อรรถกถาเล่มที่ ๔๕ ภาษาบาลีอักษรไทย
 นิทฺ.อ.๑ (สทฺธมฺมปชฺ.)

                     ๑๕. อตฺตทณฺฑสุตฺตนิทฺเทสวณฺณนา
    [๑๗๐] ปณฺณรสเม อตฺตทณฺฑสุตฺตนิทฺเทเส อตฺตทณฺฑา ภยํ ชาตนฺติ
ปมคาถายมตฺโถ:- ยํ โลกสฺส ทิฏฺธมฺมิกํ วา สมฺปรายิกํ วา ภยํ ชาตํ, สพฺพนฺตํ
อตฺตทณฺฑา ภยํ ชาตํ อตฺตโน ทุจฺจริตการณา ชาตํ, เอวํ สนฺเตปิ ชนํ ปสฺสถ เมธคํ,
อิมํ สากิยาทิชนํ ปสฺสถ อญฺมญฺ เมธคํ หึสกํ พาธกนฺติ. เอวนฺตํ ปฏิวิรุทฺธํ
วิปฺปฏิปนฺนํ ชนํ ปริภาสิตฺวา อตฺตโน สมฺมาปฏิปตฺติทสฺสเนน ตสฺส สํเวคํ ชเนตุํ
อาห "สํเวคํ กิตฺตยิสฺสามิ, ยถา สํวิชิตํ มยา"ติ. ปุพฺเพ โพธิสตฺเตเนว สตาติ
อธิปฺปาโย.
    ตโยติ คณนปริจฺเฉโท. ทณฺฑาติ ทุจฺจริตา. กายทณฺโฑติ กายทุจฺจริตํ.
วจีทณฺฑาทีสุปิ เอเสว นโย. ติวิธํ กายทุจฺจริตนฺติ ปาณาติปาตาทิกายโต ปวตฺตํ
ทุฏฺุ จริตํ, กิเลสปูติกตฺตา วา ทุฏฺุ จริตนฺติ ลทฺธนามํ ติวิธํ ทุจฺจริตํ
กายทุจฺจริตํ. จตุพฺพิธนฺติ มุสาวาทาทิจตุพฺพิธํ. ติวิธนฺติ อภิชฺฌาทิติวิธํ.
ทิฏฺธมฺมิกนฺติ ทิฏฺเว ธมฺเม อิมสฺมึเยว อตฺตภาเว ปฏิสํเวทนียํ. สมฺปรายิกนฺติ
อนาคเต อตฺตภาเว ปฏิสํเวทนียํ. อาคุจารีติ ปาปการี อปราธการี. ตเมนํ ราชา
ปริภาสตีติ ปาปการึ ราชา ปริภาสติ, ภยํ อุปฺปาเทติ. ทุกฺขํ โทมนสฺสํ
ปฏิสํเวเทตีติ กายิกํ ทุกฺขํ เจตสิกํ โทมนสฺสํ วินฺทติ. เอตํ ภยํ ทุกฺขํ
โทมนสฺสนฺติ เอวรูปํ ภยญฺจ ทุกฺขญฺจ โทมนสฺสญฺจ. กุโต ตสฺสาติ ตสฺส โจรสฺส กุโต
อุปฺปนฺนํ. อตฺตทณฺฑโต ชาตนฺติ อตฺตนา กตทุจฺจริตโต อุปฺปนฺนํ.
    อนฺตมโสติ เหฏฺิมโต. สวจนียมฺปิ กโรติ "น เต ลพฺภา อิโต ปกฺกมิตุนฺ"ติ
อิโต อิมมฺหา คามาทินา คนฺตุํ น ลพฺภา. น สกฺกา พหิ นิกฺขมิตุนฺติ ปลิโพธํ
สงฺค กโรติ. ธนชานิปจฺจยาปีติ ธนปริหานิการณาปิ. ราชา ตสฺส วิวิธา
กมฺมการณา การาเปติ. กสาหิปิ ตาเฬนฺตีติ กสาทณฺฑเกหิ โปเถนฺติ. เวตฺเตหิปิ
ตาเฬนฺตีติ สกณฺฏกเวตฺตลตาหิ โปเถนฺติ. อฑฺฒทณฺฑเกหีติอาทโย เหฏฺา
วุตฺตนยาเยว. สุนเขหิปิ ขาทาเปนฺตีติ กติปยานิ ทิวสานิ อาหาเร อทตฺวา ฉาตสุนเขหิ
ขาทาเปนฺติ. เต มุหุตฺเตน อฏฺิกสงฺขลิกเมว กโรนฺติ. สูเล อุตฺตาเสนฺตีติ
สูลํ อาโรเปนฺติ. ราชา อิเมสํ จตุนฺนํ ทณฺฑานํ อิสฺสโรติ อิมาสํ จตุนฺนํ อาณานํ
กาตุํ ราชา สมตฺโถ.
    สเกน กมฺเมนาติ สยํ กเตน กมฺเมน. ตเมนํ นิรยปาลาติ เอตฺถ เอกจฺเจ
เถรา "นิรยปาลา นาม นตฺถิ, ยนฺตรูปํ วิย กมฺมเมว การณํ กาเรตี"ติ วทนฺติ.
เตสํ ตํ "อตฺถิ นิรเยสุ นิรยปาลาติ, อามนฺตา. อตฺถิ จ การณิกา"ติอาทินา
นเยน อภิธมฺเม ๑- ปฏิเสธิตเมว. ยถา หิ มนุสฺสโลเก กมฺมการณการกา ๒- อตฺถิ,
เอวเมว นิรเยสุ นิรยปาลา อตฺถีติ. ตตฺตํ อโยขิลนฺติ ติคาวุตํ อตฺตภาวํ
สมฺปชฺชลิตาย โลหปวิยา อุตฺตานกํ นิปชฺชาเปตฺวา ทกฺขิณหตฺเถ ตาลปฺปมาณํ
อยสูลํ ปเวเสนฺติ, ตถา วามหตฺถาทีสุ. ยถา จ อุตฺตานกํ นิปชฺชาเปตฺวา เอวํ
อุเรนปิ วามปสฺเสนปิ ทกฺขิณปสฺเสนปิ นิปชฺชาเปตฺวา ตํ กมฺมการณํ กโรนฺติเยว.
    สํเวเสตฺวาติ ชลิตาย โลหปวิยา ติคาวุตํ อตฺตภาวํ นิปชฺชาเปตฺวา.
กุารีหีติ มหตีหิ เคหจฺฉาทนสฺส เอกปกฺขมตฺตาหิ กุารีหิ ตจฺเฉนฺติ. โลหิตํ นที
หุตฺวา สนฺทติ, โลหปวิโต ชาลา อุฏฺหิตฺวา ตจฺฉิตฏฺานํ คณฺหาติ, มหาทุกฺขํ
อุปฺปชฺชติ, ตจฺฉนฺตา ปน สุตฺตาหตํ กริตฺวา ทารุ วิย อฏฺสมฺปิ ฉฬํสมฺปิ
กโรนฺติ. วาสีหีติ มหาสุปฺปปมาณาหิ วาสีหิ. รเถ โยเชตฺวาติ สทฺธึ
ยุคโยตฺตอุปกฺขรจกฺกกุพฺพรปาชเนหิ ๓- สพฺพโต ปชฺชลิเต รเถ โยเชตฺวา. มหนฺตนฺติ
มหากูฏาคารปฺปมาณํ. อาโรเปนฺตีติ สมฺปชฺชลิเตหิ อยมุคฺคเรหิ โปเถนฺตา อาโรเปนฺติ.
สกิมฺปิ อุทฺธนฺติ สุปกฺกุฏฺิตาย ๔- อุกฺขลิยา ปกฺขิตฺตตณฺฑุลา วิย ๕- อุทฺธํ
อโธ ติริยญฺจ คจฺฉติ. มหานิรเยติ อวีจิมหานิรยมฺหิ.
@เชิงอรรถ: ๑ อภิ.ก. ๓๗/๘๖๖/๔๙๔  ๒ สี.,ก. กมฺมการณิกา  ๓ สี. ยุคโยตฺตปญฺชรจกฺก...
@๔ ฉ.ม. สุปกฺกุตฺถิตาย  ๕ ฉ.ม. ปกฺขิตฺตตณฺฑุลํ วิย
    จตุกฺกณฺโณติ จตุรสฺสมญฺชูสาสทิโส. วิภตฺโตติ จตุทฺวารวเสน วิภตฺโต. ภาคโส
มิโตติ ทฺวารวีถีนํ วเสน ภาคโส มาเปตฺวา วิภตฺโต. ๑- ปริยนฺโตติ ปริกฺขิตฺโต.
อยสาติ อุปริ นวโยชนิเกน อยปตฺเตน ฉาทิโต. สมนฺตา โยชนสตํ ผริตฺวา ติฏฺตีติ
เอวํ ผริตฺวา ติฏฺติ, ยถา สมนฺตา โยชนสเต ตฺวา โอโลเกนฺตสฺส อกฺขีนิ
ยมกโคฬกา วิย นิกฺขมนฺติ. กทริยาตปนาติ สพฺเพปิ เต อุสฺสเทหิ สทฺธึ อฏฺ
มหานิรยา กทริยา นิจฺจํ ตปนฺตีติ กทริยาตปนา. พลวทุกฺขตาย โฆรา. กปฺปฏฺิกานํ
อจฺจีนํ อตฺถิตาย อจฺจิมนฺโต. อาสาเทตุํ ฆฏฺเฏตุํ ทุกฺกรตาย ทุราสทา. ทิฏฺมตฺตา
วา สุตมตฺตา วา โลมานิ หํเสนฺตีติ โลมหํสนรูปา. ภึสนตาย ภิสฺมา. ภยชนนตาย
ปฏิภยา. สุขาภาเวน ทุขา.
    ปุรตฺถิมาย ภิตฺติยาติอาทิคาถานํ เอวํ อวีจินิรโยติ ปริยนฺตํ กตฺวา อยํ
สงฺเขปตฺโถ:- อคฺคิชาลานํ วา ปน สตฺตานํ วา เตสํ ทุกฺขสฺส วา วีจิ อนฺตรํ นตฺถิ
เอตฺถาติ อวีจิ. ตตฺร หิ ปุรตฺถิมาทีหิ ภิตฺตีหิ ชาลาราสิ อุฏฺหิตฺวา ปาปกมฺมิโน
ปุคฺคเล ฌาเปนฺโต ปจฺฉิมาทีสุ ภิตฺตีสุ ปฏิหญฺติ ปหรติ, ตา จ ภิตฺติโย
วินิวิชฺฌิตฺวา ปรโต โยชนสตํ คณฺหาติ, เหฏฺา อุฏฺิตา อุปริ ปฏิหญฺติ, อุปริ
อุฏฺิตา เหฏฺา ปฏิหญฺติ. เอวํ ตาเวตฺถ ชาลานํ วีจิ นาม นตฺถิ. ตสฺส
ปน อนฺโต โยชนสตฏฺานํ ขีรวลฺลิปิฏฺสฺส ปูริตนาฬิ วิย สตฺเตหิ นิรนฺตรํ ปูริตํ
จตูหิ อิริยาปเถหิ ปจฺจนฺตานํ สตฺตานํ ปมาณํ นตฺถิ, น จ อญฺมญฺ
พฺยาพาเธนฺติ, สกสกฏฺาเนเยว ปจฺจนฺติ. เอวเมตฺถ สตฺตานํ วีจิ นาม นตฺถิ.
ยถา ปน ชิวฺหคฺเค ฉ มธุพินฺทูนิ สตฺตมสฺส ตมฺพโลหพินฺทุโน อนุทหนพลวตาย
อพฺโพหาริกานิ โหนฺติ, ตถา ตตฺถ อนุทหนพลวตาย เสสา ฉ อกุสลวิปากุเปกฺขา
อพฺโพหาริกา โหนฺติ, ทุกฺขเมว นิรนฺตรํ ปญฺายติ. เอวเมตฺถ ทุกฺขสฺส วีจิ นาม
นตฺถิ. นิรสฺสาทฏฺเน นิรโย.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. ภาเค เปตฺวา เปตฺวา วิภตฺโต
    ตตฺถ สตฺตา มหาลุทฺทาติ ตสฺมึ นิพฺพตฺตา สตฺตา มหนฺตา ลุทฺทา.
มหากิพฺพิสการิโนติ มหนฺตทารุณกมฺมการิโน. อจฺจนฺตปาปกมฺมนฺตาติ เอกํเสน
ปาปกมฺมิโน. ปจฺจนฺติ น จ มิยฺยเรติ ฉนฺนํ ชาลานมนฺตเร ๑- ปจฺจนฺติ, น จ
มียนฺติ. ๒- ชาตเวทสโม กาโยติ เตสํ สรีรํ อคฺคิสทิสํ. เตสํ นิรยวาสินนฺติ เตสํ
ปาปกมฺมานํ นิรยวาสีนํ. ปสฺส กมฺมานํ ทฬฺหตฺตนฺติ ปาปกมฺมานํ ถิรภาวํ
โอโลเกหิ. น ภสฺมา โหติ นปี มสีติ ฉาริกาปิ น โหติ องฺคาโรปิ. ปุรตฺถิเมนาติ
ยทา ตํ ทฺวารํ อปารุตํ โหติ, อถ ตทภิมุขา ธาวนฺติ, เตสํ ตตฺถ ฉวิอาทีนิ
ฌายนฺติ. ทฺวารสมีปํ ปตฺตานญฺจ เตสํ ตํ ปีถยติ, ๓- ปจฺฉิมํ อปารุตํ วิย ขายติ.
เอส นโย สพฺพตฺถ. อภินิกฺขมิตาสา เตติ นิรยา นิกฺขมิตุํ อาสา เอเตสนฺติ
นิกฺขมิตาสา. โมกฺขคเวสิโนติ มุญฺจนุปายํ เอสนฺตา คเวสนฺตาปิ. น เต ตโต
นิกฺขมิตุํ, ลภนฺติ กมฺมปจฺจยาติ เต สตฺตา นิรยโต นิกฺขมนทฺวารํ ปาปกมฺมปจฺจยา
นาธิคจฺฉนฺติ. เตสญฺจ ปาปกมฺมนฺตํ, อวิปกฺกํ กตํ พหุนฺติ เตสญฺจ สตฺตานํ
ลามกํ ทารุณํ กมฺมํ อวิปากํ พหุวิธํ นานปฺปการํ อทินฺนวิปากํ กตํ อุปจิตํ
อตฺถิ.
    สํเวคนฺติ วินิลนํ. ๔- อุพฺเพคนฺติ ิตฏฺานโต คมนํ. อุตฺราสนฺติ อุพฺเพชนํ
อสนฺนิฏฺานํ. ภยนฺติ จิตฺตุตฺราสนํ. ปีฬนนฺติ ฆฏฺฏนํ. ฆฏฺฏนนฺติ ปีฬากรณํ.
อุปทฺทวนฺติ อีตึ. อุปสคฺคนฺติ รุนฺธนํ.
    [๑๗๑] อิทานิ ยถาเนน สํวิชิตํ, ตํ ปการํ ทสฺเสนฺโต "ผนฺทมานนฺ"ติอาทิมาห.
ตตฺถ ผนฺทมานนฺติ ตณฺหาทีหิ ๕- กมฺปมานํ. อปฺโปทเกติ อปฺเป อุทเก. อญฺมญฺเหิ
พฺยารุทฺเธ ทิสฺวาติ นานาสตฺเต จ อญฺมญฺเหิ สทฺธึ วิรุทฺเธ ทิสฺวา. มํ
ภยมาวิสีติ มํ ภยํ ปวิฏฺ.
@เชิงอรรถ: ๑ ก. อคฺคิชาลนฺตเร  ๒ ฉ.ม. มิยฺยนฺติ  ๓ ฉ.ม. ปิธียติ
@๔ สี. หิรียนํ  ๕ ฉ.ม. ตณฺหาทิฏฺีหิ
    กิเลสผนฺทนาย ผนฺทมานนฺติ ราคาทิกิเลสจลนาย จลมานํ. ปโยโคติ
กายวจีมโนปโยโค.
    วิรุทฺธาติ วิโรธมาปนฺนา. ปฏิวิรุทฺธาติ ปฏิมุขํ หุตฺวา วิโรธมาปนฺนา, สุฏฺุ
วิรุทฺธา วา. อาหตาติ โกเธน อาหตา ปหตา. ปจฺจาหตาติ ปฏิมลฺลา หุตฺวา
อาหตา. อาฆาติตาติ ฆฏฺฏิตา. ปจฺจาฆาติตาติ วิเสเสน ฆฏฺฏิตา. ปาณีหิปิ
อุปกฺกมนฺตีติ หตฺเถหิปิ ปหรนฺติ.
    [๑๗๒] สมนฺตมสาโร โลโกติ นิรยํ อาทึ กตฺวา สมนฺตโต โลโก อสาโร
นิจฺจสาราทิรหิโต. ทิสา สพฺพา สเมริตาติ สพฺพา ทิสา อนิจฺจตาย กมฺปิตา.
อิจฺฉํ ภวนมตฺตโนติ อตฺตโน ตาณํ อิจฺฉนฺโต. นาทฺทสาสึ อโนสิตนฺติ กิญฺจิ
านํ ชราทีหิ อนชฺฌาวุฏฺ นาทฺทกฺขินฺติ.
    อสาโรติ น สาโร, สารวิรหิโต วา. นิสฺสาโรติ สพฺเพน สพฺพํ สารวิรหิโต.
สาราปคโตติ สารโต อปคโต. นิจฺจสารสาเรน วาติ สตตสารสงฺขาเตน สาเรน
วา. อุปริ ปททฺวเยปิ เอเสว นโย. เย ปุรตฺถิมาย ทิสาย สงฺขาราติ
เย ปุริมทิสาย ๑- ปจฺจเยหิ สงฺคมฺม สมาคมฺม กตา สงฺขารา. เตปิ เอริตาติ
เตปิ สงฺขารา กมฺปิตา. สเมริตาติ สมฺมา กมฺปิตา. จลิตาติ จลนํ คตา. ฆฏฺฏิตาติ
อุทยพฺพเยน ปีฬิตา. อนิจฺจตายาติ หุตฺวา อภาวตาย. ชาติยา อนุคตาติ นิพฺพตฺติยา
อนุปวิฏฺา. ๒- ชราย อนุสฏาติ ปริปกฺกตาย อนุปตฺถฏา. พฺยาธินา อภิภูตาติ
ธาตุวิสเมน อุปฺปนฺนพฺยาธินา อชฺโฌตฺถฏา. มรเณน อพฺภาหตาติ มจฺจุนา อภิอาหตา
ปหตา. อตาณาติ รกฺขวิรหิตา. อเลณาติ เลณวิรหิตา. อสรณาติ นตฺถิ เอเตสํ
สรณนฺติ อสรณา. อสรณีภูตาติ สยํ สรณกิจฺจํ น กโรนฺตีติ อสรณีภูตา.
    อตฺตโน ภวนนฺติ นิทฺเทสปทสฺส อุทฺเทสปทํ. ตาณนฺติ ปาลนํ. เลณนฺติ
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. ปุรตฺถิมาย ทิสาย  ๒ ม. อนุปติฏฺา
เลณฏฺานํ. สรณนฺติ ทุกฺขนาสนํ. คตินฺติ ปติฏฺ. ปรายนนฺติ ปรํ อยนํ.
อชฺโฌสิตํเยว อทฺทสนฺติ ชราทีหิ มทฺทิตํเยว อทฺทกฺขึ. สพฺพํ โยพฺพญฺนฺติ
โยพฺพนภาโว โยพฺพญฺ, สเจตนานํ สพฺพํ โยพฺพญฺ. ชราย โอสิตนฺติ ปริปากาย
ชราย อวสิตํ มทฺทิตํ. เอวํ สพฺพตฺถ.
    [๑๗๓] โอสาเน เตฺวว พฺยารุทฺเธ, ทิสฺวา เม อรตี อหูติ โยพฺพญฺาทีนํ
โอสาเนเยว อนฺตคมเก เอว ๑- วินาสเก เอว ชราทีหิ พฺยารุทฺเธ อาหตจิตฺเต สตฺเต
ทิสฺวา อรติ เม อโหสิ. อเถตฺถ สลฺลนฺติ อถ เอเตสุ สตฺเตสุ ราคาทิสลฺลํ.
หทยนิสฺสิตนฺติ จิตฺตนิสฺสิตํ.
    โยพฺพญฺ ชรา โวสาเปตีติ ชรา อตฺถงฺคเมติ วินาเสติ. เอวํ สพฺพตฺถ.
    [๑๗๔] "กถํ อานุภาวํ สลฺลนฺ"ติ เจ? เยน สลฺเลน โอติณฺโณติ คาถา.
ตตฺถ ทิสา สพฺพา วิธาวตีติ สพฺพา ทุจฺจริตทิสาปิ ปุรตฺถิมาทิทิสาปิ วิทิสาปิ ๒-
วิธาวติ. ตเมว สลฺลํ อพฺพุยฺห, น ธาวติ น สีทตีติ ตเมว สลฺลํ อุทฺธริตฺวา
ตา จ ทิสา น ธาวติ, จตุโรเฆ จ น สีทติ.
    อญฺาณนฺติอาทีสุ าณทสฺสนปฏิปกฺขโต อญฺาณํ อทสฺสนํ. อภิมุโข หุตฺวา
ธมฺเมน น สเมติ น สมาคจฺฉตีติ อนภิสมโย. อนุรูปโต ธมฺเม พุชฺฌตีติ อนุโพโธ.
ตปฺปฏิปกฺขตาย อนนุโพโธ. อนิจฺจาทีหิ สทฺธึ โยเชตฺวา น พุชฺฌตีติ อสมฺโพโธ.
อสนฺตํ อสมญฺจ พุชฺฌตีติปิ อสมฺโพโธ. จตุสจฺจธมฺมํ น ปฏิวิชฺฌตีติ อปฺปฏิเวโธ.
รูปาทีสุ เอกธมฺมมฺปิ อนิจฺจาทิสามญฺโต น สงฺคณฺหาตีติ อสงฺคาหณา. ตเมว
ธมฺมํ น ปริโยคาหตีติ อปริโยคาหณา. น สเมน ๓- เปกฺขตีติ อสมเปกฺขนา. ธมฺมานํ
สภาวํ ปติ น อเปกฺขตีติ ๔- อปจฺจเวกฺขณา.
@เชิงอรรถ: ๑ ก. อตฺถงฺคมเก เอว  ๒ สี.,ก. คติทิสาปิ
@๓ ฉ.ม. น สมํ  ๔ ม. น อเวกฺขติ
    กุสลากุสลกมฺเมสุ วิปรีตวุตฺติยา สภาวคฺคหณาภาเวน วา. เอกมฺปิ กมฺมํ เอตสฺส
ปจฺจกฺขํ นตฺถิ, สยํ วา กสฺสจิ ธมฺมสฺส ปจฺจกฺขกรณํ นาม น โหตีติ อปจฺจกฺขกมฺมํ.
ยํ เอตสฺมึ อนุปฺปชฺชมาเน จิตฺตสนฺตานํ เมชฺฌํ ภเวยฺย สุจิ โวทานํ, ตํ
ทุฏฺุ เมชฺฌํ อิมินาติ ทุมฺเมชฺฌํ. พาลานํ ภาโว พาลฺยํ. มุยฺหตีติ โมโห.
พลวตโร โมโห ปโมโห. สมนฺตโต มุยฺหตีติ สมฺโมโห. วิชฺชาย ปฏิปกฺขภาวโต
น วิชฺชาติ อวิชฺชา. โอฆโยคตฺโถ วุตฺโตเยว. ถามคตฏฺเน อนุเสตีติ อนุสโย.
จิตฺตํ ปริยุฏฺาติ อภิภวตีติ ปริยุฏฺานํ. หิตคฺคหณาภาเวน หิตาภิมุขี ๑- คนฺตุํ น
สกฺโกติ อญฺทตฺถุ ลงฺคติเยวาติ ลงฺคี, ขญฺชตีติ อตฺโถ. ทุรุคฺฆาฏนฏฺเน วา
ลงฺคี. ยถา หิ มหาปลิฆสงฺขาตา ลงฺคี ทุรุคฺฆาฏา โหติ, เอวมยมฺปิ ลงฺคี วิยาติ
ลงฺคี. เสสํ อุตฺตานตฺถเมว.
    ยา เอวรูปา กงฺขาติ เอตฺถ กงฺขนวเสน กงฺขา. กงฺขํ อานยตีติ กงฺขายนา.
ปุริมกงฺขา หิ อุตฺตรกงฺขํ อานยติ นาม. ๒- อาการวเสน วา เอตํ วุตฺตํ.
กงฺขาสมงฺคิจิตฺตํ กงฺขาย อายิตตฺตา กงฺขายิตํ นาม, ตสฺส ภาโว กงฺขายิตตฺตํ.
วิมตีติ วิคตา มติ วิมติ. วิจิกิจฺฉาติ วิคตา จิกิจฺฉา วิจิกิจฺฉา, สภาวํ วา
วิจินนฺโต กิจฺฉติ กิลมติ เอตายาติ วิจิกิจฺฉา. สา สํสยลกฺขณา, กมฺปนรสา,
อนิจฺฉยปจฺจุปฏฺานา, อเนกํสคฺคาหปจฺจุปฏฺานา วา, อโยนิโสมนสิการปทฏฺานา,
ปฏิปตฺติยา อนฺตรายกราติ ทฏฺพฺพา.
    กมฺปนฏฺเน ทฺวิธา เอฬยตีติ เทฺวฬฺหกํ. ปฏิปตฺตินิวารเณน ทฺวิธาปโถ วิยาติ
เทฺวธาปโถ. "นิจฺจํ วา อิทํ อนิจฺจํ วา"ติอาทิปวตฺติยา เอกสฺมึ อากาเร สณฺาตุํ
อสมตฺถตาย สมนฺตโต เสตีติ สํสโย. เอกํสํ คเหตุํ อสมตฺถตาย น เอกํสคฺคาโหติ
อเนกํสคฺคาโห. นิจฺเฉตุํ อสกฺโกนฺตี อารมฺมณโต โอสกฺกตีติ อาสปฺปนา. โอคาหิตุํ
อสกฺโกนฺตี ปริสมนฺตโต สปฺปตีติ ปริสปฺปนา. ปริโยคาหิตุํ อสมตฺถตาย
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. หิตาภิมุขํ  ๒ ก. อุตฺตริ กงฺขายนา นาม
อปริโยคาหณา. นิจฺฉยวเสน อารมฺมเณ ปวตฺติตุํ อสมตฺถตาย ฉมฺภิตตฺตํ จิตฺตสฺส,
ถทฺธภาโวติ อตฺโถ. วิจิกิจฺฉา หิ อุปฺปชฺชิตฺวา จิตฺตํ ถทฺธํ กโรติ, ยสฺมา ปน
สา อุปฺปชฺชมานา อารมฺมณํ คเหตฺวา มนํ วิลิขนฺตี วิย ตสฺมา มโนวิเลโขติ
วุตฺตา.
    วิทฺโธติ สลฺเลน ลทฺธปฺปหาโร. ผุฏฺโติ ฆฏฺฏิโต. ปเรโตติ ปีฬิโต. ธาวตีติ
ปุรโต คจฺฉติ. วิธาวตีติ อเนกวิเธน คจฺฉติ. สนฺธาวตีติ เวเคน ธาวติ. สํสรตีติ
อิโต จิโต จ จรติ.
    อเจลโกติ นิจฺโจโล, นคฺโคติ อตฺโถ. มุตฺตาจาโรติ วิสฏฺาจาโร,
อุจฺจารกมฺมาทีสุ โลกิยกุลปุตฺตาจาเรน วิรหิโต ิตโกว อุจฺจารํ กโรติ, ปสฺสาวํ
กโรติ, ขาทติ ภุญฺชติ. หตฺถาวเลขโณติ ๑- หตฺเถ ปิณฺฑมฺหิ ิเต ชิวฺหาย หตฺถํ
อวลิขติ, ๒- อุจฺจารํ วา กตฺวา หตฺถสฺมึเยว ทณฺฑกสญฺี หุตฺวา หตฺเถน อวลิขติ.
เต กิร ทณฺฑกํ "สตฺโต"ติ ๓- ปญฺเปนฺติ. ภิกฺขาคหณตฺถํ "เอหิ ภทนฺเต"ติ วุตฺโต น
เอตีติ น เอหิภทนฺติโก. เตน หิ "ติฏฺ ภทนฺเต"ติ วุตฺโตปิ น ติฏฺตีติ น
ติฏฺภทนฺติโก. ตทุภยมฺปิ กิร โส "เอตสฺส วจนํ กตํ ภวิสฺสตี"ติ น กโรติ.
    อภิหฏนฺติ ปุเรตรํ คเหตฺวา อาหฏํ ภิกฺขํ. อุทฺทิสฺสกตนฺติ "อิทํ ตุเมฺห
อุทฺทิสฺส กตนฺ"ติ เอวํ อาโรจิตํ ภิกฺขํ. น นิมนฺตนนฺติ "อสุกํ นาม กุลํ วา
วีถึ วา คามํ วา ปวิเสยฺยาถา"ติ เอวํ นิมนฺติตภิกฺขมฺปิ น สาทิยติ น คณฺหาติ.
น กุมฺภิมุขาติ กุมฺภิโต อุทฺธริตฺวา ทียมานํ ๔- ภิกฺขํ น คณฺหาติ. น กโฬปิมุขาติ
กโฬปีติ อุกฺขลิ วา ปจฺฉิ วา, ตโตปิ น คณฺหาติ. กสฺมา? กุมฺภิกโฬปิโย
มํ นิสฺสาย กฏจฺฉุนา ปหารํ ลภนฺตีติ. น เอฬกมนฺตรนฺติ อุมฺมารํ อนฺตรํ กตฺวา
ทียมานํ น คณฺหาติ. กสฺมา? อยํ มํ นิสฺสาย อนฺตรกรณํ ลภตีติ. ทณฺฑมุสเลสุปิ
เอเสว นโย.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. หตฺถาปเลขโนติ  ๒ ฉ.ม. อปลิขติ. เอวมุปริปิ  ๓ ม. ปตฺโตติ  ๔ ฉ.ม.
@ทิยฺยมานํ
    น ทฺวินฺนนฺติ ทฺวีสุ ภุญฺชมาเนสุ เอกสฺมึ อุฏฺาย เทนฺเต น คณฺหาติ.
กสฺมา? กพฬนฺตราโย โหตีติ. น คพฺภินิยาติอาทีสุ ปน "คพฺภินิยา กุจฺฉิยํ
ทารโก กิลมตี"ติ, "ปายนฺติยาปิ ทารกสฺส ขีรนฺตราโย โหตี"ติ, "ปุริสนฺตรคตาย
รติอนฺตราโย โหตี"ติ น คณฺหาติ. น สงฺกิตฺตีสูติ สงฺกิตฺเตตฺวา กตภตฺเตสุ.
ทุพฺภิกฺขสมเย กิร อเจลกสาวกา อเจลกานํ อตฺถาย ตโต ตโต ตณฺฑุลาทีนิ
สมาทเปตฺวา ภตฺตํ ปจนฺติ, อุกฺกฏฺโ อเจลโก ตโตปิ น ปฏิคฺคณฺหาติ. น ยตฺถ
สาติ ยตฺถ สุนโข "ปิณฺฑํ ลภิสฺสามี"ติ อุปฏฺิโต โหติ, ตตฺถ ตสฺส อทตฺวา
อาหฏํ น คณฺหาติ. กสฺมา? เอตสฺส ปิณฺฑนฺตราโย โหตีติ. สณฺฑสณฺฑจารินีติ
สมูหสมูหจารินี. สเจ หิ อเจลกํ ทิสฺวา "อิมสฺส ภิกฺขํ ทสฺสามา"ติ มนุสฺสา
ภตฺตเคหํ ปวิสนฺติ, เตสุ จ ปวิสนฺเตสุ กโฬปิมุขาทีสุ นิลีนมกฺขิกา อุปฺปติตฺวา
สณฺฑสณฺฑา จรนฺติ. ตโต อาหฏํ ภิกฺขํ น คณฺหาติ. กสฺมา? มํ นิสฺสาย
มกฺขิกานํ โคจรนฺตราโย ชาโตติ. ถุโสทกนฺติ สพฺพสสฺสสมฺภาเรหิ กตํ โสจิรกํ. ๑-
เอตฺถ จ สุราปานเมว สาวชฺชํ, อยํ ปน สพฺเพสุปิ สาวชฺชสญฺี.
    เอกาคาริโกติ โย เอกสฺมึเยว เคเห ภิกฺขํ ลภิตฺวา นิวตฺตติ. เอกาโลปิโกติ
โย เอเกเนว อาโลเปน ยาเปติ. ทฺวาคาริกาทีสุปิ เอเสว นโย. เอกิสฺสาปิ ทตฺติยาติ
เอกาย ทตฺติยา. ทตฺติ นาม เอกา ขุทฺทกปาติ โหติ, ยตฺถ อคฺคภิกฺขํ ปกฺขิปิตฺวา
เปนฺติ. เอกาหิกนฺติ เอกทิวสนฺตริกํ. อฑฺฒมาสิกนฺติ อฑฺฒมาสนฺตริกํ.
ปริยายภตฺตโภชนนฺติ วารภตฺตโภชนํ, เอกาหวาเรน ทฺวีหวาเรน สตฺตาหวาเรน
อฑฺฒมาสวาเรนาติ เอวํ ทิวสวาเรน อาภตํ ๒- ภตฺตโภชนํ.
    สากภกฺโขติอาทีนิ วุตฺตตฺถาเนว. อุพฺภฏฺโกติ อุทฺธํ ิตโก.
อุกฺกุฏิกปฺปธานมนุยุตฺโตติ อุกฺกุฏิกํ วีริยํ อนุยุตฺโต. คจฺฉนฺโตปิ อุกฺกุฏิโกว
หุตฺวา อุปฺปติตฺวา อุปฺปติตฺวา คจฺฉติ. กณฺฏกาปสฺสยิโกติ อยกณฺฏเก วา ปกติกณฺฏเก
วา ภูมิยํ
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. โสวีรกํ  ๒ ก. อาคตํ
โกฏฺเฏตฺวา ตตฺถ จมฺมํ อตฺถริตฺวา านจงฺกมาทีนิ กโรติ. เสยฺยนฺติ สยนฺโตปิ
ตตฺเถว เสยฺยํ กปฺเปติ. ผลกเสยฺยนฺติ รุกฺขผลเก เสยฺยํ. ถณฺฑิลเสยฺยนฺติ ถณฺฑิเล
อุจฺเจ ภูมิฏฺาเน เสยฺยํ. เอกปสฺสยิโกติ เอกปสฺเสเนว สยติ. รโชชลฺลธโรติ
สรีรํ เตเลน มกฺเขตฺวา รชุฏฺานฏฺาเน ติฏฺติ, อถสฺส สรีเร รโชชลฺลํ ลคฺคติ,
ตํ ธาเรติ. ยถาสนฺถติโกติ ลทฺธํ อาสนํ อโกเปตฺวา ยเทว ลภติ, ตตฺเถว
นิสีทนสีโล. เวกฏิโกติ วิกฏขาทนสีโล, ๑- วิกฏนฺติ คูถํ วุจฺจติ. อปานโกติ
ปฏิกฺขิตฺตสีตุทกปาโน. สายํ ตติยมสฺสาติ สายตติยกํ. ปาโต มชฺฌนฺหิเก สายนฺติ
ทิวสสฺส ติกฺขตฺตุํ "ปาปํ ปวาเหสฺสามี"ติ อุทโกโรหณานุโยคํ อนุยุตฺโต วิหรติ.
    เต สลฺเล อภิสงฺขโรตีติ เต ราคาทิสตฺตสลฺเล อภินิพฺพตฺเตติ. อภิสงฺขโรนฺโตติ
อภินิพฺพตฺเตนฺโต. สลฺลาภิสงฺขารวเสนาติ สลฺลาภินิพฺพตฺตาปนการณา. ปุรตฺถิมํ ทิสํ
ธาวตีติ ปุริมํ ทิสํ คจฺฉติ. เต สลฺลาภิสงฺขารา อปฺปหีนาติ เอเต ราคาทิสลฺลปฺ-
ปโยคา นปฺปหีนา. สลฺลาภิสงฺขารานํ อปฺปหีนตฺตาติ สลฺลปฺปโยคานํ อปฺปหีนภาเวน.
คติยา ธาวตีติ คติยํ ธาวติ. คติยา คตินฺติ คติโต คตึ.
    น สีทตีติ น นิมุชฺชติ. น สํสีทตีติ น สมนฺตโต นิมุชฺชติ. น โอสีทตีติ
น โอสกฺกติ. น อวสีทตีติ น ปจฺโจสกฺกติ. น อวคจฺฉตีติ น เหฏฺา คจฺฉติ.
    [๑๗๕] เอวํ มหานุภาเวน สลฺเลน โอติณฺเณสุ จ สตฺเตสุ:- ตตฺถ
สิกฺขานุคียนฺติ, ยานิ โลเก คธิตานีติ คาถา. ตสฺสตฺโถ:- เย โลเก ปญฺจ กามคุณา
ปฏิลาภาย ๒- คิชฺฌนฺตีติ กตฺวา "คธิตานี"ติ วุจฺจนฺติ, จิรกาลเสวิตตฺตา ๓- วา
"คธิตานี"ติ วุจฺจนฺติ. ตตฺถ ตํ นิมิตฺตํ หตฺถิสิกฺขาทิกา อเนกา สิกฺขา กถียนฺติ,
อุคฺคยฺหนฺติ วา. ปสฺสถ ยาว ปสุโต จายํ ๔- โลโก, ยโต ปณฺฑิโต กุลปุตฺโต เตสุ วา
คธิเตสุ ตาสุ วา สิกฺขาสุ อธิมุตฺโต น สิยา, อญฺทตฺถุ อนิจฺจาทิทสฺสเนน
นิพฺพิชฺฌ สพฺพโส กาเม. อตฺตโน นิพฺพานเมว สิกฺเขติ.
@เชิงอรรถ: ๑ ก. เอตฺถ  ๒ ก. ปญฺจกามคุณคธิตาย  ๓ ก. จิรกาเล คธิตตฺตา  ๔ ฉ.ม. สมตฺโถ วายํ
    ปฏิวิชฺฌิตฺวาติ าเณน นิกฺขมิตฺวา วา นิพฺพิชฺฌิตฺวา วา.
    [๑๗๖] อิทานิ ยถา นิพฺพานาย สิกฺขิตพฺพํ, ตํ ทสฺเสนฺโต "สจฺโจ
สิยา"ติอาทิมาห. ตตฺถ สจฺโจติ วาจาสจฺเจน าณสจฺเจน มคฺคสจฺเจน จ สมนฺนาคโต.
ริตฺตเปสุโณติ ปหีนเปสุโณ. เววิจฺฉนฺติ มจฺฉริยํ.
    [๑๗๗] นิทฺทํ ตนฺทึ สเห ถีนนฺติ ปจลายิกญฺจ กายาลสิยญฺจ จิตฺตาลสิยญฺจาติ
อิเม ตโย ธมฺเม อภิภเวยฺย. นิพฺพานมานโสติ นิพฺพานนินฺนจิตฺโต.
    กายสฺส อกลฺยตาติ ขนฺธตฺตยสงฺขาตสฺส นามกายสฺส คิลานภาโว. คิลาโน
หิ อกลฺลโกติ วุจฺจติ. วินเยปิ ๑- วุตฺตํ "นาหํ ภนฺเต อกลฺลโก"ติ. อกมฺมญฺตาติ
กายเคลญฺสงฺขาโตว อกมฺมญฺตากาโร. เมโฆ วิย อากาสํ กายํ โอนยฺหตีติ
โอนาโห. สพฺพโต ภาเคน โอนาโห ปริโยนาโห. อพฺภนฺตเร สโมรุนฺธตีติ
อนฺโตสโมโรโธ. เมธตีติ มิทฺธํ, อกมฺมญฺภาเวน วิหึสตีติ อตฺโถ. สุปนฺติ เตนาติ
สุปฺปํ. อกฺขิทลาทีนํ ปจลภาวํ กโรตีติ ปจลายิกา. สุปฺปนา สุปฺปิตตฺตนฺติ
อาการภาวนิทฺเทโส. ๒- โอลียนาติ โอลียนากาโร. ทุติยํ อุปสคฺควเสน วฑฺฒิตํ.
ลีนนฺติ อวิปฺผาริกตาย ปฏิกุฏิตํ. ๓- อิตเร เทฺว อาการภาวนิทฺเทสา. ถินนฺติ
สปฺปิปิณฺโฑ วิย อวิปฺผาริกตาย ฆนภาเวน ิตํ. ถิยนาติ อาการนิทฺเทโส. ถิยิตสฺส
ภาโว ถิยิตตฺตํ, อวิปฺผารวเสน ถทฺธตาติ ๔- อตฺโถ.
    สพฺพสงฺขารธาตุยาติ นิพฺพานนินฺนมานโส สพฺพเตภูมิกสงฺขาตธาตุยา. จิตฺตํ
ปฏิวาเปตฺวาติ จิตฺตํ นิวตฺตาเปตฺวา. เอตํ สนฺตนฺติ เอตํ นิพฺพานํ. กิเลสสนฺตตาย
สนฺตํ. อตปฺปกฏฺเน ปณีตํ.
@เชิงอรรถ: ๑ วิ.มหาวิ. ๑/๑๕๑/๘๔-๕  ๒ ฉ.ม. อาการภาวนิทฺเทสา
@๓ ก. ปฏิกุชฺชิตํ  ๔ ก. พทฺธตาติ
    น ปณฺฑิตา อุปธิสุขสฺส เหตูติ ทพฺพชาติกา ๑- กามสุขสฺส การณา ทานานิ
น ททนฺติ. ๒- กามญฺจ เต อุปธิปริกฺขยายาติ เอกํเสน เต ปณฺฑิตา กามกฺขยาย
กามกฺเขปนตฺถํ ทานานิ เทนฺติ. อปุนพฺภวายาติ นิพฺพานตฺถาย. ฌานานิ ภาเวนฺตีติ
ปมชฺฌานาทีนิ วฑฺเฒนฺติ. ปุนพฺภวายาติ ปุนพฺภวการณา. เต ปณฺฑิตา นิพฺพานํ
อภิมุขํ หุตฺวา ทานํ ททนฺติ. ๓-
    [๑๗๘] สาหสาติ รตฺตสฺส ราคจริตาทิเภทา สาหสาการณา. นิทฺเทโส
อุตฺตานตฺโถเยว.
    [๑๗๙] ปุราณํ นาภินนฺเทยฺยาติ อตีตํ รูปาทึ นาภินนฺเทยฺย. นเวติ
ปจฺจุปฺปนฺเน. หียมาเนติ วินสฺสมาเน. อากาสํ น สิโต สิยาติ ตณฺหานิสฺสิโต
น ภเวยฺย. ตณฺหา หิ รูปาทีนํ อากาสนโต "อากาโส"ติ วุจฺจติ.
    เวมาเนติ อภวมาเน. วิคจฺฉมาเนติ อปคจฺฉมาเน.
    "อากาสตี"ติ "อากสฺสตี"ติ จ ทุวิโธ ปาโ.
    [๑๘๐] กึการณา อากาสํ น สิโต สิยาติ เจ? เคธํ พฺรูมีติ คาถา.
ตสฺสตฺโถ:- อหํ หิ อิมํ อากาสสงฺขาตํ ตณฺหํ รูปาทีสุ คิชฺฌนโต เคธํ พฺรูมิ
"เคโธ"ติ วทามิ. กิญฺจ ภิยฺโย:- อวหนนฏฺเน "โอโฆ"ติ จ อาชวนฏฺเน
"อาชวนฺ"ติ จ "อิมํ มยฺหํ, อิทํ มยฺหนฺ"ติ ชปฺปการณโต "ชปฺปนนฺ"ติ จ
ทุมฺโมจนฏฺเน ๔- "อารมฺมณนฺ"ติ จ กมฺปกรณฏฺเน "กมฺปนนฺ"ติ จ พฺรูมิ, เอสาว
โลกสฺส ปลิโพธฏฺเน ทุรติกฺกมนียฏฺเน จ "กามปงฺโก ทุรจฺจโย"ติ.
    อาชวนฺติ อาปฏิสนฺธิโต ชวติ ธาวตีติ อาชวํ, วฏฺฏมูลตาย ปุนพฺภเว
ปฏิสนฺธิทานตณฺหาเยตํ อธิวจนํ. ชปฺปนนฺติ ปตฺถนา, ตณฺหาเยตํ อธิวจนํ.
อารมฺมณมฺปิ วุจฺจติ ตณฺหาติ รูปาทีสุ อารมฺมเณสุ อุปฺปนฺนตณฺหา มุจฺจิตุํ
อสกฺกุเณยฺยฏฺเน
@เชิงอรรถ: ๑ ก. ทุพฺพชาติกา  ๒ ฉ.ม. น เทนฺติ  ๓ ก. นิพฺพานาภิมุขา หุตฺวา ททนฺติ  ๔ ฉ.ม.
@ทุมฺมุญฺจนฏฺเน
อารมฺมณาติ กถียติ. กามปงฺโกติ โอสีทนฏฺเน กลลํ. กทฺทโมติ ลคฺคนฏฺเน ๑-
กทฺทโม. ตาปนฏฺเน กิเลโส. นิยฺยาสํ วิย ลคฺคาปนฏฺเน ปลิโป. รุนฺธิตฺวา
ธารณฏฺเน ปลิโรโธ. เอวเมตํ เคธาทิปริยายํ อากาสํ อนิสฺสิโต.
    [๑๘๑] สจฺจา อโวกฺกมนฺติ คาถา. ตสฺสตฺโถ:- ปุพฺเพ วุตฺตา ติวิธาปิ
สจฺจา อโวกฺกมํ ๒- โมเนยฺยปตฺติยา มุนีติ สงฺขํ คโต นิพฺพานถเล ติฏฺติ
พฺราหฺมโณ, ส เว เอวรูโป สพฺพานิ อายตนานิ นิสฺสชฺชิตฺวา "สนฺโต"ติ วุจฺจติ.
นิทฺเทเส วตฺตพฺพํ นตฺถิ.
    [๑๘๒] กิญฺจ ภิยฺโย:- ส เว วิทฺวาติ คาถา. ตตฺถ ตฺวา ธมฺมนฺติ อนิจฺจาทินเยน
สงฺขตธมฺมํ อญฺาย. ๓- สมฺมา โส โลเก อิริยาโนติ อสมฺมาอิริยนกรานํ กิเลสานํ
ปหานา สมฺมา โส โลเก อิริยมาโน.
     [๑๘๓]  เอวํ อปิเหนฺโต จ:- โยธ กาเมติ  คาถา. ตตฺถ สงฺคนฺติ สตฺตวิธํ
สงฺคํ โย อจฺจตริ. นาชฺเฌตีติ น อภิชฺฌายติ.
    [๑๘๔] ตสฺมา ตุเมฺหสุปิ โย เอวรูโป โหตุมิจฺฉติ, ตํ วทามิ:- ยํ ปุพฺเพติ คาถา.
ตตฺถ ยํ ปุพฺเพติ อตีเต สงฺขาเร อารพฺภ อุปฺปชฺชนธมฺมํ กิเลสชาตํ อตีตกมฺมญฺจ.
ปจฺฉา เต มาหุ กิญฺจนนฺติ อนาคเตปิ สงฺขาเร อารพฺภ อุปฺปชฺชนธมฺมํ ราคาทิกิญฺจนํ
มา อหุ. มชฺเฌ เจ โน คเหสฺสสีติ ปจฺจุปฺปนฺนรูปาทิธมฺเมปิ ๔- น คเหสฺสสิ เจ.
เอวํ อุปสนฺโต จริสฺสสิ.
    อพีชํ กโรหีติ มคฺคาเณน น พีชํ กโรหิ. ราคกิญฺจนนฺติ ราคผนฺทนํ. ๕-
โทสกิญฺจนาทีสุปิ เอเสว นโย.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. สงฺคฏฺเน  ๒ ม. อโวกฺกมฺม  ๓ ก. ตฺวา
@๔ ก. รูปาทิธมฺเม  ๕ สี.,ก. ราคมทนํ, ม. ราคพนฺธนํ
    [๑๘๕] เอวํ อรหตฺตปฺปตฺตึ ทสฺเสตฺวา อิทานิ อรหโต ถุติวเสน อิโต ปรา
คาถาโย อภาสิ. ตตฺถ สพฺพโสติ คาถาย มมายิตนฺติ มมตฺตกรณํ. "มม อิทนฺ"ติ
คหิตํ วา วตฺถุ. อสตา จ น โสจตีติ อวิชฺชมานการณา อสนฺตการณา น
โสจติ. น ชียตีติ ชานึ นาธิคจฺฉติ.
    อหุ วต เมติ มยฺหํ อโหสิ วต. ตํ วต เม นตฺถีติ ยํ อตีเต อโหสิ,
ตํ มยฺหํ อิทานิ นตฺถีติ. ๑- สิยา วต เมติ ยํ มยฺหํ ภวิสฺสติ, ตํ วตาหํ น
ลภามีติ อิทานิ อหํ เอกํเสน น ปาปุณามิ.
    [๑๘๖] กิญฺจ ภิยฺโย:- ยสฺส นตฺถีติ คาถา. ตตฺถ กิญฺจนนฺติ กิญฺจิ
รูปาทิธมฺมชาตํ.
    อภิสงฺขตนฺติ กมฺเมน สงฺขริตํ. ๒- อภิสญฺเจตยิตนฺติ จิตฺเตน ราสิกตํ.
อวิชฺชาย เตฺววาติ อวิชฺชาย ตุ เอว. อเสสวิราคนิโรธาติ วิราคสงฺขาเตน มคฺเคน
นิรวเสสนิโรธา.
    สุญฺโต โลกํ อเวกฺขสฺสูติ อวสวตฺติสลฺลกฺขณวเสน วา ๓- ตุจฺฉสงฺขาร-
สมนุปสฺสนวเสน วาติ ทฺวีหากาเรหิ สุญฺโต โลกํ ปสฺส. อตฺตานุทิฏฺึ อูหจฺจาติ
สกฺกายทิฏฺึ อุทฺธริตฺวา. เอวํ มจฺจุตโร สิยาติ เอวํ มรณสฺส ตรโณ ภเวยฺย. ๔-
เอวํ โลกํ อเวกฺขนฺตนฺติ เอวํ ขนฺธโลกํ ปสฺสนฺตํ. มจฺจุราชา น ปสฺสตีติ มรณราชา
น โอโลเกติ น ทกฺขติ.
    นาญฺ ปตฺถยเต กิญฺจีติ อญฺ อปฺปมตฺตกมฺปิ น ปตฺถยติ น ปิหยติ.
อญฺตฺร อปฺปฏิสนฺธิยาติ นิพฺพานํ เปตฺวา. "อญฺตฺรปฺปฏิสนฺธิยา"ติ เอกํ ปทํ
กตฺวาปิ ปนฺติ.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. น สนฺติ  ๒ ม.,ก. สงฺโคปิตํ
@๓ สี. อวสิยปวตฺติ, ม. สลฺลกฺขณวเสน วา, ฉ. อามิสปวตฺต...  ๔ สี. ภวิสฺสสิ
    [๑๘๗] กิญฺจ ภิยฺโย:- อนิฏฺุรีติ คาถา. ตตฺถ อนิฏฺุรีติ อนิสฺสุกี.
"อนิฏฺรี"ติปิ ๑- เกจิ ปนฺติ. สพฺพธี สโมติ สพฺพตฺถ สโม, อุเปกฺขโกติ
อธิปฺปาโย. กึ วุตฺตํ โหติ? โย โส "นตฺถิ เม"ติ น โสจติ, ตมหํ อวิกมฺปินํ
ปุคฺคลํ ปุฏฺโ สมาโน อนิฏฺุรี อนนุคิทฺโธ, อเนโช สพฺพธี สโมติ อิมํ ตสฺมึ
ปุคฺคเล จตุพฺพิธมานิสํสํ พฺรูมีติ.
    นิฏฺุริโยติ อิสฺสุกี. นิฏฺุรภาโว นิฏฺุริยํ, ตํ นิสฺสาย เอตฺตกมฺปิ
นตฺถีติ เขฬปาตนฺติ อตฺโถ. นิฏฺุริยกมฺมนฺติ นิฏฺุริยกรณํ. คหฏฺโ วา หิ คหฏฺ
ภิกฺขุ วา ภิกฺขุํ นิสฺสาย วสนฺโต อปฺปมตฺตเกเนว กุชฺฌิตฺวา ตํ นิสฺสาย เอตฺตกมฺปิ
นตฺถีติ เขฬํ ปาเตตฺวา ปาเทน มทฺทนฺโต วิย นิฏฺุริยํ นาม กโรติ. ตสฺส
ตํ กมฺมํ "นิฏฺุริยกมฺมนฺ"ติ วุจฺจติ. อิสฺสาติ สภาวนิทฺเทโส. ตโต ปรา เทฺว
อาการภาวนิทฺเทสา. อิตรตฺตยํ ปริยายวจนํ. ลกฺขณาทิโต ปเนสา ปรสมฺปตฺตีนํ
อุสูยนลกฺขณา ๒- อิสฺสา, ตตฺถ จ อนภิรติรสา, ตโต วิมุขภาวปจฺจุปฏฺานา,
ปรสมฺปตฺติปทฏฺานา.
    ลาเภปิ น อิญฺชตีติ ปจฺจยลาเภ น จลติ. อลาเภปีติ ปจฺจยานํ อลาเภปิ.
    [๑๘๘] กิญฺจ ภิยฺโย:- อเนชสฺสาติ คาถา. ตตฺถ นิสงฺขตีติ
ปุญฺาภิสงฺขาราทีสุ โย โกจิ สงฺขาโร. โส หิ ยสฺมา นิสงฺขริยติ, นิสงฺขโรติ
วา, ตสฺมา "นิสงฺขตี"ติ วุจฺจติ. วิยารมฺภาติ วิวิธา ปุญฺาภิสงฺขาราทิกา
อารมฺภา. เขมํ ปสฺสติ สพฺพธีติ สพฺพตฺถ อภยเมว ปสฺสติ.
    อารมฺภาติ กมฺมานํ ปมารมฺภา. วิยารมฺภาติ อุปรูปริ วิวิธอารมฺภนวเสน
วีริยารมฺภา. ตีสุ ภเวสุ ปฏิสนฺธิชนกกมฺมานํ เอตํ อธิวจนํ. ตสฺมา วิยารมฺภา
อารโต.
@เชิงอรรถ: ๑ สี. อนุทฺธรีติ  ๒ ก. อุสฺสูยน...
    [๑๘๙] เอวํ ปสฺสนฺโต น สเมสูติ คาถา. ตตฺถ น วทเตติ "สทิโสหมสฺมี"ติอาทินา
มานวเสน สเมสุปิ อตฺตานํ น วทติ โอเมสุปิ อุสฺเสสุปิ. นาเทติ น นิรสฺสตีติ
รูปาทีสุ กญฺจิ ธมฺมํ น คณฺหาติ น นิสฺสชฺชติ. เสสํ สพฺพตฺถ ตตฺถ ตตฺถ
วุตฺตนยตฺตา ปากฏเมว. เอวํ อรหตฺตนิกูเฏเนว เทสนํ นิฏฺาเปสีติ.
                  สทฺธมฺมปชฺโชติกาย มหานิทฺเทสฏฺกถาย
                   อตฺตทณฺฑสุตฺตนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺิตา.
                             ปณฺณรสมํ.
                      --------------------

             อรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย เล่มที่ ๔๕ หน้า ๔๒๘-๔๔๓.
http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_th.php?B=45&A=9860&modeTY=1
             The Pali Atthakatha in Roman :-
http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_rm.php?B=45&A=9860&modeTY=1
             อ่านอรรถกถาแปลไทย :-
http://84000.org/tipitaka/attha/attha.php?b=29&i=788
             เนื้อความพระไตรปิฎกฉบับหลวง :-
http://84000.org/tipitaka/read/r.php?B=29&A=9094
             พระไตรปิฎกฉบับบาลีอักษรไทย :-
http://84000.org/tipitaka/read/pali_read.php?B=29&A=9863
             The Pali Tipitaka in Roman Character :-
http://84000.org/tipitaka/read/roman_read.php?B=29&A=9863
             สารบัญพระไตรปิฎกเล่มที่ ๒๙
http://84000.org/tipitaka/read/?index_29