฺริยปโรปริยตฺตญาณนฺติ
โยเชตพฺพํ. ปรานิ จ อปรานิ จ "ปราปรานี"ติ วตฺตพฺเพ สนฺธิวเสน
โรการํ กตฺวา "ปโรปรานี"ติ วุจฺจติ. ปโรปรานํ ภาโว ปโรปริยํ,
ปโรปริยเมว ปโรปริยตฺตํ, เวเนยฺยสตฺตานํ สทฺธาทีนํ ปญฺจนฺนํ
อินฺทฺริยานํ ปโรปริยตฺตํ อินฺทฺริยปโรปริยตฺตํ, อินฺทฺริยปโรปริยตฺตสฺส ญาณํ
อินฺทฺริยปโรปริยตฺตญาณํ, อินฺทฺริยานํ อุตฺตมานุตฺตมภาวญาณนฺติ อตฺโถ.
"อินฺทฺริยวโรวริยตฺตญาณนฺ"ติปิ ปาโฐ, วรานิ จ อวริยานิ จ วโรวริยานิ.
วโรวริยานํ ภาโว วโรวริยตฺตนฺติ โยเชตพฺพํ. อวริยานีติ จ อุตฺตมานีติ อตฺโถ.
อถ วา:- ปรานิ จ โอปรานิ จ ปโรปรานิ, เตสํ ภาโว ปโรปริยตฺตนฺติ
โยเชตพฺพํ. โอปรานีติ จ โอรานีติ วุตฺตํ โหติ, ลามกานีติ อตฺโถ
"ปโรปรา ยสฺส สเมจฺจ ธมฺมา"ติอาทีสุ วิย. ๓- "อินฺทฺริยปโรปริยตฺเต
ญาณนฺ"ติ ภุมฺมวจเนนาปิ ปาโฐ. ๔-
      ตถาคตสฺสาติ ยถา วิปสฺสิอาทโย ปุพฺพกา อิสโย อาคตา, ตถา
อาคตสฺส. ยถา จ เต คตา, ตถา คตสฺส. ตถาคตพลนฺติ, อญฺเญหิ
อสาธารณํ ตถาคตสฺเสว พลํ. ยถา วา ปุพฺพพุทฺธานํ พลํ ปุญฺญุสฺสยสมฺปตฺติยา
อาคตํ, ตถา อาคตพลนฺติปิ อตฺโถ. ตตฺถ ทุวิธํ ตถาคตสฺส พลํ กายพลญฺจ
@เชิงอรรถ:  ม.ม. ๑๓/๓๐๘-๑๕/๒๘๘-๙๖      ที. มหา. ๑๐/๓๑/๑๓
@ องฺ. จตุกฺก. ๒๑/๕/๗, ขุ.สุ. ๒๕/๔๘๐/๔๒๔     ปฏิสํ.อ. ๑/๖๒
ญาณพลญฺจ. เตสุ กายพลํ หตฺถิกุลานุสาเรน เวทิตพฺพํ. วุตฺตเญฺหตํ
โปราเณหิ:-
          "กาฬาวกญฺจ คงฺเคยฺยํ     ปณฺฑรํ ตมฺพปิงฺคลํ
           คนฺธมงฺคลเหมญฺจ        อุโปสถจฺฉทฺทนฺติเม ทสา"ติ. ๑-
       ยเทตํ ปกติหตฺถิคฺคณนาย หตฺถีนํ โกฏิสหสฺสสฺส ปุริสคณนาย ทสนฺนํ
ปุริสโกฏิสหสฺสานํ พลํ โหติ, อิทํ ตาว ตถาคตสฺส กายพลํ. ญาณพลํ ปน
มหาสีหนาเท ๒- อาคตํ ทสพลญาณํ จตุเวสารชฺชญาณํ อฏฺฐสุ ปริสาสุ
อกมฺปนญาณํ จตุโยนิปริจฺเฉทกญาณํ ปญฺจคติปริจฺเฉทกญาณํ สํยุตฺตเก ๓-
อาคตานิ เตสตฺตติ ญาณานิ สตฺตสตฺตติ ญาณานิ เอวํ อญฺญานิปิ อเนกานิ
ญาณสหสฺสานิ, เอตํ ญาณพลํ นาม. อิธาปิ ญาณพลเมว อธิปฺเปตํ,
ญาณญฺหิ อกมฺปิยฏฺเฐน อุปตฺถมฺภกฏฺเฐน จ พลนฺติ ๔- วุตฺตํ.
      สตฺตานํ อาสยานุสเย ญาณนฺติ เอตฺถ รูปาทีสุ ขนฺเธสุ ฉนฺทราเคน
สตฺตา วิสตฺตาติ สตฺตา. วุตฺตเญฺหตํ ภควตา:-
             "รูเป โข ราธ โย ฉนฺโท โย ราโค ยา นนฺที ยา
         ตณฺหา, ตตฺร สตฺโต ตตฺร วิสตฺโต, ตสฺมา `สตฺโต'ติ วุจฺจติ.
         เวทนาย. สญฺญาย. สงฺขาเรสุ. วิญฺญาเณ โย ฉนฺโท โย ราโค
         ยา นนฺที ยา ตณฺหา, ตตฺร สตฺโต ตตฺร วิสตฺโต, ตสฺมา
         `สตฺโต'ติ วุจฺจตี"ติ. ๕-
      อกฺขรจินฺตกา ปน อตฺถํ อวิจาเรตฺวา "นามมตฺตเมตนฺ"ติ อิจฺฉนฺติ.
เยปิ อตฺถํ วิจาเรนฺติ, เต สตฺตโยเคน ๖- สตฺตาติ อิจฺฉนฺติ. เตสํ สตฺตานํ
อาสยนฺติ นิสฺสยนฺติ เอตฺถาติ อาสโย, มิจฺฉาทิฏฺฐิยา สมฺมาทิฏฺฐิยา วา
กามาทีหิ เนกฺขมฺมาทีหิ วา ปริภาวิตสฺส จิตฺตสนฺตานสฺเสตํ อธิวจนํ.
สตฺตสนฺตาเน อนุเสนฺติ อนุปวตฺตนฺตีติ อนุสยา, ถามคตานํ กามราคาทีนํ เอตํ
อธิวจนํ. อาสโย จ อนุสโย จ อาสยานุสโย. ชาติคฺคหเณน จ
@เชิงอรรถ:  ป.สู. ๑/๓๔๖, สา. ป. ๒/๕๐, มโน. ปู. ๓/๓๒๕, อภิ.อ. ๒/๔๒๕, อุทาน.
@อ. ๔๓๐    ม.มู. ๑๒/๑๔๖-๖๒/๑๐๕-๒๖    สํ.นิ. ๑๖/๓๔/๕๘
@ อภิ.อ. ๒/๔๒๖    สํ.ข. ๑๗/๑๖๑/๑๕๓       ฉ.ม. สตฺรโยเคน
ทฺวนฺทสมาสวเสน จ เอกวจนํ เวทิตพฺพํ. ยสฺมา จริตาธิมุตฺติโย อาสยานุสยสงฺคหิตา,
ตสฺมา อุทฺเทเส จริตาธิมุตฺตีสุ ญาณานิ อาสยานุสยญาเณเนว สงฺคเหตฺวา
"อาสยานุสเย ญาณนฺ"ติ วุตฺตํ.
      ยมกปาฏิหีเร ญาณนฺติ เอตฺถ อคฺคิกฺขนฺธอุทกธาราทีนํ อปุพฺพํ
อจริมํ สกึเยว ปวตฺติโต ยมกํ, อสฺสทฺธิยาทีนํ ปฏิปกฺขธมฺมานํ หรณโต
ปาฏิหีรํ, ยมกญฺจ ตํ ปาฏิหีรญฺจาติ ยมกปาฏิหีรํ.
      มหากรุณาสมาปตฺติยา ญาณนฺติ เอตฺถ ปรทุกฺเข สติ สาธูนํ
หทยกมฺปนํ กโรตีติ กรุณา, กินาติ วา ปรทุกฺขํ หึสติ วินาเสตีติ กรุณา,
กิรียติ วา ทุกฺขิเตสุ ผรณวเสน ปสารียตีติ กรุณา, ผรณกมฺมวเสน
กมฺมคุณวเสน จ มหตี กรุณา มหากรุณา, สมาปชฺชนฺติ เอตํ มหาการุณิกาติ
สมาปตฺติ, มหากรุณา จ สา สมาปตฺติ จาติ มหากรุณาสมาปตฺติ, ตสฺสํ
มหากรุณาสมาปตฺติยํ. ตํ สมฺปยุตฺตํ วา ญาณํ.
      สพฺพญฺญุตญฺญาณํ อนาวรณญาณนฺติ เอตฺถ ปญฺจเนยฺยปถปฺปเภทํ
สพฺพํ อญฺญาสีติ สพฺพญฺญู, ตสฺส ภาโว สพฺพญฺญุตา, สพฺพญฺญุตา เอว
ญาณํ สพฺพญฺญุตญฺญาณํ. สพฺพญฺญุตญฺญาณนฺติ วตฺตพฺเพ รสฺสํ กตฺวา
สพฺพญฺญุตญฺญาณนฺติ ๑- วุตฺตํ. สงฺขตาสงฺขตาทิเภทา สพฺพธมฺมา หิ สงฺขาโร วิกาโร
ลกฺขณํ นิพฺพานํ ปญฺญตฺตีติ ปญฺเจว เนยฺยปถา โหนฺติ. อาวชฺชนปฏิพทฺธตฺตา เอว หิ
นตฺถิ เอตสฺส อาวรณนฺติ ตเทว อนาวรณญาณนฺติ วุจฺจติ. ๒-
      สพฺพตฺถ อสงฺคมปฺปฏิหตมนาวรณญาณนฺติ เอตฺถ อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺเนสุ
อสงฺคํ สงฺควิรหิตํ อปฺปฏิหตํ ปฏิปกฺขวิรหิตํ หุตฺวา ปวตฺตํ อาวรณวิรหิตํ ญาณํ.
      อนาคตมฺปิ อาทิสตีติ:-
         "อิมสฺมึ ภทฺทเก กปฺเป       ตโย อาสึสุ นายกา
          อหเมตรหิ สมฺพุทฺโธ        เมตฺเตยฺโย จาปิ เหสฺสตี"ติ จ
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. สพฺพญฺญุตา เอว ญาณํ สพฺพญฺญุตาญาณนฺติ วตฺตพฺเพ สพฺพญฺญุตญฺญาณนฺติ
@ ปฏิสํ. อ. ๑/๖๔
            "อสีติวสฺสสหสฺสายุเกสุ ภิกฺขเว มนุสฺเสสุ เมตฺเตยฺโย
         นาม ภควา โลเก อุปฺปชฺชิสฺสติ อรหํ สมฺมาสมฺพุทฺโธ
         วิชฺชาจรณสมฺปนฺโน"ติ จ ๑-:-
            "อถ โข ภิกฺขเว สงฺโข นาม ราชา โย โส ยูโป  รญฺญา
         มหาปนาเทน การาปิโต, ตํ ยูปํ อุสฺสาเปตฺวา อชฺฌาวสิตฺวา
         ธํเสตฺวา ๒- วิสฺสชฺชิตฺวา สมณพฺราหฺมณกปณทฺธิกวณิพฺพกยาจกานํ
         ทานํ ทตฺวา เมตฺเตยฺยสฺส ภควโต อรหโต สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส
         สนฺติเก เกสมสฺสุํ โอหาเรตฺวา กาสายานิ วตฺถานิ อจฺฉาเทตฺวา
         อคารสฺมา อนคาริยํ ปพฺพชิสฺสตี"ติ จ:-
            "อนาคเต อฏฺฐิสฺสโร นาม ปจฺเจกสมฺพุทฺโธ ภวิสฺสตี"ติ จ,
      "สุมนิสฺสโร นาม ปจฺเจกสมฺพุทฺโธ ๓- ภวิสฺสตี"ติ จ อาทินา นเยน
เทวทตฺตาทีนํ อนาคตํ อาจิกฺขติ. ปจฺจุปฺปนฺนมฺปิ อาทิสตีติ อิทํ ปากฏเมว.
      [๘๒] วิภูตรูปสญฺญิสฺสาติ สมติกฺกนฺตรูปสญฺญิสฺส. สพฺพกายปฺปหายิโนติ
ตทงฺควิกฺขมฺภนวเสน สพฺพรูปกายปฺปหายิโน, ปหีนรูปภวปฏิสนฺธิกสฺสาติ
อธิปฺปาโย. นตฺถิ กิญฺจีติ ปสฺสโตติ วิญฺญาณาภาวทสฺสเนน "นตฺถิ กิญฺจี"ติ
ปสฺสโต, อากิญฺจญฺญายตนลาภิโนติ วุตฺตํ โหติ. ญาณํ สกฺกานุปุจฺฉามีติ
สกฺกาติ ภควนฺตํ อาลปนฺโต อาห. ตสฺส ปุคฺคลสฺส ญาณํ ปุจฺฉามิ, กีทิสํ ๔-
อิจฺฉิตพฺพนฺติ. กถํ เนยฺโยติ กถญฺจ, โส เนตพฺโพ, กถมสฺส อุตฺตริญาณํ
อุปฺปาเทตพฺพนฺติ.
      กตมา รูปสญฺญาติ เอตฺถ รูปสญฺญาติ สญฺญาสีเสน วุตฺตํ
รูปาวจรชฺฌานญฺเจว ตทาลมฺพนญฺจ. รูปาวจรชฺฌานมฺปิ หิ รูปนฺติ วุจฺจติ
"รูปี รูปานิ ปสฺสตี"ติอาทีสุ. ๕- ตสฺส อารมฺมณมฺปิ "พหิทฺธา รูปานิ ปสฺสติ
สุวณฺณทุพฺพณฺณานี"ติอาทีสุ. ๖- ตสฺมา อิธ รูเป สญฺญา รูปสญฺญาติ เอวํ
@เชิงอรรถ:  ที. ปา. ๑๑/๑๐๖/๖๔    ฉ.ม. ตํ ทตฺวา   ม. สุมนิสฺจโร นาม ปจฺเจกพุทฺโธ
@ ก. ปุจฺฉามีติ กถํ    อภิ.สงฺ. ๓๔/๒๔๘/๗๖. ปฏิสํ. ๓๑/๒๐๙/๒๕๐
@ อภิ.สงฺ. ๓๔/๒๒๔/๖๙
สญฺญาสีเสน รูปาวจรชฺฌานสฺเสตํ อธิวจนํ. รูปํ สญฺญา อสฺสาติ รูปสญฺญา, รูปมสฺส
นามนฺติ วุตฺตํ โหติ. เอวํ ปฐวีกสิณาทิเภทสส ตทารมฺมณสฺส เจตํ อธิวจนนฺติ
เวทิตพฺพํ. อิธ ปน กุสลวิปากกิริยาวเสน ปญฺจทสฌานสงฺขาตา รูปสญฺญา เอว
อธิปฺเปตา. รูปาวจรสมาปตฺตึ สมาปนฺนสฺส วาติ รูปาวจรกุสลชฺฌานสมาปตฺตึ
สมาปนฺนสฺส. อุปปนฺนสฺส วาติ วิปากชฺฌานวเสน ตสฺมึ ภเว อุปปนฺนสฺส.
ทิฏฺฐธมฺมสุขวิหาริสฺส วาติ อิมสฺมึเยว อตฺตภาเว กิริยชฺฌานํ สมาปชฺชิตฺวา
สุขํ อุปฺปาเทตฺวา วิหรนฺตสฺส. อรูปสมาปตฺติโยติ อากาสานญฺจายตนาทีนิ.
ปฏิลทฺธสฺสาติ อุปฺปาเทตฺวา ฐิตสฺส. รูปสญฺญา วิภูตา โหนฺตีติ รูปสญฺญา อปคตา
โหนฺติ. วิคตาติ วินาสิตา. "อภาวิตา"ติปิ ๑- ปาโฐ, สุนฺทโร.
      ตทงฺคสมติกฺกมาติ ตทงฺคปฺปหานวเสน อติกฺกเมน. วิกฺขมฺภนปฺปหาเนน
ปหีโนติ อรูปชฺฌานปฏิลาเภน วิกฺขมฺภเนน ปหีโน. ตสฺส รูปกาโยติ ตสฺส
อรูปสมาปตฺติลาภิโน อรูปปุคฺคลสฺส ๒- รูปาวจรกาโย.
      อากิญฺจญฺญายตนนฺติ เอตฺถ นาสฺส กิญฺจนนฺติ อกิญฺจนํ, อนฺตมโส
ภงฺคมตฺตมฺปิ อสฺส อวสิฏฺฐํ นตฺถีติ วุตฺตํ โหติ. อกิญฺจนสฺส ภาโว อากิญฺจญฺญํ,
อากาสานญฺจายตนวิญฺญาณาปคมสฺเสตํ อธิวจนํ, ตํ อากิญฺจญฺญํ อธิฏฺฐานฏฺเฐน
อิมิสฺสา สญฺญาย อายตนนฺติ อากิญฺจญฺญายตนํ, อากาเส ปวตฺติตวิญฺญาณา-
ปคมารมฺมณสฺส ฌานสฺเสตํ อธิวจนํ. วิญฺญาณญฺจายตนสมาปตฺตึ สโต
สมาปชฺชิตฺวาติ  ตํ วิญฺญาณญฺจายตนํ สโตการี หุตฺวา สมาปชฺชิตฺวา. สโต
วุฏฺฐหิตฺวาติ สโตการี หุตฺวา ตาย สมาปตฺติยา วุฏฺฐาย. ตญฺเญว วิญฺญาณนฺติ
ตํ อากาเส ปวตฺติตํ มหคฺคตวิญฺญาณํ. อภาเวตีติ วินาเสติ. วิภาเวตีติ
วิวิธา  วินาเสติ. ๓- อนฺตรธาเปตีติ อทสฺสนํ คเมติ.
      กถํ โส เนตพฺโพติ โส ปุคฺคโล เกน ปกาเรน ชานิตพฺโพ.
วิเนตพฺโพติ นานาวิเธน ชานิตพฺโพ. อนุเนตพฺโพติ ปุนปฺปุนํ จิตฺเตน กถํ
คมยิตพฺโพ.
@เชิงอรรถ:  ก. วิภาวิตาติปิ    ก. ปุคฺคลสฺส    สี. วิทฺธํเสติ, ฉ.ม. นาเสติ
      [๘๓] อถสฺส ภควา ตาทิเส ปุคฺคเล อตฺตโน อปฺปฏิหตญาณตฺตํ
ปกาเสตฺวา ตํ ญาณํ พฺยากาตุํ คาถมาห. ตตฺถ วิญฺญาณฏฺฐิติโย สพฺพา,
อภิชานํ ตถาคโตติ อภิสงฺขารวเสน จตสฺโส ปฏิสนฺธิวเสน สตฺตาติ เอวํ
สพฺพา วิญฺญาณฏฺฐิติโย อภิชานนฺโต ตถาคโต, ติฏฺฐนฺตเมนํ ชานาตีติ
กมฺมาภิสงฺขารวเสน ๑- ติฏฺฐนฺตเมตํ ๒- ปุคฺคลํ ชานาติ "อายตึ อยํ เอวํคติโก
ภวิสฺสตี"ติ ธิมุตฺตนฺติ อากิญฺจญฺญายตนาทีสุ อธิมุตฺตํ. ตปฺปรายนนฺติ ตมฺมยํ.
      วิญฺญาณฏฺฐิติโยติ ปฏิสนฺธิวิญฺญาณสฺส ฐานานิ สวิญฺญาณกา ขนฺธา
เอว. ตตฺถ เสยฺยถาปีติ นิทสฺสนตฺเถ นิปาโต ยถา มนุสฺสาติ อตฺโถ.
อปริมาเณสุปิ หิ จกฺกวาเฬสุ อปริมาณานํ มนุสฺสานํ วณฺณสณฺฐานาทิวเสน เทฺวปิ
เอกสทิสา นตฺถิ. เยปิ หิ กตฺถจิ ยมกภาตโร วณฺเณน วา สณฺฐาเนน วา สทิสา
โหนฺติ. เตปิ อาโลกิตวิโลกิตาทีหิ วิสทิสาว โหนฺติ. ตสฺมา "นานตฺตกายา"ติ
วุตฺตา. ปฏิสนฺธิสญฺญา ปน เนสํ ติเหตุกาปิ ทุเหตุกาปิ อเหตุกาปิ โหติ.
ตสฺมา "นานตฺตสญฺญิโน"ติ วุตฺตา. เอกจฺเจ จ เทวาติ ฉ กามาวจรเทวา.
เตสุ หิ เกสญฺจิ กาโย นีโล โหติ, เกสญฺจิ ปีตกาทิวณฺโณ. สญฺญา ปน เนสํ ติเหตุกาปิ
ทุเหตุกาปิ โหติ, อเหตุกา น โหติ. เอกจฺเจ จ วินิปาติกาติ จตุอปายวินิมุตฺตา
ปุนพฺพสุมาตา ยกฺขินี ปิยงฺกรมาตา ผุสฺสมิตฺตา ๓- ธมฺมคุตฺตาติ ๔- เอวมาทโย
อญฺเญ จ เวมานิกา เปตา. เอเตสํ หิ โอทาตกาฬมงฺคุรจฺฉวิสามวณฺณาทิวเสน เจว
กิสถูลรสฺสทีฆวเสน จ กาโย นานา โหติ, มนุสฺสานํ วิย ติเหตุกทุเหตุกาเหตุกวเสน
สญฺญาปิ. เต ปน เทวา วิย น มเหสกฺขา. กปณมนุสฺสา วิย อปฺเปสกฺขา
ทุลฺลภฆาสจฺฉาทนา ทุกฺขปีฬิตา วิหรนฺติ. เอกจฺเจ กาฬปกฺเข ทุกฺขิตา ชุณฺหปกฺเข
สุขิตา โหนฺติ, ตสฺมา สุขสมุสฺสยโต วินิปติตตฺตา วินิปาติกาติ วุตฺตา. เย
ปเนตฺถ ติเหตุกา, เตสํ ธมฺมาภิสมโยปิ โหติ ปิยงฺกรมาตาทีนํ วิย.
      พฺรหฺมกายิกาติ พฺรหฺมปาริสชฺชพฺรหฺมปุโรหิตมหาพฺรหฺมาโน. ปฐมาภินิพฺพตฺตาติ
เต สพฺเพปิ ปฐมชฺฌาเนน นิพฺพตฺตา. พฺรหฺมปาริสชฺชา ปน
@เชิงอรรถ:  ก. กมฺมาภิชานวเสน    ฉ.ม. ติฏฺฐเมตํ   ก. ปุสฺส....   ก. ธมฺมภูตาติ
ปริตฺเตน. พฺรหฺมปุโรหิตา มชฺฌิเมน, กาโยว ๑- เนสํ วิปฺผาริกตโร โหติ.
มหาพฺรหฺมาโน ปณีเตน, กาโย ปน เนสํ อติวิปฺผาริกตโร โหติ. อิติ เต
กายสฺส นานตฺตา, ปฐมชฺฌานวเสน สญฺญาย เอกตฺตา นานตฺตกายา
เอกตฺตสญฺญิโนติ วุตฺตา. ยถา จ เต, เอวํ จตูสุ อปาเยสุ สตฺตา. นิรเยสุ
หิ เกสญฺจิ คาวุตํ, เกสญฺจิ  อฑฺฒโยชนํ, เกสญฺจิ ติคาวุตํ อตฺตภาโว โหติ,
เทวทตฺตสฺส ปน โยชนสติโก ชาโต. ติรจฺฉาเนสุปิ เกจิ ขุทฺทกา โหนฺติ,
เกจิ มหนฺตา. เปตฺติวิสเยสุปิ เกจิ สฏฺฐิหตฺถา, เกจิ อสีติหตฺถา โหนฺติ, เกจิ
สุวณฺณา, เกจิ ทุพฺพณฺณา. ตถา กาลกญฺจิกา อสุรา. อปิเจตฺถ ทีฆปิฏฺฐิกเปตา
นาม สฏฺฐิโยชนิกาปิ โหนฺติ. สญฺญา ปน สพฺเพสมฺปิ อกุสลวิปากาเหตุกาว
โหติ. อิติ อาปายิกาปิ นานตฺตกายา เอกตฺตสญฺญิโนติ สงฺขํ คจฺฉนฺติ.
      อาภสฺสราติ ทณฺฑอุกฺกาย อจฺจิ วิย เอเตสํ สรีรโต อาภา ฉิชฺชิตฺวา
ฉิชฺชิตฺวา ปตนฺตี วิย สรติ วิสรตีติ อาภสฺสรา. เตสุ ปญฺจกนเย ทุติยตติยฌานทฺวยํ
ปริตฺตํ ภาเวตฺวา อุปปนฺนา ปริตฺตาภา นาม โหนฺติ. มชฺฌิมํ ภาเวตฺวา
อุปปนฺนา อปฺปมาณาภา นาม โหนฺติ. ปณีตํ ภาเวตฺวา อุปปนฺนา อาภสฺสรา
นาม โหนฺติ. อิธ ปน อุกฺกฏฺฐปริจฺเฉทวเสน สพฺเพว คหิตา. สพฺเพสํ
หิ เตสํ กาโย เอกวิปฺผาโรว โหติ, สญฺญา ปน อวิตกฺกวิจารมตฺตา จ
อวิตกฺกอวิจารา จาติ นานา.
      สุภกิณฺหาติ สุเภน โวกิณฺณา, วิกิณฺณา. ๒- สุเภน สรีรปฺปภาวณฺเณน
เอกคฺฆนาติ อตฺโถ. เอเตสํ หิ น อาภสฺสรานํ วิย ฉิชฺชิตฺวา ฉิชฺชิตฺวา อาภา
คจฺฉตีติ. จตุกฺกนเย ตติยสฺส ปญฺจกนเย จตุตฺถสฺส ๓- ปริตฺตมชฺฌิมปฺปณีตสฺส
ฌานสฺส วเสน ปริตฺตสุภอปฺปมาณสุภสุภกิณฺหา นาม หุตฺวา นิพฺพตฺตนฺติ.
อิติ สพฺเพปิ เต เอกตฺตกายา เจว จตุตฺถชฺฌานสญฺญาย เอกตฺตสญฺญิโน
จาติ เวทิตพฺพา. เวหปฺผลาปิ จตุตฺถวิญฺญาณฏฺฐิติเมว ภชนฺติ. อสญฺญสตฺตา
วิญฺญาณาภาวา เอตฺถ สงฺคหํ น คจฺฉนฺติ, สตฺตาวาเสสุ ปน คจฺฉนฺติ.
@เชิงอรรถ:  ก. กาโย จ      ฉ.ม. อยํ ปาโฐ น ทิสฺสติ     ฉ.ม. จตุกฺกสฺส
      สุทฺธาวาสา วิวฏฺฏปกฺเข ฐิตา, น สพฺพกาลิกา, กปฺปสตสหสฺสมฺปิ
อสงฺเขฺยยฺยมฺปิ พุทฺธสุญฺเญ โลเก น อุปฺปชฺชนฺติ. โสฬสกปฺปสหสฺสพฺภนฺตเร
พุทฺเธสุ อุปฺปนฺเนสุเยว อุปฺปชฺชนฺติ. ธมฺมจกฺกปฺปวตฺติสฺส ๑- ภควโต
ขนฺธาวารสทิสา โหนฺติ. ตสฺมา เนว วิญฺญาณฏฺฐิตึ, น จ สตฺตาวาสํ ภชนฺติ.
มหาสิวตฺเถโร ปน "น โข ปน โส สาริปุตฺต อาวาโส สุลภรูโป, มยา
อนวุฏฺฐปุพฺโพ อิมินา ทีเฆน อทฺธุนา อญฺญตฺร สุทฺธาวาเสหิ เทเวหีติ
อิมินา สุตฺเตน ๒- สุทฺธาวาสาปิ จตุตฺถวิญฺญาณฏฺฐิตึ จตุตฺถสตฺตาวาสญฺจ ภชนฺตี"ติ
วทติ, ตํ อปฺปฏิพาหิตตฺตา สุตฺตสฺส อนุญฺญาตํ. ๓-
      สพฺพโส รูปสญฺญานํ สมติกฺกมาติ เอตฺถ สพฺพโสติ สพฺพากาเรน, สพฺพาสํ วา
อนวเสสานนฺติ อตฺโถ. รูปสญฺญานนฺติ สญฺญาสีเสน วุตฺตรูปาวจรชฺฌานานญฺเจว
ตทารมฺมณานญฺจ. รูปาวจรชฺฌานมฺปิ หิ รูปนฺติ วุจฺจติ "รูปี รูปานิ
ปสฺสตี"ติอาทีสุ. ๔- ตสฺส อารมฺมณมฺปิ "พหิทฺธา รูปานิ ปสฺสติ
สุวณฺณทุพฺพณฺณานี"ติอาทีสุ. ๕- ตสฺมา อิธ "รูเป สญฺญา รูปสญฺญา"ติ เอวํ
สญฺญาสีเสน วุตฺตรูปาวจรชฺฌานสฺเสตํ อธิวจนํ. รูปํ สญฺญา อสฺสาติ รูปสญฺญา,
รูปมสฺส นามนฺติ วุตฺตํ โหติ. เอวํ ปฐวีกสิณาทิเภทสฺส ตทารมฺมณสฺส เจตํ
อธิวจนนฺติ เวทิตพฺพํ.
      สมติกฺกมาติ วิราคา นิโรธา จ. กึ วุตฺตํ โหติ? เอตาสํ กุสลวิปากกิริยาวเสน
ปญฺจทสนฺนํ ฌานสงฺขาตานํ รูปสญฺญานํ เอเตสญฺจ ปฐวีกสิณาทิวเสน อฏฺฐนฺนํ
อารมฺมณสงฺขาตานํ รูปสญฺญานํ สพฺพากาเรน อนวเสสานํ วา วิราคา จ นิโรธา จ
วิราคเหตุ เจว นิโรธเหตุ จ อากาสานญฺจายตนํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ. น หิ สกฺกา
สพฺพโส อนติกฺกนฺตรูปสญฺเญน เอตํ อุปสมฺปชฺช วิหริตุนฺติ. ตตฺถ ยสฺมา อารมฺมเณ
อวิรตฺตสฺส สญฺญาสมติกฺกโม น โหติ, สมติกฺกนฺตาสุ จ สญฺญาสุ อารมฺมณํ
สมติกฺกนฺตเมว โหติ. ตสฺมา อารมฺมณสมติกฺกมํ อวตฺวา:-
@เชิงอรรถ:  วิ. มหา. ๔/๑๐-๒๔/๑๐-๒๐, สํ. มหา. ๑๙/๑๐๘๑/๓๖๗-๗๐, ขุ.
@ปฏิ. ๓๑/๓๙-๔๑/๓๗๒-๗๗      ม.มู. ๑๒/๑๖๐/๑๒๔
@ มโน. ปู. ๓/๑๘๒, ปฏิสํ.อ. ๑/๑๒๓
@ อภิ.สํ. ๓๔/๒๔๘/๗๖, ปฏิสํ. ๓๑/๒๐๙/๒๕๐     อภิสํ. ๓๔/๒๒๔/๖๙
              "ตตฺถ กตมา รูปสญฺญา? รูปาวจรสมาปตฺตึ สมาปนฺนสฺส
           วา อุปปนฺนสฺส วา ทิฏฺฐธมฺมสุขวิหาริสฺส วา สญฺญา
           สญฺชานนา สญฺชานิตตฺตํ, อิมา วุจฺจนฺติ รูปสญฺญาโย. อิมา
           รูปสญฺญาโย อติกฺกนฺโต โหติ วีติกฺกนฺโต สมติกฺกนฺโต, เตน
           วุจฺจติ สพฺพโส รูปสญฺญานํ สมติกฺกมา"ติ
เอวํ วิภงฺเค ๑- สญฺญานํเยว สมติกฺกโม วุตฺโต. ยสฺมา ปน อารมฺมณสมติกฺกเมเนว ๒-
ปตฺตพฺพา เอตา สมาปตฺติโย, น เอกสฺมึเยว อารมฺมเณ ปฐมชฺฌานาทีนิ วิย,
ตสฺมา อยํ อารมฺมณสมติกฺกมวเสนาปิ อตฺถวณฺณนา กตาติ เวทิตพฺพา.
      ปฏิฆสญฺญานํ อตฺถงฺคมาติ จกฺขฺวาทีนํ วตฺถูนํ รูปาทีนญฺจ อารมฺมณานํ
ปฏิฆาเตน อุปฺปนฺนา สญฺญา ปฏิฆสญฺญา, รูปสญฺญาทีนํ เอตํ อธิวจนํ.
ยถาห "ตตฺถ กตมา ปฏิฆสญฺญา? รูปสญฺญา สทฺทสญฺญา คนฺธสญฺญา
รสสญฺญา โผฏฺฐพฺพสญฺญา, อิมา วุจฺจนฺติ ปฏิฆสญฺญาโย"ติ. ๑- ตาสํ กุสลวิปากานํ
ปญฺจนฺนํ อกุสลวิปากานํ ปญฺจนฺนนฺติ สพฺพโส ทสนฺนํ ปฏิฆสญฺญานํ อตฺถงฺคมา
ปหานา อสมุปฺปาทา, อปฺปวตฺตึ กตฺวาติ วุตฺตํ โหติ.
      กามญฺเจตา ปฐมชฺฌานาทีนิ สมาปนฺนสฺสาปิ น สนฺติ, น หิ ตสฺมึ
สมเย ปญฺจทฺวารวเสน จิตฺตํ ปวตฺตติ, เอวํ สนฺเตปิ อญฺญตฺถ ปหีนานํ
สุขทุกฺขานํ จตุตฺถชฺฌาเน วิย สกฺกายทิฏฺฐิอาทีนํ ตติยมคฺเค วิย จ อิมสฺมึเยว
ฌาเน อุสฺสาหชนนตฺถํ อิมสฺส ฌานสฺส ปสํสาวเสน เอตาสํ เอตฺถ วจนํ
เวทิตพฺพํ. อถ วา:- กิญฺจาปิ ตา รูปาวจรสมาปนฺนสฺส น สนฺติ, อถ โข น
ปหีนตฺตา น สนฺติ, น หิ รูปวิราคาย รูปาวจรภาวนา ปวตฺตติ, ๓- รูปายตฺตา
จ เอตาย ๔- ปวตฺติ, อยมฺปน ภาวนา รูปวิราคาย ปวตฺตติ, ๓- ตสฺมา ตา เอตฺถ
"ปหีนา"ติ วตฺตุํ วฏฺฏติ. น เกวลญฺจ วตฺตุํ, เอกํเสเนว เอวํ ธาเรตุมฺปิ
วฏฺฏติ. ตาสํ หิ อิโต ปุพฺเพ อปฺปหีนตฺตาเยว "ปฐมชฺฌานํ สมาปนฺนสฺส
สทฺโท กณฺฏโก"ติ ๕- วุตฺโต ภควตา. อิธ จ ปหีนตฺตาเยว อรูปสมาปตฺตีนํ
@เชิงอรรถ:  อภิ. วิ. ๓๕/๖๐๒/๓๑๖     ฉ.ม.....สมติกฺกเมน    ๓. ฉ.ม. สํวตฺตติ
@๔. ฉ.ม. เอตาสํ           องฺ. ทสก. ๒๔/๗๒/๑๐๗-๘
อาเนญฺชตา สนฺตวิโมกฺขตา จ วุตฺตา "อาฬาโร จ กาลาโม อรูปสมาปนฺโน
ปญฺจมตฺตานิ สกฏสตานิ นิสฺสาย นิสฺสาย อติกฺกนฺตานิ เนว อทฺทส, น จ
สทฺทํ อสฺโสสี"ติ. ๑-
      นานตฺตสญฺญานํ อมนสิการาติ นานตฺเต วา โคจเร ปวตฺตานํ สญฺญานํ,
นานตฺตานํ วา สญฺญานํ. ยสฺมา หิ เอตา:-
           "ตตฺถ กตมา นานตฺตสญฺญา? อสมาปนฺนสฺส มโนธาตุสมงฺคิสฺส
        วา มโนวิญฺญาณธาตุสมงฺคิสฺส วา สญฺญา สญฺชานนา สญฺชานิตตฺตํ,
        อิมา วุจฺจนฺติ นานตฺตสญฺญาโย"ติ
เอวํ วิภงฺเค ๒- วิภชิตฺวา วุตฺตาว อิธ อธิปฺเปตา อสมาปนฺนสฺส มโนธาตุ-
มโนวิญฺญาณธาตุสงฺคหิตา สญฺญา รูปสทฺทาทิเภเท นานตฺเต นานาสภาเว โคจเร
ปวตฺตนฺติ. ยสฺมา เจตา อฏฺฐ กามาวจรกุสลสญฺญา ทฺวาทส อกุสลสญฺญา เอกาทส
กามาวจรกุสลวิปากสญฺญา เทฺว อกุสลวิปากสญฺญา เอกาทส กามาวจรกิริยสญฺญาติ
เอวํ จตุจตฺตาลีสมฺปิ สญฺญา นานตฺตา นานาสภาวา อญฺญมญฺญํ อสทิสา,
ตสฺมา "นานตฺตสญฺญา"ติ วุตฺตา. ตาสํ สพฺพโส นานตฺตสญฺญานํ อมนสิการา
อนาวชฺชนา อสมนฺนาหารา อปจฺจเวกฺขณา. ยสฺมา ตา นาวชฺชติ น มนสิกโรติ
น ปจฺจเวกฺขติ, ตสฺมาติ วุตฺตํ โหติ.
      ยสฺมา เจตฺถ ปุริมา รูปสญฺญา ปฏิฆสญฺญา จ อิมินา ฌาเนน นิพฺพตฺเต
ภเวปิ น วิชฺชนฺติ, ปเคว ตสฺมึ ภเว อิมํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรณกาเล, ตสฺมา
ตาสํ "สมติกฺกมา อตฺถงฺคมา"ติ เทฺวธาปิ อภาโวเยว วุตฺโต. นานตฺตสญฺญาสุ
ปน ยสฺมา อฏฺฐ กามาวจรกุสลสญฺญา นว กิริยสญฺญา ทส อกุสลสญฺญาติ
อิมา สตฺตวีสติ สญฺญา อิมินา ฌาเนน นิพฺพตฺเต ภเว วิชฺชนฺติ, ตสฺมา ตาสํ
"อมนสิการา"ติ วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํ. ตตฺราปิ หิ อิมํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช
วิหรนฺโต ตาสํ อมนสิการาเยว อุปสมฺปชฺช วิหรติ, ตา ปน มนสิกโรนฺโต
อสมาปนฺโน โหตีติ. สงฺเขปโต เจตฺถ "รูปสญฺญานํ สมติกฺกมา"ติ อิมินา
@เชิงอรรถ:  ที. มหา. ๑๐/๑๙๒/๑๑๕      อภิ. วิ. ๓๕/๖๐๔/๓๑๗
สพฺพรูปาวจรธมฺมานํ ปหานํ วุตฺตํ. "ปฏิฆสญฺญานํ อตฺถงฺคมา นานตฺตสญฺญานํ
อมนสิการา"ติ อิมินา สพฺเพสํ กามาวจรจิตฺตเจตสิกานญฺจ ปหานํ อมนสิกาโร
จ วุตฺโตติ เวทิตพฺโพ.
      อิติ ภควา ปณฺณรสนฺนํ รูปสญฺญานํ สมติกฺกเมน ทสนฺนํ ปฏิฆสญญานํ
อตฺถงฺคเมน จตุจตฺตาลีสาย นานตฺตสญฺญานํ อมนสิกาเรนาติ ตีหิ ปเทหิ
อากาสานญฺจายตนสมาปตฺติยา วณฺณํ กเถสิ. กึการณาติ เจ? โสตูนํ
อุสฺสาหชนนตฺถญฺเจว ปโลภนตฺถญฺจ. สเจ หิ เกจิ อปณฺฑิตา วเทยฺยุํ "สตฺถา
อากาสานญฺจายตนสมาปตฺตึ นิพฺพตฺเตถาติ วทติ, โก นุ โข เอตาย นิพฺพตฺติตาย
อตฺโถ, โก อานิสํโส"ติ. "เต เอวํ วตฺตุํ มา ลภนฺตู"ติ อิเมหิ อากาเรหิ
สมาปตฺติยา วณฺณํ กเถสิ. ตญฺหิ เนสํ สุตฺวา เอวํ ภวิสฺสติ "เอวํ สนฺตา
  กิร อยํ สมาปตฺติ เอวํปณีตา, นิพฺพตฺเตสฺสาม นนฺ"ติ, อถสฺสา นิพฺพตฺตนตฺถาย
อุสฺสาหํ กริสฺสนฺตีติ.
      ปโลภนตฺถญฺจาปิ เตสํ  เอติสฺสา วณฺณํ กเถสิ วิสกณฺฏกวาณิโช วิย,
วิสกณฺฏกวาณิโช นาม คุฬวาณิโช วุจฺจติ. โส กิร คุฬผาณิตขณฺฑสกฺกราทีนิ
สกเฏนาทาย ปจฺจนฺตคามํ คนฺตฺวา "วิสกณฺฏกํ คณฺหถ, วิสกณฺฏกํ
คณฺหถา"ติ อุคฺโฆเสสิ. ตํ สุตฺวา คามิกา "วิสํ นาม กกฺขฬํ. โย นํ
ขาทติ, โส มรติ, กณฺฏโกปิ, วิชฺฌิตฺวา มาเรติ, อุโภเปเต กกฺขฬา, ๑- โก
เอตฺถ อานิสํโส"ติ เคหทฺวารานิ ถเกสุํ, ทารเก จ ปลาเปสุํ. ตํ ทิสฺวา
วาณิโช "อโวหารกุสลา อิเม คามิกา, หนฺท เน อุปาเยน คณฺหาเปมี"ติ
"อติมธุรํ คณฺหถ, อติมธุรํ ๒- คณฺหถ, คุฬํ ผาณิตํ สกฺกรํ สมคฺฆํ ๓- ลพฺภติ,
กูฏมาสกกูฏกหาปณาทีหิปิ ลพฺภตี"ติ อุคฺโฆเสสิ. ตํ สุตฺวา คามิกา หฏฺฐปหฏฺฐา
นิกฺขนฺตา พหุมฺปิ มูลํ ทตฺวา คเหสุํ.
      ตตฺถ วาณิชสฺส "วิสกณฺฑกํ คณฺหถา"ติ อุคฺโฆสนํ วิย ภควโต
"อากาสานญฺจายตนสมาปตฺตึ นิพฺพตฺเตถา"ติ วจนํ. "อุโภเปเต กกฺขฬา,
โก เอตฺถ อานิสํโส"ติ คามิกานํ จินฺตนํ วิย "ภควา `อากาสานญฺจายตนํ
@เชิงอรรถ:  ก. อุคฺโฆสเต กกฺขฬา, เอวมุปริปิ    ฉ.ม. อติสาทุํ     สี. มหคฺฆํ
นิพฺพตฺเตถา'ติ อาห, โก นุ โข เอตฺถ อานิสํโส, นาสฺส คุณํ ชานามา"ติ
โสตูนํ จินฺตนํ. อถสฺส วาณิชสฺส "อติมธุรํ คณฺหถา"ติอาทิวจนํ วิย ภควโต
รูปสญฺญาสมติกฺกมนาทิกํ อานิสํสปฺปกาสนํ. อิทํ หิ สุตฺวา เต พหุมฺปิ มูลํ
ทตฺวา คามิกา วิย คุฬํ "อิมินา อานิสํเสน ปโลภิตจิตฺตา มหนฺตมฺปิ อุสฺสาหํ
กตฺวา อิมํ สมาปตฺตึ นิพฺพตฺเตสฺสนฺตี"ติ อุสฺสาหชนนตฺถํ ปโลภนตฺถญฺจ
กเถสิ.
      อากาสานญฺจายตนูปคาติ เอตฺถ  นาสฺส อนฺโตติ อนนฺตํ, อากาสํ
อนนฺตํ อากาสานนฺตํ, อากาสานนฺตํ เอว อากาสานญฺจํ, ตํ อากาสานญฺจํ
อธิฏฺฐานฏฺเฐน อายตนมสฺส สสมฺปยุตฺตธมฺมสฺส ฌานสฺส เทวานํ เทวายตนมิวาติ
อากาสานญฺจายตนํ. กสิณุคฺฆาติมากาสสฺเสตํ อธิวจนํ. ตตฺถ ฌานํ นิพฺพตฺเตตฺวา
ปฏิสนฺธิวเสน อากาสานญฺจายตนภวํ อุปคตา อากาสานญฺจายตนูปคา.  อิโต
ปเรสุ วิเสสมตฺตเมว วณฺณยิสฺสาม. ๑-
      อากาสานญฺจายตนํ สมติกฺกมฺมาติ เอตฺถ ตาว ปุพฺเพ วุตฺตนเยเนว ๒-
อากาสานญฺจํ อายตนมสฺส อธิฏฺฐานฏฺเฐนาติ ฌานมฺปิ อากาสานญฺจายตนํ.
วุตฺตนเยเนว อารมฺมณมฺปิ. เอวเมตํ ฌานญฺจ อารมฺมณญฺจาติ อุภยมฺปิ
อปฺปวตฺติกรเณน จ อมนสิกรเณน  จ สมติกฺกมิตฺวาว ยสฺมา อิทํ
วิญฺญาณญฺจายตนํ    อุปสมฺปชฺช วิหริตพฺพํ, ตสฺมา อุภยมฺเปตํ เอกชฺฌํ กตฺวา
"อากาสานญฺจายตนํ สมติกฺกมฺมา"ติ อิทํ วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํ.
      วิญฺญาณญฺจายตนูปคาติ เอตฺถ ปน "อนนฺตนฺ"ติ มนสิกาตพฺพวเสน
นาสฺส อนฺโตติ อนนฺตํ, อนนฺตเมว อานญฺจํ, วิญฺญาณํ อานญฺจํ
"วิญฺญาณานญฺจนฺ"ติ อวตฺวา "วิญฺญาณญฺจนฺ"ติ วุตฺตํ. อยํ เหตฺถ  รุฬฺหีสทฺโท.
ตเทว วิญฺญาณญฺจํ อธิฏฺฐานฏฺเฐน อายตนนฺติ วิญฺญาณญฺจายตนํ. ตตฺถ
ฌานํ นิพฺพตฺเตตฺวา วิญฺญาณญฺจายตนภวํ อุปคตาติ ๓- วิญฺญาณญฺจายตนูปคา.
      วิญฺญาณญฺจายตนํ สมติกฺกมฺมาติ เอตฺถาปิ ปุพฺเพ วุตฺตนเยเนว
วิญฺญาณญฺจํ อายตนมสฺส อธิฏฺฐานฏฺเฐนาติ ฌานมฺปิ วิญฺญาณญฺจายตนํ,
@เชิงอรรถ:  อภิ.อ. ๑/๒๕๕     ฉ.ม. วุตฺตนเยน     ฉ.ม. อุปคตา
วุตฺตนเยเนว จ อารมฺมณมฺปิ. เอวเมตํ ฌานญฺจ อารมฺมณญฺจาติ อุภยมฺปิ
อปฺปวตฺติกรเณน จ อมนสิกรเณน จ สมติกฺกมิตฺวาว ยสฺมา อิทํ
อากิญฺจญฺญายตนํ อุปสมฺปชฺช วิหริตพฺพํ, ตสฺมา อุภยมฺเปตํ เอกชฺฌํ กตฺวา
"วิญฺญาณญฺจายตนํ สมติกฺกมฺมา"ติ อิทํ วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํ.
      อากิญฺจญฺญายตนูปคาติ เอตฺถ ปน นาสฺส กิญฺจนนฺติ อกิญฺจนํ,
อนฺตมโส ภงฺคมตฺตมฺปิ อสฺส อวสิฏฺฐํ นตฺถีติ วุตฺตํ โหติ. อกิญฺจนสฺส ภาโว
อากิญฺจญฺญํ, อากาสานญฺจายตนวิญฺญาณาปคมสฺเสตํ อธิวจนํ. ตํ อากิญฺจญฺญํ
อธิฏฺฐานฏฺเฐน อายตนนฺติ อากิญฺจญฺญายตนํ.  ตตฺถ ฌานํ นิพฺพตฺเตตฺวา
อากิญฺจญฺญายตนภวํ อุปคตา อากิญฺจญฺญายตนูปคา. อยํ สตฺตมวิญฺญาณฏฺฐิตีติ
อิมํ สตฺตมํ ปฏิสนฺธิวิญฺญาณสฺส ฐานํ ชานาติ. เนวสญฺญานาสญฺญายตนํ
ยเถว สญฺญาย, เอวํ วิญฺญาณสฺสาปิ สุขุมตฺตา เนว วิญฺญาณํ นาวิญฺญาณํ,
ตสฺมา วิญฺญาณฏฺฐิตีสุ น วุตฺตํ.
      อภูตนฺติ อภูตตฺถํ "รูปํ อตฺตา"ติอาทิวจนํ. ตํ วิปลฺลาสภาวโต อตจฺฉํ.
ทิฏฺฐินิสฺสยโต อนตฺถสญฺหิตํ. อถ วา อภูตนฺติ อสนฺตํ อวิชฺชมานํ.
อโจรสฺเสว "อิทนฺเต โจริกาย อาภตํ, น อิทํ ตุยฺหํ ฆเร ธนนฺ"ติอาทิวจนํ.
อตจฺฉนฺติ อตถาการํ อญฺญถาการํ ๑- อญฺญถา สนฺตํ.  อนตฺถสญฺหิตนฺติ น
อิธโลกตฺถํ วา ปรโลกตฺถํ วา นิสฺสิตํ. น ตํ ตถาคโต พฺยากโรตีติ ตํ อนิยฺยานิกกถํ
ตถาคโต น กเถติ. ภูตํ ตจฺฉํ อตฺถสญฺหิตนฺติ ราชกถาทิติรจฺฉานกถํ. ภูตํ ตจฺฉํ
อตฺถสญฺหิตนฺติ อริยสจฺจสนฺนิสฺสิตํ. ตตฺร กาลญฺญู ตถาคโต โหตีติ ตสฺมึ
ตติยพฺยากรเณ ตสฺส ปญฺหสฺส พฺยากรณตฺถาย ตถาคโต กาลญฺญู โหติ. มหาชนสฺส
อทานกาลํ คหณกาลํ ชานิตฺวา สเหตุกํ สการณํ กตฺวา ยุตฺตปตฺตกาเลเยว พฺยากโรตีติ
อตฺโถ.
      ยุตฺตปตฺตกาเล วทตีติ กาลวาที. ภูตํ สภาวํ วทตีติ ภูตวาที.
ปรมตฺถํ นิพฺพานํ วทตีติ. อตฺถวาที. มคฺคผลธมฺมํ วทตีติ ธมฺมวาที.
สํวราทิวินยํ วทตีติ วินยวาที. ตตฺถ ทิฏฺฐนฺติ อปริมาณาสุ โลกธาตูสุ
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. อยํ ปาโฐ น ทิสฺสติ
อปริมาณานํ สตฺตานํ จกฺขุทฺวาเรสุ อาปาถํ อาคจฺฉนฺตํ รูปารมฺมณํ นาม
อตฺถิ, ตํ สพฺพาการโต ชานาติ ปสฺสติ. เอวํ ชานตา ปสฺสตา จ เตน
ตํ อิฏฺฐานิฏฺฐาทิวเสน วา ทิฏฺฐสุตมุตวิญฺญาเตสุ ลพฺภมานกปทวเสน วา
"กตมนฺตํ รูปํ รูปายตนํ? ยํ รูปํ จตุนฺนํ มหาภูตานํ อุปาทาย วณฺณนิภา
สนิทสฺสนํ สปฺปฏิฆํ นีลํ ปีตกนฺ"ติอาทินา ๑- นเยน อเนเกหิ นาเมหิ เตรสหิ
วาเรหิ ทฺวิปญฺญาสาย นเยหิ วิภชฺชมานํ ตถเมว โหติ วิตถํ นตฺถิ. เอส
นโย โสตทฺวาราทีสุปิ. อาปาถมาคจฺฉนฺเตสุ สทฺทาทีสุ เตสํ วิวิธํ ทสฺเสตุํ
"ทิฏฺฐํ สุตนฺ"ติอาทิมาห. ๒- ตตฺถ ทิฏฺฐนฺติ รูปายตนํ. สุตนฺติ สทฺทายตนํ.
มุตนฺติ ปตฺวา คเหตพฺพโต คนฺธายตนํ รสายตนํ โผฏฺฐพฺพายตนํ, วิญฺญาตนฺติ
สุขทุกฺขาทิธมฺมารมฺมณํ. ปตฺตนฺติ ปริเยสิตฺวา วา อปริเยสิตฺวา วา ปตฺตํ.
ปริเยสิตนฺติ ปตฺตํ วา อปฺปตฺตํ วา ปริเยสิตํ. อนุวิจริตํ มนสาติ จิตฺเตน
อนุสญฺจริตํ.
      ตถาคเตน อภิสมฺพุทฺธนฺติ อิมินา เอตํ ๓- ทสฺเสติ:- ยญฺหิ อปริมาณาสุ
โลกธาตูสุ อิมสฺส สเทวกสฺส โลกสฺส นีลํ ปีตกนฺติอาทิ รูปารมฺมณํ
จกฺขุทฺวาเร อาปาถํ อาคจฺฉติ, "อยํ สตฺโต อิมสฺมึ ขเณ อิมํ นาม
รูปารมฺมณํ ทิสฺวา สุมโน วา ทุมฺมโน วา มชฺฌตฺโต วา ชาโต"ติ สพฺพํ
ตํ ตถาคตสฺส เอว อภิสมฺพุทฺธํ. ตถา ยํ อปริมาณาสุ โลกธาตูสุ อิมสฺส
สเทวกสฺส โลกสฺส เภริสทฺโท มุทิงฺคสทฺโทติอาทิ สทฺทารมฺมณํ โสตทฺวาเร
อาปาถํ อาคจฺฉติ, มูลคนฺโธ ตจคนฺโธติอาทิ คนฺธารมฺมณํ ฆานทฺวาเร อาปาถํ
อาคจฺฉติ, มูลรโส ขนฺธรโสติอาทิ รสารมฺมณํ ชิวฺหาทฺวาเร อาปาถํ อาคจฺฉติ,
กกฺขฬํ มุทุกนฺติอาทิ ปฐวีธาตุเตโชธาตุวาโยธาตุเภทํ โผฏฺฐพฺพารมฺมณํ
กายทฺวาเร อาปาถํ อาคจฺฉติ, "อยํ สตฺโต อิมสฺมึ ขเณ อิมํ นาม
โผฏฺฐพฺพารมฺมณํ ผุสิตฺวา สุมโน วา ทุมฺมโน วา มชฺฌตฺโต วา ชาโต"ติ
สพฺพํ ตํ ตถาคตสฺส เอว ๔- อภิสมฺพุทฺธํ. ตถา ยํ อปริมาณาสุ โลกธาตูสุ
อิมสฺส สเทวกสฺส โลกสฺส สุขทุกฺขาทิเภทํ ธมฺมารมฺมณํ มโนทฺวารสฺส อาปาถํ
@เชิงอรรถ:  อภิ. สงฺ. ๓๔/๖๑๘/๑๘๙    ฉ.ม. ทิฏฺฐํ สุตนฺติ อาห    ม. เอวํ    ฉ.ม. เอวํ
อาคจฺฉติ, "อยํ สตฺโต อิมสฺมึ  ขเณ อิมํ นาม ธมฺมารมฺมณํ วิชานิตฺวา
สุมโน วา ทุมฺมโน วา มชฺฌตฺโต วา ชาโต"ติ สพฺพํ ตํ ตถาคตสฺส เอว ๑-
อภิสมฺพุทฺธํ.
      ยญฺหิ จุนฺท อิเมสํ สตฺตานํ ทิฏฺฐํ สุตํ มุตํ วิญฺญาตํ, ตตฺถ
ตถาคเตน อทิฏฺฐํ วา อสุตํ วา อมุตํ วา อวิญฺญาตํ วา นตฺถิ, อิมสฺส
ปน มหาชนสฺส ปริเยสิตฺวา อปตฺตมฺปิ  อตฺถิ, อปริเยสิตฺวา อปตฺตมฺปิ อตฺถิ,
ปริเยสิตฺวา ปตฺตมฺปิ อตฺถิ, อปริเยสิตฺวา ปตฺตมฺปิ อตฺถิ, สพฺพมฺปิ ตถาคตสฺส
อปฺปตฺตํ ๒- นาม นตฺถิ ญาเณน อสจฺฉิกตํ. ตสฺมา ตถาคโตติ วุจฺจตีติ ยํ
ยถา โลเกน คตํ, ตสฺส ตเถว คตตฺตา ตถาคโตติ วุจฺจตีติ. ปาฬิยํ ปน
"อภิสมฺพุทฺธนฺ"ติ วุตฺตํ, ตํ คตสทฺเทน เอกตฺถํ. อิมินา นเยน สพฺพวาเรสุ
ตถาคโตติ นิคมสฺส ๓- อตฺโถ เวทิตพฺโพ. ๔-
             "ยญฺจ จุนฺท รตฺตึ ตถาคโต อนุตฺตรํ สมฺมาสมฺโพธึ
        อภิสมฺพุชฺฌติ, ยญฺจ รตฺตึ อนุปาทิเสสาย นิพฺพานธาตุยา
        ปรินิพฺพายติ, ยํ เอตสฺมึ อนฺตเร ภาสติ ลปติ นิทฺทิสติ, สพฺพํ
        ตํ ตเถว โหติ, โน อญฺญถา, ตสฺมา ตถาคโตติ วุจฺจตี"ติ
เอตฺถ ยํ รตฺตึ ภควา โพธิมณฺเฑ อปราชิตปลฺลงฺเก นิสินฺโน ติณฺณํ
มารานํ มตฺถกํ มทฺทิตฺวา อนุตฺตรํ สมฺมาสมฺโพธึ อภิสมฺพุทฺโธ, ยญฺจ รตฺตึ
ยมกสาลานมนฺตเร อนุปาทิเสสาย นิพฺพานธาตุยา ปรินิพฺพายิ, เอตฺถนฺตเร
ปญฺจจตฺตาลีสวสฺสปริมาเณ กาเล ปฐมโพธิยาปิ มชฺฌิมโพธิยาปิ ปจฺฉิมโพธิยาปิ
ยํ ภควตา ภาสิตํ สุตฺตํ เคยฺยํ ฯเปฯ เวทลฺลํ, ตํ สพฺพํ อตฺถโต จ
พฺยญฺชนโต จ อนุปวชฺชํ อนูนมนธิกํ สพฺพาการปริปุณฺณํ ราคมทนิมฺมทนํ
โทสโมหมทนิมฺมทนํ นตฺถิ, ตตฺถ วาลคฺคมตฺตมฺปิ อวกฺขลิตํ, สพฺพํ ตํ
เอกมุทฺทิกาย ลญฺฉิตํ ๕- วิย, เอกนาฬิยา มิตํ วิย, เอกตุลาย ตุลิตํ วิย จ
ตถเมว โหติ วิตถํ นตฺถิ. เตนาห "ยญฺจ จุนฺท รตฺตึ ตถาคโต ฯเปฯ
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. อยํ ปาโฐ น ทิสฺสติ    ฉ.ม. อสมฺปตฺตํ    ก. อิมสฺส
@ สุ. วิ. ๓/๑๐๔, มโน.ปู. ๒/๓๐๒      ก. ลญฺจิตํ, ม. ลญฺฉนํ
สพฺพํ ตํ ตถเมว โหติ, โน อญฺญถา, ตสฺมา ตถาคโตติ วุจฺจตี"ติ. คทอตฺโถ
หิ เอตฺถ คตสทฺโท.
      อปิจ:- อาคทนํ อาคโท, วจนนฺติ อตฺโถ. ตโถ  อวิปรีโต อาคโท อสฺสาติ
ทการสฺส ตการํ กตฺวา ตถาคโตติ ๑- เอวเมตสฺมึ อตฺเถ ปทสิทฺธิ เวทิตพฺพา.
      "ยถาวาที จุนฺท ฯเปฯ วุจฺจตี"ติ เอตฺถ ภควโต วาจาย กาโย อนุโลเมติ
กายสฺสปิ วาจา, ตสฺมา ภควา ยถาวาที ตถาการี, ยถาการี ตถาวาที จ โหติ,
เอวํภูตสฺส จสฺส ยถา วาจา, กาโยปิ ตถา คโต ปวตฺโตติ อตฺโถ. ยถา จ
กาโย, วาจาปิ ตถา คตา ปวตฺตาติ ตถาคโตติ เอวเมตฺถ ปทสิทฺธิ เวทิตพฺพา.
      อภิภู อนภิภูโตติ อุปริ ภวคฺคํ เหฏฺฐา อวีจิปริยนฺตํ อปริมาณาสุ
โลกธาตูสุ สพฺพสตฺเต อภิภวติ สีเลนปิ  สมาธินาปิ ปญฺญายปิ วิมุตฺติยาปิ
วิมุตฺติญาณทสฺสเนนปิ, ๒- น ตสฺส ตุลา วา ปมาณํ วา อตฺถิ. อตุโล
อปฺปเมยฺโย อนุตฺตโร ราชาธิราชา ๓- เทวเทโว สกฺกานํ อติสกฺโก พฺรหฺมานํ
อติพฺรหฺมา. อญฺญทตฺถูติ เอกํสตฺเถ นิปาโต. ทกฺขตีติ ทโส. วสํ วตฺเตตีติ
วสวตฺตี.
     ตตฺรายํ ปทสิทฺธิ เวทิตพฺพา:- อคโท วิย อคโท, โก ปเนส?
เทสนาวิลาโส เจว ปุญฺญุสฺสโย จ. เตน เหส มหานุภาโว ภิสกฺโก ทิพฺพาคเทน
สปฺเป วิย สพฺพปรปฺปวาทิโน สเทวกญฺจ โลกํ อภิภวติ. อิติ สพฺพโลกาภิภวเนน ๔-
ตโถ อวิปรีโต เทสนาวิลาโส ๕- เจว ปุญฺญุสฺสโย จ อคโท อสฺสาติ ทการสฺส
ตการํ กตฺวา ตถาคโตติ เวทิตพฺโพ. ๖-
      อิธตฺถญฺเญว ๗- ชานาติ กมฺมาภิสงฺขารวเสนาติ อปุญฺญาภิสงฺขารวเสน
อิธตฺถญฺเญว ชานาติ. กายสฺส เภทา ปรํ มรณาติ อุปาทินฺนกฺขนฺธเภทา มรณโต
ปรํ. ๘- อปายนฺติอาทีสุ วุฑฺฒิสงฺขาตสุขสาตโต อยา อเปตตฺตา อปาโย. ทุกฺขสฺส
คติ ปฏิสรณนฺติ ทุคฺคติ. ทุกฺกรการิโน ๙- เอตฺถ วินิปตนฺตีติ วินิปาโต.
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. คโตติ     ฉ.ม. อยํ ปาโฐ น ทิสฺสติ    ฉ.ม. ราชราชา   ฉ.ม....ภวเน
@ ฉ.ม.... วิลาสมโย     สุ. วิ. ๑/๖๔,๖๕     ก. อิธฏฺฐญฺเญว, เอวมุปริปิ
@ ก. อุทฺธํ        ก. ทุกฺกฏการิโน
นิรติอฏฺเฐน นิรสฺสาทฏฺเฐน นิรโย. ตํ อปายํ ฯเปฯ นิรยํ. อุปปชฺชิสฺสตีติ
ปฏิสนฺธิวเสน อุปฺปชฺชิสฺสติ. ติรจฺฉานโยนินฺติ ติริยํ อญฺจนฺตีติ ติรจฺฉานา,
เตสํ โยนิ ติรจฺฉานโยนิ, ตํ ติรจฺฉานโยนึ. เปตฺติวิสยนฺติ ปจฺจภาวํ ปตฺตานํ
วิสโยติ เปตฺติวิสโย, ตํ เปตฺติวิสยํ. มนโส อุสฺสนฺนตาย มนุสฺสา, เตสุ
มนุสฺเสสุ. อิโต ปรํ กมฺมาภิสงฺขารวเสนาติ เอตฺถ ปุญฺญาภิสงฺขารวเสน
อตฺโถ คเหตพฺโพ.
      อาสวานํ ขยาติ อาสวานํ วินาเสน. อนาสวํ เจโตมุตฺตินฺติ อาสววิรหิตํ
ผลวิมุตฺตึ. ๑- ปญฺญาวิมุตฺตินฺติ อรหตฺตผลปญฺญํ. สมาธิ ๒- ราควิราคา
เจโตวิมุตฺติ, อรหตฺตผลปญฺญา อวิชฺชาวิราคา ปญฺญาวิมุตฺตีติ เวทิตพฺพา.
ตณฺหาจริเตน วา อปฺปนาชฺฌานพเลน กิเลเส วิกฺขมฺเภตฺวา อธิคตํ อรหตฺตผลํ ราควิราคา
เจโตวิมุตฺติ. ทิฏฺฐิจริเตน อุปจารชฺฌานมตฺตํ นิพฺพตฺเตตฺวา วิปสฺสิตฺวา อธิคตํ
อรหตฺตผลํ อวิชฺชาวิราคา ปญฺญาวิมุตฺติ. อนาคามิผลํ วา กามราคํ สนฺธาย
ราควิราคา เจโตวิมุตฺติ, อรหตฺตผลํ สพฺพปฺปการโต อวิชฺชาวิราคา ปญฺญาวิมุตฺติ.
      อากิญฺจญฺญายตนํ ธิมุตฺตนฺติ ๓- วิโมกฺเขนาติ เกนฏฺเฐน วิโมกฺโข
เวทิตพฺโพติ? อธิมุจฺจนฏฺเฐน. โกยํ อธิมุจฺจนฏฺโฐ นาม? ปจฺจนีกธมฺเมหิ จ
สุฏฺฐุ วิมุจฺจนฏฺโฐ, อารมฺมเณ จ อภิรติวเสน สุฏฺฐุ วิมุจฺจนฏฺโฐ, ปิตุ องฺเก
วิสฺสฏฺฐงฺคปจฺจงฺคสฺส ทารกสฺส สยนํ วิย อนิคฺคหิตภาเวน นิราสงฺกตาย อารมฺมเณ
ปวตฺตีติ วุตฺตํ โหติ. เอวรูเปน วิโมกฺเขน. ธิมุตฺตนฺติ ๔- วิญฺญาณญฺจายตนํ
มุญฺจิตฺวา อากิญฺจญฺญายตเน นิราสงฺกวเสน วิมุตฺตํ. ๕- อลฺลีนํ.
ตตฺราธิมุตฺตนฺติ ตสฺมึ สมาธิมฺหิ อลฺลีนํ. ตทธิมุตฺตนฺติ ตสฺมึ ฌาเน อธิมุตฺตํ.
ตทาธิปเตยฺยนฺติ ตํ ฌานํ เชฏฺฐกํ. รูปาธิมุตฺโตติอาทีนิ ปญฺจ กามคุณครุกวเสน
วุตฺตานิ. กุลาธิมุตฺโตติอาทีนิ ตีณิ ขตฺติยาทิกุลครุกวเสน วุตฺตานิ.
ลาภาธิมุตฺโตติอาทีนิ อฏฺฐ โลกธมฺมวเสน วุตฺตานิ. จีวราธิมุตฺโตติอาทีนิ จตฺตาริ
ปจฺจยวเสน วุตฺตานิ. สุตฺตนฺตาธิมุตโตติอาทีนิ ปิฏกตฺตยวเสน วุตฺตานิ.
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. อรหตฺตผลสมาธึ    ฉ.ม. อรหตฺตผลสมาธิ   ก.... ยตเน อธิมุตฺตนฺติ
@ ฉ.ม. ธิมุตฺตนฺติ      ก. วิมุตฺตนฺติ
อารญฺญิกงฺคาธิมุตฺโตติอาทีนิ ธุตงฺคสมาทานวเสน ๑- วุตฺตานิ. ปฐมชฺฌานาธิ-
มุตฺโตติอาทีนิ ปฏิลาภวเสน วุตฺตานิ.
      กมฺมปรายนนฺติ อภิสงฺขารวเสน. วิปากปรายนนฺติ ปวตฺติวเสน.
กมฺมครุกนฺติ เจตนาครุกํ. ปฏิสนฺธิครุกนฺติ อุปปตฺติครุกํ.
      [๘๔] อากิญฺจญฺญาสมฺภวํ ญตฺวาติ อากิญฺจญฺญายตนสมาปตฺติโต
วุฏฺฐหิตฺวา อากิญฺจญฺญายตนชนกํ กมฺมาภิสงฺขารํ ญตฺวา "กินฺติ ปลิโพโธ
อยนฺ"ติ. นนฺทิสญฺโญชนํ อิตีติ ยา จตุตฺถอรูปราคสงฺขาตา นนฺที ตญฺจ
สญฺโญชนํ ญตฺวา. ตโต ตตฺถ วิปสฺสตีติ อถ ตตฺถ อากิญฺจญฺญายตนสมาปตฺติโต
วุฏฺฐหิตฺวา ตํ สมาปตฺตึ อนิจฺจาทิวเสน วิปสฺสติ. เอตํ ญาณํ ตถํ ตสฺสาติ
เอตํ ตสฺส ปุคฺคลสฺส เอวํ วิปสฺสโต อนุกฺกเมน อุปฺปนฺนํ อรหตฺตญาณํ
อวิปรีตํ. วุสีมโตติ วุสิตวนฺตสฺส. เสสํ สพฺพตฺถ ปากฏเมว.
      เอวํ ภควา อิทมฺปิ สุตฺตํ อรหตฺตนิกูเฏเนว เทเสสิ, เทสนาปริโยสาเน
จ ปุพฺพสทิโส เอว ธมฺมาภิสมโย อโหสีติ.
                  สทฺธมฺมปฺปชฺโชติกาย จูฬนิทฺเทสฏฺฐกถาย
                    โปสาลสุตฺตนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺฐิตา.
                             จุทฺทสมํ.


             อรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย เล่มที่ ๔๖ หน้า ๕๐-๖๙. http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_th.php?B=46&A=1246&modeTY=2              The Pali Atthakatha in Roman :- http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_rm.php?B=46&A=1246&modeTY=2              อ่านอรรถกถาแปลไทย :- http://84000.org/tipitaka/attha/attha.php?b=30&i=467              เนื้อความพระไตรปิฎกฉบับหลวง :- http://84000.org/tipitaka/read/r.php?B=30&A=4258              พระไตรปิฎกฉบับบาลีอักษรไทย :- http://84000.org/tipitaka/read/pali_read.php?B=30&A=4578              The Pali Tipitaka in Roman Character :- http://84000.org/tipitaka/read/roman_read.php?B=30&A=4578              สารบัญพระไตรปิฎกเล่มที่ ๓๐ http://84000.org/tipitaka/read/?index_30

อ่านหน้า[ต่าง] แรกอ่านหน้า[ต่าง] ที่แล้วแสดงหมายเลขหน้า
ในกรณี :- 
   บรรทัดแรกของแต่ละหน้าอ่านหน้า[ต่าง] ถัดไปอ่านหน้า[ต่าง] สุดท้าย คลิกเพื่อเปลี่ยน ฐญ เป็นแบบดั้งเดิม

บันทึก ๒๖ มกราคม พ.ศ. ๒๕๖๑. การแสดงผลนี้อ้างอิงข้อมูลจากอรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย. หากพบข้อผิดพลาด กรุณาแจ้งได้ที่ [email protected]